گروه نرم افزاری آسمان

درآمد


اشاره

دانش نامه امام حسین علیه السلام که حاصل تلاش ده ساله این جانب و جمعی از پژوهشگران است ، با محور قرار دادن امام حسین علیه السلام و جستجو در بیش از پانصد مصدر تاریخی، حدیثی، فقهی، تفسیری و کلامی، آنچه را در باره زندگانی فردی و اجتماعی، سخنان و آرا و نظریات دیگران در باره امام علیه السلام یافت می شده ، در حدّ توان و امکان ، گرد آورده است و پس از تجزیه و تحلیل و ساماندهی منطقی مباحث ، اینک در اختیار پژوهشگران قرار می گیرد. آنچه پرداختن به این دانش نامه را با وجود آثار فراوان دیگر در این باره ضروری می سازد ، عبارت است از: 1. جایگاه امام حسین علیه السلام و حادثه عاشورا در فرهنگ شیعه ؛ 2. ظرفیت گسترده حادثه عاشورا و امام حسین علیه السلام برای بهره بری در مسیر کمال انسانی ؛ 3. گسترش خرافات و سوء استفاده ها از حادثه عاشورا ؛ 4. مغفول ماندن بخش های دیگر زندگانی امام حسین علیه السلام و غلبه نگاه تجزیه ای به زندگانی امام علیه السلام ؛ 5. عدم استفاده از منابع اصیل و کهن در بیشتر آثار و تألیفات منتشر شده ؛ 6. عدم بررسی زندگانی امام علیه السلام از زاویه های تاریخی، حدیثی، تفسیری ، کلامی ،

.




فقهی و... . اینها و برخی دیگر از اسباب و علل، زمینه ساز پرداختن به این پژوهش شد و اینک می توان ادّعا کرد با جستجوی گسترده در تمامی مصادر مربوط ، اعم از منابع کهن و جدید، و نیز منظور داشتن ابعاد قرآنی، حدیثی، کلامی، فقهی، تاریخی و اجتماعی مسئله ، و نگاه تحلیلی انتقادی به اطّلاعات و آگاهی های موجود، مجموعه ای نسبتا جامع در باره امام حسین علیه السلام سامان یافته است . اینک پیش از ارائه نتیجه این پژوهش ، مباحثی را به عنوان درآمد و چشم انداز کلّی مطرح می کنیم . این مباحث ، در چهار محور ، تقدیم می گردد: 1. دانش نامه امام حسین علیه السلام در یک نگاه ؛ 2. ویژگی های این دانش نامه ؛ 3. کتاب شناسی تاریخ عاشورا و عزاداری ؛ 4. مراحل تحقیق و تدوین این دانش نامه .

.




(1)دانش نامه امام حسین علیه السلام در یک نگاه

اشاره

این دانش نامه ، از پانزده بخش و 138 فصل ، تشکیل شده است . گزارش اجمالی بخش ها و فصل های دانش نامه ، از این قرار است :

بخش یکم : زندگی خانوادگی سیّد الشهدا علیه السلام

در بخش نخست این دانش نامه ، چگونگی تولّد ، نام گذاری ، ویژگی های ظاهری ، چگونگی پرورش ، ازدواج و شمارِ فرزندان امام حسین علیه السلام ، در شش فصل ، مورد بررسی قرار گرفته است . در فصل یکم از این بخش ، مدّت بارداری فاطمه علیهاالسلام به حسین علیه السلام و تاریخ ولادت امام حسین علیه السلام و حوادث مربوط به آن ، ارائه شده و شماری از مسائل مربوط به این موضوع ، مانند حضور اسماء بنت عُمَیس به هنگام ولادت امام علیه السلام و رؤیای اُمّ فضل ، نقد گردیده است . فصل دوم ، در باره نام گذاری امام حسین علیه السلام است . در این فصل آمده که نام گذاری امام علیه السلام و برادرش امام حسن علیه السلام ، از طریق وحی به پیامبر خدا صلی الله علیه و آله صورت گرفته است و پس از اشاره به نام ها ، کنیه و لقب های ایشان ، ضمن تحلیلی ، برخی از گزارش ها در مورد این که امام علی علیه السلام در ابتدا نام «جعفر» ویا «حَرب» را برای ایشان انتخاب کرده بود ، نقد و رد شده است . در فصل سوم ، ویژگی های چهره ، اندام و هیئت ظاهری امام حسین علیه السلام بیان شده

.




است و شباهت های ایشان به جدّش پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ، مادرش فاطمه علیهاالسلام و موسای پیامبر علیه السلام و نیز چگونگی رنگ کردن مو ، لباس پوشیدن ، عمامه گذاشتن و نقش انگشتر ایشان ، گزارش شده است . فصل چهارم ، در باره چگونگی پرورش ایشان در خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله است. اظهار محبّت پیامبر خدا به او ، بازی کردن پیامبر صلی الله علیه و آله با او و بازی کردن او با پیامبر صلی الله علیه و آله ، کُشتی گرفتن او با برادرش حسن علیه السلام در حضور پیامبر صلی الله علیه و آله ، بازی کردن او با دیگر بچّه ها و نماز خواندن او با پیامبر صلی الله علیه و آله ، می توانند آموزه های ارزشمندی برای تربیت فرزندان شایسته باشند که در این فصل ، گزارش شده اند . همچنین روایات مختلفی که دلالت بر تغذیه امام حسین علیه السلام از انگشتان پیامبر صلی الله علیه و آله دارند ، مورد تبیین و تحلیل قرار گرفته اند . فصل پنجم ، شرحی اجمالی درباره همسران امام حسین علیه السلام و تحقیقی در زمینه انتساب مادر امام زین العابدین علیه السلام به یزدگرد (شاه ایران) دارد و در آن ، به ضعف برخی گزارش ها که همسرانی را به امام علیه السلام نسبت داده اند، اشاره گردیده است . فصل ششم ، شمارِ فرزندان امام حسین علیه السلام و شرح حال اجمالی آنان است و در پایان آن ، تحقیق مفصلی در باره انتساب رُقَیّه به امام حسین علیه السلام آمده است .

بخش دوم : فضیلت ها و ویژگی های امام حسین علیه السلام

در این بخش ، ابتدا به ملاک انتخاب گزارش های مربوط به فضایل امام حسین علیه السلام و مهم ترین کمالات مشترک میان امامان علیهم السلام و بارزترین ویژگی های سیّد الشهدا اشاره شده است . سپس به تفصیل ، فضایل مشترک میان ایشان و سایر اهل بیت علیهم السلام ، فضایل مشترک میان ایشان و برادرش امام حسن علیه السلام ، فضایل ویژه امام حسین علیه السلام ، مکارم اخلاقی ایشان ، ویژگی های ایشان در عبادت و شماری از کرامات ایشان ، در شش فصل ، ارائه می شود :

.




فصل یکم ، در باره فضایلی است که میان امام حسین علیه السلام و سایر اهل بیت علیهم السلام ، مشترک است ، مانند : طهارت از انواع پلیدی های ظاهری و باطنی ، گستردگی دانش ، مرجعیت علمی ، وجوب مودّت ، وجوب اطاعت و تمسّک ، همراهی با پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در مباهله با نصارای نجران ، همتایی امام علیه السلام با پیامبر صلی الله علیه و آله در وجوب تسلیم بودن در برابر ایشان و حرمتِ ستیز و مخالفت با ایشان ، و نزول سوره انسان (دهر) در باره آنان و نیز سایر فضایلی که در باره اهل بیت علیهم السلام نقل شده است . فصل دوم ، درباره فضایلی است که امام حسین علیه السلام با برادرش امام حسن علیه السلام در آنها مشترک اند ، مانند : فرزند پیامبر خدا بودن ، تصریح پیامبر صلی الله علیه و آله به امامت آنان ، جایگاه رفیع خانوادگی و برتری آنان بر سایر جوانان امّت و اهل بهشت ، اهمّیت دوستی با آنان و خطر دشمنی با آنان . فصل سوم ، شامل فضایلی است که تنها در باره امام حسین علیه السلام گزارش شده اند ، مانند : زیور آسمان و زمین بودن ، محبوب ترینِ مردم بودن در نزد اهل آسمان ، دعای پیامبر صلی الله علیه و آله برای علاقه مندان به حسین علیه السلام و بوسه زدن پیامبر صلی الله علیه و آله بر پیشانی و لب های وی . فصل چهارم ، به فضایل اخلاقی امام حسین علیه السلام اختصاص دارد ، مانند : عزّت نفس، حُسن خلق ، شجاعت ، ادب ، تواضع و سخاوت . همچنین داستان های مختلفی از سخاوت ایشان ، در این فصل آمده است . در فصل پنجم ، علاقه امام حسین علیه السلام به عبادت ، کثرت نماز و روزه ایشان ، رفتن ایشان به حج با پای پیاده ، شب زنده داری و انواع نیکی های امام علیه السلام گزارش شده است . در فصل ششم ، شماری از کرامات امام حسین علیه السلام که نشانه جایگاه رفیع ایشان در نزد خداوند متعال است و حکایت از ارتباط عمیق آن امام با عالم غیب دارد ، آمده است ، مانند : اجابت دعاها ، سخن گفتن کودک به فرمان ایشان ، و شفا یافتن بیمار به برکت ایشان .

.




گفتنی است که آنچه در باره جایگاه خانوادگی و فضایل و ویژگی های امام حسین علیه السلام بدان اشارت رفت ، حاکی از کمالاتی است که زمینه ساز امامت و رهبری ایشان اند . بنا بر این ، بخش اوّل و دوم این دانش نامه ، مقدّمه بخش های بعدی آن ، محسوب می گردد .

بخش سوم : دلایل امامت امام حسین علیه السلام و فرزندانش

در این بخش ، ابتدا نکاتی در باره این که امامت از مناصب الهی و در ادامه منصب نبوّت است ، ارائه شده و سپس ، ره نمودهای خداوند متعال ، روایاتی از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و روایاتی از سایر امامان علیهم السلام در باره امامت امام حسین علیه السلام و استمرار امامت در نسل ایشان و نیز روایاتی در مورد وصیّت های ایشان ، در چهار فصل ، گزارش گردیده است . گفتنی است که احادیث این بخش ، به دلیل آن که اعتقادی شمرده می شوند ، از نظر سند ، مورد ارزیابی قرار گرفته اند و احادیثی که از اعتبار لازم برخوردار نبوده اند ، به عنوان مؤیِّد ، در کنار احادیث معتبر آمده اند . در فصل یکم این بخش ، بر پایه روایات معتبر ، اثبات شده که موضوع رهبری پس از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ، از جانب خداوند ، مشخّص شده و خداوند متعال ، اهل بیت ایشان را به عنوان امامان امّت ، برگزیده و رهبری را در نسل امام حسین علیه السلام قرار داده است . در فصل دوم ، تعبیرهای گوناگون پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در باره امامت سیّد الشهدا و استمرار امامت در نسل ایشان ، دسته بندی گردیده است ، بدین سان که : اوصیای پیامبر صلی الله علیه و آله و پیشوایان دین ، از فرزندان امام حسین علیه السلام هستند و امامت در نسل اوست . امام حسین علیه السلام ، پدر نُه امام است و آنان ، خلفای خدا در زمین اند و از ملکه عصمت برخوردارند . آنان ، رُکن دین خدا هستند و هرگز از قرآن ، جدا نخواهند شد . بر پایه گزارش های فصل سوم ، امام علی علیه السلام ، فاطمه زهرا علیهاالسلام و سایر اهل بیت علیهم السلام تا امام هادی علیه السلام ، با صراحت ، امامت سیّد الشهدا را تبیین کرده اند .

.




در فصل چهارم ، دو وصیت نامه مکتوب امام حسین علیه السلام ، آمده اند که یکی را هنگام حرکت از مدینه ، به اُمّ سَلَمه سپرد و دیگری را در کربلا ، به دختر بزرگش فاطمه داد . همچنین به وصی قرار دادن خواهرش زینب علیهاالسلام اشاره شده است و ضمن تحلیلی ، موضوع وصیّت های مختلف ایشان ، تبیین گردیده است .

بخش چهارم : امام حسین علیه السلام پس از پیامبر صلی الله علیه و آله تا شهادت پدر

در آغاز این بخش ، تحلیلی از زندگی امام حسین علیه السلام در این دوران ، یعنی از هفت سالگی تا 36 سالگی ایشان ، ارائه شده است . سپس به نکات قابل توجّهی از زندگی ایشان در این مقطع از تاریخ اسلام ، در ضمن چهار فصل ، اشاره گردیده است : فصل یکم ، به زندگی امام حسین علیه السلام از هفت سالگی تا نُه سالگی ، مقارن ایّام خلافت ابو بکر (11 13 ق) می پردازد . تحقیقا این دوران ، تلخ ترین ایّام زندگی امام علیه السلام بوده است . وفات جدّش پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ، شهادت مادرش فاطمه علیه السلام و مظلوم واقع شدن پدرش علی علیه السلام ، در این دوران اتّفاق افتاد . همراهی با پدر در دفاع از حقّش و انتقاد به ابو بکر با زبان کودکانه ، از حوادث این دوران از زندگی ایشان است . فصل دوم ، به زندگی امام علیه السلام از نُه سالگی تا نوزده سالگی ، مقارن با خلافت عمر (13 24 ق) اختصاص دارد . در این دوران ، خلیفه دوم ، برای ایشان احترام ویژه ای قائل بود . حادثه قابل توجّهی در این مقطع از تاریخ زندگی ایشان ، گزارش نشده است . فصل سوم ، ویژه زندگی امام علیه السلام از بیست سالگی تا 31 سالگی ، مقارن با خلافت عثمان (24 35 ق) است . برخورد تند امام علیه السلام با ابو سفیان در آغاز خلافت عثمان ، بیماری ایشان در راه مکّه ، تبعید شدن ابو ذر به رَبَذه و کُشته شدن عثمان، حوادثی هستند که در این مقطع از تاریخ زندگی امام حسین علیه السلام اتّفاق افتاده اند. مسئله شرکت

.




امام علیه السلام در جنگ های اِفریقیّه (تونس) و طبرستان و در ماجرای دفاع از عثمان که مربوط به این دوره است نیز مورد نقد و بررسی قرار گرفته است . فصل چهارم ، به زندگی امام حسین علیه السلام از 31 سالگی تا 36 سالگی ، مقارن با خلافت پدرش امام علی علیه السلام (35 40 ق) مربوط است . در این فصل ، حضور فعّال امام حسین علیه السلام در صحنه های سیاسی و نظامی ، بویژه در جنگ های جمل ، صِفّین و نهروان ، و عنایت ویژه امام علی علیه السلام به او و برادرش امام حسن علیه السلام ، به تفصیل ، گزارش شده است .

بخش پنجم : امام حسین علیه السلام پس از شهادت پدر تا قیام عاشورا

در تبیین این مقطع از تاریخ زندگی امام حسین علیه السلام (40 61 ق) که بخشی از آن، مقارن با امامت برادرش امام حسن علیه السلام بود ، (1) سه موضوع مهم ، یعنی : رفتارشناسی امام علیه السلام در دوران امامت برادر ، موضع گیری های ایشان در برابر حکومت معاویه (2) و نیز ولایت عهدی یزید ، در سه فصل ، گزارش می گردد : فصل یکم در باره پیروی کامل امام حسین علیه السلام از امامِ زمان خود و احترام ویژه او نسبت به امام حسن علیه السلام بویژه در مورد صلح و بیعت با معاویه ، و وصیّت امام حسن علیه السلام به ایشان است . فصل دوم ، در باره سیاست امام علیه السلام در برخورد با معاویه و سیاست معاویه در برخورد با امام علیه السلام ، زمینه سازی امام علیه السلام برای قیام بر ضدّ حکومت بنی امیّه پس از مرگ معاویه ، و احساس خطر معاویه از ناحیه امام حسین علیه السلام است . فصل سوم ، در باره تلاش های معاویه برای ولایت عهدی فرزندش یزید ، به قتل رساندن سران مخالفان این اقدام و از جمله امام حسن علیه السلام و سعد بن ابی وقّاص ،

.

1- .. امام حسن علیه السلام در سال 50 هجری به شهادت رسید.
2- .. معاویه، در سال 60 هجری مُرد.



بیعت گرفتن معاویه برای یزید ، مخالفت جدّی امام حسین علیه السلام با این بیعت ، و سفارش های معاویه به هنگام مرگ به یزید در مورد چگونگی برخورد با امام حسین علیه السلام است .

بخش ششم : خبر دادنِ پیشاپیش، از شهادت امام حسین علیه السلام

در آغاز این بخش ، پس از اشاره به قطعیّت صدور روایات پیشگویی شهادت امام حسین علیه السلام ، توضیح داده شده که مقدَّر بودن شهادت ایشان و پیشگویی آن ، منافاتی با اراده و اختیار انسان ندارد . سپس پیشگویی هایی، در چهار فصل ، گزارش شده اند : در فصل یکم ، خبر دادنِ خداوند متعال از به شهادت رسیدنِ امام حسین علیه السلام و از این که: امام حسین علیه السلام سَرور همه شهیدان گذشته و آینده جهان است ، فرزندان و همراهانش شهید می شوند ، و شهادت، سرنوشت اوست . پیشگویی های پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در باره شهادت امام حسین علیه السلام پیش از ولادت وی و در مقاطع مختلف کودکی اش ، بسیار قابل تأمّل است . در این پیشگویی ها که در فصل دومِ بخش ششم آمده ، حتّی تاریخ شهادت ، مکان شهادت ، نام و مشخّصات قاتل ، کیفیت قتل ، مزار و زائران امام علیه السلام نیز مشخّص شده است . بدیهی است که سایر پیشگویی هایی که در این بخش بدانها اشاره شده ، ریشه در پیشگویی پیامبر صلی الله علیه و آله و الهام الهی دارند . پس از پیامبر صلی الله علیه و آله ، امام علی علیه السلام بیش از هر کس دیگر در باره شهادت امام حسین علیه السلام ، سخن گفته است . گفتنی است که امام علی علیه السلام در ایّام خلافتش حدّاقل سه بار از سرزمین کربلا عبور کرده (1) و بسیاری از پیشگویی های ایشان ، در همین سرزمین انجام گرفته است . این پیشگویی ها ، بسیار خواندنی و عبرت آموزند . در پیشگویی های امام علی علیه السلام که در فصل سوّم آمده اند ، مشخّصات شرکت کنندگان در

.

1- .ر . ک : ج 3 ص 249 (بخش ششم / فصل سوم / پیشگویی درباره شهادت او هنگام عبور از کربلا) .



قتل سیّد الشهدا ، نام پرچمدار سپاه آنان و شماری از شخصیت های معروفی که در آن حضور دارند ، نام قاتلان امام علیه السلام ، نام برخی از کسانی که امام علیه السلام را یاری نمی کنند ، و بسیاری از مسائل دیگر ، گزارش شده است . در فصل چهارم از بخش ششم ، به سایر پیشگویی ها در باره شهادت امام حسین علیه السلام اشاره شده ؛ مانند پیشگویی های : امام حسن علیه السلام ، خود امام حسین علیه السلام ، سلمان ، ابو ذر ، میثم ، ابن عبّاس ، شماری از اصحاب امام علی علیه السلام و کعب الأحبار .

بخش هفتم : خروج امام حسین علیه السلام از مدینه تا رسیدن به کربلا

در آغاز این بخش ، تحلیل نسبتا جامعی در باره زمینه ها و علل قیام امام حسین علیه السلام آمده است و پس از آن ، مسائل مهمّی مانند : امتناع امام علیه السلام از بیعت با یزید ، خروج امام علیه السلام از مدینه ، فعّالیت های ایشان در مکّه ، اعزام مسلم علیه السلام به عنوان نماینده خود به کوفه ، و شهادت مُسلم و جمعی دیگر از یاران امام علیه السلام و نیز زندانی شدن شماری دیگر از آنان ، پیشنهادهای مختلف به امام علیه السلام مبنی بر نرفتن به کوفه ، و حرکت امام علیه السلام به سوی کربلا ، در هفت فصل ، گزارش گردیده است . معاویه ، در ماه رجب سال 60 هجری به هلاکت رسید و یزید ، جانشین او شد . یکی از نخستین اقدامات او پس از رسیدن به قدرت ، بیعت گرفتن از کسانی بود که در زمان حکومت پدرش ، از بیعت با یزید ، سرپیچی کرده بودند که شاخص ترین آنها امام حسین علیه السلام بود . لذا به ولید بن عُتبه بن ابی سفیان ، حاکم مدینه ، کتبا دستور داد که از آنها بیعت بگیرد و هر کس مخالفت کرد ، گردنش را بزند . جریان مخالفت ورزیدن امام علیه السلام با یزید و بیعت نکردن با او که به خروج ایشان از مدینه انجامید ، در فصل نخست این بخش ، آمده است . در فصل دوم ، حوادثی که از هنگام خروج امام علیه السلام از مدینه تا ورود ایشان به مکّه رخ داد ، گزارش شده و در فصل سوم ، رویدادهای مهمّی که در ایّام اقامت امام علیه السلام در

.




مکّه اتّفاق افتاد (از جمله دعوت کوفیان از ایشان برای آمدن به کوفه و قیام بر ضدّ حکومت یزید و یاری خواستن امام علیه السلام از بزرگان بصره) آمده است . در فصل چهارم و پنجم ، داستان رفتن مسلم از مکّه به کوفه به عنوان نماینده ویژه امام حسین علیه السلام تا شهادت او و شهادت جمعی از یاران امام حسین علیه السلام در کوفه و زندانی شدن شماری از آنان آمده است و مواردی مانند : استعفای مسلم از نمایندگی امام در راه کوفه ، محل اقامت مسلم در کوفه ، تعداد بیعت کنندگان با او ، جریان ترور ابن زیاد و... ، به عنوان گزارش های تاریخی ، ارزیابی و تحلیل شده است . هنگامی که روشن شد مقصد نهایی امام حسین علیه السلام کوفه است ، افراد مختلفی با انگیزه های گوناگون، ایشان را از این سفر منع می کردند . برخی از آنان به طور مستقیم، از یزید دستور می گرفتند و برخی غیر مستقیم ، مجری فرمان او بودند . برخی می خواستند امام هم مانند آنان راه عافیت جویی را در پیش گیرد و برخی واقعا به امام علیه السلام علاقه داشتند و چون پیشگویی های مربوط به شهادت ایشان را شنیده بودند، به ایشان پیشنهاد می کردند که از این سفر ، منصرف شود . متن این پیشنهادها، در فصل ششم و شرح آنها، ضمن تحلیل پایانی این بخش، ارائه می گردد . و در فصل هفتم ، ابتدا توضیحاتی در باره نقشه مسیر امام حسین علیه السلام از مکّه به کربلا ارائه می شود . سپس به تلاش های یزید برای منصرف کردن امام علیه السلام از سفر به عراق، اشاره می شود و به دنبال آن، حوادث مربوط به حرکت ایشان از مکّه تا کربلا، به ترتیب، گزارش می گردد و در پایان، تحلیل مشروحی درباره ارزیابی سفر امام حسین علیه السلام به عراق و انقلاب کوفه می آید .

بخش هشتم : از رسیدن امام حسین علیه السلام به کربلا تا شهادت ایشان

در این بخش ، متون مربوط به حادثه جان گداز عاشورا از آغاز ورود امام حسین علیه السلام به کربلا تا شهادت یاران ، فرزندان ، برادران ، فرزندان برادر ، فرزندان خواهر ، فرزندان

.




عمو و سرانجام، شهادت خودِ ایشان ، در نُه فصل ، به تفصیل ، گزارش شده است : در فصل اوّل ، ابتدا توضیح داده می شود که امام حسین علیه السلام در روز پنجشنبه دوم محرّم سال 61 هجری قمری وارد کربلا شد و در روز دهم محرّم همان سال که مُصادف با مهرماه سال 59 هجری شمسی و اکتبر سال 680 میلادی است به شهادت رسید . در ادامه ، حوادثی که در مدّت اقامت امام علیه السلام در کربلا تا تهاجم نظامی دشمن به اصحاب ایشان و استقبال آنان از شهادت ، به ترتیب ، تبیین می گردد و در بخش پایانی ، موقعیت خیمه های امام و نقش آن در میدان جنگ توضیح داده می شود . در فصل دوم ، پس از گزارش چگونگی آرایش نظامی یاران امام حسین علیه السلام در برابر سپاه کوفه در روز عاشورا و ارائه تحقیقی درباره شمار دو سپاه ، صحنه مقاومت جنود رحمان در برابر سپاه شیطان ، ترسیم می گردد . این صحنه شورانگیز و عبرت آموز ، با نیایش روح بخش امام علیه السلام در پگاه عاشورا و سخنان زهَیر و بُرَیر (دو تن از اصحاب امام علیه السلام ) با سپاه کوفه و اتمام حجّت امام علیه السلام با عمر بن سعد ، آغاز می شود . پس از پرتاب شدن نخستین تیر ابن سعد و تیرباران شدن سپاه امام علیه السلام و دعوت امام علیه السلام از اصحاب خویش برای صبر و مقاومت ، جنگ آغاز شد در ادامه آنچه مطرح است که در حمله اوّل ، تعداد بسیاری از یاران امام به شهادت رسیده اند ، مورد نقد قرار گرفته است . . یاران امام حسین علیه السلام با شعار «یا محمّد» ، خود را به انبوه صف دشمن می زدند و برای شهادت ، از یکدیگر سبقت می جستند و با مقاومتی جانانه در صحنه نبرد ، پی در پی ، شگفتی می آفریدند . نماز جماعت خواندنِ امام حسین علیه السلام با یاران خود در صحنه نبرد در روز عاشورا ، پیامی بس عمیق و آموزنده برای حسینیان تاریخ بود و آرامش امام علیه السلام و شماری از یاران خاصّ او در سخت ترین لحظات جنگ ، درسی عمیق تر و آموزنده تر در بر داشت و ره نمودهای امام در این حال ، بهترین جان مایه برای مجاهدان راستین تاریخ اسلام است . شگفت انگیز ، آن که شماری از بزرگان کوفه که ناظر صحنه بودند ، به جای آن که به

.




یاری امام علیه السلام بشتابند ، به بالای بلندی ای رفته بودند و برای پیروزی او دعا می کردند! پایان بخش این فصل ، سلام وداع امام علیه السلام و آخرین دعای ایشان است ، و بدین سان ، عاشورا با دعای امام حسین علیه السلام آغاز شد و با دعای او پایان یافت . در فصل سوم ، پس از تبیین مهم ترین ویژگی های اصحاب امام حسین علیه السلام ، چگونگی شهادت برجسته ترین یاران امام علیه السلام همراه با شرح حال اجمالی آنان و سپس شمار شهدای کربلا در چهار گروه ، ارائه می گردد : دسته اوّل . شهدای کربلا از اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله : دو نفر . دسته دوم . شهدای کربلا از اصحاب امام علی علیه السلام : هشت نفر . دسته سوم . شهدای کربلا از اهل بیت امام حسین علیه السلام : هجده نفر (در ادامه این گزارش ، به نام چهل و چهار نفر دیگر که در روایات شاذ آمده نیز اشاره شده است) . دسته چهارم . شهدای کربلا از یاران امام حسین علیه السلام : هشتاد و پنج نفر . گفتنی است که افزون بر افراد مورد اشاره ، نام اشخاص دیگری نیز در شمار شهدای کربلا آمده که به دلیل معتبر نبودن گزارش های مربوط به آنها ، در این دانش نامه به آنها اشاره ای نشده است . نکته دیگر ، این که جمع میان گزارش مشهور که شمار سپاه امام حسین علیه السلام را 72 نفر ذکر کرده اند و عدد 157 که در مورد شهدای کربلا آمده ، موضوع مقاله ای تحلیلی در فصل دوم است . در فصل های چهارم تا هشتم ، چگونگی شهادت جان گداز فرزندان ، برادران ، فرزندان برادر ، فرزندان خواهر و فرزندان عقیل (عموی امام حسین علیه السلام ) ، به تفصیل ، گزارش شده است . و در فصل پایانی این بخش ، حوادث جانسوز آخرین لحظات زندگی افتخارآمیز سَرور شهیدان ، گزارش شده است که : امام علیه السلام لباس کهنه ای را زیر لباس های خود

.




پوشید ، با بانوانِ همراه ، خداحافظی کرد و فرزندش علی (زین العابدین) علیه السلام را به سینه چسبانید و در پیامی بسیار آموزنده و ارزنده، به وی فرمود : . یا بُنَیَّ ! اصبِر عَلَی الحَقِّ و إن کانَ مُرّا . (1) پسرم ! بر حق ، شکیبایی کن ، هر چند تلخ باشد . و بر پایه روایتی دیگر فرمود : یا بُنَیَّ ! إیّاکَ و ظُلمَ مَن لا یَجِدُ عَلَیکَ ناصِرا إلَا اللّهَ . (2) پسرم ! از ستم کردن بر کسی که در برابر تو کمک کننده ای جز خدا ندارد ، بر حذر باش . امام حسین علیه السلام دختر بزرگش فاطمه را خواست و نوشته ای را که در هم بسته شده بود و نیز وصیّت نامه خود را تحویل او داد تا پس از واقعه کربلا به برادرش امام زین العابدین علیه السلام برساند . ایشان سپس برای آخرین بار و به قصد اتمام حجّت ، از مردم کوفه یاری طلبید . آنها گریستند ؛ ولی یاری اش نکردند . پس یک تنه به میدان رفت و علی وار به صف دشمن زد . حمید بن مسلم می گوید : به خدا ، هرگز در محاصره افتاده ای را ندیدم که فرزندان و دودمان و یارانش کشته شده باشند و دلی استوارتر و ضمیری پابرجاتر از او داشته باشد . هر گاه پیاده نظامِ دشمن ، عرصه را بر او تنگ می کرد ، او با شمشیر بر آنان می تاخت و آنان از چپ و راست او می گریختند ، چنان که گله بز ، آن گاه که گرگ در میان آنها افتاده ،

.

1- .. ر . ک : ج 7 ص 190 ح 1892 .
2- .. ر .ک : همان ح1891 .



می گریزند. (1) در حالی که امام علیه السلام به شدّت تشنه بود ، باران تیر ، از هر سو ، او را فرا گرفت . تیری بر پیشانی ، تیری بر سینه ، تیری بر گلو و تیری بر دهان او فرو نشست . امام علیه السلام هنوز رمقی بر تن داشت که دشمن بر خیمه های اهل بیت او حمله کرد . پس با صدایی نحیف ، فریاد زد : وَیلَکُم ! إن لَم یَکُن لَکُم دینٌ ، و کُنتُم لا تَخافونَ یَومَ المَعادِ ، فَکونوا فی أمرِ دُنیاکُم أحرارا ذَوی أحسابٍ ، اِمنَعوا رَحلی و أهلی مِن طُغامِکُم و جُهّالِکُم . (2) وای بر شما ! اگر دینی ندارید و از رستاخیز نمی هراسید ، در دنیایتان آزاده و شرافتمند باشید! نگذارید فرومایگان و جاهلانتان ، به خانواده و خیمه گاهم حمله کنند . آخرین لحظات امام علیه السلام در زیارت ناحیه ، چنین ترسیم شده است : الشِّمرُ جالِسٌ عَلی صَدرِکَ ، مُولِغٌ سَیفَهُ عَلی نَحرِکَ ، قابِضٌ عَلی شَیبَتِکَ بِیَدِهِ ، ذابِحٌ لَکَ بِمُهَنَّدِهِ ، قَد سَکَنَت حَواسُّکَ ، و خَفِیَت أنفاسُکَ ، و رُفِعَ عَلی القَنا رَأسُکَ . (3) شمر بر سینه تو نشسته و شمشیرش را بر گلوی تو فرو برده و محاسنت را در دستانش گرفته و سرت را با شمشیری برّان می بُرید . اعضایت از حرکت ایستاد و نفس هایت باز ماند و سرت بر نیزه ها شد . در پایان این فصل ، گزارش هایی درباره شمار زخم های بدن امام علیه السلام و روایاتی در باره قاتل ایشان آمده است .

بخش نهم : وقایع پس از شهادت امام حسین علیه السلام

در بخش نهم ، حوادثی که پس از شهادت امام حسین علیه السلام در کربلا به وقوع پیوست ، پدیده های خارق العاده ای که در منابع معتبر گزارش شده ، چگونگی دفن شهدا ، سرنوشت سرهای مقدّس شهدا و کراماتی که از سر مقدّس سیّد الشهدا علیه السلام دیده شد ،

.

1- .. ر . ک : ج 7 ص 197 (بخش هشتم / فصل نهم / نبرد انفرادی امام علیه السلام با دشمنانش) .
2- .. ر . ک : ج 7 ص 236 ح 1946 .
3- .. ر . ک : ج 7 ص 260 ح 1967 .



چگونگی حرکت خاندان ابا عبد اللّه علیه السلام از کربلا به کوفه و از کوفه تا شام و بازگشت آنها از شام به مدینه ، در هشت فصل ، ارائه می شود . پس از شهادت امام حسین علیه السلام ، سپاه کوفه نهایتِ قساوت و بی رحمی را در برخورد با بدن های مطهّر شهدا و اهل بیت سیّد الشهدا به نمایش گذاشت . گزارش های مربوط به مصائب جانکاه بازماندگان حسین علیه السلام ، غارت لباس های امام علیه السلام ، اسب دوانی بر جسد مطهّر ایشان ، غارت آنچه در خیمه ها بود و نیز غارت زیورآلات خاندان رسالت ، به آتش کشیده شدن خیمه ها ، و اظهار شادمانی یزید و یزیدیان از آنچه برای اهل بیت علیهم السلام پیش آمد ، در فصل نخست این بخش است . و در فصل دوم ، پدیده های خارق العاده مرتبط یا مقارن با واقعه کربلا گزارش شده است ، مانند : تحقّق پیشگویی پیامبر صلی الله علیه و آله نزد اُمّ سلمه و ابن عبّاس در باره شهادت امام حسین علیه السلام ، خورشیدگرفتگی ، سرخ شدن آسمان ، گریه آسمان و زمین ، نوحه گریِ جن ، فریاد جبرئیل و... . در فصل سوم ، حضور پیامبر صلی الله علیه و آله به هنگام دفن شهدا ، دفن کنندگان امام و یارانش ، جایگاه قبور شهدا ، و دیده شدن بدن سیّد الشهدا در قبر توسّط عامل متوکّل عبّاسی ، گزارش شده و در پایان ، پژوهشی در باره چگونگی دفن شهدا و روز دفن آنها ارائه گردیده است . در ادامه ، حوادث مربوط به سرهای مقدّس شهدا ، فرستاده شدن آنها به کوفه و شام و گردانده شدن آنها در شهرها ، محلّ دفن سر منوّر سیّد الشهدا و کراماتی که از آن مشاهده شد ، در فصل های چهارم و پنجم آمده است . فصل ششم ، با پژوهشی در باره شمار اسرا و باقی ماندگان از همراهان امام حسین علیه السلام در واقعه کربلا آغاز می شود و در ادامه ، چگونگی بردن اهل بیتِ امام علیه السلام از کربلا و ورود آنها به کوفه و حوادثی که در مدّت اقامت آنها در کوفه اتّفاق افتاد ، ارائه ،

.




و از جمله ، دفاع دلیرانه عبد اللّه بن عفیف از اهل بیت امام در مسجد کوفه که به شهادت او انجامید ، گزارش می گردد . مهم ترین و آموزنده ترین حوادث دوران کوتاه اقامت اهل بیت امام حسین علیه السلام در کوفه ، سخنرانی های حماسی و آتشین امام زین العابدین علیه السلام ، فاطمه صغرا ، اُمّ کلثوم و بویژه زینب کبرا بود ، چنان که حَذلَم می گوید : زینب ، دختر علی علیه السلام را دیدم و زنِ باحیایی سخنورتر از او ندیده بودم . گویی با زبان امیر مؤمنان علیه السلام سخن می گفت . (1) پایان بخش این فصل ، گزارشی مربوط به شهادت دو کودک منسوب به مسلم بن عقیل است که از زندان ابن زیاد گریخته بودند ؛ امّا بیشتر منابع تاریخی ، آن دو را فرزندان عبد اللّه بن جعفر می دانند . در فصل هفتم ، چگونگی فرستاده شدنِ اهل بیتِ سیّد الشهدا از کوفه به شام ، تبیین می گردد . در آغاز این فصل ، پژوهشی قابل دقّت در باره مسیر اسرا از کوفه به شام ، ارائه می شود که آنان را از کدام راه به شام برده اند : از راه بادیه (حدود 900 کیلومتر) یا از راه کنار فرات (حدود 1360 کیلومتر) و یا از راه موصل (حدود 1627 کیلومتر) . در ادامه ، رنج هایی که خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله در راه شام دیدند و حوادث و مصائب جان گدازی که در دوران حضور آنان در دمشق به وقوع پیوست ، گزارش شده است . مهم ترین حادثه این دوران ، سخنرانی زینب علیهاالسلام در مجلس یزید و سخنرانی امام زین العابدین علیه السلام در مسجد دمشق بود که آگاهسازی عامّه مردم و موضعگیری خواص را در پی داشت . تأمّل در گزارش های فصل هشتم از بخش نهم ، نشان می دهد که حضور اهل بیتِ

.

1- .. ر . ک : ج 8 ص 119 (بخش نهم / فصل ششم / سخنرانی زینب علیهاالسلام ، در میان کوفیان) .



سیّد الشهدا در شام ، از نظر سیاسی و اجتماعی ، به زیان حکومت یزید ، تمام شد و چیزی نگذشت که یزید ، مجبور به اظهار ندامت گردید و ابن زیاد را مورد طعن و لعن قرار داد و اعلام کرد که : خدا پسر مرجانه را لعنت کند ! او بود که حسین را آواره کرد و در فشار قرار داد... و او را کشت و با کشتن او ، مرا مبغوض مسلمانان کرد و دشمنی با مرا در دل آنها کاشت . آدم های بد و خوب ، کینه مرا به دل گرفته اند ، به خاطر این که کار مرا در کشتن حسین ، بسیار فاجعه آمیز می دانند . مرا به پسر مرجانه ، چه کار؟ خدا او را لعنت کند و بر او خشم گیرد! (1) او همچنین برای بی تقصیر جلوه دادن خود در این ماجرا ، به خاندان ابو سفیان دستور داد که برای امام حسین علیه السلام سه روز عزاداری کنند! اهل بیتِ سیّد الشهدا نیز از این فرصت ، در جهت عزاداری هدفمند ، بهره گرفتند . البتّه این اقدام یزید ، موجب تشدید فضای سیاسی و اجتماعی شام بر ضدّ او شد . از این رو ، تصمیم گرفت هر چه زودتر ، اهل بیت امام علیه السلام را به مدینه باز گرداند . پایان بخش این فصل ، گزارش های مربوط به بازگشت خاندان رسالت به مدینه و نیز گزارش زیارت نخستین زائر قبر سیّد الشهدا (یعنی جابر بن عبد اللّه انصاری) است ، که در این باره ، سه مسئله تاریخی ، مورد بررسی قرار می گیرد : یک . عبور اهل بیت امام علیه السلام از کربلا در بازگشت از شام ، دو . امکان حضور جابر در اربعین اوّل در کربلا ، و سه . دیدار جابر و اهل بیتِ سیّد الشهدا در کربلا .

.

1- .. ر . ک : ج 8 ص 361 ح 2420 .



بخش دهم : بازتاب شهادت امام حسین علیه السلام و فرجام کسانی که در کشتن او و یارانش نقش داشتند

در آغاز بخش دهم ، تحلیلی در باره بازتاب های اجتماعی و آثار تکوینی واقعه عاشورا و نیز چهار جنبشی که تحت تأثیر مستقیم یا غیر مستقیم امواج سیاسی و اجتماعی این واقعه تا ده سال پس از آن پدید آمد ، ارائه می شود . پس از آن ، متن گزارش های مربوط به بازتاب شهادت سیّد الشهدا و یارانش در میان شخصیت های برجسته آن روز جهان اسلام ، در میان جنایتکاران و خانواده های آنها ، در جامعه عراق و حجاز و حتّی در میان غیر مسلمانان ، در پنج فصل ، مطرح می گردد و در فصل ششم ، سرنوشت شوم کسانی که در این حادثه نقش داشتند و نیز مردمی که از یاری کردن امام علیه السلام سر باز زدند ، تبیین می شود .

بخش یازدهم : عزاداری و گریه برای امام حسین علیه السلام

بخش یازدهم با تحلیلی بسیار مهم و کاربردی در باره فلسفه تداوم عزاداری برای سیّد الشهدا علیه السلام و آثار و برکات آن ، ویژگی های مجالس عزاداری هدفمند ، و آسیب شناسی عزاداری برای امام حسین علیه السلام ، آغاز می گردد . در فصل یکم ، پس از نقل احادیثی که به عزاداری برای سیّد الشهدا (بخصوص در دهه اوّل محرّم) توصیه می نمایند ، نخستین عزاداران امام علیه السلام پس از واقعه کربلا و نخستین کسانی که در عزای ایشان لباس سیاه پوشیدند ، معرّفی می شوند و در پایان ، سیر تاریخی مراسم عزاداری حسینی از قرن اوّل هجری تا عصر حاضر ، ضمن تحلیلی خواندنی ، پیش روی پژوهشگران قرار می گیرد . در فصل دوم ، تأکید بر ذکر مصائب سیّد الشهدا علیه السلام ، سه بار درود گفتن بر ایشان با جمله «صلّی اللّه علیک یا أبا عبد اللّه » هنگام یادآوری ایشان ، به یاد آوردن تشنگی امام علیه السلام در هنگام نوشیدن آب ، و همچنین ذکر مصائب امام حسین علیه السلام نزد امام باقر و

.




امام صادق علیهماالسلام آمده است . در فصل سوم ، پس از نقل روایتی در باره علّت اهمّیت ویژه روز عاشورا ، به آداب این روز ، اشاره شده است که عبارت اند از : تعطیلی عمومی ، اجتناب از لذّت ها ، بر پا داشتن مجالس عزاداری در منزل یا شرکت در مجالس عزاداری ، تسلیت گفتن به یکدیگر با این جمله بسیار آموزنده : «عَظَّمَ اللّهُ اُجورَنا بِمُصابِنا بِالحُسَینِ علیه السلام ، و جَعَلَنا و إیّاکُم مِنَ الطّالِبینَ بِثَأرِهِ مَعَ وَلِیِّهِ الإِمامِ المَهدِیِّ مِن آلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله ؛ (1) خداوند ، پاداش ما را در مصیبتمان بر حسین علیه السلام بزرگ بدارد و ما و شما را از خونخواهان او به همراه ولیّ خونش ، امام مهدیِ آل محمّد ، قرار دهد!» ، و نیز خواندن نماز و دعا و زیارت ایشان . موضوع فصل چهارم ، گریستن و گریاندن در مصیبت ابا عبد اللّه الحسین علیه السلام است . در این فصل ، پس از نقل احادیثی در باره تشویق به گریستن و اظهار حزن و جزع نمودن در مصیبت امام حسین علیه السلام ، توضیحی در باره حدیثی از ایشان که می فرماید : «أنا قتیل العَبَره ؛ من کشته اشکم» (2) می آید و سپس ثواب گریه کردن بر سیّد الشهدا علیه السلام و پاداش سرودن شعر در مصیبت ایشان و گزارش هایی شورآفرین درباره گریستن آدم علیه السلام ، ابراهیم علیه السلام ، عیسی علیه السلام ، خاتم انبیا صلی الله علیه و آله و خاندان او و نیز گریه فرشتگان ، پریان ، انواع حیوانات ، آسمان ، زمین و بلکه همه چیز و حتّی دشمنان سیّد الشهدا علیه السلام بر ایشان ، ارائه می گردد .

بخش دوازدهم : نمونه مرثیه هایی که در سوگ امام حسین علیه السلام و یارانش سروده شده اند

در ابتدای بخش دوازدهم ، پس از دسته بندی محتوایی اشعاری که در طول چهارده قرن در رثای سیّد الشهدا علیه السلام و یارانش سروده شده اند ، ضمن مقاله ای تحلیلی ،

.

1- .. کامل الزیارات : ص 326 ح 556 ، مصباح المتهجّد : ص 773 .
2- .. ر . ک : ج 10 ص 34 ح 2765 .



تحوّلات شعر عاشورایی و فراز و فرود آن ، بررسی می گردد و در ادامه ، نمونه هایی از اشعاری که در این باره سروده شده اند ، به ترتیب تاریخی ، در هفت فصل ، گزارش می شوند . (1)

بخش سیزدهم : زیارت امام حسین علیه السلام

درآمد بخش سیزدهم، نکاتی قابل توجّه در باره واژه شناسی «زیارت» ، ریشه یابی آن در فطرت ، زیارت زندگان و مردگان از نگاه اسلام ، تشویق احادیث اسلامی به زیارت قبور پیامبر خدا و اهل بیت علیهم السلام ، فضیلت زیارت امام حسین علیه السلام و مهم ترین آداب و آسیب شناسی آن را تقدیم پژوهشگران می نماید . در پی آن ، احادیث مربوط به فضایل زیارت قبر سیّد الشهدا علیه السلام ، آثار و برکات آن ، هشدار نسبت به ترک آن ، حضور فرشتگان و ارواح انبیا و اولیای الهی در مزار ایشان ، آداب زیارت و زیارت نامه های مختلف ، و نایب گرفتن برای زیارت ایشان ، در شانزده فصل می آید .

بخش چهاردهم : مزار امام حسین علیه السلام

در بخش چهاردهم ، پس از تبیین تاریخچه حرم حسینی ، احادیثی در باره فضیلت مزار امام حسین علیه السلام و برکات تربت مزار ایشان ، در سه فصل ، گزارش می گردد : در فصل نخست ، زیارتگاه امام حسین علیه السلام به عنوان باغی از باغ های بهشت ، معرّفی شده که دعا در آن ، اجابت می شود . همچنین مخیّر بودن مسافر در قصر و اتمام نمازهای چهاررکعتی ، از فضایل محدوده حرم سیّد الشهدا شمرده شده است . در این فصل ، پژوهشی در باره محدوده تخییر مسافر در قصر و اتمام

.

1- .گفتنی است که در ترجمه فارسی ، اشعاری که تا قرن چهارم به عربی سروده شده اند ، ترجمه گردیده اند و پس از آن ، نمونه هایی از اشعار فارسی ارائه می شوند .



نیز ارائه می شود . فصل دوم در باره شفا خواستن از خداوند به واسطه تربت مزار امام حسین علیه السلام ، آداب آن و نیز موانع بهره مندی از برکات تربت مزار ایشان است و چند نمونه از کسانی که بیماریِ آنها به برکت استشفا به تربت سیّد الشهدا علیه السلام درمان شده است نیز معرّفی شده اند . همچنین محدوده تربت ایشان که می توان با آن استشفا نمود ، در ضمن مقاله ای تحلیلی توضیح داده شده است . در فصل سوم این بخش ، احادیث مربوط به سایر برکات تربت امام حسین علیه السلام گزارش شده است ، مانند : بهره گیری از آن در موارد ترس و وحشت ، مضاعف شدن ثواب نماز با سجود بر آن ، فضیلتِ ساختن تسبیح یا کام برداشتن نوزاد با آن و ... .

بخش پانزدهم : حکمت های رسیده از امام حسین علیه السلام

اهل بیت علیهم السلام وارث علم و حکمت خاتم انبیا و بلکه همه انبیای الهی هستند ؛ ولی افسوس که فضای سیاسی جامعه اسلامی پس از پیامبر صلی الله علیه و آله اجازه نداد که مردم از چشمه جوشان حکمت خاندان رسالت ، آن گونه که شایسته بود ، بهره مند شوند . از این رو ، میراث علمیِ به جای مانده از بیشتر آنان ، اندک است . امام حسین علیه السلام نیز یکی از امامانی است که به دلیل شرایط سیاسی دوران امامتش ، میراث علمی فراوانی ندارد ؛ امّا این ، به معنای بسته بودن راه بهره گیری از دریای علم و حکمت ایشان نیست . در بخش پایانی دانش نامه امام حسین علیه السلام ، پس از تبیین این موضوع و تفسیر معنای «حکمت» در لغت و در قرآن و حدیث ، حکمت های منثور و منظومِ نقل شده از ایشان یا منسوب به ایشان، در زمینه های معرفتی ، سیاسی ، عبادی ، اخلاقی و عملی ، در ده باب و پنجاه و پنج فصل ، در معرض دید محقّقان و علاقه مندان قرار می گیرد . گفتنی است که شماری از این حکمت ها در بخش های مختلف این دانش نامه آمده و در این بخش ، به صورت دسته بندی شده ، با ترتیب زیر ، ارائه می گردد :

.




باب یکم . حکمت های نقل شده از امام حسین علیه السلام در باره عقل ، علم ، حکمت و یقین ، در سه فصل . باب دوم . حکمت های اعتقادی در باره خداشناسی ، ایمان ، اسلام ، قضا و قدر ، بازگشت مردگان به دنیا و زندگی پس از مرگ ، در پنج فصل . باب سوم . حکمت های اعتقادی ، سیاسی و اخلاقی در باره : امامت ، امّت ، فضایل اهل بیت علیهم السلام و رهبری آنان ، پیروان اهل بیت علیهم السلام و همچنین سخنان امام حسین علیه السلام در برخورد با معاویه ، سخنان ایشان در باره بیعت با یزید و علل قیام ایشان بر ضدّ یزید ، رد کردن پیشنهاد سکوت ، سخنان ایشان در کربلا و مطالبی که در باره صبر و مقاومت فرموده ، سخنانی که در باره وفای اصحاب خود فرموده ، رؤیاهای ایشان در باره پیش بینی های آینده ، و اجابت دعاهای امام علیه السلام و کرامات ایشان ، در پانزده فصل . باب چهارم . حکمت هایی در باره : عبادت خدا ، اذان ، وضو ، نماز ، روزه ، حج ، عمره ، طواف ، جهاد ، خمس ، زکات ، امر به معروف و نهی از منکر ، قرائت قرآن ، ذکر ، دعا ، صلوات بر پیامبر صلی الله علیه و آله ، خانه خدا ، طلب حلال ، و انفاق در راه خدا ، در چهارده فصل . باب پنجم . حکمت های اخلاقی و عملی در باره : اخلاق و رفتار نیکو ، مکارم اخلاقی پیامبر صلی الله علیه و آله ، مکارم اخلاقیِ امام حسین علیه السلام ، آداب همنشینی ، سلام کردن ، اخلاق و رفتار ناشایست ، و نیز ره نمودهایی طبّی ، در یازده فصل . باب ششم . حکمت های جامعی که در قالب احادیث قدسی ، یا احادیث نبوی و علوی ، به وسیله امام حسین علیه السلام یا از خودِ ایشان روایت شده است . در باب هفتم ، حکمت های گوناگونی که در زمینه های مختلف از امام حسین علیه السلام نقل شده اند و در ابواب و فصول پیشین جای نگرفته اند ، ارائه می شوند . در آغاز باب هشتم ، پژوهشی در باره اشعار امام حسین علیه السلام و دیوان منسوب به ایشان که در باب دهم می آید ، ارائه می شود و پس از بررسی مصادر تاریخی ، ادبی و حدیثیِ اشعار ایشان و ارزیابی استناد آنها به امام علیه السلام و دسته بندی محتوایی آنها ،

.




شعرهایی که در زمینه های مختلف از ایشان نقل شده ، گزارش می گردند . در باب نهم ، تمثّل های امام حسین علیه السلام به اشعار دیگران ، جمع آوری شده است . و باب دهم ، به گزارش دیوان منسوب به ایشان ، اختصاص دارد . گفتنی است که اشعار این دیوان ، با ابیات منسوب به امام علیه السلام در سایر مصادر که در باب هشتم آمده اند ، مشابهتی ندارند و این خود ، دلیل عمده برای تردید در انتساب این دیوان به امام علیه السلام محسوب می شود .

.