3)کتاب شناسی تاریخ عاشورا و عزاداری امام حسین علیه السلام
اشاره
در باره تاریخ نهضت امام حسین علیه السلام و بویژه عاشورا و نیز در موضوع عزاداری بر امام حسین علیه السلام و نقل مَقتل ایشان ، کتاب های بسیاری در طول تاریخ ، نگاشته شده است که این ، خود ، نشان از اهتمام عالمان و محقّقان مسلمان ، بدین مسئله دارد . (1) این منابع از لحاظ اعتبار و دقّت در نقل و تحلیل ، یکسان نیستند و می توان آنها را به دو دسته کلّیِ : قابل استناد و ضعیف ، تقسیم کرد . البته این تقسیم بندی فقط در کتاب هایی صادق است که در دسترس اند ؛ زیرا دسته دیگری از منابع که «منابع مفقود» نامیده می شوند ، تنها در فهرست نامه ها مورد اشاره قرار گرفته اند و اکنون دسترس مستقیم به آنها ممکن نیست ، هر چند برخی اخبارشان به کتاب های دیگر ، راه یافته است . بنا بر این ، برای هر پژوهشی در باره تاریخ عاشورا و عزاداری، چهار دسته منبع وجود دارد : 1 . منابع قابل استناد،
.
1- .. جهت آگاهی بیشتر ، ر. ک : کتاب شناسی تاریخی امام حسین علیه السلام ، محمد اسفندیاری؛ کتاب شناسی امام حسین علیه السلام ، نجفقلی حبیبی (که در کتاب اوّل ، بیش از هزار اثر و در کتاب دوم ، 879 اثر ، معرّفی شده است) ؛ معرّفی و نقد منابع عاشورا ، سیّد عبد اللّه حسینی ؛ «سیری در مقتل نویسی و تاریخ نگاری عاشورا» ، محسن رنجبر (چاپ شده در : تاریخ در آینه پژوهش ، ش 14 16) ؛ پژوهشی در مقتل های فارسی، محمّدعلی مجاهدی ؛ کتاب شناسی امام حسین علیه السلام : کتاب نامه، حشمت اللّه صفرعلی پور و دیگران.
2. منابع غیر قابل استناد ، 3 . منابع معاصر ، 4 . منابع مفقود . مقصود از منابع قابل استناد ، آن دسته منابع اند که هویّت تاریخی دارند و نویسندگان آنها ، معیّن ، سرشناس و از عالمان روشمند بوده اند ، هر چند دیده نقد خود را بر یکایک روایات آنان ، باز نگاه می داریم . منابع غیر قابل استناد یا ضعیف ، منابعی داستانی ، بی سند و بدون پشتوانه تاریخی اند که اخبار گزارش شده در آنها را تنها به شرط یافتن مؤیِّدهای تاریخی و تقویت شدن به وسیله منابع قابل استناد ، می پذیریم . در این جا ، ابتدا منابع مهمّ قابل استناد (33 کتاب) و سپس منابع ضعیف ، امّا مشهور (ده کتاب) را معرّفی توصیفی و سپس اشاره ای اجمالی به منابع معاصر و آن گاه، منابع مفقود (44 کتاب) را به ترتیب اطّلاعات تاریخی موجود در باره مؤلّفان آنها ، گزارش می کنیم (1) که در مجموع ، 87 اثر خواهند شد .
الف منابع قابل استناد
اشاره
خوش بختانه منابع کهن متعدّد و قابل اتّکایی در دست اند که به گزارش نهضت عاشورا پرداخته اند . این منابع را می توان به دو دسته : مستقل (منابعی که ویژه گزارش دهی از نهضت عاشورا و حماسه سازان این واقعه بی نظیرند) و مشتمل (منابعی که تنها بخش ها یا فصل هایی از آنها ، در باره قیام امام حسین علیه السلام است) تقسیم نمود . ما در این مقدّمه ، اهمّ این منابع را به ترتیب تاریخی ، گزارش و به مستقل و یا
.
1- .. در این معرّفی ها ، از چهار کتاب زیر ، بیش از همه، استفاده کرده ایم : کتاب شناسی تاریخی امام حسین علیه السلام ، محمد اسفندیاری ؛ عاشوراپژوهی ، محمد صحتی سردرودی ؛ تأملی در نهضت عاشورا ، رسول جعفریان وعاشورا نامه : ج 4(کتاب شناسی ها) .
مشتمل بودن هر یک، اشاره می کنیم . گفتنی است که این منابع ، از اعتبار یکسانی برخوردار نیستند ؛ امّا همه آنها قابلیت ارجاع و استناد را دارند و به وسیله پژوهش های تاریخی روشمند ، قابل بررسی و پذیرش اند .
1. تَسمیهُ مَن قُتلَ مع الحسین علیه السلام من وُلدِهِ و إخوَتِهِ و أهلِ بیتِهِ و شیعتِهِ
اگر مقتل بی بدیل ابو مِخنَف لوط بن یحیی (م 157 ق) را به دلیل یافت نشدن نسخه ای از آن و دسترس مستقیم نداشتن به آن ، (1) کنار بگذاریم ، می توانیم رساله کم برگ تسمیه من قتل مع الحسین علیه السلام من ولده و إخوته و أهل بیته و شیعته، اثر فضیل بن زبیر بن عمر کوفی اسدی را با اطمینان ، نخستین منبع موجود مستقل در باره حماسه سازان عاشورا بدانیم . مؤلّف این کتاب ، از عالمان شیعی قرن دوم و از یاران امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام است . (2) او در این نوشته کوتاه ، صد و شش تن از شهیدان نهضت حسینی و قاتلان آنها را نام برده و اطّلاعات اندکی در باره نَسَب و قبیله آنها و گاه فرجام ناخوش قاتلان ، ارائه داده است . وی ابتدا ، نام شهیدان اهل بیت و سپس شهیدان هر قبیله را دسته بندی کرده و آورده است . او ماجرای اسارت خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله و وارد شدن آنها بر یزید و سخنان امام زین العابدین علیه السلام را با یزید ، گزارش کرده است .
.
1- .. گفتنی است مقتل ابو مخنف، در روزگار ما، بارها گردآوری و بازسازی شده است: یک بار توسّط محمّد باقر محمودی و با عنوانِ: مقتل الحسین علیه السلام بروایه هشام الکلبی عن أبی مخنف (که هم چاپ مستقل دارد و هم در عَبَرات المصطفَین آمده است) و بار دیگر، توسّط محمّد هادی یوسفی غروی و با عنوان: وقعه الطفّ و بار سوم، توسّط حَسَن غفّاری و با عنوان: مقتل الحسین علیه السلام و بار چهارم، توسّط سیّد الجمیلی و با عنوان: استشهاد الحسین علیه السلام و... (ر. ک: کتاب شناسی تاریخی امام حسین علیه السلام : ص 47 و 74).
2- .. رجال البرقی : ص 11 و 34 ، رجال الطوسی : ص 143 ش 1546 وص 269 ش 3875 ، رجال الکشّی : ج 2 ص 628 ش 621. نیز، ر. ک: تاریخ نگاری در اسلام: ص 59 60 و 113.
این رساله پیش تر ، همراه الأمالی الخمیسیّه، اثر یحیی بن حسین شجری (م 479 ق) (1) و بار دیگر به همراه الحدائق الوردیّه (2) و سپس به صورت مستقل، در دومین شماره مجلّه تُراثنا به چاپ رسیده است . محقق اثر ، سیّد محمّدرضا حسینی ، در مقدّمه رساله ، شرح حال و اعتبار مآخذ روایی مؤلّف را آورده است . (3)
2. کتاب الطبقات الکبیر
کتاب الطبقات الکبیر یا آن گونه که اکنون نام می برند : الطبقات الکبری ، اثر بزرگ و پر مراجعه محمّد بن سعد بن منیع زُهْری (م 230 ق) ، مشهور به «ابن سعد» و نیز «کاتب واقدی» است . او که مورد اعتماد رجال شناسانی مانند ابو حاتم رازی و شمس الدین ذهبی است ، کتاب خود را با شرح حال پیامبر خدا صلی الله علیه و آله آغاز کرده و سپس شرح حال صحابه ایشان و تابعیان را نگاشته و در پایان کتابش ، به شرح حال برخی زنان مشهور صدر اسلام پرداخته است . او مردان صحابه را به پنج طبقه : اهل بدر ، مهاجران به حبشه و حاضران در غزوه اُحُد ، حاضران در غزوه های خندق تا فتح مکّه ، اسلام آورندگان در فتح مکّه و پس از آن ، و کسانی که هنگام رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله خردسال بوده و در جنگ ها شرکت نداشته اند ، تقسیم کرده است . ابن سعد، سپس به معرّفی تابعیان و افراد پس از ایشان بر طبق منطقه جغرافیایی پرداخته است . در این کتاب ، شرح حال امام حسین علیه السلام ، در طبقه کسانی آمده که هنگام رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله خردسال بوده و در جنگ ها شرکت نداشته اند . ابن سعد بر خلاف شیوه خود در این کتاب ، شرح حال امام حسین علیه السلام را در دو
.
1- .. الأمالی ، شجری : ج1 ص 170 .
2- .. الحدائق الوردیّه : ج 1 ص 120 .
3- .. تراثنا : ش 2 ص 127 ، کتاب شناسی تاریخی امام حسین علیه السلام : ص 57 ش 1 .
بخش و به تفصیل آورده است . او در بخش نخست ، نسب و تولّد و ویژگی ها و فضایل و مناقب را گزارش کرده و در بخش دوم به مقتل نویسی و گزارش قیام امام حسین علیه السلام پرداخته است . او پیشگویی ها در باره شهادت امام علیه السلام ، فرستاده شدن مسلم به کوفه ، نام شهیدان کربلا ، انتقال سر مطهّر به کوفه و برده شدن آن به دربار یزید و جریان های پس از عاشورا (مانند : حوادث شگفت انگیز و غیر عادی ، فرجام ناخوش قاتلان ، قیام توّابین) و نیز اشعار و مرثیه هایی را در باره امام علیه السلام نقل کرده است ؛ امّا وقایع مهمّی (مانند : چگونگی شروع جنگ و شهادت یاران امام علیه السلام و سخنان آنان) را نیز نیاورده است . ابن سعد به دلیل معاشرت با محدّثان ، از روش آنان سود جسته و بسیاری از وقایع تاریخی را مستند و با سلسله سند نقل می کند و همین ، به سنجش اعتبار متون آن و داوری در باره گزارش هایش کمک می کند ، هر چند وی گاه سندی ارائه نمی دهد و برخی مطالب را فشرده ، مجمل و بدون ترتیب درست تاریخی ، گزارش می کند . (1) وی همچنین برخی مآخذ و افراد مورد استفاده خود، مانند : واقدی (استادش و مؤلّف کتاب معروف المغازی) و ابو مِخنَف لوط بن یحیی (مقتل نویس مشهور) را نام برده است ؛ ولی این نکته ، سؤال برانگیز است که چرا علی رغم در دست داشتن مقتل ابو مخنف ، از آن، کم نقل کرده است . (2) چاپ نخست این کتاب ، در اروپا و بر اساس نسخه ناقصی صورت گرفت که بخش مهمّی از شرح حال ها را در خود نداشت ، که از آن میان ، بخش مربوط به امام حسین علیه السلام ، بر اساس نسخه ای متعلّق به قرن هفتم _ که در ترکیه نگهداری می شد _، به همّت سیّد عبد العزیز طباطبایی ، تصحیح
.
1- .. ر. ک : معرّفی و نقد منابع عاشورا : ص 109 .
2- .. ابن سعد ، خود ، نوشته است : «جز اینها ، دیگرانی هم در باره این واقعه ، برایم مطالبی نقل کرده اند و من همه روایات آنها را در مقتل الحسین علیه السلام که رحمت و رضوان و درودها و برکات خدا بر او باد نوشته ام» (ر. ک: الطبقات الکبری (الطبقه الخامسه من الصحابه) : ج 1 ص 439) .
و به نام ترجمه الإمام الحسین علیه السلام و مقتله در یک جلد مستقل ، منتشر گردید و بعدها ، همه افتادگی های چاپ اروپا ، با تحقیق محمّد بن صامل السُّلَمی تحت عنوان الطبقات الکبری (الطبقه الخامسه من الصحابه)، در عربستان و در دو جلد به طبع رسید . شرح حال و مقتل امام حسین علیه السلام ، در پایان جلد نخست این مجموعه آمده است . (1) گفتنی است که چگونگی چینش روایات در کتاب به وسیله ابن سعد و بویژه آوردن برخی گزارش ها در غیر موضوع اصلی خود و نیز کم و زیاد کردن نقل ها در موضوعات خاص ، مورد انتقاد برخی تاریخ پژوهان قرار گرفته است . (2)
3. الإمامه و السیاسه
الإمامه و السیاسه ، عنوان کتابی مشهور و منسوب به ابن قُتَیبه دینَوَری است . ابو محمّد عبد اللّه بن مسلم بن قتیبه کوفی (213 276 ق) ، از ادیبان ، نویسندگان و محدّثان معروف اهل سنّت است . او از نوجوانی به بغداد آمد و نزد بزرگان علم ، مانند : ابن راهویه ، جاحظ ، احمد بن سعید لحیانی ، ابو حاتم سِجِستانی و ابو الفضل ریّاشی ، دانش آموخت و سپس در کنار استادی اش برای افرادی مانند : ابن مرزبان ، احمد بن مروان مالکی ، ابو القاسم صائغ ، و در کنار مسئولیت قضایی اش در دینَوَر ، کتاب هایی متعدّد نگاشت که نام 47 اثر از آنها موجود است ؛ امّا در انتساب کتاب الإمامه و السیاسه به او ، تردید شده است . فهرست نگاران کهن (مانند ابن ندیم) ، آن را جزو کتاب های او نام نبرده اند و ابن قتیبه ، خود نیز به آن، اشاره نکرده است . به دیده برخی ، اسلوب نگارشی آن نیز با سبْک ابن قتیبه ، همنوا نیست . در این میان ، ابن شُبّاط و برخی فهرست نگاران ، این کتاب را از آنِ ابن قتیبه دانسته اند ، در حالی که بر پایه گفته
.
1- .. ر. ک : تأمّلی در نهضت عاشورا : ص 21 .
2- .. ر. ک : معرّفی و نقد منابع عاشورا : ص 121 و 122 .
برخی محقّقان و از طریق بررسی محتوای کتاب ، در می یابیم که دست کم ، بخشی از آن را نمی توان نگاشته ابن قتیبه دانست . در هر حال ، کتاب به نقل رویدادهای تاریخی پس از رحلت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله تا روزگار مأمون عبّاسی پرداخته و مطالب مختصری را در باره واقعه عاشورا به یادگار نهاده است . گفتنی است همه این مطالب، از نظر ترتیب و دقّت تاریخی ، صحیح نیستند ، مثلاً واقعه حَرّه مدینه پیش از شهادت امام حسین علیه السلام آمده و فرمانده سپاهیان ابن زیاد ، عمرو بن سعید و قاتل امام حسین علیه السلام ، شهر بن حوشب معرّفی شده است . (1)
4. أنساب الأشراف
احمد بن یحیی بَلاذُری (م 279 ق) ، از مورّخان و نسب شناسان عصر عبّاسی است . او ادیب نیز بوده و در کتاب بزرگ خود ، أنساب الأشراف ، تاریخ اندکی پیش از پیدایش اسلام تا عصر خود را از ره گذر شرح حال خاندان های برجسته عرب ، بیان کرده است . او در بخش شرح حال طالبیان ، به تفصیل در باره امام علی علیه السلام و فرزندانش ، بویژه امام حسین علیه السلام سخن گفته و فصل مبسوطی را به ایشان اختصاص داده است . بلاذری به مقتل نویسان نخستین ، نزدیک بوده و به احتمال فراوان ، از نوشته های آنان بهره برده است . بلاذری گاه سندهای مستقلّ خود را نیز ارائه داده و تفاوت برخی گزارش های او با اخبار دیگران، نشان می دهد که او از مآخذ متنوّعی استفاده کرده است . او این اخبار را از افرادی مانند : ابو مخنف، هیثم بن عدی ، هشام کلبی ، عوانه بن حکم، واقدی و مدائنی و در مواردی هم از عمر بن شُبّه (مؤلّف تاریخ المدینه المنوّره) نقل کرده است . (2) هر چند برخی اخبار أنساب الأشراف دارای سند نیستند ،
.
1- .. ر . ک : الإمامه و السیاسه (تحقیق : علی الشیری): مقدمه محقّق ؛ معرّفی و نقد منابع عاشورا :ص 87 89 .
2- .. برای دیدن این موارد ، ر.ک : أنساب الأشراف : ج 3 ص 213 و 401 و 412 413 و 418 و 419 و422 .
امّا موارد متعدّدی از آنها با روایات مورّخان دیگر (مانند : ابن سعد و دینوری) توافق کلّی دارند و از این طریق ، تأیید و تقویت می شوند . بلاذری ، گاه نکات ریز و جزئیاتی را گزارش می دهد که جالب توجّه اند . گفتنی است چاپ اخیر این کتاب، با نام جُمَل أنساب الأشراف منتشر شده است که کامل تر از چاپ های قبلی است . (1)
5. الأخبار الطِّوال
ابو حنیفه احمد بن داوود دینَوَری (م 282 یا 290 ق) ، از مورّخان ، منجّمان و گیاه شناسان دوره عبّاسی و معاصر بلاذری است . او بیش از بیست تألیف داشته ؛ امّا تنها اثر باقی مانده از او ، کتاب مهمّ تاریخی و کهن الأخبار الطِّوال است که می توان آن را یک دوره تاریخ سیاسیِ فشرده ایران و عراق از آغاز خلقت آدم علیه السلام تا عصر مؤلّف دانست . مهم ترین بخش این کتاب ، به دوره پس از فتح ایران توسط سپاه اسلام تا سال 227 هجری مربوط است . او به تاریخ پیامبر صلی الله علیه و آله ، کمتر پرداخته و به احتمال فراوان ، نوشته های دیگران را در این باره کافی می دانسته است . وی در عوض ، رخدادهای عراق (بویژه اخبار امام حسین علیه السلام ) و عاشورا را با تفصیل بیشتر و بدون جانبداری فرقه ای و مذهبی ، گزارش کرده است . او هر چند به دلیل نزدیکی به دربار عبّاسی ، برخی گزارش های مربوط به اهل بیت علیهم السلام را نیاورده ، امّا وقایع پس از شهادت امام حسن مجتبی علیه السلام (مانند : بیعت گرفتن برای یزید ، دعوت کوفیان از امام حسین علیه السلام ، حضور مسلم و شهادت او در کوفه ، حرکت امام علیه السلام به سوی عراق و شهادت امام علیه السلام و یارانش) را شرح داده
.
1- .. ر. ک : تأملی در نهضت عاشورا : ص 23 .
است . دینوری همچنین سخنانِ رد و بدل شده در کربلا و از جمله خطبه های مهمّ امام حسین علیه السلام را در روز عاشورا ، نقل نکرده و وقایع پس از شهادت را خلاصه و کوتاه آورده است . دینوری در تدوین کتاب خود ، از گفتار افرادی مانند : ابن کیِّس نَمِری، ابن شریّه جُرهُمی ، ابن کلبی ، کسایی ، اَصمعی ، شَعبی و ابن عبّاس ، سود جسته ؛ امّا مانند عموم مورّخان ، گزارش ها را بدون سند آورده است . او در یک جا هم خبر خود را از حمید بن مسلم ، راوی مشهور و حاضر در کربلا ، نقل کرده است . (1) در این کتاب ، هماهنگی کلّی و اجمالی اخبار دینوری با گزارش های دیگر مورّخان (بویژه ابو مخنف و طبری) ، بسیاری از اخبار او را قابل پذیرش می کند و تفاوت های جزئی و تعبیرهای متفاوت در کنار قدمت آن تعابیر ، نشان دهنده ارتباط مستقیم او با منابع دست اوّل است . از این رو ، کتاب الأخبار الطِّوال را می توان از کتاب های اصلی و دست اوّل تاریخ عاشورا دانست و آن را در دسته «منابع مشتمل» که قابل استفاده و استنادند ، جای داد . (2) گفتنی است الأخبار الطوال ، در الفهرست ابن ندیم ، معجم الاُدباء یاقوت حَمَوی (م 626 ق) و دیگر کتاب ها ، به صراحت ، از آنِ دینوری دانسته شده و حتّی ابن ادریس (م 598 ق) برخی مطالب آن را نقل کرده است . (3) الأخبار الطوال ، چاپ های متعدّدی دارد .
6. تاریخ الیعقوبی
ابن واضح احمد بن ابی یعقوب اسحاق بن جعفر (م 292 ق) معروف به یعقوبی ، از مورّخان دوره عبّاسی و بر خلاف بیشتر مورّخان این دوره ، شیعه است . یعقوبی ، یک
1- .. الأخبار الطوال : ص 260 .
2- .. ر . ک : تأمّلی در نهضت عاشورا : ص 24 .
3- .. برای آگاهی بیشتر ، ر. ک : نور علم : ش 38 («معرّفی الأخبار الطوال» ، سیّد علی میرشریفی) .
دوره تاریخ جهان را از آدم علیه السلام تا سال 259 قمری نگاشت . او در تدوین این تاریخ ، به ثبت رویدادهای سیاسی بیشتر توجّه کرده ؛ امّا با وجود شیعه بودن ، احتمالاً به خاطر تنگناها و خفقانِ حاکم بر آن عصر، به تاریخ کربلا کمتر پرداخته و تنها به بیعت خواستن یزید از امام حسین علیه السلام ، ورود امام علیه السلام به کربلا ، شهادت امام حسین علیه السلام و اصحابش و نیز پیش بینی شهادت امام حسین علیه السلام اشاره کرده است . یعقوبی نیز مانند همکاران مورّخ خود ، وقایع را بدون ذکر سلسله سند ، گزارش کرده است . از این رو، برای اطمینان از درستی داده های آن ، باید آنها را با اطّلاعات دیگر (مانند مقتل ابو مخنف که شباهت فراوانی به آن دارد) ، قرین ساخت . تاریخ الیعقوبی ، مورد توجّه عالمان بوده و چاپ های فراوانی دارد .
7. تاریخ الاُمم و الملوک (تاریخ الطبری)
ابو جعفر محمّد بن جریر طبری (م 310 ق) ، از مورّخان ، مفسّران و محدّثان برجسته اهل سنّت است که پرحجم ترین کتاب تاریخ را تا روزگار خود ، نگاشته است . این کتاب، با گزارش تاریخ پیامبران و نیز ایرانِ پیش از اسلام ، آغاز می شود و پس از ذکر حوادث تا هجرت پیامبر صلی الله علیه و آله ، به نقل رویدادهای مهمّ سه قرن نخست اسلام ، به ترتیب تاریخ هجری می پردازد . این کتاب ، چنان که از نامش پیداست ، یک منبع تاریخ سیاسی است و اگر چه گزارش های آن از اعتبار یکسانی برخوردار نیستند و بویژه در گزارش های برخی راویان (مانند سیف بن عَمیره) که طبری به نقد آنها نپرداخته، با مشکلْ رو به رو هستیم ، امّا بسیاری از آنها با تکیه بر اسنادِ در دسترس مؤلّف و به سان کتاب های حدیثی ، با زنجیره سند ، نقل شده و در نتیجه قابل نقد و بررسی اند . تاریخ طبری ، بویژه در بخش مربوط به سال های 60 و 61 ق ، یکی از منابع ارزشمند تاریخ کربلاست ، خصوصا که طریق اصلی و تقریبا کامل ما در دسترس به
مقتل مهمّ ابو مخنف و نیز مقتل هشام کلبی است . البتّه هشام کلبی از مقتل ابو مخنف استفاده کرده ؛ امّا به دلیل اسناد دیگری که به دست وی رسیده ، وقایعی را افزون بر آنچه ابو مخنف نقل کرده ، در کتابش آورده است . همه اینها در کنار آنچه طبری از واقدی ، مورّخ مشهور و کهن تاریخ صدر اسلام و نیز به وسیله عمّار دُهْنی از امام باقر علیه السلام نقل کرده ، ما را با مجموعه بزرگی از اخبار مستند ، رو به رو می سازند که نه همه آنها ، امّا مقدار در خور اعتنایی از آنها ، به وسیله دیگر اسناد تاریخی ، تأیید و تقویت می شود . گفتنی است تاریخ نامه طبری، به دلیل فراگیری و گردآوری همه اخبار ضعیف و قوی در هر مسئله ، از آغاز تألیف ، با استقبال عالمان و مورّخان ، رو به رو شد و بَلعمی در قرن ششم ، آن را به پارسی ترجمه کرد . تاریخ الطبری ، چاپ های متعدّدی دارد و بخش ویژه کربلا از این تاریخ ، به کوشش سیّد الجمیلی ، به طور مستقل و با عنوان استشهاد الحسین علیه السلام نیز نشر یافته است . (1) پاره ای از آنچه طبری به آن پرداخته ، دعوت کوفیان از امام حسین علیه السلام ، قیام و شهادت مسلم بن عقیل در کوفه ، حرکت امام حسین علیه السلام به سوی کوفه ، شهادت امام علیه السلام و یارانش و نیز وقایع مربوط به اسیران است .
8 . الفُتوح
ابو محمّد احمد بن اعثم کوفی (م حدود 314 ق) ، (2) مورّخی مشهور و در تراز دیگر مورّخان کهن ، یعنی : یعقوبی ، طبری ، دینوری و بلاذری است . او در کتاب الفتوح
.
1- .. ر.ک : تأمّلی در نهضت عاشورا : ص 26 .
2- .. برخی با استناد به سخن یاقوت حموی در إرشاد الأریب إلی معرفه الأدیب (ج 2 ص 230)، زنده بودن او را تا حدود سال 320 ق ، دانسته اند . حموی گفته است : «له کتاب التاریخ إلی آخر أیّام المقتدر» و می دانیم که المقتدر عبّاسی، تا سال 320 ق ، خلیفه بوده است .
خود ، اخبار مسلمانان را پس از رحلت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله تا دوران خلافت عبّاسی در نیمه قرن سوم هجری آورده و در این میان ، بخش قابل توجّهی (در حدود یک نهم کتاب خود) را به گزارش نهضت حسینی ، اختصاص داده است . او اگرچه مانند شیوه متعارف مورّخان ، اسناد یکایک نقل ها را ذکر نکرده ، امّا فهرستی کوتاه از آنها را در آغاز کتاب و گاه به گاه در میانه آن ، ارائه داده است . افزون بر این ، تعدادی از نقل های ابن اعثم ، به وسیله مآخذ تاریخی و سیره نگاری ، تأیید و تقویت می شوند که به عنوان نمونه ، بسیاری از خطبه ها و نامه های امام حسین علیه السلام چنین اند ، هر چند خطای برخی گزارش های ابن اعثم ، روشن است . (1) ابن اعثم در کنار منابع تاریخی ، از منابع داستانی نیز سود جسته و حتّی ممکن است خود ، آنها را به صورت داستان در آورده باشد . (2) این کار وی ، هر چند از ارزش کلّی کتاب می کاهد ، امّا موجب شده که گاه ، گزارش های ریز و دقیقی به صورت منحصر به فرد ، در الفتوح بیاید (3) و یا در سنجش با دیگر متون ، گزارش کامل تر و مبسوط تری را به دست دهد . نکته مهم در این میان ، برخی گزارش های ابن اعثم هستند که در کتب تاریخی ، کمتر یافت می شوند ؛ امّا گاه در منابع دیگری همچون کتب حدیث و سیره ، به همان شکل یا با تفاوت هایی و به اجمال آمده اند . (4) این نکته ، رعایت احتیاط و تتبّع بیشتر را
.
1- .. ر . ک : ج 4 ص 129 (بخش هفتم / فصل چهارم / سخنی در باره گزارش ورود ابن زیاد به کوفه پس از حرکت کردن امام حسین علیه السلام از مکّه).
2- .. ر.ک : الفتوح : ج 5 ص 12 - 19 و 115 (به نقل از تأمّلی در نهضت عاشورا: ص 30) .
3- .. مانند خطبه های برخی زنان در حماسه کربلا (ر . ک : الفتوح : ج 5 ص 121) .
4- .. برای نمونه ، رؤیای صادق امام حسین علیه السلام در شب خروج از مدینه که پیامبر صلی الله علیه و آله شهادت ایشان را متذکّر می شود (ر.ک : الفتوح : ج 5 ص 19) و نیز سخن مشهور : «لم أخرج أشرا و لا بطرا ...» در الفتوح (ج 5 ص 21) و مقایسه آن با نقل ابن شهرآشوب در المناقب (ج 4 ص 89) .
در داوری نسبت به داده های تاریخی ، لازم می کند تا مطالب منقول مورّخانی مانند ابن اعثم را که در دیگر منابع در دسترس نمی یابیم ، نه به سرعت رد کنیم و نه شتاب زده بپذیریم ؛ بلکه روش تعاضد مضمونی و شرط همخوانی با دیگر اسناد را مبنای پذیرش اخبار قرار دهیم . الفتوح ، مورد استناد مورّخان شیعه و اهل سنّت بوده و بسیاری از مطالب آن در مقتل الحسین خوارزمی ، المناقب ابن شهرآشوب ، و بحار الأنوار و دیگر کتاب ها ، مورد استفاده قرار گرفته است . الفتوح در هند و بیروت، چاپ شده و ترجمه فارسی کهنی هم از آن (و نیز گزیده این ترجمه) موجود است .
9. العِقد الفرید
ابو عمر احمد بن محمّد (246 328 ق) مشهور به ابن عبدِ رَبّه ، از ادیبان بزرگ اَندَلُس بوده است . او دانش های اصلی روزگار خود را آموخت ؛ امّا حوزه اصلی فعالیت خود را شعر و ادب قرار داد . (1) وی توانست به مدد مطالعات گسترده خود ، کتاب دائره المعارف گونه العقد الفرید را بنیان بگذارد . او با تکیه به کتاب های تألیف شده در شرق عالم اسلامی و بیش از همه ، عیون الأخبار ابن قتیبه دینوری و نیز شاگردی در نزد برخی عالمانِ سفر کرده به اندلس (مانند : بقیّ بن مُخلّد ، خُشَنی و ابن وضّاع) ، توانست مجموعه ای پر جاذبه و جُنگ مانند را به یادگار نهد . او در بخشی از این کتاب، به حکایات تاریخی پرداخته و گزارش کوتاه و ناقصی نیز از حماسه عاشورا آورده است . اهمّیت این گزارش کوتاه، در بازتاب گزارش ابو عبید قاسم بن سلّام (م 224 ق) ، مؤلّف نخستین کتاب غریب الحدیثِ رسیده به دست ماست . گزارش قاسم بن سلّام از واقعه عاشورا، به صورت مستقل به دست ما نرسیده
.
1- .. برای آگاهی تفصیلی از زندگی او ، ر . ک : دائره المعارف بزرگ اسلامی : ج 4 ص 188 - 193 .
است و ما تنها از طریق نقل کتاب های پس از او مانند الإمامه و السیاسه به آن ، دسترس داریم . این گزارش در برخی موارد ، تفاوت هایی با دیگر گزارش ها دارد . از این رو، در پژوهش تاریخی باید مورد توجّه قرار گیرد . (1)
10. مَقاتل الطالبیّین
ابو الفرج علی بن حسین اُمَوی اصفهانی (284 تا 356 ق) ، از مورّخان پرکار قرن چهارم است . او تألیفات فراوانی داشته ؛ امّا تنها سه کتابِ الأغانی که بسیار بزرگ و مورد اقبال بوده ، أدب الغرباء و مقاتل الطالبیّین ، از او بر جای مانده است . ابو الفرج ، کتاب مقاتل الطالبیّین را در سال 313 هجری نوشته و در آن ، بیش از دویست کشته خاندان ابو طالب را در سه قرنِ نخست هجری ، نام برده و احوالشان را شرح کرده است . ابو الفرج به کشتگان طالبی نهضت عاشورا که بیش از بیست تن هستند نیز پرداخته و سپس با تفصیل ، به شرح حال سَرور شهیدان ، امام حسین علیه السلام و گوشه هایی از قیام ایشان و نیز اسارت خاندان ایشان روی آورده است . او در کتاب خود ، حکایات تاریخی را بیشتر به شیوه محدّثان و با سند ، نقل می کند و امکان بررسی آنها را فراهم می آورد . وی با این کار ، بر اعتبار کتابش افزوده است . او طریق های خود را به مورّخان پیش از خود (مانند : مدائنی ، ابو مخنف و حتّی حمید بن مسلم ، گزارشگر حاضر در کربلا) ، ذکر کرده و جالب توجّه است که به امام زین العابدین علیه السلام ، امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام نیز طریق دارد . (2) او گاه ، گزارش های نصر بن مُزاحم ، مَدائنی و روایات عمّار دُهْنی و جابر جُعفی را ترکیب می کند و به شیوه مورّخان ، حاصل آن را می آورد ؛ امّا کمتر به نقد و تحلیل می پردازد . ترتیب کتاب ابو الفرج ، بیشتر تاریخی است و در شرح حال افراد ، بزرگی
.
1- .. برای آگاهی بیشتر از این گزارش ، ر . ک : معرّفی و نقد منابع عاشورا : ص 89 94 .
2- .. برای آگاهی از برخی طریق ها ، ر.ک : مقاتل الطالبیّین : ص 98 99 .
و فضایل را مبنا قرار نداده است . نَسَب ابو الفرج اصفهانی ، به امویان می رسد ؛ ولی خود وی ، گرایش های شیعی و زیدی داشته و از سوی ابن تیمیّه مورد طعن قرار گرفته است ؛ امّا ذهبی ، شاگرد ابن تیمیّه ، می گوید : حرفی در بی اعتباریِ او سراغ ندارم ، بجز گفته ابن ابی الفوارس که گفته : «پیش از مرگش ، روان پریش شد» . تعدادی از ادیبان ، کتاب الأغانی او را ستوده اند . (1)
11.