.IV - فتح اعراب
پس از کشتن پدر و نشستن به جای او، شیرویه ـ که به نام قباد دوم تاجگذاری کرده بود ـ با هراکلیوس صلح کرد؛ مصر، فلسطین، سوریه، آسیای صغیر، و مغرب بین النهرین را به او تسلیم نمود؛ رومیانی را که به دست سپاهیان ایران اسیر شده بودند به کشورهایشان باز فرستاد، و
بقایای «صلیب واقعی» را به اورشلیم بازگردانید. هراکلیوس طبعاً از چنین پیروزی شایانی شاد شد. اما ملاحظه نکرد که در همان روز، در سال 629، هنگامی که «صلیب واقعی» را در معبد آن در اورشلیم قرار می داد، دسته ای از اعراب به پادگان یونانی نزدیک رود اردن حمله کردند. در همان سال یک بیماری همه گیر در ایران شایع شد و هزاران تن، از جمله شاه، را کشت. اردشیر سوم، پسر هفتسالة شیرویه، به فرمانروایی برداشته شد؛ سرداری به نام شهربراز آن پسر را کشت و تخت شاهی را غصب کرد؛ سربازان خود شهر براز او را کشتند و جنازه اش را در خیابانهای تیسفون بر زمین کشاندند و بانگ زدند : «هر کس که خون شاهان در تن نداشته باشد و بر تخت سلطنت ایران نشیند، به این روز خواهد افتاد.» مردم عادی همیشه شاهدوست تر از شاهند. هرج و مرج اکنون بر قلمرویی که از بیست و شش سال جنگ مداوم فرسوده شده بود حکمفرما می شد. پریشانی اجتماعی به آن فساد اخلاقی که همراه ثروت و فتح به ایران آمده بود هر چه بیشتر دامن زد. ظرف چهار سال نه تن از حاکمان مدعی تخت سلطنت شدند، ولی یا به قتل رسیدند، یا گریختند، یا به مرگ طبیعی غیر عادی درگذشتند، و بدین ترتیب از صحنه ناپدید گشتند. استانها، و حتی شهرها، یکی بعد از دیگری استقلال و انفکاک خود را از حکومت مرکزیی که دیگر توانایی فرمانروایی نداشت اعلام می کردند. در 634 تاج شاهی به یزدگرد سوم تفویض شد، که از سلالة ساسان، و فرزند یک کنیز بود.
در 632، محمد [صلی الله علیه و آله] پس از تأسیس یک کشور جدید عرب، درگذشت عمر، خلیفة دوم، در 634، نامه ای از مثنی [ابن حارثه]، سردار خود در سوریه، دریافت کرد که در آن نوشته شده بود ایران دچار هرج و مرج و آمادة تسخیر است. عمر بهترین فرمانده عرب را، که خالد [بن ولید] نام داشت، به این مأموریت گمارد. خالد با لشکری از عربان بدوی، که معتاد به زد و خورد و تشنة به دست آوردن غنایم بودند، در امتداد ساحل جنوبی خلیج فارس به راه افتاد و این پیام را به هرمز، فرماندار استان مرزی [مرزدار] ایران، فرستاد: «اسلام آور تا در امان باشی، یا جزیه بپرداز ... اکنون مردمی به سوی تو می آیند که مرگ را دوست می دارند، همان گونه که تو زندگی را دوست می داری.» هرمز او را به رزم تن به تن طلبید؛ خالد دعوت او را پذیرفت و او را کشت. مسلمانان با غلبه بر تمام موانع به فرات رسیدند؛ عمر، برای نجات یک ارتش عرب در جای دیگر، خالد را فرا خواند؛ مثنی به جای او فرماندهی را عهده دار شد و با نیروی تقویتی خود را از روی یک پل قایقی [جسر] از رود فرات گذشت. یزدگرد، که در آن هنگام جوانی بیست و دو ساله بود، فرماندهی عالی را به رستم [فرخزاد] استاندار خراسان واگذار کرد و به او فرمان داد که نیروی عظیمی برای نجات کشور فراهم کند. ایرانیان در جنگ جسر با اعراب مصاف دادند، آنان را شکست دادند و بیپروا تعقیبشان کردند؛ مثنی صفوف در هم ریختة ارتش خود را از نو بیاراست و در جنگ بویب نیروهای بینظم ایران را تقریباً تا آخرین نفر منهدم ساخت (634). تلفات مسلمین
سنگین بود؛ مثنی از زخمهایی که برداشته بود درگذشت؛ اما خلیفه به جای او سرداری لایقتر به نام سعد [وقاص] را، همراه با یک ارتش سی هزار نفری، فرستاد. یزدگرد با مسلح ساختن 120.000 تن ایرانی با این عمل مقابله کرد. رستم آنها را از فرات به سوی قادسیه گذراند؛ در آنجا، طی چهار روز خونین، یکی از قطعیترین نبردهای تاریخ آسیا انجام گرفت. در چهارمین روز، طوفان شن به سوی ارتش ایران وزیدن گرفت؛ اعراب از فرصت استفاده کردند و بر دشمنان خویش، که به سبب طوفان بینایی خود را از دست داده بودند، پیروز شدند. رستم کشته شد، و ارتشش پراکنده گشت (636). سعد، که حال مقاومتی در برابر خود نمی دید، نیروهای خود را به سوی رود دجله پیش راند، از آن گذشت، و وارد تیسفون شد.
اعراب ساده و خشن، با شگفتی، بر کاخ شاهانه، قوس عظیم سردر، تالار مرمر، فرشهای شگرف، و تخت گوهرنشان آن خیره شدند. ده روز تمام با مشقت تلاش می کردند غنایم را بار کنند و ببرند. شاید به دلیل چنین ضعفها و مشکلاتی بود که عمر به سعد دستور داد که پیشتر نرود؛ او گفت: «عراق کافی است.» سعد از این دستور تبعیت نمود و سه سال بعد را صرف تثبیت فرمانروایی اعراب بر بین النهرین کرد. در این ضمن، یزدگرد در استانهای شمالی خود ارتش دیگری مرکب از 150.000 سرباز فراهم کرد؛ عمر یک ارتش 30.000 نفری برای مقابله با او فرستاد؛ در نهاوند، اعراب به واسطة برتری حیله های جنگی خود به پیروزی بزرگی نایل شدند که «فتح الفتوح» نامیده شد؛ 100.000 سرباز ایرانی در دره های باریک به تنگنا افتادند و کشته شدند (641). بزودی تمام ایران به دست اعراب افتاد. یزدگرد به بلخ گریخت، از چین کمک خواست، اما تقاضایش پذیرفته نشد؛ از ترکان یاری جست و نیروی کوچکی از آنان گرفت، اما همینکه عازم نبرد جدید خود شد، برخی از سربازان ترک وی را به خاطر جواهراتش کشتند (652). بدین گونه، سلسلة ساسانیان منقرض شد.
جدول گاهشماری
م ... هـ ق
570 – 632 ... 52 ق هـ – 11 هـ ق ... : محمد [صلی الله علیه و آله و سلم]
610 ... 12 ق هـ ... : آغاز وحی
622 ... هجرت پیامبر به مدینه
630 ... 9 ... : فتح مکه
632-634 ... 11-13 ... : خلافت ابوبکر
634-644 ... 13-23 ... : خلافت عمر
635 ... 14 ... : تسلط مسلمانان بر دمشق
637 ... 16 ... : تسلط مسلمانان بر بیت المقدس و تیسفون
641 ... 21 ... : فتح ایران و مصر
641 ... 21 ... : بنیاد فسطاط (قاهره) توسط مسلمانان
642 ... 22 ... : طرح بنای مسجد عمرو در فسطاط
644-656 ... 23-35 ... : خلافت عثمان بن عفان
656-661 ... 35-40 ... : خلافت علی بن ابی طالب
661-680 ... 40-61 ... : خلافت معاویة بن ابی سفیان
661-750 ... 40-132 ... : خلافت اموی در دمشق
662 ... 42 ... : به کار بردن ارقام هندی در سوریه
680 ... 61 ... : شهادت حسین بن علی در کربلا
680-683 ... 61-64 ... : خلافت یزید اول
683-684 ... 64-65 ... : خلافت معاویة دوم
685-705 ... 65-86 ... : خلافت عبدالملک مروان
691-694 ... 72-74 ... : بنای مسجد اقصی و قبة الصخره در بیت المقدس
693-862 ... 73-248 ... : حکومت اسلام در ارمنستان
698 ... 79 ... : تسلط مسلمانان بر کارتاژ (قرطاجه)
705-715 ... 86-96 ... : خلافت ولید اول
705 به بعد ... 86 ... : بنای مسجد بزرگ دمشق
711 ... 92 ... : ورود مسلمانان به اسپانیا
715-717 ... 96-99 ... : خلافت سلیمان بن عبدالملک
م ... هـ ق
717-720 ... 99-101 ... : خلافت عمر بن عبدالعزیز
720-724 ... 101-105 ... : خلافت یزید دوم
724-743 ... 105-125 ... : خلافت هشام بن عبدالملک
732 ... 114 ... : جنگ تور و عقبنشینی مسلمانان
743 ... 125
743-744 ... 125-126 ... : خلافت ولید دوم
749 ... 132 ... : بنیاد دولت عباسی به وسیلة ابوالعباس سفاح
754-775 ... 136-158 ... : خلافت منصور و پایتخت شدن بغداد
755-788 ... 138-172 ... : امارت عبدالرحمان اول در قرطبه
757-847 ... 140-234 ... : فیلسوفان معتزلی
760 ... 143 ... : پیدایش فرقة اسماعیلیه
775-785 ... 158-169 ... : خلافت مهدی
786 ... 170 ... : آغاز بنای مسجد ازرق قرطبه
786-809 ... 170-193 ... : خلافت هارون الرشید
788-974 ... 172-364 ... : خاندان ادارسه در مراکش
803 ... 187 ... : سقوط برمکیان
803 ... 188 ... : تولد کندی فیلسوف
808-909 ... 193-296 ... : اغالبه در قیروان
809-810 ... 194-195 ... : تسلط مسلمانان بر کرس و ساردنی
809-873 ... 194-260 ... : حنین بن اسحاق، مترجم و دانشمند
813-833 ... 198-218 ... : خلافت مأمون
820-872 ... 206-259 ... : طاهریان خراسان
820-852 ... 206-238 ... : عبدالرحمان دوم، امیر قرطبه
827 ... 212 ... : تسلط مسلمانان بر سیسیل
830 ... 215 ... : بنیاد بیت الحکمة بغداد
830 ... 215 ... : بنیاد جبر به وسیلة خوارزمی
865-926 ... 251-213 ... : رازی طبیب
846 ... 232 ... : حملة مسلمانان به رم
872-950 ... 259-339 ... : فارابی فیلسوف
860-1003 ... 247-393 ... : صفاریان ایران
873-935 ... 260-324 ... : اشعری فقیه
م ... هـ ق
878 ... 265 ... : بنیاد مسجد ابن طولون در القطایع
909 ... 297 ... : آغاز خلافت فاطمیان در قیروان
912-961 ... 300-350 ... : عبدالرحمان سوم خلیفة قرطبه
913 ... 302 ... : تألیف تاریخ طبری
915-965 ... 303-354 ... : متنبی شاعر
940-1020 ... 329-411 ... : فردوسی شاعر
940-998 ... 328-388 ... : ابوالوفا، دانشمند ریاضیدان
932-1056 ... 320-447 ... : تسلط آل بویه بر بغداد
956 ... 346 ... : وفات مسعودی، جغرافیدان و تاریخنویس
952-977 ... : آشوب سوم و دورة 990-1020 : گاگیک
اول: عصر طلایی ارمنستان وسطی
961-976 ... 350-366 ... : خلافت حکم دوم در قرطبه
965-1039 ... 354-430 ... : ابن هیثم، دانشمند علوم طبیعی
967-1049 ... 357-440 ... : ابوسعید شاعر صوفی
969-1171 ... 358-567 ... : خاندان فاطمیان در مصر
970 ... 359 ... : بنیاد جامع الازهر در قاهره
973-1048 ... 362-440 ... : بیرونی دانشمند
976-1010 ... 366-399 ... : خلافت هشام در قرطبه
973-1058 ... 363-449 ... : معری شاعر
978-1002 ... 368-393 ... : منصور وزیر در قرطبه
980-1037 ... 370-428 ... : ابن سینا فیلسوف
983 ... 373 ... : بنیاد اخوان الصفا
990-1012 ... 380-403 ... : بنای جامع الحاکم در قاهره
998-1030 ... 389-421 ... : سلطان محمود غزنوی
1012 ... 403 ... : شورش بربرها در قرطبه
1017-1092 ... 408-485 ... : نظام الملک وزیر
1031 ... 422 ... : پایان خلافت قرطبه
1038 ... 429 ... : برآمدن ترکان سلجوقی
1038-1123 ... 430-516 ... : عمر خیام شاعر
1068-1091 ... 460-484 ... : معتمد پادشاه و شاعر
1058 ... 450 ... : تسلط سلجوقیان بر بغداد
م ... هـ ق
1058-1111 ... 450-505 ... : امام محمد غزالی
1059-1063 ... 451-455 ... : سلطنت طغرل بیگ در بغداد
1060 ... 452 ... : تسلط سلجوقیان بر ارمنستان
1063-1072 ... 455-465 ... : سلطان الب ارسلان
1071 ... 463 ... : شکست رومیان در مناذگرد از ترکان
1072-1092 ... 465-485 ... : سلطان ملکشاه
1077-1327 ... 470-728 ... : سلطنت سلجوقیان در آسیای صغیر
1088 ... 481 ... : مسجد جامع اصفهان
1090 ... 483 ... : قیام حشیشیه
1056-1147 ... 448-542 ... : سلسلة مرابطون در اندلس
1091-1162 ... 484 – 557 ... : ابن زهر طبیب
1098 ... 492 ... : تسلط فاطمیان بر بیت المقدس
1099-1165 ... 493-560 ... : ادریسی جغرافیدان
1106 ... 500 ... : اوج شهرت ابن باجة فیلسوف
1107-1185 ... 501-581 ... : ابن طفیل فیلسوف
1117-1157 ... 511-552 ... : سلطان سنجر سلجوقی
1126-1198 ... 520-595 ... : ابن رشد فیلسوف
1130-1269 ... 525-668 ... : سلسلة موحدون در مراکش
1138-1193 ... 532-589 ... : صلاح الدین ایوبی
---
1148-1248 ... 543-646 ... : سلسلة موحدون در اسپانیا
1155-1227 ... 549-624 ... : چنگیزخان
1175-1260 ... 571-658 ... : خاندان ایوبیان
1179-1229 ... 575-627 ... : یاقوت جغرافیدان
1181 ... 577 ... : بنای القصر (آلکاسار) اشبیلیه
1203-1291 ... 600-691 ... : سعدی شاعر
1187 ... 583 ... : شکست صلیبیون در حطین و تسلط صلاح الدین بر بیت المقدس
1188 ... 584 ... : اوج شهرت نظامی شاعر
1196 ... 593 ... : بنای برج خیرالدا در اشبیلیه
1207-1273 ... 604-672 ... : جلال الدین رومی صوفی و شاعر
1211-1282 ... 608-681 ... : ابن خلکان تذکره نویس
م ... هـ ق
1212 ... 609 ... : شکست مسیحیان در جنگ عقاب نزدیک طلیطله
1218-1238 ... 615-636 ... : سلطنت ملک الکامل در مصر
1219 ... 616 ... : حملة چنگیز به ماوراء النهر
1245 ... 643 ... : تسلط مغول بر بیت المقدس
1248 ... 646 ... : قصرالحمراء
1512-1517 ... 650-922 ... : حکومت ممالیک در مصر
1252 ... 650 ... : محدود شدن قلمرو مسلمانان در اسپانیا به غرناطه
1258 ... 656 ... : سقوط بغداد و انقراض خلافت عباسی مشرق
1260 ... 658 ... : شکست مغولان در عین جالوت
1260-1277 ... 658-676 ... : بیبرس، سلطان ممالیک
- صفحة سفید -