(2)ویژگی های «دانش نامه امام حسین علیه السلام»
اشاره
اینک پس از گزارش کوتاهی از محتوای دانش نامه امام حسین علیه السلام و بدون نگاه تفصیلی به متن آن ، می خواهیم شماری از ویژگی های برجسته این دانش نامه را برشماریم :
1 . بازنگری تاریخ زندگی امام حسین علیه السلام
در پیش گفتار آوردیم که بازنگری تاریخ عاشورا و پاک سازی آن از مطالب سست و بی اساس ، بزرگ ترین خدمتی است که امروز ، مراکز علمی و پژوهشی می توانند به ساحت قدسی ابا عبد اللّه علیه السلام و مکتب اهل بیت علیهم السلام داشته باشند . دانش نامه امام حسین علیه السلام ، گامی است متواضعانه در این راه ، و بدین سان ، اصلی ترین ویژگی این دانش نامه ، بازنگری تخصّصی زندگی امام حسین علیه السلام و بخصوص ، تلاش برای تحریف زدایی از تاریخ عاشوراست . سایر ویژگی های این پژوهش که در پی خواهند آمد ، به گونه ای مرتبط با این ویژگی اصلی هستند .
2 . استناد به منابع کهن و قابل استناد
نخستین اقدام اساسی در جهت بازنگری زندگی امام حسین علیه السلام ، مستند ساختن متن گزارش ها به منابع کهن و قابل استناد است . از این رو ، کوشیده ایم تا متن این دانش نامه ، از منابع حدیثی و تاریخی معتبر و قابل استناد ، گزینش گردد . بر این پایه ، تکیه گاه اصلی تدوین آن ، در درجه نخست ، منابعی هستند که تا قرن چهارم و پنجم هجری نگارش یافته اند ، و در مراتب بعد ، منابع تألیف شده تا قرن هفتم هجری و
.
پس از آن ، آثار تا قرن نهم . مقتل نگاری های قرن دهم هجری به بعد ، به دلایلی که در «کتاب شناسی تاریخ عاشورا و عزاداری» بدانها اشاره می شود ، (1) مورد استناد نیستند ، جز برای نقد و اهدافی مانند آن ، که در این صورت ، به معتبر نبودن گزارش ، اشاره خواهیم داشت . البته توجّه به این نکته ضروری است که در پژوهش های تاریخی ، سختگیری های معمول در روایات فقهی ، معمول نیست ؛ بلکه بیشتر ، چگونگی و استواری یا نااستواری متن ، مورد توجّه است و برای رسیدن به حقیقت ، باید از قرائن مختلف ، بهره گرفت . بر این اساس ، در جمع آوری گزارش ها و گزینش آنها ، افزون بر تلاش برای مستند کردن آنها به منابع معتبر ، اصلی ترین معیار را «نقد متن» قرار داده ایم و کوشیده ایم تا از راه تأیید مضمون گزارش ها با قرائن عقلی و نقلی ، برای پژوهشگر ، نوعی اطمینان به گزارش ، حاصل شود . از این رو ، احادیث مُنکَر را نیاورده ایم ، گر چه در منابع معتبر آمده باشند ، و اگر در موارد خاصّی ، گزارش غیر معتبری را عرضه کرده ایم ، چراییِ آن را توضیح داده ایم . این نکته نیز قابل توجّه است که هر چند مبنای ما در نگارش این دانش نامه ، بررسی اسناد روایات نیست ؛ لیکن در بخش امامت امام حسین علیه السلام ، به دلیل اهمّیتِ اعتقادی موضوع ، افزون بر آنچه بدان اشارت رفت ، بررسی اسناد نیز مورد توجّه قرار گرفته است .
3 . بهره گیری از منابع شیعه و اهل سنّت
امام حسین علیه السلام ، نه تنها پیشوای سوم پیروان اهل بیت علیهم السلام ، بلکه شخصیتی بزرگ در جهان اسلام است که دارای وجهه بین المللی و فرا دینی و مورد احترام پیروان همه مذاهب اسلامی و آزادیخواهان جهان است . از این رو ، استناد به منابع اهل سنّت
.
1- .. ر . ک : ص 91 (منابع غیر قابل استناد) .
در کنار منابع پیروان اهل بیت علیهم السلام ، افزون بر تقویت مضمون گزارش ها ، بر اعتبار جهانیِ دانش نامه ای که ابعاد گونه گون زندگی امام علیه السلام را گزارش می کند ، می افزاید و مخاطبان بیشتری را جذب خواهد کرد . گفتنی است که منابع کهن و قابل استناد فراوانی از اهل سنّت ، مانند : تاریخ الطبری ، أنساب الأشراف ، الفتوح ابن اعثم و... ، تاریخ عاشورا را گزارش کرده اند که در کنار منابع شیعه ، در این دانش نامه ، مورد بهره برداری قرار گرفته اند .
4 . جامعیت همراه با گزیده نگاری
یکی از ویژگی های مهم این دانش نامه ، این است که کوشیده ایم در حدّ توان ، با ارجاع گزارش های همگون به یکدیگر ، جامعیت همراه با گزیده نگاری ، رعایت گردد . در این شیوه از نگارش ، همه متون حدیثی ای که در منابع فریقین آمده اند، در معرض دید پژوهشگر قرار می گیرند ؛ امّا جز در مواردی خاص ، (1) تکرار نمی شوند ؛ بلکه برگزیده آنها در متن کتاب می آید و در پاورقی ، به متون مشابه ، اشاره می گردد . بدین سان ، کوشیده ایم تا ضمن اجتناب از افزون نگاری و تکرار ملال انگیز ، پژوهشگر بتواند با منابع گسترده ای در باره موضوع مورد تحقیق خود ، آشنا گردد .
5 . نقد مطالب نادرستِ منابع معتبر
هر چند گزارش منابع معتبر ، برای دستیابی به واقعیت ، سودمند است ؛ امّا اعتبار منبع ، لزوما به معنای درستی گزارش نیست . چه بسا مطلبی در منابع معتبر آمده ، ولی صحیح نیست . یکی از ویژگی های این دانش نامه ، این است که نه تنها گزارش های منابع غیر معتبر را در صورت نیاز ، مورد نقد قرار می دهد ؛ بلکه در پاره ای از موارد ، گزارش های
.
1- .این موارد، عبارت اند از : تعدّد ابواب و عناوین ، اختلاف اساسی گزارش ها ، وجود پیام و نکته ویژه ای در هر یک از گزارش ها .
منابع معتبر را نیز ارزیابی کرده ، نادرستی آنها را روشن می سازد ، مانند گزارش های مربوط به حضور اسماء بنت عُمَیس در جریان ولادت امام حسین علیه السلام ، در صورتی که وی در آن تاریخ ، همراه شوهرش جعفر بن ابی طالب ، در حبشه بوده است ، (1) یا مشارکت امام علیه السلام در جنگ های فتح اِفریقیّه(تونس) و طبرستان، (2) یا استعفای مسلم بن عقیل از نمایندگی امام علیه السلام ، (3) یا مخفی شدن امام زین العابدین علیه السلام در دوران اسارت (4) و ... .
6 . تبیین و تفسیر ، در کنار گزارش
کتاب های تاریخی ، معمولاً یا صرفا به نقل و گزارش حوادث تاریخی می پردازند و یا از زاویه تحلیل و تفسیر ، به رویدادها می نگرند ؛ امّا در دانش نامه امام حسین علیه السلام ، سعی بر این بوده تا از هر دو شیوه نقل ، استفاده شود ، بدین سان که پیش از نقل متن گزارش در باره مسائل مختلف و یا پس از آن ، در صورت نیاز ، تفسیر و تبیین نکات مهم تاریخی ، جمع بندی گزارش ها و تحلیل رویدادها را پیش دید خوانندگان جستجوگر ، قرار می دهد .
7 . بررسی تفصیلیِ مسایل مرتبط با حادثه عاشورا
در این کتاب ، افزون بر تبیین، تفسیر و نقد گزارش های تاریخی ، مسائل و مباحث مهم و محوری مرتبط با حادثه عاشورا ، مانند : زمینه ها و فلسفه نهضت حسینی ، ارزیابی سفر امام حسین علیه السلام به عراق و انقلاب کوفه ، ارزیابی کارنامه مسلم بن عقیل در کوفه ، پیامدهای واقعه عاشورا و نقش مستقیم و غیر مستقیم آن در جنبش های پس
.
1- .ر. ک : ص 156 (سخنی درباره حضور اسماء بنت عُمیس ، هنگام ولادت امام حسن و امام حسین علیهماالسلام) .
2- .ر . ک : ج 2 ص 324 (بخش چهارم / درآمد) .
3- .ر . ک : ج 4 ص 70 (بخش هفتم / فصل چهارم / تأمّلی در گزارش های مربوط به استعفای مسلم از نمایندگی امام حسین علیه السلام ) .
4- .ر . ک : ج 8 ص 171 (بخش نهم / فصل ششم / سخنی در باره گزارش های مربوط به پنهان شدن امام زین العابدین علیه السلام ) .
از آن ، مسائل مربوط به عزاداری سیّد الشهداء علیه السلام بویژه آسیب شناسی ، و سیر تاریخی آن ، و تاریخچه عمارت حرم امام حسین علیه السلام ، به تفصیل مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است .
8 . جمع بندی و تحلیل روایات متعارض
شماری از روایات رسیده از اهل بیت علیهم السلام بر حسب ظاهر ، در مورد برخی از مسائل مربوط به امام حسین علیه السلام ، تعارض دارند ، مانند : احادیثی که درباره نام گذاری امام علیه السلام وارد شده اند یا احادیثی که تغذیه امام حسین علیه السلام از انگشتان یا زبان پیامبر صلی الله علیه و آله را گزارش کرده اند ، یا احادیثی که ثواب زیارت سیّد الشهدا را با ثواب حج و عمره ، مقایسه نموده اند . جمع بندی و تحلیل این گونه روایات ، پژوهشگر را با «فقهُ الحدیث» و فهم نقل های مختلف ، آشنا می سازد .
9 . کاربردی بودنِ محتوا
دانش نامه امام حسین علیه السلام ، همچون دانش نامه امیرالمؤمنین علیه السلام که پیش از این ، به عرصه پژوهش ، تقدیم گردید کتابی صرفا تاریخی نیست که متون و اسناد تاریخی مرتبط با حسین بن علی علیه السلام را گزارش و تحلیل کند ؛ بلکه در گزینش متون و ارائه تحلیل ها ، واقعیت ها و نیازهای روز ، در نظر گرفته شده است . کوشیده ایم که این مجموعه ، مرجعی غنی و کارآمد برای پژوهشگران ، گویندگان ، نویسندگان ، هنرمندان ، فیلم نامه نویسان و همه کسانی باشد که می خواهند حسین بن علی علیه السلام را به عنوان الگوی یک زندگی شرافتمندانه به جامعه معرّفی کنند ، و نیز برای همه آزادیخواهانی که می خواهند از روش آن پیشوای بزرگ ، سرمشق بگیرند .
10 . تنظیم منطقی و آسان یاب
گزارش ها و تحلیل ها به گونه ای تنظیم شده اند که پژوهشگر با نگاهی اجمالی و گذرا ، در جریان کلّی مطالب کتاب ، قرار گیرد و در اسرع وقت ، به سادگی بتواند مطلب
.
مورد نظر خود را بیابد . به سخن دیگر ، عناوین ، همچون نموداری درختی تنظیم شده اند ، به گونه ای که گویای محتوای بخش ها و فصل ها باشند و همه محتوای کتاب را شامل شوند .
11 . فراهم ساختن نیازهای پژوهشی فرعی
به منظور تسهیل کار پژوهشگرانی که به این دانش نامه مراجعه می کنند ، نیازهای فرعیِ پژوهشی آنان نیز فراهم شده تا برای دستیابی به مسائل جزئی ، نیاز به مراجعه به منابع دیگر ، نداشته باشند . شرح حال اجمالی اشخاص و گزارش اختلاف نام های آنان در منابع مختلف ، تبیین الفاظ دشواریاب ، توضیح مکان ها و نکات مبهم گزارش ها ، تا جای ممکن ، در متن کتاب یا در پانوشت ، انجام شده است . همچنین مکان های تاریخی ، با نقشه های گویای طرّاحی شده توسّط متخصّصان (1) (با همکاری محقّقان پژوهشکده علوم و معارف حدیث) ، به دقت، معرّفی گردیده اند.
12 . روش دانش نامه در تکریم
در گزارش متون حدیثی و تاریخی ، در صورتی که متن مورد استناد ، از پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام نقل شده باشد ، نام آن بزرگواران ، همواره همراه با تکریم آورده می شود ، (2) هر چند در منبع ، چنین نیامده باشد ، و اگر متن از غیر پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام نقل شده باشد ، فقط به ذکر نام ، بسنده می گردد .
.
1- .. از جناب آقای علی بابا عسکری و مهندس ابو الفضل خسروی و شرکت مهندسان مشاور «گئوداد» که پنج نقشه ابتکاری و بی نظیر این دانش نامه را سامان داده اند ، صمیمانه تقدیر می گردد .
2- .نام پیامبر خدا همراه با جمله «صلّی اللّه علیه و آله» و نام اهل بیت و پیامبران و فرشتگان الهی با جمله «علیه السلام» می آید .