- مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِى عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ مَنْ شَكَّ فِى اللَّهِ وَ فِى رَسُولِهِ ص فَهُوَ كَافِرٌ
اصول كافى جلد 4 صفحه :98 رواية :10
حضرت صادق عليه السلام فرمود: هر كه در خدا و رسولش شك كند كافر است .
توضيح :
مجلسى (ره ) گويد: اين حديث دلالت كند بر اينكه شك در اصول دين نيز موجب كفر است چنانچه گذشت و پس از اين نيز ان شاءالله بيايد، و گويا حديث محمول است بر شك پس از اتمام حجت ، و مقصود از كفر چيزى استكه در برابر ايمانست پس مستضعفين را نيز شامل گردد، و كفر باين معنى مستلزم خلود در آتش نباشد.
11- عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ حَازِمٍ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع مَنْ شَكَّ فِي رَسُولِ اللَّهِ ص قَالَ كَافِرٌ قُلْتُ فَمَنْ شَكَّ فِى كُفْرِ الشَّاكِّ فَهُوَ كَافِرٌ فَأَمْسَكَ عَنِّى فَرَدَدْتُ عَلَيْهِ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ فَاسْتَبَنْتُ فِى وَجْهِهِ الْغَضَبَ
اصول كافى جلد 4 صفحه :98 رواية :11
منصور بن حازم گويد: به حضرت صادق عليه السلام عرض كردم : كسيكه شك در باره رسول (ص ) دارد (حكمش چيست )؟ فرمود: كافر است ، عرض كردم : كسيكه شك در كفر شاك دارد او هم كافر است ؟ حضرت از پاسخ (باين سؤ ال ) خود دارى كرد و من تا سه بار تكرار كردم ديدم آثار خشم در چهره اش ظاهر گرديد (من هم ساكت شدم ).
شرح :
فيض (ره ) گويد: اينكه حضرت پاسخش را نداده و از او هم در خشم شده براى اينستكه چنين پرسشى مورد نداشت ، و واضح استكه اين شك موجب كفر نيست و گرنه خود پرستش كننده نيز درباره كفر او شك داشته و اطلاعى نداشته و لذا پرستش نموده است
- مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنِ ابْنِ بُكَيْرٍ عَنْ عُبَيْدِ بْنِ زُرَارَةَ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ مَنْ يَكْفُرْ بِالْإِيم انِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ فَقَالَ مَنْ تَرَكَ الْعَمَلَ الَّذِى أَقَرَّ بِهِ قُلْتُ فَمَا مَوْضِعُ تَرْكِ الْعَمَلِ حَتَّى يَدَعَهُ أَجْمَعَ قَالَ مِنْهُ الَّذِى يَدَعُ الصَّلَاةَ مُتَعَمِّداً لَا مِنْ سُكْرٍ وَ لَا مِنْ عِلَّةٍ
اصول كافى جلد 4 صفحه :99 رواية :12
عبيد بن زراره گويد: از حضرت صادق عليه السلام از تفسير گفتار خداى عزوجل پرسيدم كه فرمايد: ((و آنكه كفر ورزد بايمان همانا كردارش تباه شده است ؟ (سوره مائده آيه 5) فرمود: مقصود آنكسى استكه كرداريكه بآن اقرار و اعتراف كرده ترك كند، عرض كردم ، مرتبه ترك آن عمل چيست ؟ همه آن را وانهد؟ فرمود از آنست كسيكه عمدا نماز را ترك كند بدون اينكه مست باشد و يا علتى داشته باشد،
شرح :
مجلسى (ره ) گويد: ((فما موضع ترك العمل )) دو احتمال دارد: اول اينكه مقصود استعلام از اين باشد كه مراد ترك تمام اعمال است يا برخى از آنها هم دارى اين حكم است ؟ امام عليه السلام پاسخ داده است : كه مراد دومى است و ترك برخى هم (مانند ترك نماز) موجب كفر است دوم اينكه غرض استعلام از اين بوده است كه هر عملى تركش چنين است يا برخى از آنها تركش چنين است يا برخى از آنها تركش موجب كفر است ؟ حضرت در پاسخ اشاره فرمود برخى چنين است يا برخى از آنها تركش موجب كفر است ؟ حضرت در پاسخ اشاره فرمود كه برخى چنين است نه هر عملى ، و در هر دو صورت كلمه ((ما)) استفهاميه است و در جمله ((حتى يدعه اءجمع )) استفهام مقدر است .
13- عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَكِيمٍ وَ حَمَّادٍ عَنْ أَبِي مَسْرُوقٍ قَالَ سَأَلَنِي أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ أَهْلِ الْبَصْرَةِ فَقَالَ لِى مَا هُمْ قُلْتُ مُرْجِئَةٌ وَ قَدَرِيَّةٌ وَ حَرُورِيَّةٌ فَقَالَ لَعَنَ اللَّهُ تِلْكَ الْمِلَلَ الْكَافِرَةَ الْمُشْرِكَةَ الَّتِى لَا تَعْبُدُ اللَّهَ عَلَى شَيْءٍ
اصول كافى جلد 4 صفحه :99 رواية :13
ابو مسروق گويد: حضرت عليه السلام از من درباره اهل بصره پرسيد و فرمود: بر چه (مذهبى ) هستند؟ عرض كردم : مرجئه ، و قدريه ، و حروريه ، فرمود: خدا لعنت كند اين ملتهاى كافر مشرك را كه بهيچوجه خدا پرست نيستند.
شرح :
مجئه آنهايند كه گمان كنند ايمان فقط همان علم به آنچه پيغمبر آورده است مى باشد، و هيچ گناهى با وجود ايمان زياد نرساند چنانچه هيچ طاعتى با كفر سود ندهد.
و قدريه در اخبار بهر دو دسته جبرى و تفويضى اطلاق شده و هر دو دسته از مذهب حق بدورند، و مذهب حق همانست كه ائمه دين عليهم السلام فرمودند: كه ((لا جبر ولا تفويض بل امر بين امرين )).
و حروريه دسته اى از خوارجند كه به حروراء (كه محلى است نزديك كوفه ) منسوبند.
14- عَنْهُ عَنِ الْخَطَّابِ بْنِ مَسْلَمَةَ وَ أَبَانٍ عَنِ الْفُضَيْلِ قَالَ دَخَلْتُ عَلَى أَبِى جَعْفَرٍ ع وَ عِنْدَهُ رَجُلٌ فَلَمَّا قَعَدْتُ قَامَ الرَّجُلُ فَخَرَجَ فَقَالَ لِى يَا فُضَيْلُ مَا هَذَا عِنْدَكَ قُلْتُ وَ مَا هُوَ قَالَ حَرُورِيٌّ قُلْتُ كَافِرٌ قَالَ إِي وَ اللَّهِ مُشْرِكٌ
اصول كافى جلد 4 صفحه :99 رواية :14
فضيل گويد: وارد شدم بر حضرت باقر (عليه السلام ) و نزدش مردى بود، پس چون من نشستم آن مرد: برخاست و بيرون رفت ، حضرت بمن فرمود اى فضيل اين كه بود نزد تو؟ گفتم كه بود؟ فرمود: حرورى بود (و مذهب حروريه را داشت ) عرض كردم : او كافر است : فرمود: آرى بخدا سوگند مشرك است .
15- مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِى أَيُّوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ ع يَقُولُ كُلُّ شَيْءٍ يَجُرُّهُ الْإِقْرَارُ وَ التَّسْلِيمُ فَهُوَ الْإِيمَانُ وَ كُلُّ شَيْءٍ يَجُرُّهُ الْإِنْكَارُ وَ الْجُحُودُ فَهُوَ الْكُفْرُ
اصول كافى جلد 4 صفحه :100 رواية :15
محمد بن مسلم گويد: شنيدم از امام محمد باقر عليه السلام مى فرمود: هر چه را اقرار و تسليم بياورد ايمان است و هر چه را انكار و حجود بياورد آن كفر است .
16- الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِى حَمْزَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ ع يَقُولُ إِنَّ عَلِيّاً ص بَابٌ فَتَحَهُ اللَّهُ مَنْ دَخَلَهُ كَانَ مُؤْمِناً وَ مَنْ خَرَجَ مِنْهُ كَانَ كَافِراً
اصول كافى جلد 4 صفحه :100 رواية :16
ابو حمزه گويد: شنديدم از امام باقر عليه السلام كه مى فرمود: همانا على (عليه السلام ) درى است كه خداوند (بروى مردمان ) گشود، هر كه داخل آن گردد مؤ من است ، و هر كه از آن بيرون رود كافر است .
شرح :
مجلسى (ره ) گويد: مقصود از داخل آنكس باشد كه معرفت درباره حقش دارد و مقصود از خارج آنكس استكه منكرش باشد چه مطلقا و چه آنكه در مرتبه خودش منكر او گردد.
17- عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ عَنْ يَحْيَى بْنِ الْمُبَارَكِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَبَلَةَ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ وَ ابْنِ سِنَانٍ وَ سَمَاعَةَ عَنْ أَبِى بَصِيرٍ عَنْ أَبِى عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص طَاعَةُ عَلِيٍّ ع ذُلٌّ وَ مَعْصِيَتُهُ كُفْرٌ بِاللَّهِ قِيلَ يَا رَسُولَ اللَّهِ وَ كَيْفَ يَكُونُ طَاعَةُ عَلِيٍّ ع ذُلًّا وَ مَعْصِيَتُهُ كُفْراً بِاللَّهِ قَالَ إِنَّ عَلِيّاً ع يَحْمِلُكُمْ عَلَى الْحَقِّ فَإِنْ أَطَعْتُمُوهُ ذَلَلْتُمْ وَ إِنْ عَصَيْتُمُوهُ كَفَرْتُمْ بِاللَّهِ عَزَّوَجَلَّ
اصول كافى جلد 4 صفحه :100 رواية :17
رسولخدا (ص ) فرمود: طاعت على (عليه السلام ) ذلت و خوارى است ، و معصيت و نافرمانى او سبب كفر بخداست ، عرض شد: اى رسول خدا چگونه طاعت على ذلت و نافرمانيش كفر بخداست ؟ فرمود: هر آينه على (عليه السلام ) شما را بحق وا ميدارد، پس اگر او را فرمان بريد (در دنيا) و در نظر مردمان خوار باشيد، و اگر نافرمانيش كنيد بخداى عزوجل كافر شويد.
توضيح :
مجلسى (ره ) گويد: ظاهر اينستكه مقصود ذلت و خوارى در دنيا و نزد مردم است ، زيرا اطاعتش موجب ترك دنيا و زيور آنست ، و بتقسيم مساوى بين شريف و وضيع راضى باشد، و بحكم حلال قناعت كند، و تواضع نموده تكبر نورزد و تمامى اينها از چيزهائى است كه موجب ذلت نزد مردم دنيا ميشود.
18- الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْوَشَّاءِ قَالَ حَدَّثَنِى إِبْرَاهِيمُ بْنُ أَبِى بَكْرٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ مُوسَى ع يَقُولُ إِنَّ عَلِيّاً ع بَابٌ مِنْ أَبْوَابِ الْهُدَى فَمَنْ دَخَلَ مِنْ بَابِ عَلِيٍّ كَانَ مُؤْمِناً وَ مَنْ خَرَجَ مِنْهُ كَانَ كَافِراً وَ مَنْ لَمْ يَدْخُلْ فِيهِ وَ لَمْ يَخْرُجْ مِنْهُ كَانَ فِى الطَّبَقَةِ الَّذِينَ لِلَّهِ فِيهِمُ الْمَشِيئَةُ
اصول كافى جلد 4 صفحه :101 رواية :18
ابراهيم بن ابى بكر گويد: شنيدم از حضرت موسى بن جعفر عليهماالسلام فرمود: هر آينه على عليه السلام درى است از درهاى هدايت ، پس هر كه آندر وارد شود مؤ من است و هر كه از آن بيرون رود كافر است ، و هر كه وارد آن نشود و بيرون نرود در آن طبقه اى باشد كه كارشان با خدا است (و هر چه خواهد درباره آنان انجام دهد).
19- مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ ابْنِ بُكَيْرٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِى عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ لَوْ أَنَّ الْعِبَادَ إِذَا جَهِلُوا وَقَفُوا وَ لَمْ يَجْحَدُوا لَمْ يَكْفُرُوا
اصول كافى جلد 4 صفحه :101 رواية :19
حضرت صادق عليه السلام فرمود: اگر بندگان در هنگاميكه نميدانستند توقف ميكردند و انكار نميكردند كافر نمى شدند.
20- عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ يُونُسَ عَنْ فُضَيْلِ بْنِ يَسَارٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ نَصَبَ عَلِيّاً ع عَلَماً بَيْنَهُ وَ بَيْنَ خَلْقِهِ فَمَنْ عَرَفَهُ كَانَ مُؤْمِناً وَ مَنْ أَنْكَرَهُ كَانَ كَافِراً وَ مَنْ جَهِلَهُ كَانَ ضَالًّا وَ مَنْ نَصَبَ مَعَهُ شَيْئاً كَانَ مُشْرِكاً وَ مَنْ جَاءَ بِوَلَايَتِهِ دَخَلَ الْجَنَّةَ وَ مَنْ جَاءَ بِعَدَاوَتِهِ دَخَلَ النَّارَ
اصول كافى جلد 4 صفحه :101 رواية :20
حضرت باقر (عليه السلام ) فرمود: خداى عزوجل على عليه السلام را ميان خود و خلقش براى رهبرى منصوب فرموده ، پس هر كه او را بشناسد مؤ من است ، و هر كس او را انكار كند كافر است و هر كه درباره او توقف كند (و منكر نشود) گمراه است ، و هر كه با او ديگرى را همراه كند مشرك است ، و هر كه با دوستى او آيد ببهشت رود، و هر كه با دشمنى او آيد بدوزخ رود.
21- يُونُسُ عَنْ مُوسَى بْنِ بَكْرٍ عَنْ أَبِى إِبْرَاهِيمَ ع قَالَ إِنَّ عَلِيّاً ع بَابٌ مِنْ أَبْوَابِ الْجَنَّةِ فَمَنْ دَخَلَ بَابَهُ كَانَ مُؤْمِناً وَ مَنْ خَرَجَ مِنْ بَابِهِ كَانَ كَافِراً وَ مَنْ لَمْ يَدْخُلْ فِيهِ وَ لَمْ يَخْرُجْ مِنْهُ كَانَ فِى الطَّبَقَةِ الَّتِى لِلَّهِ فِيهِمُ الْمَشِيئَةُ
اصول كافى جلد 4 صفحه :101 رواية :21
حضرت موسى بن جعفر عليهما السلام فرمود: بدرستيكه على عليه السلام درى از درهاى بهشت است هر كس از اين در در آيد مؤ من است ، و هر كه از آن بيرون رود كافر است ، و هر كه نه در آيد و نه بيرون رود در آن طبقه اى باشد كه كارشان با خدا است (و هر چه خواهد درباره آنان همان كند).
*باب اقسام كفر*
بَابُ وُجُوهِ الْكُفْرِ
1- عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ بَكْرِ بْنِ صَالِحٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ يَزِيدَ عَنْ أَبِي عَمْرٍو الزُّبَيْرِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قُلْتُ لَهُ أَخْبِرْنِى عَنْ وُجُوهِ الْكُفْرِ فِى كِتَابِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ قَالَ الْكُفْرُ فِى كِتَابِ اللَّهِ عَلَى خَمْسَةِ أَوْجُهٍ فَمِنْهَا كُفْرُ الْجُحُودُ وَ الْجُحُودُ عَلَى وَجْهَيْنِ وَ الْكُفْرُ بِتَرْكِ مَا أَمَرَ اللَّهُ وَ كُفْرُ الْبَرَاءَةِ وَ كُفْرُ النِّعَمِ فَأَمَّا كُفْرُ الْجُحُودِ فَهُوَ الْجُحُودُ بِالرُّبُوبِيَّةِ وَ هُوَ قَوْلُ مَنْ يَقُولُ لَا رَبَّ وَ لَا جَنَّةَ وَ لَا نَارَ وَ هُوَ قَوْلُ صِنْفَيْنِ مِنَ الزَّنَادِقَةِ يُقَالُ لَهُمُ الدَّهْرِيَّةُ وَ هُمُ الَّذِينَ يَقُولُونَ وَ ما يُهْلِكُن ا إِلَّا الدَّهْرُ وَ هُوَ دِينٌ وَضَعُوهُ لِأَنْفُسِهِمْ بِالِاسْتِحْسَانِ عَلَى غَيْرِ تَثَبُّتٍ مِنْهُمْ وَ لَا تَحْقِيقٍ لِشَيْءٍ مِمَّا يَقُولُونَ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ إِنْ هُمْ إِلّا يَظُنُّونَ أَنَّ ذَلِكَ كَمَا يَقُولُونَ وَ قَالَ إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا سَو اءٌ عَلَيْهِمْ أَ أَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لا يُؤْمِنُونَ يَعْنِى بِتَوْحِيدِ اللَّهِ تَعَالَى فَهَذَا أَحَدُ وُجُوهِ الْكُفْرِ وَ أَمَّا الْوَجْهُ الْآخَرُ مِنَ الْجُحُودِ عَلَى مَعْرِفَةٍ وَ هُوَ أَنْ يَجْحَدَ الْجَاحِدُ وَ هُوَ يَعْلَمُ أَنَّهُ حَقٌّ قَدِ اسْتَقَرَّ عِنْدَهُ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَ جَحَدُوا بِه اوَ اسْتَيْقَنَتْها أَنْفُسُهُمْ ظُلْماً وَ عُلُوًّا وَ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَ كانُوا مِنْ قَبْلُ يَسْتَفْتِحُونَ عَلَى الَّذِينَ كَفَرُوا فَلَمّ اجاءَهُمْ ما عَرَفُوا كَفَرُوا بِهِ فَلَعْنَةُ اللّهِ عَلَى الْك افِرِينَ فَهَذَا تَفْسِيرُ وَجْهَيِ الْجُحُودِ وَ الْوَجْهُ الثَّالِثُ مِنَ الْكُفْرِ كُفْرُ النِّعَمِ وَ ذَلِكَ قَوْلُهُ تَعَالَى يَحْكِي قَوْلَ سُلَيْمَانَ ع هذا مِنْ فَضْلِ رَبِّى لِيَبْلُوَنِى أَ أَشْكُرُ أَمْ أَكْفُرُ وَ مَنْ شَكَرَ فَإِنَّم ا يَشْكُرُ لِنَفْسِهِ وَ مَنْ كَفَرَ فَإِنَّ رَبِّى غَنِيٌّ كَرِيمٌ وَ قَالَ لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ وَ لَئِنْ كَفَرْتُمْ إِنَّ عَذابِى لَشَدِيدٌ وَ قَالَ فَاذْكُرُونِى أَذْكُرْكُمْ وَ اشْكُرُوا لِى وَ لا تَكْفُرُونِ وَ الْوَجْهُ الرَّابِعُ مِنَ الْكُفْرِ تَرْكُ مَا أَمَرَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ بِهِ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِذْ أَخَذْن ا مِيث اقَكُمْ لا تَسْفِكُونَ دِم اءَكُمْ وَ لا تُخْرِجُونَ أَنْفُسَكُمْ مِنْ دِي ارِكُمْ ثُمَّ أَقْرَرْتُمْ وَ أَنْتُمْ تَشْهَدُونَ ثُمَّ أَنْتُمْ ه ؤُل اءِ تَقْتُلُونَ أَنْفُسَكُمْ وَ تُخْرِجُونَ فَرِيقاً مِنْكُمْ مِنْ دِي ارِهِمْ تَظ اهَرُونَ عَلَيْهِمْ بِالْإِثْمِ وَ الْعُدْو انِ وَ إِنْ يَأْتُوكُمْ أُس ارى تُف ادُوهُمْ وَ هُوَ مُحَرَّمٌ عَلَيْكُمْ إِخْر اجُهُمْ أَ فَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْكِت ابِ وَ تَكْفُرُونَ بِبَعْضٍ فَم ا جَز اءُ مَنْ يَفْعَلُ ذ لِكَ مِنْكُمْ فَكَفَّرَهُمْ بِتَرْكِ مَا أَمَرَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ بِهِ وَ نَسَبَهُمْ إِلَى الْإِيمَانِ وَ لَمْ يَقْبَلْهُ مِنْهُمْ وَ لَمْ يَنْفَعْهُمْ عِنْدَهُ فَقَالَ فَم ا جَز اءُ مَنْ يَفْعَلُ ذ لِكَ مِنْكُمْ إِلّا خِزْيٌ فِي الْحَي اةِ الدُّنْي ا وَ يَوْمَ الْقِي امَةِ يُرَدُّونَ إِلى أَشَدِّ الْعَذ ابِ وَ مَا اللّهُ بِغ افِلٍ عَمّ ا تَعْمَلُونَ وَ الْوَجْهُ الْخَامِسُ مِنَ الْكُفْرِ كُفْرُ الْبَرَاءَةِ وَ ذَلِكَ قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ يَحْكِى قَوْلَ إِبْرَاهِيمَ ع كَفَرْن ا بِكُمْ وَ بَد ا بَيْنَن ا وَ بَيْنَكُمُ الْعَد اوَةُ وَ الْبَغْض اءُ أَبَداً حَتّ ى تُؤْمِنُوا بِاللّهِ وَحْدَهُ يَعْنِى تَبَرَّأْنَا مِنْكُمْ وَ قَالَ يَذْكُرُ إِبْلِيسَ وَ تَبْرِئَتَهُ مِنْ أَوْلِيَائِهِ مِنَ الْإِنْسِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِنِّى كَفَرْتُ بِم ا أَشْرَكْتُمُونِ مِنْ قَبْلُ وَ قَالَ إِنَّمَا اتَّخَذْتُمْ مِنْ دُونِ اللّ هِ أَوْث اناً مَوَدَّةَ بَيْنِكُمْ فِى الْحَي اةِ الدُّنْي ا ثُمَّ يَوْمَ الْقِي امَةِ يَكْفُرُ بَعْضُكُمْ بِبَعْضٍ وَ يَلْعَنُ بَعْضُكُمْ بَعْضاً يَعْنِى يَتَبَرَّأُ بَعْضُكُمْ مِنْ بَعْضٍ
اصول كافى جلد 4 صفحه :102 رواية :1
ابو عمر زبيرى گويد: به حضرت صادق عليه السلام عرضكردم : مرا آگاه فرما باينكه كفر در كتاب خداى عزوجل (قرآن ) بچند وجه است ؟ فرمود: كفر در كتاب خدا بر پنج وجه است :
كفر حجود (و انكار ربوبيت ) و ان بر دو قسم است ، و كفر بترك كردن آنچه خداوند بآن فرمان داده ، و كفر برائت (و بيزارى جستن ) و كفر نعمتها.
اما كفر حجود: پس همان انكار بربوبيت است ، و آن گفتار كسى است كه مى گويد: نه پروردگارى است و نه بهشتى و نه دوزخى ، اينها دو دسته از زنديقان هستند كه بايشان دهريه گويند، و آنهايند كسانيكه گويند: ((و هلاك نكند ما را جز دهر)) (و خداوند گفتارشان را در قرآن مجيد در سوره جاثيه آيه 24 حكايت كند) و آن دينى استكه براى خداى بسليقه و نظر خودشان ساخته اند، بدون اينكه بررسى و تحقيق و كاوشى در اطراف آنچه ميگويند بكنند، خداى عزوجل دنبال آن فرمايد: ((نيستند جز اينكه پندار كنند)) (يعنى پندارند) مطلب همانطور است كه آنها گويند، و نيز فرمايد: ((همانا آنانكه كافرند يكسان است بر ايشان بترسانيشان يا نترسانيشان ايمان نياروند)) (سوره بقره آيه 6) يعنى بتوحيد خداوند (كافر شدند) پس اين يكى از وجوه كفر.
و اما وجه ديگر: آن انكار با معرفت است ، و آن اينست كه منكر با اينكه ميداند مطلب حق است انكار كند، و با اينكه مطلب نزد او ثابت شده ، و خداى عزوجل در اين باره فرموده است : ((و انكار كردند آنها را در حاليكه يقين بدانها داشت دلهاى ايشان ، از روى ستمگرى و سركشى ، (سوره نمل آيه 14) و نيز خداى عزوجل فرموده است : ((وبدند (يهود مدينه ) كه از پيش (از آمدن پيغمبر (ص ) پيروزى مى جستند بر آنانكه كفر ورزيدند، و چون آمد ايشان را آنچه شناخته بودند، بدان كافر شدند، پس لعنت خدا بر كافرين باد)) (سوره بقره آيه 89) اين بود تفسير دو وجه (كفر) جحود و انكار.
و وجه سوم از وجوه كفر: كفر بنعمت (يعنى كفران نعمت ) است و اينست گفتار خداى تعالى كه از سليمان حكايت كند كه (فرمود): ((اين از فضل پروردگارم باشد تا مرا بيازمايد كه آيا شكرم بكنم يا كفران ورزم ، و آنكه شكر كند جز اين نيست كه براى خويشتن سپاسگزارى ، و آنكه كفران كند همانا پروردگار من بى نياز و گرامى است )) (سوره نمل آيه 40) و نيز فرمايد: ((اگر شكر گزاريد بيفزايم شما را و اگر كفر ورزيد همانا عذاب من سخت است )) (سوره ابراهيم آيه 7) و نيز فرمايد: ((پس ياد كنيد مرا تا ياد كنم شما را و مرا شكر كنيد و كفر نورزيد)) (سوره بقره آيه 152).
و وجه چهارم از وجوه كفر: ترك آن چيز است كه خداى عزوجل بدان فرمان داده ، و اينست گفتار خداى عزوجل ((و هنگاميكه گرفتيم پيمان شما را كه نريزيد خونهاى خود را و بيرون نكنيد همديگر را از ديار خويش پس اقرار كرديد و شما بر آن گواه بوديد، سپس اينكه شمائيد كه ميكشيد همديگر را و بيرون مى كنيد گروهى را از خانه هايشان پشتيبانى جوئيد بر ايشان بگناه و ستم و اگر با سيرى آنها را نزد شما آورند فديه از ايشان دهيد در حاليكه حرام است بر شما بيرون راندن ايشان آيا ايمان آوريد ببعضى از كتاب (تورات ) و كافر شويد ببعضى از آن ؟ چيست كيفر آنكه از شما اين كار را بكند؟)) (سوره بقره آيه 84 85) پس خداوند اينها را بسبب ترك آنچه باو فرمان داده كافر دانسته ، و نسبت ايمان بآنا داده ولى از آنها نپذيرفته و آن ايمان نزد خداوند براى ايشان سودى ندهد، پس فرموده : ((پس چيست كيفر آنكه از شما اين كار را بكند جز خوارى در زندگانى دنيا و روز رستاخيز بر گردانده شود بسوى سخت ترين عذاب و خدا غافل نيست از آنچه شما ميكنيد)).
وجه پنجم از وجوه كفر: كفر (بمعناى ) بيزارى است ، و اينست گفتار خداى عزوجل كه (در سوره ممتحنه آيه 4) از حضرت ابراهيم (عليه السلام ) حكايت كند (بقوم خود فرمود:) ((ما كفر ورزيديم بشما و پديدار شد ميان ما و شما دشمنى و كينه براى هميشه تا آنگاه كه شما ايمان بخداى يگانه آوريد)) يعنى ما از شما بيزاريم ، و خداوند در آنجا كه (داستان ) شيطان و بيزارى جستن او را از دوستانش از آدميزاده در قيامت ياد ميكند فرمايد: ((جز اين نيست كه شما بر گرفتيد بتانى را بجز خدا بدوستى ميان خويش در زندگانى دنيا پس روز قيامت كفر ورزد برخى از شما ببرخى و لعن كند برخى از شما برخى را، (سوره عنكبوت آيه 25) يعنى بيزارى جويد برخى از شما از برخى .
*باب ستونهاى كفر و شعبه هاى آن*
بَابُ دَعَائِمِ الْكُفْرِ وَ شُعَبِهِ
1- عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عُمَرَ الْيَمَانِيِّ عَنْ عُمَرَ بْنِ أُذَيْنَةَ عَنْ أَبَانِ بْنِ أَبِى عَيَّاشٍ عَنْ سُلَيْمِ بْنِ قَيْسٍ الْهِلَالِيِّ عَنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ ص قَالَ بُنِيَ الْكُفْرُ عَلَى أَرْبَعِ دَعَائِمَ الْفِسْقِ وَ الْغُلُوِّ وَ الشَّكِّ وَ الشُّبْهَةِ وَ الْفِسْقُ عَلَى أَرْبَعِ شُعَبٍ عَلَى الْجَفَاءِ وَ الْعَمَى وَ الْغَفْلَةِ وَ الْعُتُوِّ فَمَنْ جَفَا احْتَقَرَ الْحَقَّ وَ مَقَتَ الْفُقَهَاءَ وَ أَصَرَّ عَلَى الْحِنْثِ الْعَظِيمِ وَ مَنْ عَمِيَ نَسِيَ الذِّكْرَ وَ اتَّبَعَ الظَّنَّ وَ بَارَزَ خَالِقَهُ وَ أَلَحَّ عَلَيْهِ الشَّيْطَانُ وَ طَلَبَ الْمَغْفِرَةَ بِلَا تَوْبَةٍ وَ لَا اسْتِكَانَةٍ وَ لَا غَفْلَةٍ وَ مَنْ غَفَلَ جَنَى عَلَى نَفْسِهِ وَ انْقَلَبَ عَلَى ظَهْرِهِ وَ حَسِبَ غَيَّهُ رُشْداً وَ غَرَّتْهُ الْأَمَانِيُّ وَ أَخَذَتْهُ الْحَسْرَةُ وَ النَّدَامَةُ إِذَا قُضِيَ الْأَمْرُ وَ انْكَشَفَ عَنْهُ الْغِطَاءُ وَ بَدَا لَهُ مَا لَمْ يَكُنْ يَحْتَسِبُ وَ مَنْ عَتَا عَنْ أَمْرِ اللَّهِ شَكَّ وَ مَنْ شَكَّ تَعَالَى اللَّهُ عَلَيْهِ فَأَذَلَّهُ بِسُلْطَانِهِ وَ صَغَّرَهُ بِجَلَالِهِ كَمَا اغْتَرَّ بِرَبِّهِ الْكَرِيمِ وَ فَرَّطَ فِى أَمْرِهِ وَ الْغُلُوُّ عَلَى أَرْبَعِ شُعَبٍ عَلَى التَّعَمُّقِ بِالرَّأْيِ وَ التَّنَازُعِ فِيهِ وَ الزَّيْغِ وَ الشِّقَاقِ فَمَنْ تَعَمَّقَ لَمْ يُنِبْ إِلَى الْحَقِّ وَ لَمْ يَزْدَدْ إِلَّا غَرَقاً فِى الْغَمَرَاتِ وَ لَمْ تَنْحَسِرْ عَنْهُ فِتْنَةٌ إِلَّا غَشِيَتْهُ أُخْرَى وَ انْخَرَقَ دِينُهُ فَهُوَ يَهْوِى فِى أَمْرٍ مَرِيجٍ وَ مَنْ نَازَعَ فِى الرَّأْيِ وَ خَاصَمَ شُهِرَ بِالْعَثَلِ مِنْ طُولِ اللَّجَاجِ وَ مَنْ زَاغَ قَبُحَتْ عِنْدَهُ الْحَسَنَةُ وَ حَسُنَتْ عِنْدَهُ السَّيِّئَةُ وَ مَنْ شَاقَّ اعْوَرَّتْ عَلَيْهِ طُرُقُهُ وَ اعْتَرَضَ عَلَيْهِ أَمْرُهُ فَضَاقَ عَلَيْهِ مَخْرَجُهُ إِذَا لَمْ يَتَّبِعْ سَبِيلَ الْمُؤْمِنِينَ وَ الشَّكُّ عَلَى أَرْبَعِ شُعَبٍ عَلَى الْمِرْيَةِ وَ الْهَوَى وَ التَّرَدُّدِ وَ الِاسْتِسْلَامِ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَبِأَيِّ آل اءِ رَبِّكَ تَتَم ارى وَ فِي رِوَايَةٍ أُخْرَى عَلَى الْمِرْيَةِ وَ الْهَوْلِ مِنَ الْحَقِّ وَ التَّرَدُّدِ وَ الِاسْتِسْلَامِ لِلْجَهْلِ وَ أَهْلِهِ فَمَنْ هَالَهُ مَا بَيْنَ يَدَيْهِ نَكَصَ عَلَى عَقِبَيْهِ وَ مَنِ امْتَرَى فِى الدِّينِ تَرَدَّدَ فِى الرَّيْبِ وَ سَبَقَهُ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَ أَدْرَكَهُ الْآخَرُونَ وَ وَطِئَتْهُ سَنَابِكُ الشَّيْطَانِ وَ مَنِ اسْتَسْلَمَ لِهَلَكَةِ الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ هَلَكَ فِيمَا بَيْنَهُمَا وَ مَنْ نَجَا مِنْ ذَلِكَ فَمِنْ فَضْلِ الْيَقِينِ وَ لَمْ يَخْلُقِ اللَّهُ خَلْقاً أَقَلَّ مِنَ الْيَقِينِ وَ الشُّبْهَةُ عَلَى أَرْبَعِ شُعَبٍ إِعْجَابٍ بِالزِّينَةِ وَ تَسْوِيلِ النَّفْسِ وَ تَأَوُّلِ الْعِوَجِ وَ لَبْسِ الْحَقِّ بِالْبَاطِلِ وَ ذَلِكَ بِأَنَّ الزِّينَةَ تَصْدِفُ عَنِ الْبَيِّنَةِ وَ أَنَّ تَسْوِيلَ النَّفْسِ يُقَحِّمُ عَلَى الشَّهْوَةِ وَ أَنَّ الْعِوَجَ يَمِيلُ بِصَاحِبِهِ مَيْلًا عَظِيماً وَ أَنَّ اللَّبْسَ ظُلُمَاتٌ بَعْضُهَا فَوْقَ بَعْضٍ فَذَلِكَ الْكُفْرُ وَ دَعَائِمُهُ وَ شُعَبُهُ
اصول كافى جلد 4 صفحه :104 رواية :1
اميرالمؤ منين (عليه السلام ) فرمود: كفر بر چهار پايه استوار شده : فسق ، غلو. شك ، شبهه . و فسق (نيز) بر چهار شعبه است : جف ، كورى ، غفلت ، سركشى .
پس هر كه جفا كن حق را كوچك شمرده ، و فقهاء را دشمن داشته ، و بر گناه بزرگ اصرار كرده است ، و هر كه كور دل شود ذكر (حق ) را فراموش كند، و (در اصول دين يا در تمام احكام آن ) پيروى از گمان كند، و با آفريننده خود جنگ كند، و شيطان بر او چيره گردد، و بدون توبه (و پشيمانى از كرده خويش ) و (همچنين ) بدون زارى (در طلب آمرزش ) و بدون غفلت نبودن از گناه (از خدا) آمرزش خواهد.
و هر كه غفلت كند برخود خيانت كرده (و خود را بهلاكت افكنده ، و از دين خود) بپشت برگشته ، و گمراهى خود را رشد و صلاح پنداشته ، آرزوها (و وعده هاى دروغين شيطان ) او را فريب دهد (و سرگرم كند) و حسرت و پشيمانى در هنگاميكه كار از كار بگذرد و پرده برداشته شود او را فرا گيرد، و برايش آشكار گردد كه آنطور كه او ميپنداشت نبوده . و هر كه از فرمان خدا سركشى كن بشك افتاده ، و هر كه بشك افتد خدا بر او بزرگى (و عضب ) كند، و او را بسلطنت (و قدرت ) خود خوار سازد، و (نزد خلايق ) بوسيله جلال (و عظمت ) خود او را كوچك كند چنانچه بپروردگار كريم خود فريفته شده و مغرور شود (و كرم او را دستاويز كرده ) و در فرمان او كوتاهى كند.
(مجلسى (ره ) از برخى از افاضل نقل كند كه گفته است ((از مغرورين آنانند كه حشر و نشر را منكر شوند، و از آنجمله هستند:
كسانى كه پندارند تهديد پيغمبران از براى بيم دادنست و كيفرى در آخرت نيست .
و كسانى كه گويند لذتهاى دنيا يقيتى است و كيفر آخرت مشكوك و يقين را بخاطر شك رها نكنند.
و كسانى كه نافرمانى كنند و گويند خداوند غفور و رحيم است .
و كسانى كه پندارند دنيا نقد است و آخرت نسيه و نقد از نسيه بهتر است .
و كسانى كه بخودشان و كردارشان مغرور و از آفات آن غافل باشند.
و كسانى كه بعلم خود مغرور شوند، آنكه پندارد كه بحد كمال رسيده و مانندش كسى نيست گويا آنچه درباره دانشمندان مغرور بدانش رسيده نشنيده .
و كسانى كه بعلم و عمل اكتفا كرده و از شستشوى باطن از اخلاق زشت غفلت نموده و پندارد كه بهمان اندازه مستحق ثواب شايان است .
و آنانكه بخود دانش فريفته شده و بعلوم دنيائى پرداخته و از تحصيل علم آخرت باز مانده .
و كسانى كه بعبادت فريفته شده .
و آنانكه بمال و منال مغرور گشته . يا باولاد و انصار فريفته شده . يا بجاه و مقام گول خورده . و غير اينها از اسباب بزرگ منشى كه در شماره نيايد)).
(و بهر صورت اميرالمؤ منين (عليه السلام ) دنباله حديث فرمود: و غلو بر چهار شعبه است : بر تعمق در راءى (و دقت بسيار نمودن ). تنازع در راءى . كجى (و اغراق از حق ). شقاق (و دشمنى كردن با حق پرستان )،
پس هر كه بسيار دقت (خرده بينى ) كند بحق نگرايد، و جز غرق شدن در امواج خروشان (شبهات و اباطيل ) نيفزايد، فتنه از او دور نشود (و گروهى از عقدهاى اعتقادى او باز نشود) جز اينكه فتنه ديگرى (و مشكل تازه اى ) گريبانگيرش شود و پرده دينش (با قيچى فتنه ) بدرد، پس در كار درهم و برهمى فرو افتد (و حق و باطل بر او مختلط گردد). و هر كه در راءى نزاع و ستيزه كند بحماقت (يابسستى و بزدلى ) شهره گردد (و اين ) بخاطر لجبازى دنباله دار (اواست ). و هر كه كج دل شد خوبى در نزد او زشت گردد، و بدى در نظر او زيبا گردد. و هر كه شقاق كند (و با حق پرستان دشمنى و نزاع كند) راههاى زندگى بر او تيره و تاريك گردد، و كار بر او دشوار شود، و بتنگنائى دچار گردد كه راه خلاصى از آن بسته شود، زيرا از راه مؤ منين پيروى نكرده است .
و شك داراى چهار شعبه است : مريه (يعنى ترديد. شك و جدل )، هوى و تردد، استسلام (يعنى تن دادن و گردن نهادن ) و اينست گفتار خداى عزوجل : ((پس بكدام نعمتهاى پروردگارت ستيزه جوئى ، (سوره نجم آيه 55)
و در روايت ديگر است (كه فرمود: شك ): برمريه است ، و هراس از حق ، و تردد، و استسلام در برابر نادانى و اهل آن ،. پس هر كه از آنچه در پيش او است (از حق و رغبت بسوى آخرت ) بهراسد بپشت سر (يعنى بسوى باطل و دنيا) برگردد، و هر كه در دين ستيزه كند در شك بچرخد، و همرديفان او از مؤ منين از روى پيشى گرفته (چون شك ندارند) و باز ماندگان (در ايمان كه پس از او بودند) او را دريابند، و لگد مال شياطين گردد، و هر كه بهلاكت دنيا و آخرت تن دهد در اين ميان (نيز) بهلاكت رسد و هر كه از آن رهائى يابد از فضل يقين است ، و خدا چيزى كمتر از يقين نيافريده است .
و شبهه بر چهار شعبه است : شادمان شدن بزينت (دنيا يا راءيهاى فاسده اى كه نزد خود زينت داده )، و خود آرائى (به اءباطيل )، و باز گرداندن كج (را براست بنظر خويشتن )، و در آميختن مايه افتادن در شهوت است ، و كجى صاحب خود را بانحراف بزرگى بكشاند، و آميختن حق بباطلى تاريكيهائى است كه رويهم انباشته . اينست كفر و ستونها و شعبه هاى آن .
*باب صفت نفاق و منافق*
بَابُ صِفَةِ النِّفَاقِ وَ الْمُنَافِقِ
1- قَالَ وَ النِّفَاقُ عَلَى أَرْبَعِ دَعَائِمَ عَلَى الْهَوَى وَ الْهُوَيْنَا وَ الْحَفِيظَةِ وَ الطَّمَعِ فَالْهَوَى عَلَى أَرْبَعِ شُعَبٍ عَلَى الْبَغْيِ وَ الْعُدْوَانِ وَ الشَّهْوَةِ وَ الطُّغْيَانِ فَمَنْ بَغَى كَثُرَتْ غَوَائِلُهُ وَ تُخُلِّيَ مِنْهُ وَ قُصِرَ عَلَيْهِ وَ مَنِ اعْتَدَى لَمْ يُؤْمَنْ بَوَائِقُهُ وَ لَمْ يَسْلَمْ قَلْبُهُ وَ لَمْ يَمْلِكْ نَفْسَهُ عَنِ الشَّهَوَاتِ وَ مَنْ لَمْ يَعْذِلْ نَفْسَهُ فِى الشَّهَوَاتِ خَاضَ فِى الْخَبِيثَاتِ وَ مَنْ طَغَى ضَلَّ عَلَى عَمْدٍ بِلَا حُجَّةٍ وَ الْهُوَيْنَا عَلَى أَرْبَعِ شُعَبٍ عَلَى الْغِرَّةِ وَ الْأَمَلِ وَ الْهَيْبَةِ وَ الْمُمَاطَلَةِ وَ ذَلِكَ بِأَنَّ الْهَيْبَةَ تَرُدُّ عَنِ الْحَقِّ وَ الْمُمَاطَلَةَ تُفَرِّطُ فِى الْعَمَلِ حَتَّى يَقْدَمَ عَلَيْهِ الْأَجَلُ وَ لَوْ لَا الْأَمَلُ عَلِمَ الْإِنْسَانُ حَسَبَ مَا هُوَ فِيهِ وَ لَوْ عَلِمَ حَسَبَ مَا هُوَ فِيهِ مَاتَ خُفَاتاً مِنَ الْهَوْلِ وَ الْوَجَلِ وَ الْغِرَّةَ تَقْصُرُ بِالْمَرْءِ عَنِ الْعَمَلِ وَ الْحَفِيظَةُ عَلَى أَرْبَعِ شُعَبٍ عَلَى الْكِبْرِ وَ الْفَخْرِ وَ الْحَمِيَّةِ وَ الْعَصَبِيَّةِ فَمَنِ اسْتَكْبَرَ أَدْبَرَ عَنِ الْحَقِّ وَ مَنْ فَخَرَ فَجَرَ وَ مَنْ حَمِيَ أَصَرَّ عَلَى الذُّنُوبِ وَ مَنْ أَخَذَتْهُ الْعَصَبِيَّةُ جَارَ فَبِئْسَ الْأَمْرُ أَمْرٌ بَيْنَ إِدْبَارٍ وَ فُجُورٍ وَ إِصْرَارٍ وَ جَوْرٍ عَلَى الصِّرَاطِ وَ الطَّمَعُ عَلَى أَرْبَعِ شُعَبٍ الْفَرَحِ وَ الْمَرَحِ وَ اللَّجَاجَةِ وَ التَّكَاثُرِ فَالْفَرَحُ مَكْرُوهٌ عِنْدَ اللَّهِ وَ الْمَرَحُ خُيَلَاءُ وَ اللَّجَاجَةُ بَلَاءٌ لِمَنِ اضْطَرَّتْهُ إِلَى حَمْلِ الْآثَامِ وَ التَّكَاثُرُ لَهْوٌ وَ لَعِبٌ وَ شُغُلٌ وَ اسْتِبْدَالُ الَّذِى هُوَ أَدْنَى بِالَّذِى هُوَ خَيْرٌ فَذَلِكَ النِّفَاقُ وَ دَعَائِمُهُ وَ شُعَبُهُ وَ اللَّهُ قَاهِرٌ فَوْقَ عِبَادِهِ تَعَالَى ذِكْرُهُ وَ جَلَّ وَجْهُهُ وَ أَحْسَنَ كُلَّ شَيْءٍ خَلَقَهُ وَ انْبَسَطَتْ يَدَاهُ وَ وَسِعَتْ كُلَّ شَيْءٍ رَحْمَتُهُ وَ ظَهَرَ أَمْرُهُ وَ أَشْرَقَ نُورُهُ وَ فَاضَتْ بَرَكَتُهُ وَ اسْتَضَاءَتْ حِكْمَتُهُ وَ هَيْمَنَ كِتَابُهُ وَ فَلَجَتْ حُجَّتُهُ وَ خَلَصَ دِينُهُ وَ اسْتَظْهَرَ سُلْطَانُهُ وَ حَقَّتْ كَلِمَتُهُ وَ أَقْسَطَتْ مَوَازِينُهُ وَ بَلَّغَتْ رُسُلُهُ فَجَعَلَ السَّيِّئَةَ ذَنْباً وَ الذَّنْبَ فِتْنَةً وَ الْفِتْنَةَ دَنَساً وَ جَعَلَ الْحُسْنَى عُتْبَى وَ الْعُتْبَى تَوْبَةً وَ التَّوْبَةَ طَهُوراً فَمَنْ تَابَ اهْتَدَى وَ مَنِ افْتُتِنَ غَوَى مَا لَمْ يَتُبْ إِلَى اللَّهِ وَ يَعْتَرِفْ بِذَنْبِهِ وَ لَا يَهْلِكُ عَلَى اللَّهِ إِلَّا هَالِكٌ اللَّهَ اللَّهَ فَمَا أَوْسَعَ مَا لَدَيْهِ مِنَ التَّوْبَةِ وَ الرَّحْمَةِ وَ الْبُشْرَى وَ الْحِلْمِ الْعَظِيمِ وَ مَا أَنْكَلَ مَا عِنْدَهُ مِنَ الْأَنْكَالِ وَ الْجَحِيمِ وَ الْبَطْشِ الشَّدِيدِ فَمَنْ ظَفِرَ بِطَاعَتِهِ اجْتَلَبَ كَرَامَتَهُ وَ مَنْ دَخَلَ فِى مَعْصِيَتِهِ ذَاقَ وَبَالَ نَقِمَتِهِ وَ عَمَّا قَلِيلٍ لَيُصْبِحُنَّ نَادِمِينَ
اصول كافى جلد 4 صفحه :107 رواية :1
(و هم اميرالمؤ منين عليه السلام ) فرمود: و نفاق بر چهار ستون استوار است : بر هوى (و هوس ) و سهل انكارى (در امر دين )، و خشم ورزى ، و طمع .
و هوى پرستى بر چهار شعبه است : بر ستم ، و زورگويى و تجاوز، و شهوت رانى ، و سركشى ، پس هر كه ستم كرد بلاها و گرفتاريهايش زياد شود، و او را واگذارند و از كمك باو خوددارى شود، و هر كه تجاوز كند و زور بگويد از سختيها نياسايد، و دلش آرام نباشد، و از شهوترانيها خوددارى نتواند، و هر كه شهوت خود را تعديل نكند در پليديها فرو رود، و هر كه سركشى كند بدون برهان و از روى عمد خود را گمراه كند.
و سهل انگارى بر چهار شعبه است : بر فريب (خوردن برحمت حق سبحانه و غفلت از شيطان )، و آرزو، و ترس و بيم (از غير خدا) و امروز و فردا كردن ، و اين براى آنستكه ترس و بيم (از غير خدا) راه حق را ببندد، و امروز و فردا كردن موجب كوتاهى در عمل گردد تا (آنگاه كه ) مرگ او برسد، و اگر آرزو نباشد (شخص ) بحساب خود برسد، و اگر حساب كار خود را بداند و ار هراس و ترس بمرگ ناگهانى بميرد، (و فريب رحمت حق خوردن ) دست انسان را از عمل كوتاه كند.
مجلسى (ره ) در شرح ((حسب ما فيه ...)) گويد: ((حسب )) بتحريك بمعناى رسيدن بحساب و اندازه و شماره و آنچه در آنست از عمر و عمل و اين اشاره است بگفتار پيغمبر (ص ) كه فرمود: بحساب خودتان برسيد پيش از آنكه بحساب شما برسند، تا آنكه گويد: و حاصل اينكه اگر آرزو و غفلتى كه لازمه اوست در كار نبود بحساب عمر خود و آنچه از آن صرف كرده و گناهانى كه كسب كرده مى رسيد، و مى انديشيد كه ممكن است بزودى مرگش فرا رسد و دست خالى از عمل و توشه بآخرت رود، و درباره سختيهاى مرگ و هراسهاى پس از آن و دشواريهاى قيامت و كيفرهاى سختى كه در انتظار اوست انديشه و تفكر مى كرد، حقش اين بود كه از ترس و دهشت فجاءه كند و ناگهان بميرد چنانچه همام آنگاه كه اوصاف مؤ منين را شنيد ناگهان (بروى زمين افتاد) و جان داد اين آرزو استكه انسان را از تمام اين افكار و انديشه ها باز دارد، و از اينجا روشن شود كه در مقدارى از آرزو و غفلت حكمت نظام نوع انسان و بقاء عالم نهفته است ولى زياده روى در آن موجب شقاوت در آخرت گردد، و بر گرديم بدنباله حديث كه امير المؤ منين عليه السلام فرمود:).
و خشم ورزى بر چهار شعبه است ، بر كبر، و فخر (كردن بحسب و نسب و غير اينها)، پس هر كه كبر ورزد بحق پشت كند، و هر كه فخر كند (بر خود بنازد) نافرمانى كرده (يا دروغ گفته و خلاف كرده ) و هر كه حميت كشد بگناهان اصرار ورزد (و بواسطه حميت بنظائر و فحاشى و آدمكشى و جنايات ديگر دچار گردد) و هر كه تعصب او را فرا گيرد ستم كند (يا از راه راست منحرف شود)، پس چه بدچيز است خشم ورزى كه ميان پشت كردن بحق و نافرمانى و اصرار بر گناه و انحراف را از راه راست قرار گرفته است . (اين معنى بنا بر توضيحى استكه آخر حديث بيايد).
و طمع بر چهار شعبه است : شادى و شادكامى و تبختر، و سرسختى ، و فزون طلبى ، پس شادى نزد خداوند خوش نيست (و بد است ) و شادكامى و تبختر خودپسندى است ، و سرسختى بلائى استكه اگر كسى دچار شد او را بكشيدن بار گناهان وادار مى سازد، و فزون طلبى (و برترى جوئى ) بازى و سرگرمى و (موجب ) باز داشتن دل (از ياد خداى تعالى ) است و پذيرفتن چيزيست (يعنى دنيا و سرگرمى هاى آن ) بجاى آنچه بهتر است (يعنى آخرت و نعمتهاى آن مى باشد).
پس اين بود نفاق و ستونها و شعبه هاى آن ، و خداوند بر تمام بندگان خود غالب است نامش بلند و ذاتش والا است ، و زيبا و نيكو ساخته است خلقت هر چيز را، دو دست جودش گشاده است ، و رحمتش همه چيز را فرا گرفته ، امر او عيان و نورش تابان است ، بركتش بسيار و حكمتش نورانى است ، كتابش پابرجا و حجتش پيروز و هويدا است ، دينش پاك و سلطنتش محكم و پيروز است ، سخنش حق ، و موازينش عادلانه و رسولانش رساننده بودند، بدكردارى را گناه دانسته ، و گناه را فتنه ، و فتنه را چركى شمرده ، و كار نيك را بازگشت دانسته ، و بازگشت را توبه ، و توبه را پاك كنده قرار داده ، پس هر كه توبه كند براه راست هدايت يافته ، و هر كه گرفتار فتنه گمراه شده تا ماداميكه بخدا بازگشت نكند و بگناهش اعتراف ننمايد، بر خدا دليرى نكند مگر هلاك شونده . از خدا بترسيد، از خدا بترسيد! كه چه اندازه باب توبه و رحمت و بشارت و بردبارى بزرگ در درگاهش و وسيع است ، و چه اندازه سخت است آن شكنجه ها و دوزخ و سختيگرى او، پس هر كه باطاعتش دست يابد كرامتش را بخود جلب كند، و هر كه در نافرمانيش درآيد ناگوارى و سختى پاداش كيفر او را چشد و بزودى زود روز پشيمانيش فرا رسد.
توضيح :
و شرح : مواردى از اين بحث شريف محتاج بشرح و توضيح است كه قسمتى از آنها در ضمن ترجمه ما بين پرانتز ذكر شد، و پاره اى از آن موكول بپايان حديث گرديد، يكى در جمله : ((فبئس الامر بين ادبار و فجور....!)) كه آنچه ترجمه شد بنابر شرحى است كه مجلسى عليه الرحمه فرموده است باينكه كلمه ((على )) در جمله ((على الصراط)) بمعناى ((عن )) باشد، و مقصود از ((صراط)) هم معناى لغوى آن باشد، اما بنابر احتمال ديگر كه ((على )) بمعناى حقيقى آن و ((صراط)) هم مقصود صراط در قيامت باشد معنى چنين است ((پس بد وضعى است وضعيكه ميان پشت كردن حق و نافرمانى و اصرار بگناه و ستم است هنگام عبور از ((صراط)) ولى معناى اول ظاهرتر است و احتياج آن بارتكاب خلاف ظاهر و تصرفات در عبادت كمتر از دومى است .
و ديگرى در مورد صفاتى كه امير المؤ منين عليه السلام درباره نفاق و منافق بيان فرمود، مجلسى عليه الرحمه از بعضى نقل كند كه گفته اند: احاديث اين باب دلالت دارد بر اينكه مؤ من كميابتر است از كبريت احمر زيرا هيچيك از علما و صالحين نيستند كه گرفتار برخى از اين صفات (كه حضرت براى نفاق و منافق بيان فرمود) نباشند تا چه رسد بديگران ، و روى اين جهت تاءويلاتى از دانشمندان براى حديث ذكر فرموده كه بازگشت جملگى آنها باينست كه هركس اين گناهان را مرتكب شود از روى بى اعتنايى بدين و اين كار عادت او گردد و از دين خارج گشته و در زمره منافقين صدر اسلام درآيد. ولى اگر گاهى پاره اى از آنها از بعضى از مؤ منين بواسطه غلبه شهوت و هواى نفس سرزد موجب خروج از دين نگشته گرچه در اسم با منافقين مشاركت دارد.
و در جمله ((تعالى ذكره )) گويد: يعنى از نقائص يا از اينكه مانند ذكر مخلوق باشد، يا از اينكه كسى آنطور كه شايد ذكرش كند. و تاءييد وجه دوم است آنچه در دعاء آمده ((تعالى ذكرك عن المذكورين )).
و ((جل وجه )) گويد: يعنى ذات او اجل است از اين كه بكنهش برسند، يا مقصود از وجه انبياء و حجتهاى اويند، و يا دين او است .
و در ((وانبسطت يداه )) گويد: اشاره است بگفتار خداى تعالى (در سوره مائده آيه 64) ((و يهود گفتند دست خدا بسته است ، بسته باد دستهاى آنان و لعنت بر آنها باد بدانچه گفتند بلكه دست هاى او باز است مى بخشد و هر گونه بخواهد)) و گفته اند: اينكه ((يد)) را تثنيه آورد، و دو دست فرمود براى مبالغه در رد يهود و نفى بخل از خداى تعالى و براى اثبات غايت جود است ، زيرا نهايت سخاوت براى سخى باينست كه با هر دو دست بخشش كند، طبرسى (ره ) گويد: لفظ ((يد)) در لغت بر پنج وجه آمده است : (1) عضو بدن (2) نعمت (3) قوت (4) ملك و سلطنت (5) براى اسناد فعل بفاعل . سپس گفته است ، و چون شخص سخاوتمند بدست بخشد و شخص بخيل دستش را از بخشش نگهدارد جود و بخل را بدست نسبت داده اند، و بشخص سخاوتمند گويند: دست باز، و به بخيل گويند: دست بسته .... تا آنجا كه خود مجلسى (ره ) گويد و متحمل است دو دست در اينجا كنايه از نعمت و بلا باشد...
و در ((ظهر امره )) گويد: يعنى وجود و علم و قدرت و حكمتش بسبب آنچه در آفاق و انفس آشكار كرده ، يا مقصود دين و شريعت اوست در ميان بندگان تا بعبوديت او اعتراف كنند، يا مقصود امر تكوينى استكه دلالت بر كمال قدرتش كند.
((و اشرف نوره )) يعنى اضافه فرمود نور و جود علم و كمالات را بر جميع مواد قابله بحسب قابليت و استعدادشان ، و گفته شده : مقصود از علم نور اوست كه در دلهاى عارفان انداخته ، و يا برهانهايى استكه راهنمايى بر وحدانيت و بزرگى ذات و صفاتش كنند، يا نبوت محمد (ص ) است و يا نور ولايت است كه در قرآن بدان اشاره شده است كه فرمايد ((مى خواهند با دهانهاى خويش نور خدا را خاموش كنند و خدا تمام كننده است نور خويش را اگر چه بد دارند كافران )) (سوره صف آيه 8).
((و همين كتابه )) يعنى كتابش حافظ و شاهد و رقيب بر همه چيز است زيرا بيان هر چيزى در آن است ، يا اينكه بر ديگر كتابها ناظر و رقيب است زيرا گواه بر صحت آنها است ، و اين معناى دوم روشن است زيرا اشاره است بگفتار خداى تعالى : ((و فرستاديم بر تو كتاب را بحق تصديق كننده آنچه پيش روى اوست از كتاب و نگهبانى بر آن ....)) (سوره مائده آيه 48) كه بيضاوى گويد: يعنى رقيب بر ساير كتابها كه آنها را از تغيير نگهدارد و بثبات و درستى آنها گواهى دهد.
((و الذنب فتنة )) يعنى گمراهى از حق ، يا امتحان و آزمايش است ، زيرا همه تكاليف وسيله آزمايش بندگان است يا سبب مفتون شدن بدنيا و تسلط شيطان بر او است ، و در قاموس گفته است : ((فتنه بمعناى آزمايش و دلدادن بچيزى و گمراهى . و گناه ، و كفر. و فضيحت . و عذاگويد: و گمراه كردن . و ديوانگى و محنت . و مال و اولاد، و اختلاف مردمان در آراء است )) و بيشتر اين معانى (كه در قاموس گفته ) در اينجا مناسب است .
اين بود شرح قسمتى از اين حديث شريف و براى اطلاع از شرح تمامى حديث بمرآة العقول مراجعه شود.
2- مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مَهْزِيَارَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْحَمِيدِ وَ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ جَمِيعاً عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَيْلِ قَالَ كَتَبْتُ إِلَى أَبِى الْحَسَنِ ع أَسْأَلُهُ عَنْ مَسْأَلَةٍ فَكَتَبَ إِلَيَّ إِنَّ الْمُنافِقِينَ يُخادِعُونَ اللّهَ وَ هُوَ خادِعُهُمْ وَ إِذ اقامُوا إِلَى الصَّلاةِ قامُوا كُسالى يُراؤُنَ النّاسَ وَ لا يَذْكُرُونَ اللّهَ إِلّا قَلِيلًا مُذَبْذَبِينَ بَيْنَ ذ لِكَ لا إِلى هؤُلاءِ وَ لا إِلى هؤُلاءِ وَ مَنْ يُضْلِلِ اللّهُ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ سَبِيلًا لَيْسُوا مِنَ الْكَافِرِينَ وَ لَيْسُوا مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَ لَيْسُوا مِنَ الْمُسْلِمِينَ يُظْهِرُونَ الْإِيمَانَ وَ يَصِيرُونَ إِلَى الْكُفْرِ وَ التَّكْذِيبِ لَعَنَهُمُ اللَّهُ
اصول كافى جلد 4 صفحه :111 رواية :2
محمد بن فضيل گويد: بحضرت اءبى الحسن عليه السلام نوشتم و از مسئله اى از او پرسش كردم در پاسخ بمن نوشت : ((همانا منافقان نيرنگ ورزند با خدا و اوست فريب دهنده ايشان و هرگاه برخيزند بسوى نماز برخيزيد سرگران خود نمايى كنند بمردم و ياد نكنند خدا را جز اندكى ، در اين ميانه سرگردانند نه بسوى اينانند و نه بسوى آنان و هر كه را خدا گمراه سازد براى او راهى نيابى )) (سوره نساء آيه 142 143) اينها نه از كفارند و نه از مسلمانان ، اظهار ايمان كنند و بسوى كفر و تكذيب روند، خدا آنها را لعنت كند.
شرح :
فيض (ره ) گويد: اما از كفار نيستند چون اظهار ايمان كنند و شهادتين بر زبان جارى سازند، و از مسلمانان نيستند چون در دل انكار كنند. و مجلسى (ره ) در مرآة العقول از بعضى نقل كند كه گفته اند: شايد ذكر نشدن اصل مسئله در حديث بجهت تقيه بوده است ، و شايد سؤ ال از حال ماءمون بوده زيرا او از دشمنان اهل بيت عليهم السلام بود و براى مصلحت اظهار تشيع مى كرد، و مقصود حضرت در پاسخ او و شيعه مآبان منافق اطراف او چون ذوالرياستين باشد.
3- الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جُمْهُورٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْأَصَمِّ عَنِ الْهَيْثَمِ بْنِ وَاقِدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَيْمَانَ عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ عَنْ أَبِى حَمْزَةَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ ص قَالَ قَالَ إِنَّ الْمُنَافِقَ يَنْهَى وَ لَا يَنْتَهِى وَ يَأْمُرُ بِمَا لَا يَأْتِى وَ إِذَا قَامَ إِلَى الصَّلَاةِ اعْتَرَضَ قُلْتُ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ وَ مَا الِاعْتِرَاضُ قَالَ الِالْتِفَاتُ وَ إِذَا رَكَعَ رَبَضَ يُمْسِى وَ هَمُّهُ الْعَشَاءُ وَ هُوَ مُفْطِرٌ وَ يُصْبِحُ وَ هَمُّهُ النَّوْمُ وَ لَمْ يَسْهَرْ إِنْ حَدَّثَكَ كَذَبَكَ وَ إِنِ ائْتَمَنْتَهُ خَانَكَ وَ إِنْ غِبْتَ اغْتَابَكَ وَ إِنْ وَعَدَكَ أَخْلَفَكَ
اصول كافى جلد 4 صفحه : 111 رواية : 3
ابو حمزه از حضرت على بن الحسين عليهما السلام حديث كند كه فرمود: همانا منافق (آنكس است ) كه (از كارى ) نهى كند ولى خود او (از آن كار) دست نمى كشد، و فرمان مى دهد بدانچه خود نمى كند، و چون بنماز ايستد اعتراض كند، عرضكردم : اى فرزند رسولخدا اعتراض چيست ؟ فرمود: روبراست و چپ گردانيدن ، و چون ركوع كند خود را (مانند گوسفند) بزمين اندازد (يعنى بعد از ركوع نايستد و بهمان حال بسجده رود) روزش را شب كند و اندوهى جز خوردن شام ندارد با اينكه روزه هم نبوده است ، و چون بامداد كند اندوهى جز خوابيدن ندارد با اينكه شب را بيدار نبوده ، اگر براى تو حديثى گويد دروغ گويد و اگر نزدش چيزى بامانت گذارى بتو خيانت كند، اگر از او پنهان باشى تو را غيبت كند (و بدگوئى كند) و اگر بتو وعده بدهد وفا نكند.
4- عَنْهُ عَنِ ابْنِ جُمْهُورٍ عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ سَمَاعَةَ عَنْ عَبْدِ الْمَلِكِ بْنِ بَحْرٍ رَفَعَهُ مِثْلَ ذَلِكَ وَ زَادَ فِيهِ إِذَا رَكَعَ رَبَضَ وَ إِذَا سَجَدَ نَقَرَ وَ إِذَا جَلَسَ شَغَرَ
اصول كافى جلد 4 صفحه : 112 رواية : 4
عبدالملك بن بحر مانند همين حديث را بطور مرفوع از آنحضرت حديث كرده و در آن افزوده است : چون ركوع كند چون گوسفند بزمين افتد، و چون سجده كند نوك بزمين زند (چون كلاغى كه دانه از زمين برچيند، يعنى سجده را بسيار كوتاه بجا آورد) و چون بنشيند چون سگى است كه بر سر دم نشيند.
شرح :
محتمل است اين تعبير اشاره بترك جلسه استراحت باشد، و مجلسى (ره ) گويد: ظاهرتر نزد من آنست كه اين تعبير اشاره است بآنچه بيشتر مخالفين در تشهد مستحب دانند كه بر ورك چپ نشينند و پاى راست را روى پاى چپ اندازند و قدم راست را بلند كنند بطورى كه سر انگشتان بطرف قلب قرار گيرد.
5- أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ الْكُوفِيِّ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسَى عَنْ سَعِيدِ بْنِ يَسَارٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص مَثَلُ الْمُنَافِقِ مَثَلُ جِذْعِ النَّخْلِ أَرَادَ صَاحِبُهُ أَنْ يَنْتَفِعَ بِهِ فِى بَعْضِ بِنَائِهِ فَلَمْ يَسْتَقِمْ لَهُ فِى الْمَوْضِعِ الَّذِى أَرَادَ فَحَوَّلَهُ فِى مَوْضِعٍ آخَرَ فَلَمْ يَسْتَقِمْ لَهُ فَكَانَ آخِرُ ذَلِكَ أَنْ أَحْرَقَهُ بِالنَّارِ
اصول كافى ج : 4 صفحه : 113 رواية : 5
رسولخدا (ص ) فرمود: منافق بمانند تنه درخت خرما است كه صاحب آن بخواهد در قسمتى از ساختمانش از آن بهره مند گردد و در آنجا كه خواهد (بواسطه كجى ) قرار نگيرد، پس بجاى ديگرش برد (آنجا نيز) قرار نگيرد، و سرانجامش اينست كه آنرا به آتش بسوزاند.
6- عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ شَمُّونٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ مِسْمَعِ بْنِ عَبْدِ الْمَلِكِ عَنْ أَبِى عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص مَا زَادَ خُشُوعُ الْجَسَدِ عَلَى مَا فِى الْقَلْبِ فَهُوَ عِنْدَنَا نِفَاقٌ
اصول كافى ج : 4 صفحه : 113 رواية : 6
و نيز آنحضرت (ص ) فرمود: آنچه از خشوع بدن بر آنچه در دل است بچربد آن در نزد ما نفاق است .
شرح :
مجلسى (ره ) گويد: اين حديث دلالت دارد بر انيكه زيادى خشوع بدن بر خشوع قلب از روى ريا و نفاق است ، و در گفتارش كه فرمود: ((عندنا)) اشاره است باينكه نفاق حقيقتى نيست بلكه خصلت بدى است كه شبيه بنفاق است .
باب شرك*
بَابُ الشِّرْكِ
1- عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ يُونُسَ عَنْ بُرَيْدٍ الْعِجْلِيِّ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ أَدْنَى مَا يَكُونُ الْعَبْدُ بِهِ مُشْرِكاً قَالَ فَقَالَ مَنْ قَالَ لِلنَّوَاةِ إِنَّهَا حَصَاةٌ وَ لِلْحَصَاةِ إِنَّهَا نَوَاةٌ ثُمَّ دَانَ بِهِ
اصول كافى جلد 4 صفحه :113 رواية : 1
بريد عجلى گويد: از حضرت باقر عليه السلام پرسيدم : از كمترين چيزى كه بنده بدان مشرك گردد؟ گويد: فرمود: هر كه بهسته اى بگويد: سنگريزه ، و بسنگريزه بگويد: هسته ، و بآن متدين گردد.
شرح :
فيض عليه الرحمه گويد: يعنى بقلب خود اعتقاد بآن پيدا كند و آنرا دين خود قرار دهد و سر اينكه شرك است آنست كه به پيروى هواى نفس برگردد، و صاحب اين عقيده اگر چه خدا را عبادت كند ولى هواى نفس را هم اطاعت كند و در اطاعت براى خدا شريك قرار داده است .
2- عَنْهُ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُسْكَانَ عَنْ أَبِى الْعَبَّاسِ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ أَدْنَى مَا يَكُونُ بِهِ الْإِنْسَانُ مُشْرِكاً قَالَ فَقَالَ مَنِ ابْتَدَعَ رَأْياً فَأَحَبَّ عَلَيْهِ أَوْ أَبْغَضَ عَلَيْهِ
اصول كافى ج : 4 صفحه : 113 رواية : 2
ابوالعباس گويد: از حضرت صادق عليه السلام پرسيدم : از كمترين چيزى كه انسان بدان مشرك شود؟
گويد: فرمود: هر كه راءيى را بدعت گذارد چه بواسطه آن محبوب گردد، و چه بدان واسطه مبغوض شود.
شرح :
مجلسى (ره ) گويد: راءى مبتدع آنست كه مستند شرعى نداشته باشد چه اينكه آن راءى در اصول باشد و چه در فروع ، و اما آنكس كه در فهم كتاب و سنت با كوشش فراوانى كه كرده خطا كند ظاهر اينست كه داخل در بدعت گذار نباشد.
3- عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ عَنْ يَحْيَى بْنِ الْمُبَارَكِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَبَلَةَ عَنْ سَمَاعَةَ عَنْ أَبِى بَصِيرٍ وَ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِى عَبْدِ اللَّهِ ع فِى قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ م ا يُؤْمِنُ أَكْثَرُهُمْ بِاللّ هِ إِلّ ا وَ هُمْ مُشْرِكُونَ قَالَ يُطِيعُ الشَّيْطَانَ مِنْ حَيْثُ لَا يَعْلَمُ فَيُشْرِكُ
اصول كافى جلد 4 صفحه : 114 رواية : 3
حضرت صادق عليه السلام در گفتار خداى عزوجل : ((و ايمان نياورند بيشتر آنان بخدا جز اينكه ايشانند مشركان )) (سوره يوسف آيه 106) فرمود: شيطان را ندانسته پيروى كند پس مشرك گردد.
4- عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ يُونُسَ عَنِ ابْنِ بُكَيْرٍ عَنْ ضُرَيْسٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ م ا يُؤْمِنُ أَكْثَرُهُمْ بِاللّ هِ إِلّ ا وَ هُمْ مُشْرِكُونَ قَالَ شِرْكُ طَاعَةٍ وَ لَيْسَ شِرْكَ عِبَادَةٍ وَ عَنْ قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ وَ مِنَ النّاسِ مَنْ يَعْبُدُ اللّ هَ عَلى حَرْفٍ قَالَ إِنَّ الْآيَةَ تَنْزِلُ فِى الرَّجُلِ ثُمَّ تَكُونُ فِى أَتْبَاعِهِ ثم قُلْتُ كُلُّ مَنْ نَصَبَ دُونَكُمْ شَيْئاً فَهُوَ مِمَّنْ يَعْبُدُ اللَّهَ عَلَى حَرْفٍ فَقَالَ نَعَمْ وَ قَدْ يَكُونُ مَحْضاً
اصول كافى ج : 4 صفحه : 114 رواية : 4
ضريس از آنحضرت عليه السلام حديث كند كه در گفتار خداى عزوجل (در همين آيه ) فرمود: شرك در طاعت است نه شرك در عبادت ، و از گفتار خداى عزوجل ((و برخى از مردمند كه خدا را بر حرف پرستش كنند)) (سوره حج آيه 11 پرسيدم ؟) فرمود: آيه درباره مردى نازل شده و سپس درباره پيروان او هم باشد، پس من عرضكردم : هر كه در برابر شما چيزى بر پا دارد او از كسانى است كه خدا را بر حرف پرستيده ؟ فرمود: آرى و گاهى مشرك محض باشد.
شرح :
مجلسى (ره ) گويد: يعنى مقصود: شرك از نظر اطاعت و پيروى كردن غير از خداوند است و گرچه عبادت و پرستش و سجده بر او نكند، مانند كسيكه پيروى شيطان يا هواى نفس يا انسان گمراه يا گمراه كننده را بكند كه او با خدا شريك قرار داده ، تا آنكه در تفسير آيه دوم گويد و حاصل اينست كه پرستش كننده از حال مخالفين پرستش كرده كه آيا ايشان اهل اين آيه هستند؟ فرمود: برخى اهل آن هستند و برخى مشرك محض مى باشند، متحمل است تنمه كلام سابق امام عليه السلام باشند يعنى گاهى درباره مردى بتنهايى باشد و گاهى درباره پيروانش ، و در بعضى نسخه ها ((محضا)) ضبط شده كه او صريح در همين معناى اخير است .
5- يُونُسُ عَنْ دَاوُدَ بْنِ فَرْقَدٍ عَنْ حَسَّانَ الْجَمَّالِ عَنْ عَمِيرَةَ عَنْ أَبِى عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ سَمِعْتُهُ يَقُولُ أُمِرَ النَّاسُ بِمَعْرِفَتِنَا وَ الرَّدِّ إِلَيْنَا وَ التَّسْلِيمِ لَنَا ثُمَّ قَالَ وَ إِنْ صَامُوا وَ صَلَّوْا وَ شَهِدُوا أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ جَعَلُوا فِى أَنْفُسِهِمْ أَنْ لَا يَرُدُّوا إِلَيْنَا كَانُوا بِذَلِكَ مُشْرِكِينَ
اصول كافى جلد 4 صفحه :114 رواية :5
عميره گويد: از حضرت صادق عليه السلام شنيدم كه مى فرمود: مردم بشناسائى ما و مراجعه بما و تسليم شدن براى ما ماءمورند، سپس فرمود: و اگر چه روزه بگيرند و نماز گزارند و گواهى دهند كه معبودى جز خداى يگانه نيست ؛ ولى پيش خود بنا گذارند كه بما مراجعه نكنند بهمان سبب مشرك گردند.
6- عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ يَحْيَى الْكَاهِلِيِّ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع لَوْ أَنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ وَ أَقَامُوا الصَّلَاةَ وَ آتَوُا الزَّكَاةَ وَ حَجُّوا الْبَيْتَ وَ صَامُوا شَهْرَ رَمَضَانَ ثُمَّ قَالُوا لِشَيْءٍ صَنَعَهُ اللَّهُ أَوْ صَنَعَهُ النَّبِيُّ ص أَلَّا صَنَعَ خِلَافَ الَّذِي صَنَعَ أَوْ وَجَدُوا ذَلِكَ فِي قُلُوبِهِمْ لَكَانُوا بِذَلِكَ مُشْرِكِينَ ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآيَةَ فَلا وَ رَبِّكَ لا يُؤْمِنُونَ حَتّ ى يُحَكِّمُوكَ فِيم ا شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لا يَجِدُوا فِى أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمّ ا قَضَيْتَ وَ يُسَلِّمُوا تَسْلِيماً ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع فَعَلَيْكُمْ بِالتَّسْلِيمِ
اصول كافى جلد 4 صفحه :115 رواية :6
عبدالله بن يحيى كاملى گويد: حضرت صادق عليه السلام فرمود: اگر چنانچه مردمى خداى يگانه و بى شريك را پرستش كنند، و نماز را برپا دارند، سپس بچيزى كه خدا كرده يا پيغمبر (ص ) ساخته اعتراض كنند و بگويند: كه چرا بر خلاف آن نساخته ؟ يا در دل خود چنين اعتراضى كنند (گرچه بزبان نياورند) بهمين اعتراض مشرك شوند، سپس اين آيه را تلاوت فرمود، ((نه چنين است بپروردگار تو سوگند ايمان نياوردند تا بداورى بگزينند تو را در آنچه سرزده است بين ايشان و سپس نيابند در دلهاى خويش چاره اى از آنچه تو قضاوت كرده اى و تسليم شوند تسليم شدنى )) (سوره نساء آيه 65) سپس حضرت صادق عليه السلام فرمود: بر شما است كه تسليم باشيد.
7- عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ يَحْيَى عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُسْكَانَ عَنْ أَبِى بَصِيرٍ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ اتَّخَذُوا أَحْب ارَهُمْ وَ رُهْب انَهُمْ أَرْب اباً مِنْ دُونِ اللّ هِ فَقَالَ أَمَا وَ اللَّهِ مَا دَعَوْهُمْ إِلَى عِبَادَةِ أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ دَعَوْهُمْ إِلَى عِبَادَةِ أَنْفُسِهِمْ لَمَا أَجَابُوهُمْ وَ لَكِنْ أَحَلُّوا لَهُمْ حَرَاماً وَ حَرَّمُوا عَلَيْهِمْ حَلَالًا فَعَبَدُوهُمْ مِنْ حَيْثُ لَا يَشْعُرُونَ
اصول كافى جلد 4 صفحه :115 رواية :7
ابوبصير گويد: از امام صادق عليه السلام پرسيدم : از گفتار خداى عزوجل : ((كشيشان و ديرنشينان خود را خدايانى در برابر گرفتند)) (سوره توبه 31) فرمود: هر آينه بخدا سوگند آنها ايشان را بپرستش خودشان نخواندند، و اگر بپرستش خود خوانده بودند ايشان نمى پذيرفتند ولى حرامى را بر ايشان حلال كردند، و حلالى را بر ايشان حرام كردند، پس آنها را ندانسته از همين راه پرستش كردند.
8- عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ صَالِحِ بْنِ أَبِي حَمَّادٍ وَ عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ مَنْ أَطَاعَ رَجُلًا فِى مَعْصِيَةٍ فَقَدْ عَبَدَهُ اصول كافى جلد 4 صفحه :116 رواية :8
حضرت صادق عليه السلام فرمود: هر كه مردى را در گناهى پيروى كند بتحقيق كه او را پرستش كرده است .
شرح :
مجلسى (ره ) گويد: و سر اين مطلب آنست كه پرستش جز خضوع و تذلل و اطاعت و انقياد نيست ، و روى همين حساب خداى سبحان پيروى هواى نفس و اطاعت شيطان را پرستش آندو ناميده در آنجا كه فرمايد: ((آيا ديدى آنكس را كه برگرفت خداى خويش را هوس خويش )) (سوره جاثيه آيه 23) و نيز فرمايد: ((آيا بشما سفارش نكرديم اى بنى آدم كه نپرستيد شيطان را كه او شما را دشمنى است آشكار، (سوره يس آيه 60).
*باب شك*
بَابُ الشَّكِّ
1- عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ يُونُسَ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ الْحَكَمِ قَالَ كَتَبْتُ إِلَى الْعَبْدِ الصَّالِحِ ع أُخْبِرُهُ أَنِّى شَاكٌّ وَ قَدْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ ع رَبِّ أَرِنِى كَيْفَ تُحْيِ الْمَوْتى وَ أَنِّي أُحِبُّ أَنْ تُرِيَنِي شَيْئاً فَكَتَبَ ع إِنَّ إِبْرَاهِيمَ كَانَ مُؤْمِناً وَ أَحَبَّ أَنْ يَزْدَادَ إِيمَاناً وَ أَنْتَ شَاكٌّ وَ الشَّاكُّ لَا خَيْرَ فِيهِ وَ كَتَبَ إِنَّمَا الشَّكُّ مَا لَمْ يَأْتِ الْيَقِينُ فَإِذَا جَاءَ الْيَقِينُ لَمْ يَجُزِ الشَّكُّ وَ كَتَبَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ وَ م ا وَجَدْن ا لِأَكْثَرِهِمْ مِنْ عَهْدٍ وَ إِنْ وَجَدْن ا أَكْثَرَهُمْ لَف اسِقِينَ قَالَ نَزَلَتْ فِى الشَّاكِّ
اصول كافى جلد 4 صفحه :116 رواية :1
حسين بن حكم گويد: بحضرت موسى بن جعفر عليهما السلام نوشتم و از حال خود او را آگاه كردم كه من در شك افتاده ام ، و حضرت ابراهيم عليه السلام بخدا عرضكرد: ((پروردگارا بمن بنما چگونه مرده ها را زنده مى كنى ، (سوره بقره آيه 260) و من دوست دارم كه شما (نيز براى رفع شك من ) چيزى (و عقيده داشت ) و مى خواست كه ايمانش را افزون كند، ولى تو در شكى ، و در شك خيرى نيست ، و نوشت : جز اين نيست كه شك تا جائيست كه يقين نيامده ، و چون يقين آمد شك روا نباشد، و نوشت : بدرستى كه خداى عزوجل فرمايد: ((و نيافتم براى بيشتر شان عهدى و دريافتم بيشترشان را نافرمان )) (سوره اعراف آيه 102) و فرمود: اين آيه درباره شك كننده نازل شده .
شرح :
مجلسى (ره ) گويد: غرض راوى از نقل داستان حضرت ابراهيم عليه السلام عذر تراشى براى شك خود بوده باينكه ابراهيم با مرتبه نبوت درباره مردگان در شك بوده و از خدا چيزى براى برطرف كردن شك خود پرستش كرده ، و آنچه راوى اين حديث سؤ ال كرده يا معجزه بوده يا دليلى بر امامت ، و بنابر اول يا حضرت معجزه اى برايش آشكار كرده و راوى بيان نكرده است ، و يا آنحضرت عليه السلام مصلحت در آشكار كردن آن نديده . يا مى دانسته كه شك او روى وسواس و عناد است و گرنه حجت بر او تمام شده و حق برايش آشكار گرديده ، و بنابر احتمال دوم نيز هر سه وجه احتمال مى رود و آخرى ظاهرتر است ، و اما عذرى كه براى شك خود آورده است حضرت آن را ابطال كرده است باينكه ابراهيم شك نداشت ... بلكه بجهت ازدياد يقين بود و بتعبير ديگر او علم اليقين داشت و طالب عين اليقين بود ولى تو چنانچه خود اعتراف كرده اى شك دارى و خيرى در آن نيست زيرا هر چه خير است در ايمان است و او بجز با يقين حاصل نگردد.
و در جمله ((انما الشك ما لم ياءت اليقين )) گويد: اين جمله دو احتمال دارد اول اينكه تاءكيد همان جمله سابق باشد كه فرمود: ابراهيم مؤ من بود و حاصل معنى اين است كه او يقين بقدرت خداى تعالى بر زنده كردن مردگان داشت و شك با يقين اجتماع نكنند، و جواز (در فرمايش آنحضرت ((لم يجز)) ) به معناى امتناع است .
دوم مراد بيقين آن چيزى است كه يقين آورد و شك بعد از آن وسوسه و عناد است (و اين همان وجهى است كه فيض (ره ) نيز در وافى فرموده است ).
سپس مجلسى (ره ) پس تفسير آيه شريفه ((و ما وجدنا لاكثرهم من عهد...)) گويد: و شايد تاءويل حضرت عليه السلام باين باز گردد كه خداى تعالى از ايشان بواسطه آن عقلى كه بآنها داده پيمان گرفته كه همان را بكار اندازند و يقين كنند، و آن را واگذارند و پس مشاهده معجزات روشن فاسق شدند و از ايمان بيرون رفتند.
2- عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ أَبِي إِسْحَاقَ الْخُرَاسَانِيِّ قَالَ كَانَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع يَقُولُ فِى خُطْبَتِهِ لَا تَرْتَابُوا فَتَشُكُّوا وَ لَا تَشُكُّوا فَتَكْفُرُوا
اصول كافى جلد 4 صفحه :117 رواية :2
ابواسحاق خراسانى گويد: اءميرالمؤ منين عليه السلام در خطبه اش مى فرمود: ترديد (درباره دين و احكام آن ) بخود راه ندهيد تا بشك افتيد، پس كافر شويد.
توضيح :
مجلسى (ره ) گويد: شايد مقصود ورود در شبهاتى است كه موجب شك گردد، يا نارضايتى به قضاى خدا است و متهم هم ساختن خداوند در قضاى اوست ، يا مقصود ترديدى است كه ريشه و مبداء شك است .
3- عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ خَلَفِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ أَبِى أَيُّوبَ الْخَزَّازِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ كُنْتُ عِنْدَ أَبِى عَبْدِ اللَّهِ ع جَالِساً عَنْ يَسَارِهِ وَ زُرَارَةُ عَنْ يَمِينِهِ فَدَخَلَ عَلَيْهِ أَبُو بَصِيرٍ فَقَالَ يَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ مَا تَقُولُ فِيمَنْ شَكَّ فِى اللَّهِ فَقَالَ كَافِرٌ يَا أَبَا مُحَمَّدٍ قَالَ فَشَكَّ فِى رَسُولِ اللَّهِ فَقَالَ كَافِرٌ قَالَ ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَى زُرَارَةَ فَقَالَ إِنَّمَا يَكْفُرُ إِذَا جَحَدَ
اصول كافى جلد 4 صفحه :117 رواية :3
محمد بن مسلم مى گويد: نزد حضرت صادق عليه السلام در سمت چپ آن حضرت نشسته بودم ، و زراره در سمت راستش بود، پس ابو بصير وارد شد و عرض كرد: يا ابا عبدالله چه فرمائى درباره كسى كه در خدا شك كند؟ فرمود: كافر است اى ابا محمد (ابا محمد كنيه ابوبصير است ) عرض كرد: اگر در پيغمبر شك كند (چطور)؟ فرمود: كافر است ؟ (محمد بن مسلم ) گويد: پس حضرت رو به زراره كرد و فرمود: همانا كافر شود در صورتى كه انكار كند.
توضيح :
اين كه حضرت در پايان حديث رو به زراره كرد و فرمود: ((همانا كافر شود در صورتى كه انكار كند)) شايد بخاطر اين بوده كه زراره واسطه ميان ايمان و كفر را قبول نداشته چنان كه مطلب در ضمن حديثى در باب كفر حديث (7) گذشت ، و مقصود امام (عليه السلام ) اين است كه به مجرد شك كافر نشود بلكه شك در صورتى موجب كفر است كه از روى انكار باشد اگر چه در صورت شك مؤ من هم نيست ،
4- عَنْهُ عَنْ أَبِيهِ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَيْدٍ عَنْ يَحْيَى بْنِ عِمْرَانَ الْحَلَبِيِّ عَنْ هَارُونَ بْنِ خَارِجَةَ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ لَمْ يَلْبِسُوا إِيم انَهُمْ بِظُلْمٍ قَالَ بِشَكٍّ
اصول كافى جلد 4 صفحه :118 رواية :4
ابو بصير گويد: پرسيدم از حضرت صادق (عليه السلام ) از (تفسير) گفتار خداى عزوجل : ((آنانكه ايمان آوردند و ايمانشان را به ستم آلوده نكردند )) (سوره انعام آيه 82) فرمود: (مقصود از ستم ) شك است (يعنى ايمانشان را به شك نيالوده اند).
5- الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ بَكْرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِى عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ إِنَّ الشَّكَّ وَ الْمَعْصِيَةَ فِى النَّارِ لَيْسَا مِنَّا وَ لَا إِلَيْنَا
اصول كافى جلد 4 صفحه :118 رواية :5
امام صادق عليه السلام فرمود: شك و نافرمانى در آتشند، نه از ما هستند و نه به سوى ما توجه دارند.
شرح :
فيض (ره ) گويد: نظر امام (عليه السلام ) كنايه از شك و نافرمانى است ، زيرا استحقاق آنان كه شك كنند و نافرمانى كنند براى آتش بخاطر شك و نافرمانى است پس مقصود اهل آنهايند.
6- عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِى عَبْدِ اللَّهِ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسَى عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِى عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ مَنْ شَكَّ فِى اللَّهِ بَعْدَ مَوْلِدِهِ عَلَى الْفِطْرَةِ لَمْ يَفِئْ إِلَى خَيْرٍ أَبَداً
اصول كافى جلد 4 صفحه :118 رواية :6
و نيز آن حضرت (عليه السلام ) فرمود: كسى كه بر فطرت توحيد (و از پدر و مادر خداپرست ) بدنيا آيد درباره خدا شك كند هرگز به خير باز نگردد.
شرح :
مجلسى (ره ) گويد: ظاهر اين حديث اين است كه توبه مرتد فطرى قبول نشود چنانچه مشهور است .
7- عَنْهُ عَنْ أَبِيهِ رَفَعَهُ إِلَى أَبِى جَعْفَرٍ ع قَالَ لَا يَنْفَعُ مَعَ الشَّكِّ وَ الْجُحُودِ عَمَلٌ
اصول كافى جلد 4 صفحه :118 رواية :7
حضرت باقر (عليه السلام ) فرمود: با شك و انكار هيچ عملى سود ندارد.