11. المعجم الکبیر
ابو القاسم سلیمان بن احمد بن ایّوب شامی طَبَرانی (260 360 ق) ، از محدّثان بزرگ اهل سنّت و مؤلّف چند کتاب حدیثیِ گسترده مانند : المعجم الکبیر ، المعجم الأوسط و المعجم الصغیر است . او بسیار مسافرت کرد و در طول عمر دراز خود ، فراوان حدیث شنید و نوشت . او استادان فراوانی داشت و به محدّثان بسیاری ، مانند ابو نعیم اصفهانی (مؤلّف حلیه الأولیاء) حدیث آموخت . طبرانی در المعجم الکبیر خود ، نام ، شرح حال و روایات صحابه پیامبر صلی الله علیه و آله را بر حسب حروف الفبا آورده و در باب «الحاء» ، به نام ، شمایل ، فضایل و احادیث امام حسین علیه السلام پرداخته است . پیشگویی شهادت امام حسین علیه السلام به وسیله پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ، وقایع مرتبط با تربت حسین علیه السلام ، کشته شدگان کربلا ، ذکر قاتلان امام حسین علیه السلام ، وقایع شگفت پس از قیام و نیز بخشی از احادیث امام حسین علیه السلام به روایت امام زین العابدین علیه السلام و برخی مطالب دیگر ، همه در این بخش آمده اند . طبرانی در گزارش خود ، به شیوه محدّثان ، همه گزارش ها را با سلسله سند خود ، نقل می کند . از این رو آنها را قابل استناد و بررسی ساخته است . حجم گزارش های
1- .. ر.ک : تاریخ الإسلام : ج 26 ص 144 .
طبرانی در موضوع بحث ما ، چندان زیاد نیست و تنها حدود صد و پنجاه روایت است . این روایات ، در کتاب مستقلّی با نام نه چندان منطبق مقتل الحسین (به تحقیق محمّد شجاع ضیف اللّه ) و نیز در فصلی از کتابِ الحسین و السنّه (به وسیله سیّد عبد العزیز طباطبایی) به چاپ رسیده است .
12. شرح الأخبار
ابو حنیفه نعمان بن محمّد تمیمی مغربی (م 363 ق) ، از قاضیان و عالمان کثیر التألیف دوره فاطمیان مصر است . وی از مقرّبان دربار فاطمی بوده و از این رو، به کتاب خانه های متعدّدی دسترس داشته است . او بیش از چهل تألیف بزرگ و کوچک دارد . کتاب بزرگ شرح الأخبار فی فضائل الأئمّه الأطهار ، احادیث منقول او در باره شرح زندگی و مناقب ائمّه علیهم السلام است . اگرچه در اسماعیلی یا امامی بودن او اختلاف است ، امّا این مسئله زیانی به آنچه نسبتا مبسوط در باره امام حسین علیه السلام نقل کرده ، وارد نمی آورد . قاضی نعمان ، بخشی از جزء یازدهم ، دوازدهم و سیزدهم از شانزده جزء شرح الأخبار را به مناقب و مقتل امام حسین علیه السلام اختصاص داده است . او گاه به سانِ محدّثان ، متون را یک به یک و همراه با سند ، هر چند اجمالی ، نقل می کند و گاه مانند مورّخان ، حاصل مجموع اطّلاعات خود را مطابق با سیر تاریخی و به صورت یک ماجرا ارائه می نماید . او گاه از مؤلّفانی مانند زبیر بن بکّار (1) و ابو مخنف (2) نام می برد ، که نشان دهنده دسترس او به کتاب های ایشان و یا دست کم داشتن طریق به آنان است. وجود بیش از
.
1- .. ر. ک : شرح الأخبار : ج 3 ص 163 ، ش 1090 وص 164 ش1093 . زبیر بن بکّار ، از مورّخان پر تألیف سده سوم هجری است . الموفّقیات و أنساب قریش ، از تألیف های مشهور اویند .
2- .. ر.ک : شرح الأخبار : ج 3 ص 165 ش 1094 .
پنجاه روایت در باره شهادت امام حسین علیه السلام و وقایع پس از آن و نیز چهره علمی قاضی نعمان ، کتاب او را به یکی از منابع قابل توجّه تاریخ کربلا تبدیل کرده است ، هر چند بسیاری از وقایع ( مانند بیعت خواستن از امام علیه السلام ، نامه کوفیان به امام علیه السلام و پاسخ های ایشان ) را گزارش نکرده و در آنچه نقل کرده است نیز اشتباهات آشکار یا تفاوت هایی در اخبار او (در مقایسه با دیگر نقل های تاریخی) به چشم می خورد . (1)
13. کامل الزیارات
ابو القاسم جعفر بن محمّد بن قوُلویِه قمی (م 368 ق) معروف به ابن قولَوَیه ، از فقیهان و محدّثان بزرگ و مورد اعتماد شیعه است . او شاگرد بسیاری از بزرگان شیعه ، از جمله پدرش و شیخ کلینی و استاد بزرگانی مانند شیخ صدوق و شیخ مفید بوده است . نجاشی ، فهرست نگار بزرگ شیعه ، او را از عالمان برجسته و مورد اطمینان در حدیث و فقه شمرده و وی را برتر از هر وصف نیکویی که در باره کسی گفته شود ، دانسته است . (2) سیّد ابن طاووس نیز امانتداری او را مورد اتّفاق همگان دانسته است . (3) کامل الزیارات ، یکی از تألیفات متعدّد ابن قولویه است که در آن ، مؤلّف به شیوه معمول محدّثان ، روایت ها را با سلسله سند آورده است . او ملتزم شده که جز از پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام نقل نکند و تنها از استادان مورد وثوق خود، بهره ببرد و این بر اعتبار کتاب او افزوده است . مؤلف کامل الزیارات ، مطابق با عنوان انتخابی خود ، به زیارت ها و بویژه زیارت امام حسین علیه السلام پرداخته و بیش از هشتاد باب از 108 باب کتاب را به فضایل و برکات امام
.
1- .. در باره تعداد اصحاب امام حسین علیه السلام ، قاتل ایشان و نیز قطع کننده سر ایشان ، ر . ک : شرح الأخبار : ج 3 ص 155 به بعد .
2- .. رجال النجاشی : ج 1 ص 305 ش 316 .
3- .. الإقبال : ج 1 ص 34 .
حسین علیه السلام ، آگاهی پیامبران و فرشتگان از شهادت امام علیه السلام ، گریه مخلوقات بر امام علیه السلام ، خواصّ تربت امام علیه السلام و... اختصاص داده است . کامل الزیارات ، مورد استفاده بسیاری از عالمان سده های بعد قرار گرفته و بویژه مجلسی در بحار الأنوار از آن ، بهره برده است . کامل الزیارات مکرّرا نشر یافته و به فارسی نیز ترجمه شده است .
14. الأمالی (أمالی الصدوق)
محمّد بن علی بن حسین بن بابویِه قمی (م 381 ق) مشهور به شیخ صدوق ، از محدّثان بزرگِ دو حوزه کهن حدیثیِ قم و ری است . او با دعای امام مهدی علیه السلام در حقّ پدرش به دنیا آمد و پس از پدر که بزرگِ محدّثان قم بود ، هدایت شیعه را به عهده گرفت و تألیفات فراوانی نزدیک به سیصد کتاب و رساله به یادگار نهاد . او افتخار شاگردیِ بسیاری از بزرگان ، مانند : پدرش علی بن حسین بن موسی بن بابویِه و نیز محمّد بن حسن بن ولید را داشته و خود ، استاد بزرگانی چون : شیخ مفید ، علی بن محمّد بن علی خزّاز و ابن غضائری بوده است . کتاب های شیخ صدوق ، با همه تنوع و گستردگی اش ، هر یک در زمینه خود ، کم نظیر و هنوز گنجینه ای قابل استفاده برای همگان است . کتاب الأمالی صدوق ، مانند دیگر امالی ها ، املای مطالب اوست که در جلسات متعدّد سه شنبه و جمعه هر هفته در سال های 367 و 368 هجری در مشهد مقدّس ، عرضه شده است . (1) شیخ صدوق رحمه الله احادیث را با سلسله سند آنها از هر دو فرقه شیعه و اهل سنّت، نقل می کرده و شاگردان او می نوشته اند . ذکر اسناد ، موجب شده تا زمینه نقد این روایات ، فراهم شود و به عنوان نمونه، بر آنچه صدوق از مقتل حسن بن
.
1- .. البته در دهه محرّم سال 368 هجری ، شیخ صدوق ، افزون بر این دو روز ، در روز شنبه و یکشنبه مصادف با تاسوعا و عاشورا نیز مجلس داشته است .
عثمان بن زیاد تُستری نقل کرده ، خرده بگیرند . (1) موضوع احادیث الأمالی مختلف است ؛ امّا بیشتر ، اخلاقی و تاریخی اند و مجلس 27 تا 31 نیز گزارش های مربوط به مقتل امام حسین علیه السلام را در بر دارند . این احادیث ، چندان فراوان نیستند ؛ امّا به دلیل قدمت و اعتبار کتاب ، از اهمّیت خاصّی برخوردارند .
15. المستدرک علی الصحیحین
ابو عبد اللّه محمّد بن عبد اللّه شافعی (321 405 ق) ، از محدّثان بزرگ و پر تألیف اهل سنّت در قرن چهارم هجری است . او از کودکی به علم آموزی و فراگیری حدیث پرداخت و از حدود هزار استاد ، حدیث شنید و محدّثان بزرگی مانند : دارقُطْنی ، ابن ابی الفوارس ، ابو بکر بیهقی و ابو القاسم قشیری ، از او حدیث نقل کرده اند . عالمان رجال و حدیث ، مانند : ابو بکر خطیب ، ابو حازم عبدویی و عبد الغافر ، او را ثقه و بزرگ عصر خود و عالم و صالح، اما متمایل به تشیّع، معرّفی کرده اند ، هر چند درست تر ، آن است که بگوییم این به دلیل محبّت وی به اهل بیت علیهم السلام و دشمنی اش با معاویه و خاندان اُموی بوده است . کتاب مشهور حاکم نیشابوری ، المستدرک علی الصحیحین است . او کوشید که احادیث صحیح (با معیار صحّت در نزد بخاری و مسلم) را در کتاب خود بیاورد . این تلاش حاکم ، از سوی عالمان اهل سنّت ، قبول عام و تام نیافت ؛ امّا عالمان متعدّدی ، بخش قابل توجّهی از احادیث مستدرک را هم وزن احادیث صحیحین خوانده اند . (2) البته ما به شیوه معمول خود ، احادیث مستدرک را با احادیث ، اسناد و قرینه های
.
1- .. ر. ک : الأمالی ، صدوق : ص 215 (مجلس سی اُم) ، معرّفی و نقد منابع عاشورا : ص 36 37 و 150 158 و 160 162 .
2- .. برای آگاهی بیشتر ، ر . ک : سیر أعلام النبلاء : ج 17 ص 162 177 ش 100 ، کشف الظنون : ج 2 ص 550 .
متناسب، می سنجیم و از رهگذر گردآوری همه متون و اسناد ، به درستی و یا نادرستی هر حدیث ، حکم داده ، از آن استفاده می کنیم . گفتنی است که حاکم در دو بخش ، فضایل مشترک امام حسن علیه السلام و امام حسین علیه السلام و نیز فضایل اختصاصی امام حسین علیه السلام را آورده و به ویژگی ها و خصوصیات ایشان پرداخته است .
16. الإرشاد
ابو عبد اللّه محمّد بن محمّد بن نعمان بغدادی (336 413 ق) مشهور به شیخ مفید ، از درخشان ترین چهره های شیعه از آغاز تاکنون است . او با استعداد خدادادی و توفیق در تلاش شبانه روزی و بهره گیری از حوزه شکوفای بغداد توانست به عنوان متکلّم ، فقیه ، محدّث و مورّخ ، چهره نماید و زعامت علمی شیعه را عهده دار گردد و در کشاکش غُلو و تقصیر و کشمکش دو فرقه درگیر به هواداری از تشیّع و تسنّن ، بنیان گذار خطّ اعتدال در تشیّع امامی گردد . شیخ مفید با آن که کثیر التألیف است و بیش از دویست کتاب کوچک و بزرگ دارد ، امّا نوشته هایش از استواری ویژه ای برخوردارند و بسیاری از کتاب های او ، از مآخذ اصلی دانش هایی چون : کلام و عقاید ، فقه ، حدیث ، تاریخ و سیره است . کتاب مهم و مشهور او ، الإرشاد فی معرفه حجج اللّه علی العباد ، زندگی نامه همه امامان شیعه را در بر دارد . شیخ مفید ، آن را در سال های پایانی عمرش و پس از حدود هفتاد سال علم آموزی ، به نگارش در آورده است . شیخ مفید ، با اتّکا به منابعی مانند مقتل های ابی مخنف و هشام کلبی و نیز تاریخ های طبری و مدائنی که به آنها مستقیم یا غیر مستقیم ، دسترس داشته و نیز از طریق سلسله اسنادش به مورّخان و محدّثان پیش از خود ، توانسته است تاریخ قابل استنادی را از زندگی امامان اهل بیت علیهم السلام فراهم آورد. شیوه تلفیقی شیخ مفید رحمه الله در آوردن مجموع حوادث و اشاره اجمالی به اسناد
.
گزارش ها ، به همراه اعتبار و شهرت او موجب شد کتاب الإرشاد از همان اوان تألیف و نشر ، مورد استقبال قرار گیرد و مرجع بسیاری از ارجاعات دانشوران گردد و حتّی منابع پس از او ، از آن استفاده کنند . حدود یک هفتم از الإرشاد ، به زندگانی امام حسین علیه السلام و نهضت عاشورا اختصاص یافته است . الإرشاد بارها چاپ ، ترجمه و حتّی مختصر شده است .
17. فضل زیاره الحسین علیه السلام
ابو عبد اللّه محمّد بن علی بن حسن بن عبد الرحمان علوی شجری (367 445 ق) ، از عالمان دوره آل بویه در عراق است . او در خاندانی علمی در کوفه به دنیا آمد و به بغداد ، سفر کرد و نزد نود تن از عالمان ، مانند : علی بن عبد الرحمان بکایی ، ابو مفضّل شیبانی و ابو حفص کتانی ، علم آموخت . (1) وی سپس به کوفه باز گشت و عنوان افتخارآمیز «مُسنِد کوفه» را در میان حدود چهارصد استاد این شهر ، به خود اختصاص داد . (2) او شاگردان فراوانی را تربیت کرد که نام هجده تن از آنان ، در منابع، آمده است . (3) از جمله این شاگردان ، محمّد بن احمد بن بحشل ، معروف به ابو عبد اللّه عطّار است که کتاب فضل زیاره الحسین را نزد مؤلّف ، قرائت و از او روایت کرده است . شجری چندین کتاب دیگر ، مانند : الأذان بحیّ علی خیر العمل و فضل الکوفه و أهلها و کتاب بزرگ فقهی الجامع الکافی را در پرونده علمی خود دارد . ابو عبد اللّه علوی شجری ، بر مذهب زیدی بود و یکی از بزرگان این فرقه شمرده می شود ؛ امّا احادیث بسیاری را از امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام و امام رضا علیه السلام نقل
.
1- .. سیّد عبد العزیز طباطبایی در مقدّمه کتاب ، نام این نود تن را آورده است .
2- .. ر.ک : سیر أعلام النبلاء : ج 17 ص 636 ، تاریخ الإسلام: ج 30 ص 118 ، التحف شرح الزلف : ص 272 .
3- .. ر. ک : فضل زیاره الحسین علیه السلام : مقدّمه محقّق (سیّد عبدالعزیز طباطبایی) .
می کند . (1) او را به اوصافی همچون «المحدّث الثقه العالم الفقیه» ، «حافظ» و نیز «ما رأیتُ مَن کان یَفهم فقهَ الحدیث مثلَه» ستوده اند . (2)
18. مصباح المتهجّد
شیخ ابو جعفر محمّد بن حسن طوسی (385 460 ق) معروف به شیخ الطائفه ، از عالمان بسیار بزرگ شیعه و از ستارگان فروزان اسلام است . او شاگرد بزرگانی مانند شیخ مفید و سیّد مرتضی بود و سال ها مرجعیت و زعامت شیعه را بر عهده داشت . شیخ طوسی در بیشتر شاخه های علوم اسلامی مانند : تفسیر قرآن ، فقه ، حدیث و رجال، تألیف دارد و در همه این رشته ها ، کتاب های وی ، جزو اصلی ترین ، کهن ترین و مهم ترین منابع آن رشته به شمار می رود . از جمله کتاب های شیخ طوسی ، مصباح المتهجّد است که به ادعیه و اعمال و زیارات ماه های سال اختصاص دارد . وی این کتاب را پس از ورود به عراق و با استفاده از کتاب خانه های بزرگ آن روزگار ، یعنی : کتاب خانه ابو نصر شاپور بن اردشیر وزیر و نیز کتاب خانه استاد خود ، سیّدِ مرتضی ، نگاشت . این کتاب ، مانند بسیاری دیگر از کتاب های شیخ طوسی ، بر عالمان بعدی تأثیر نهاد و زمینه تصنیف کتاب هایی مانند : إقبال الأعمال ، مصباح الزائر ، فلاح السائل ، جمال الأسبوع و تلخیص و اقتباس هایی مانند : اختیار المصباح ابن باقی ، مختصر المصباح مُلّا حیدرعلی ، قبس المصباح صهرشتی و منهاج الصلاح علّامه حلّی و نیز دیگر کتاب های ادعیه و زیارات را فراهم آورد . شیخ طوسی ، برخی از احکام طهارت و نماز را در اوایل این کتاب، جای داده و در فصل مربوط به ماه محرّم ، به فضیلت زیارت امام حسین علیه السلام و نقل زیارت عاشورای
.
1- .. ر. ک : فضل زیاره الحسین علیه السلام : باب «ما روی عن أبی جعفر علیه السلام فی زیاره الحسین علیه السلام » و باب «ما روی عن جعفر علیه السلام فی زیاره الحسین علیه السلام » و باب «ما روی عن علی بن موسی الرضا علیه السلام فی زیاره الحسین علیه السلام » .
2- .. ر.ک : سیر أعلام النبلاء : ج 17 ص 636 ، تاریخ الإسلام: ج 30 ص 118 ، التحف شرح الزلف : ص 227 .
معروف و دیگر زیارت ها و نیز برخی اعمال روز عاشورا پرداخته است . مصباح المتهجّد به دلیل قدمت آن و نیز اعتبار و اتقان کار مؤلّف ، از آغاز تألیف ، با استقبال و استفاده گسترده عالمان ، رو به رو شد و همواره یکی از منابع اصلی و مرجع کار پژوهشیان بوده است .
19. الأمالی الخَمیسیّه
ابو الحسین یحیی بن حسین بن اسماعیل شجری (412 479 یا 499 ق) ، (1) از محدّثان قرن پنجم هجری و از سادات حسنی است . او را جانشین پدرش الموفّق حسین بن اسماعیل دانسته اند که پیشوای زیدیان در گرگان و دیلم بود و ابن حجر ، وی را نیز زیدی مذهب خوانده است ؛ (2) امّا درج نام او در فهرست شیخ منتجب الدین رازی که ویژه شرح حال عالمان امامی مذهب پس از شیخ طوسی تا زمان مؤلّف است نشان می دهد که منتجب الدین ، او را امامی مذهب یا دست کم ، زیدیِ مستبصر می داند . شیخ منتجب الدین در دو جا او را ثقه و حافظ خوانده و در یک جا وی را عالمی نسب شناس دانسته است . (3) او از استادان متعدّدی مانند : ابن غیلان ، ابن زیده ، عتیقی و صوری حدیث شنید و محدّثان بسیاری مانند : محمّد بن عبد الواحد دقّاق ، نصر بن مهدی و ابو سعید یحیی بن طاهر سمّان ، از او روایت کرده اند . 4 یحیی بن حسین شجری در روزهای دوشنبه و پنجشنبه برای عدّه ای ، روایتْ املا
.
1- .. در باره تاریخ وفات شجری، اختلاف است؛ امّا تاریخ تولّدش را از تصریح خودش آن جا که در باره مرگ استادش سخن می گوید می توان دانست: «و در روز جمعه، بیست و هشتم شعبان سال 390، بیست و دو سال قبل از تولّد من، دفن گردید (الأمالی، شجری: ج 1 ص 149).
2- .. لسان المیزان : ج 6 ص 247 .
3- .. فهرست أسماء علماء الشیعه : ص 200 ش 539 و ص 202 ش 543 .
می کرده که مجالس پنجشنبه او را در کتابی به نام الأمالی الخمیسیّه گرد آوردند و بعدها قاضی شمس الدین جعفر بن احمد و سپس قاضی محیی الدین محمّد بن احمد قُرَشی که هر دو ، خود، از عالمان بودند امالیِ او را مرتّب کردند و ترتیب کنونی کتاب ، حاصل کار محیی الدین قرشی است . شجری ، احادیث را با سلسله سند کامل می آورد و حتّی گاه به زمان اخذ و تحمّل (دریافت) حدیث هم اشاره می کند و پس از او نیز این کتاب با سلسله سند، به دست عالمان رسید و این در کنار شخصیت مؤلّف ، موجب استقبال عالمان از کتاب او شد و آن را به عنوان یکی از کتب مقبول حدیث در آورد . در امالی کنونی ، در جلد نخست ، یک مجلس به فضایل کلّی اهل بیت علیهم السلام اختصاص دارد و فصلی نیز ویژه فضیلت امام حسین علیه السلام و مقتل و اخبار ایشان است (1) و در جلد دوم این مجموعه نیز فصلی مربوط به عاشورا و روزه آن است . (2) گفتنی است فصل مربوط به مقتل و اخبار امام حسین علیه السلام ، از مفصّل ترین فصول کتاب الأمالی الخمیسیّه است (3) و شجری در آن جا افزون بر احادیث ، برخی گزارش ها ، حکایات و کرامت ها را نیز با همان شیوه معمول محدّثان، با ذکر اسناد ، آورده است .
20. روضه الواعظین و بصیره المتّعظین
ابو علی محمّد بن حسن بن علی (م 508 ق) مشهور به ابن فتّال نیشابوری ، از شاگردان سیّدِ مرتضی ، شیخ طوسی و نیز پدرش حسن بن فتّال بود . ابن فتّال ، کتاب روضه الواعظین را بیشتر برای اندرز و تعالیم عقیدتی و اخلاقی با بهره گیری از سخنان و زندگانی اهل بیت علیهم السلام نگاشت .
.
1- .. الأمالی ، شجری : ج 1 ص 148 و 159 .
2- .. الأ مالی ، شجری : ج 2 ص 80 88 .
3- .. الأمالی ، شجری : ج 1 ص 159 193 .
ابن فتّال، کتاب خود را به شیوه امالی ها در قالب چند مجلس ارائه داده و از آیات قرآنی و مباحث عقلی و تاریخی و نیز احادیث ، سود جسته ؛ ولی متأسّفانه اسناد روایات را به دلیل شهرت آنها و وجودشان در منابع دیگر ، حذف کرده است ، هر چند بسیاری از مطالب کتاب را می توان در کتب مشهور حدیث و سیره یافت . در بخش مربوط به امام حسین علیه السلام ، گزارش او ، مشابه گزارش ابو مخنف است و دو کتاب الإرشاد شیخ مفید و الأمالی صدوق ، دو منبع اصلی گزارش های اویند . (1)
21. إعلام ال