21. إعلام الوری بِأعلام الهدی
امین الإسلام فضل بن حسن طَبْرِسی (م 548 ق) ، مؤلّف تفسیر گران سنگ و مشهور مجمع البیان و حدود بیست کتاب دیگر ، از بزرگ ترین دانشمندان شیعه امامی در قرن ششم هجری است . او مورد احترام معاصران خویش ، مانند علی بن زید بیهقی و استاد بزرگانی مانند : ابن شهرآشوب ، شادان بن جبرئیل قمی ، فضل اللّه راوندی ، قطب الدین راوندی ، شیخ منتجب الدین رازی (مؤلّف کتاب مشهور الفهرست) و نیز فرزند برومند خود ، رضی الدین حسن (مؤلّف مکارم الأخلاق) بوده است . طَبْرِسی ، مفسّر ، متکلّم ، ادیب، شاعر و مورّخ بود و این همه را از نزد اساتید بزرگی مانند : مفید ثانی (فرزند شیخ طوسی) ، عبد الجبّار مُقْری (شاگرد شیخ طوسی) و شیخ جعفر دوریستی به خوبی آموخته بود . طَبْرِسی با تکیه بر اندوخته های کلامی و مطالعات تاریخی خود ، کتاب إعلام الوری بِأعلام الهدی را در شرح حال اهل بیت علیهم السلام نگاشت و بویژه در زندگی امام حسین علیه السلام با تفصیلی در خور تحسین ، به شرح نهضت عاشورا همّت گماشت .
.
1- .. ر. ک : تاریخ در آینه پژوهش : ش 15 ص 66 (مقاله «سیری در مقتل نویسی و تاریخ نگاری عاشورا» ، محسن رنجبر) .
او، اگرچه کمتر سند خود را ذکر می کند ، امّا اخبار و گزارش های خود را از کتب مشهور شیعه مانند : الکافی ، کمال الدین ، الإرشاد ، و کتب اهل سنّت مانند : صحیح البخاری و صحیح مسلم ، المغازی واقدی ، عیون الأخبار ابن قتیبه و دلائل النبوّهی بیهقی می گیرد . او در بخش گزارش امام حسین علیه السلام ، بیشتر به الإرشاد شیخ مفید ، متّکی است و گزارش های آن را با اختصار و اصلاحات اندک می آورد . کتاب طبرسی ، پس از او ، از منابع اصلی و مهمّ سیره اهل بیت علیهم السلام گشت و تنظیم زیبا و منطقی ، قلم روان و شیوا و پرهیز از نقل اخبار نادرست ، موجب استقبال عالمان از آن شد . این کتاب بارها نسخه برداری شده و به دفعات به چاپ رسیده است .
22. مقتل الحسین علیه السلام
ابو المؤیّد موفّق بن احمد بن ابی سعید خوارزمی مکّی (م 568 ق) مشهور به اَخطَب خوارزم ، از عالمان حنفی و معتزلی و جانشین زَمَخشری در مَناصب شرعی خوارزم بوده است . خوارزمی ، سخنوری بلیغ ، محدّثی شهیر ، فقیهی خبیر و در علوم گوناگونی از جمله : سیره ، تاریخ و ادب ، چیره دست بود . او تألیفات فراوانی دارد و به دلیل علاقه اش به اهل بیت علیهم السلام چندین کتاب در فضایل امیر مؤمنان علیه السلام و امام حسین علیه السلام نوشت . خوارزمی در مقتل الحسین علیه السلام ، ابتدا فضایل پیامبر صلی الله علیه و آله ، خدیجه ، امام علی علیه السلام و مادرش فاطمه بنت اسد ، فاطمه زهرا علیهاالسلام و نیز امام حسن علیه السلام را آورده و سپس در فصلی جداگانه ، به فضایل امام حسین علیه السلام و پس از آن تا پایان کتاب به احوالات امام حسین علیه السلام از تولّد تا امامت و نیز نهضت ایشان و وقایع پس از شهادت امام علیه السلام پرداخته است . خوارزمی ، روایات بخش های اوّل را به صورت مستند و از مشایخ خود ، نقل
.
می کند ؛ امّا از آغاز فصول مربوط به نهضت کربلا ، مطالب را از الفتوح ابن اعثم می آورد و گاه آنها را تلخیص و تهذیب می کند و گاه حدیثی را بر آنها می افزاید و دوباره به مطالب الفتوح باز می گردد . این افزوده ها در بسیاری موارد ، مستند و منقول از مشایخ خوارزمی (مانند : زمخشری ، ابو منصور شهردار بن شیرویِه دیلمی و حسن بن احمد عطّار همدانی)اند . خوارزمی در بخش های انتهایی کتاب و فصل قیام مختار ، گاه از المعارف ابن قتیبه و مقتل ابو مخنف نیز مطالبی نقل کرده است . از دیگر منابع او ، تاریخ عبد الکریم بن حمدان است که برای ما ناشناخته است . برخی احتمال داده اند که خوارزمی به نسخه دیگری از الفتوح ، دست یافته که تفاوت هایی با نسخه کنونی آن داشته است یا ابن اعثم ، افزون بر الفتوح ، کتاب تاریخ هم داشته است و خوارزمی از هر دو کتاب ، نقل کرده است .
23. تاریخ مدینه دمشق
ابو القاسم علی بن حسن شافعی دمشقی (م 571 ق) ، مشهور به ابن عساکر ، از محدّثان و مورّخان پرکار است . او در کتاب بزرگش ، تاریخ مدینه دمشق ، به شیوه محدّثان ، روایات بسیاری را با اسناد و اشاره به ضعف و قوّت آنها ، امّا بدون تحلیل تاریخی ، گردآورده است . او محور کتاب خود را شرح حال دمشق و بزرگان شام قرار داده ؛ امّا هر کس را که به شام آمده ، بررسی کرده و از این ره گذر ، به شرح حال امام حسین علیه السلام و مقتل ایشان هم پرداخته است . ابن عساکر، حدود چهارصد گزارش در باره امام حسین علیه السلام و نهضت کربلا ارائه نموده که بیشتر آنها ، با اسناد خود او و برخی نیز از طبقات ابن سعدند و تعداد فراوانی از آنها، هم مضمون و بیشتر به احوالات شخصی و فضایل امام حسین علیه السلام مربوط اند .
.
ابن عساکر، بدون ترتیب و دسته بندی خاصّی ، (1) پیشگویی های پیامبر صلی الله علیه و آله و امیر مؤمنان علیه السلام در باره شهادت امام حسین علیه السلام ، وقایع قیام ایشان ، خطبه های عاشورا و حوادث خارق العاده پس از آن و نیز فرجام شوم قاتلان امام علیه السلام را در دنیا ، گزارش کرده است ؛ امّا گزارش های ابو مخنف و حتّی دیگر گزارش های مرتبط با قیام را نیاورده است . تاریخ دمشق، با تحقیق علی شیری، به صورت کامل به طبع رسیده و تلخیصی از آن نیز که به وسیله ابن منظور ، مؤلّف لسان العرب ، انجام شده، منتشر گردیده است. خوش بختانه بخش امام حسین علیه السلام ، از این کتاب ، به همّت محمّدباقر محمودی تصحیح و به صورت مستقل ، چاپ شده است .
24. الخرائج و الجرائح
ابو الحسین ، سعید بن عبد اللّه بن حسین بن هبه اللّه (م 573 ق) مشهور به قطب الدین راوندی ، از مفسّران ، محدّثان و فقیهان قرن ششم هجری است . او از خاندان علم بود و افزون بر پدر و جدّش ، فرزندان و نوادگانش نیز از فضلای روزگار خود بوده اند . (2) او مورد ستایش همه عالمانی است که از او یاد کرده اند ، بویژه که فهرست نگار مشهور معاصر او ، منتجب الدین ، وی را «فقیه ، عین ، صالح و ثقه» دانسته و تصنیف های متعدّد او را برشمرده است . (3) قطب راوندی ، نزد استادان بزرگی مانند : امین الإسلام طَبْرِسی (مؤلّف تفسیر مجمع البیان) ، عماد الدین طبری (مؤلّف بشاره المصطفی لشیعه المرتضی) و نیز شهردار بن
.
1- .. گفتنی است تدوین شرح حال ها در این کتاب ، به ترتیب الفبایی نام افراد ، انجام شده است .
2- .. ر.ک : ریاض العلماء : ج 2 ص 419 و ج 5 ص 117 ، فهرست أسماء علماء الشیعه : ص 56 ش 111 و ص 127 ش 275 و ص 172 ش 419 .
3- .. ر.ک : فهرست أسماء علماء الشیعه : ص 87 ش 186 .
شیرویِه دیلمی (مؤلّف مسند الفردوس و از عالمان اهل سنّت) ، علم آموزی کرد و افتخار استادی عالمان متعدّدی مانند ابن شهرآشوب را دارد . تألیفات متعدّد راوندی مانند : تفسیر القرآن ، خلاصه التفاسیر ، الرابع فی الشرائع ، منهاج البراعه فی شرح نهج البلاغه و... ، نشان از چیره دستی او در فقه ، حدیث و تفسیر دارد . راوندی با تکیه بر آگاهی های گسترده خود در حوزه شیعه و اهل سنّت ، توانست بسیاری از معجزات و کرامات پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام را در کتاب الخرائج و الجرائح، یکجا گرد آورد و آنها را در بیست باب ، جای دهد . وی سیزده باب را ویژه پیامبر صلی الله علیه و آله و دوازده امام ، قرار داده و باب چهاردهم تا بیستم را به مباحث پیرامونی (مانند : نصوص و براهین اثبات امامت هر یک از ائمّه و نیز مقایسه آنها با کرامات پیامبران پیشین و گوشزد کردن تفاوت کرامت و شعبده بازی و معجزه و مکر و حیله) ، اختصاص داده است . متأسّفانه راوندی ، اسناد روایات خود را به صورت منقطع آورده است و در بیشتر موارد ، تنها راوی مستقیم امام و یک یا دو راویِ پس از او را ذکر کرده است . این شیوه در کنار عدم ذکر منبع ، موجب شده است که روایات او برای حجّیت یافتن ، نیازمند قرینه های دیگر مانند وجود در کتب معتبر دیگر باشند . گفتنی است که مؤلّفان متعدّدی پس از او بر احادیث وی اعتماد نموده و آنها را در کتاب های خود ، گزارش کرده اند . اِربِلی در کشف الغمّه ، زین الدین نُباطی در الصراط المستقیم ، شیخ حرّ عاملی در وسائل الشیعه ، و علّامه مجلسی در بحار الأنوار و ابن صبّاغ مالکی در الفصول المهمه ، از این جمله اند .
25. مناقب آل أبی طالب
ابو جعفر رشید الدین محمّد بن علی بن شهرآشوب مازندرانی (م 588 ق) ، از عالمان بزرگ شیعه در قرن ششم است . او به فقه ، کلام ، کتاب شناسی ، تفسیر ، حدیث و
.
تاریخ، آگاه بود و رجال شناسان ، او را رجال شناسی ثقه و شاعری بلیغ خوانده اند . (1) او شاگرد بزرگانی مانند : امین الإسلام طَبْرِسی (مؤلّف مجمع البیان) ، فتّال نیشابوری (مؤلّف روضه الواعظین) و عبد الجلیل رازی (مؤلّف نقض) بوده است . ابن شهرآشوب، نزد برخی مشایخ اهل سنّت نیز احادیث و دانش هایی را فرا گرفته است که احمد غزالی ، زَمَخشَری، خطیب خوارزمی و عبد اللطیف بن ابی سعید بغدادی ، از آن جمله اند . ابن شهرآشوب در عمر صد ساله خود، توانست به همه کتب اصلی حدیث ، تفسیر و تاریخ شیعه و اهل سنّت، طریق هایی متّصل بیابد و برای دفاع از کیان شیعه و اثبات فضایل اهل بیت علیهم السلام ، احادیث و منقولات تاریخی فراوانی را گرد آورد . (2) او شاگردان بزرگی مانند : ابن ادریس حِلّی ، ابن زُهره و ابن بِطْریق داشته است و از تألیفات متعدّد وی ، تنها متشابه القرآن ، معالم العلماء و المناقب، بر جای مانده اند . به دلیل انکار برخی کژروان نسبت به فضایل امیر مؤمنان علیه السلام ، ابن شهرآشوب ، مناقب ایشان و همسر و فرزندان ایشان را با تکیه اصلی بر کتب اهل سنّت، گرد آورد و در آغاز کتاب خود نیز بخشی از مناقب پیامبر صلی الله علیه و آله را گزارش کرد . وی در این کتاب ، زندگی نامه و مناقب امام حسین علیه السلام را نیز با تفصیلی متناسب با حجم کتاب خود، آورده و تعدادی از سخنان گهربار امام علیه السلام را هم نقل کرده است . هر چند ابن شهرآشوب به مکارم اخلاقی امام علیه السلام نیز اشاره کرده ، امّا کتاب او ، نگاه مناقبی دارد و حتّی گاه با عنایت به کرامت های زندگی امام حسین علیه السلام و وقایعِ پس از شهادت
.
1- .. ر. ک : نقد الرجال : ص 323 ش 575 ، ریاض العلماء : ج 5 ص 124 ، طبقات المفسّرین : ص 96 ش 110 ، لسان المیزان : ج 5 ص 310 .
2- .. ابن شهرآشوب، خود در مقدّمه المناقب ، برای آن که حذف اسانید روایات منقولش را توجیه کند و آنها را اعتبار ببخشد ، همه طریق های متّصل خود را به یک یک کتاب های حدیث و تاریخ و تفسیر، به تفصیل ، نام می برد و در بسیاری جاها در آغاز گزارش ، به منبع خود ، تصریح می کند (برای نمونه ، ر. ک : المناقب ، ابن شهرآشوب : ج 3 ص 331 338) .
ایشان، رنگ و روی داستانی پیدا کرده است و شاید وجود برخی مطالب دیرباور کتاب ، از همین ویژگی، سرچشمه گیرد ؛ مطالبی که محدّث نوری ، برخی از آنها را ضعیف خوانده ؛ ولی موهوم ندانسته است . (1) در هر صورت ، ابن شهرآشوب ، گزارش های خود را گاه به شیوه محدّثان و با اشاره به برخی راویان حدیث می آورد و گاه به سبْک منابع تاریخی خود ، همانند : الفتوح ابن اعثم و أنساب الأشراف بلاذری، گزارش ها را تلخیص ، نقل به معنا و یا در هم کرده و حاصل آنها را نقل می کند . و از این رو ، یافتن منبع کاملی برای همه منقولات مناقب آل أبی طالب ، دشوار است .
26. المَزار الکبیر
ابو عبد اللّه محمّد بن جعفر مشهدی (م 610 ق) ، از عالمان و محدّثان و از مشایخ اجازه در قرن ششم هجری است . شهید اوّل (م 786 ق) به کتاب های او طریق داشته و شیخ حرّ عاملی (م 1107 ق) او را ستوده و وی را فاضل ، محدّث و صدوق نامیده است . (2) سیّد ابن طاووس نیز در کتب ادعیه و زیارات خود ، از او بهره گرفته و بر او اعتماد کرده است . مشهدی نزد شیخ محمّد بن ابی القاسم طبری ، ابن شهرآشوب ، ابو المکارم ابن زهره حلبی ، شیخ نجم الدین دوریستی ، شادان بن جبرئیل قمی ، ورّام بن ابی فراس و دیگران ، علم آموزی کرد و شاگردان بزرگی مانند : فخّار بن مَعد موسوی ، نجم الدین محمّد بن جعفر بن نُمای حلّی و هبه اللّه بن سلمان ، تربیت نمود . کتاب المزار الکبیر او به درخواست همین شاگرد (ابن سلمان) ، سامان یافته است . مشهدی در کتاب مشهور المزار الکبیر ، زیارات پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام را به ترتیب، ذکر کرده و در میان آنها ، فضایل برخی مساجد و اعمال برخی ماه ها را آورده است . مشهدی به دلیل نزدیکی اش به عالمان پنج قرن نخست هجری و دسترس به
.
1- .. ر .ک : لؤلؤ و مرجان : ص 287 .
2- .أمل الآمل ، ج 2 ص 253 ش 747.
کتاب ها و بزرگان حدیث ، طریق های متعدّد و گاه معتبری به روایات و زیارات منصوص (مأثور) دارد که آنها را نقل می کند و بدین وسیله راه را برای بررسی سندی بسیاری از منقولات خود ، باز گذاشته است . تصحیح و تحقیق اخیر کتاب که توسط جواد قیّومی انجام شده است ، نشان از سازواری و هماهنگی متون و مضامین این کتاب با بسیاری از کتب حدیث دارد . (1)
27. الکامل فی التاریخ
ابو الحسن عزّ الدین علی بن محمّد شیبانی (م 630 ق)، از مورّخان مشهور قرن ششم و هفتم هجری است . او نیز مانند برادر بزرگ ترش مجد الدین (مؤلّف دو کتاب حدیثی بزرگِ جامع الاُصول و النهایه فی غریب الحدیث) و نیز برادر کوچک ترش ضیاء الدین (ادیب و مؤلّف المثل السائر فی أدب الکاتب و الشاعر) ، به ابن اثیر جَزَری شهرت دارد . عزّ الدین علی بن محمّد ، در علم تاریخ و انساب ، خبره بود و سه کتاب مشهور او ، اُسد الغابه فی معرفه الصحابه ، خلاصه الأنساب سمعانی و الکامل فی التاریخ است . او با آن که خود ، عراقی و متعلّق به شرق جهان اسلام بود ، با جمع آوری رویدادهای غرب و شرق جهان اسلام و گزارش وقایع تاریخی از آغاز تا عصر خود ، توانست تاریخی جامع و کامل و خوشخوان پدید آورد . او در گزارش وقایع سه قرن نخست هجری ، بر تاریخ الطبری تکیه دارد و کتابش را به شیوه طبری به ترتیب تاریخی و سال شمار پیش می برد . وی وقایع این سه قرن و از جمله وقایع سال 60 و 61 هجری (نهضت کربلا) را بر اساس گفته های طبری با پیرایش و گزینش نقل برتر و معقول تر و گاه با افزودن برخی مطالب ، آورده است و وقایع سه قرن بعد (تا روزگار معاصر خویش) را نیز با اعتماد بر کتب تاریخی و گزارش های دیگران ، شرح می دهد . ابن اثیر ، یک مورّخ ادیب بوده و به سان دیگر مورّخان ، مجموع گزارش ها را
.
1- .. ر . ک : المزار الکبیر ، تحقیق جواد قیومی : ص 13 (مقدّمه محقّق) .
بدون آوردن سند ، به شکل یک گزارش ساده و منظّم و خواندنی ارائه داده است . دقّت نظر و نقّادی در گزینش اخبار هر چند بدون تحلیل آنهاست ، او را یک مورّخ منصف و قابل اعتماد ساخته و برخی (مانند : ابن خلّکان ، ذهبی ، ابن حجر و ...) را به ستایش او کشانده است . (1) گفتنی است برخی ضعف های طبری ، مانند اعتماد به اخبار سیف بن عَمیره ، به کتاب ابن اثیر نیز راه یافته است . ابن اثیر در کتاب اُسد الغابه نیز به شرح حال مختصر امام حسین علیه السلام و گزارش ولادت ، شهادت و برخی مناقب امام علیه السلام پرداخته است .
28. مُثیر الأحزان و مُنیر سُبل الأشجان
نجم الدین جعفر بن محمّد حِلّی (م 645 ق) مشهور به ابن نُما ، (2) در خاندانی بزرگ و در روزگار زرّین حوزه حلّه پرورش یافت . پدر او از مشایخ محقّق حلّی بود . ابن نما نزد اساتید بزرگی مانند : ابن ادریس حلّی ، شیخ محمّد بن مشهدی و نیز پدر بزرگوارش ، علوم اهل بیت علیهم السلام را آموخت و خود ، استاد بزرگانی مانند : علّامه حلّی و علی بن حسین بن حمّاد گشت . ابن نما با آن که در مواردی ، از تاریخ های طبری ، ابن اعثم و بَلاذُری نام می برد ، امّا مانند بسیاری از مورّخان ، کمتر سند ارائه می دهد و شیوه گزارش دهی او ، تلفیقی از شیوه روایتگری محدّثان و مورّخان است . او گاه مطالب را به صورت روایت می آورد و گاه ، حاصل مجموع نقل ها را گزارش می دهد . برخی نقل های او مشابهت فراوانی با نقل های الملهوف سیّد ابن طاووس ، الطبقات محمد بن سعد و نیز الفتوح ابن اعثم و مقتل الحسین ابو مخنف دارد . (3)
.
1- .. ر.ک : وفیات الأعیان : ج 4 ص 141 ، تذکره الحفّاظ : ج 4 ص 1399 ش 1124 .
2- .. برخی ، تاریخ فوت او را متأخّرتر دانسته اند (ر. ک : الکنی و الألقاب : ج 1 ص 442 ، کتاب شناسی تاریخی امام حسین علیه السلام : ص 83 ش 11) .
3- .. ر. ک : کتاب شناسی تاریخی امام حسین علیه السلام : ص 83 84 ، معرّفی و نقد منابع عاشورا : ص 236 - 244، ? بررسی تاریخ عاشورا : ص 9 .
ابن نُما ، کتاب دیگری با نام ذوب النُّضار دارد که مربوط به وقایع پس از نهضت کربلا و قیام مختار است . برخی احتمال داده اند هر دو کتاب، از آنِ نوه ابن نما باشد . (1) دلیل این احتمال می تواند گفته ابن طاووس در باره کتابش ، الملهوف ، باشد که آن را بی سابقه خوانده ، در حالی که ابن نما دو دهه پیش از او فوت کرده و در همان شهر ابن طاووس (حلّه) می زیسته است .
29. تذکره الخواصّ من الاُمّه بذکر خصائص الأئمّه علیهم السلام
ابو المظفّر یوسف بن قِزُغْلی بن عبد اللّه (581 654 ق) ، سبط (نوه) ابو الفرج ابن جوزیِ مشهور است . او ابتدا حنبلی بود و سپس حنفی گشت ؛ امّا به دلیل علاقه اش به اهل بیت علیهم السلام ، شرح حال بسیاری از آنان را به نگارش در آورد . سبطِ ابن جوزی ، واعظ ، خطیب و مورّخ بوده و به دلیل دسترس داشتنش به منابع و مَقاتل کهنی مانند : مقتل کلبی ، مَغازی واقدی و تاریخ های مدائنی و ابن ابی الدنیا ، گاه گزارش هایی ارائه داده که به دلیل از میان رفتن و یا دچار نقص شدن برخی منابع تاریخی پس از یورش مغولان ، قابل اعتناست . (2) سبط ابن جوزی ، افزون بر گزارش احوال و مناقب شخصیِ امام حسین علیه السلام ، به نهضت کربلا پرداخته و از آغاز تا انجام آن و حتّی وقایع پس از شهادت سیّد الشهدا (مانند : بردن سرها، اسارت خاندان امام حسین علیه السلام ، عقوبت کُشندگان امام حسین علیه السلام ، عاقبت دیگر جنایتکاران در جریان وقایع کربلا، قیام توّابین و قیام مختار ثقفی) را و همچنین برخی مراثی را در باره امام حسین علیه السلام هر چند به شیوه داستانی و بدون ذکر
.
1- .. ر.ک : روضات الجنّات : ج 2 ص 179 ، مرآه الکتب : ص 434 ، الذریعه : ج 19 ص 349 ش 1559 .
2- .. مانند گزارش شهادت طفل شیرخوار امام حسین علیه السلام به نقل از هشام کلبی که با گزارش برخی منابع دیگر ، تفاوت دارد (ر. ک : تذکره الخواصّ : ص 252) و یا گزارش تفصیلی نامه یزید به ابن عبّاس ، پیش از شروع قیام ، که در کتاب های دیگر کوتاه است (ر. ک : تذکره الخواصّ : ص 237 - 239) .
سند نیز نقل کرده است . سبط ابن جوزی ، از منابع متعدّد و راویان مشهوری مانند : سُدّی ، شَعبی ، عبد اللّه بن عمر بن ورّاق و... نقل کرده است ؛ امّا بیش از همه، از کتاب و شیوه داستانی ابن اعثم استفاده کرده است . سبطِ ابن جوزی در طول حیات خود ، مورد احترام و علاقه مردم و حاکمانِ محلّی وقت بود و از سوی کسانی مانند : ابن خَلِّکان ، ذهبی و صَفَدی ، ستوده شده است . (1)
30. المَلهوف علی قَتلی الطُّفوف
سیّد رضی الدین علی بن موسی بن جعفر حلّی (م 664 ق) مشهور به سیّد ابن طاووس ، از عالمان و عارفان مشهور شیعه و مؤلّفی پرکار با حدود پنجاه کتاب کوچک و بزرگ است . نسب او از سویی به شیخ طوسی (شیخ الطائفه) و از سوی دیگر، به ورّام بن ابی فراس (دانشمند بزرگ شیعه و مؤلّف تنبیه الخواطر) می رسد . وی پدر و برادر و برادرزاده هایی عالم داشته است . او شخصیتی علمی ، اجتماعی ، ادبی و نیز عارف و متّقی داشته و تألیفات اصلی او در زمینه احادیث اخلاقی ، دعا و زیارت بوده است . سیّد ابن طاووس ، کتاب خانه بزرگی را از اجدادش به ارث برده و خود بر آن افزوده بود . وی با وجود ردّ پیشنهادهای مکرّر وزرات و نقابت و سفارت که از سوی عبّاسیان به وی می شد، پس از غلبه مغولان بر بغداد و در سال های آخر عمر خویش ، منصب نقابت علویان عراق را برای رسیدگی به یتیمان ، بیوگان و مستمندان این خاندان پذیرفت . سیّد ابن طاووس در نزد افرادی مانند : جدّش ابن ابی فراس ، ابن نُما حلّی و
.
1- .. ر. ک : وفیات الأعیان : ج 3 ص 142 ش 370 ، تاریخ الإسلام : ج 48 ص 184 ش 176 ، الوافی بالوفیات : ج 29 ص 121 ش 139 .
فخّار بن مَعد موسوی ، شاگردی کرد و به بزرگانی مانند : علّامه حسن بن یوسف حلّی ، حسن بن داوود حلّی (مؤلّف کتاب مشهور الرجال) ، برادرزاده اش عبد الکریم ابن احمد حلّی (مؤلّف فرحه الغَریّ) و علی بن عیسی اِربِلی (مؤلّف کشف الغُمّه) درس آموخت . سیّد ابن طاووس، برای کمک به زائران ، مصباح الزائر و جناح المسافر را نوشت تا در اماکن زیارتی ، آن را به همراه داشته باشند و بخوانند و چون استقبال مردم را دید ، کتابی هم در باره امام حسین علیه السلام و مقتل ایشان ، ویژه زائران امام حسین علیه السلام نوشت و داشته ها و آگاهی های تاریخی خود را نیز در این زمینه به آن افزود . ابن طاووس، مورّخ نیست ؛ امّا در الملهوف، به شیوه مورّخان و حتّی گاه داستان سرایان ، چکیده و نتیجه اخبار را می آورد و از ذکر سند ، خودداری می کند و تنها در موارد معدودی ، (1) منبع اصلی خود را گوشزد می کند . هر چند منبع اصلی گزارش های ابن طاووس مشخّص نیست ، امّا مقایسه مطالب و نیز دسته بندی سه قسمتیِ او : امور پیش از جنگ ، شرح وقایع نبرد عاشورا و حوادث پس از شهادت ، این حدس را تقویت می کند که او مطالب خویش را از مثیر الأحزان ابن نما گرفته باشد ، هر چند احتمال عکس این مطلب نیز می رود ، بویژه اگر مثیر الأحزان را نوشته نوه ابن نما بدانیم . ابن طاووس به دلیل دسترس داشتن به کتاب هایی مانند : الرسائل کلینی ، الإرشاد شیخ مفید و دلائل الإمامه ی طبری ، (2) توانسته مطالب کتاب خود را غنی سازد و از طریق کتاب هایی چون مقتل الحسین خوارزمی ، با منابع قدیم تری مانند الفتوح ابن اعثم ، ارتباط برقرار کرده ، گزارش های آنها را با اندکی تغییر و تلخیص
.
1- .. ر.ک : الملهوف : ص 127 و 176 و 184 و 208 و 225.
2- .. ر.ک : الملهوف : ص 124 و پانوشت صفحه 129 که در طبع انتشارات جهان در متن (ص 38) آمده است .
انتقال دهد . الملهوف به دلیل شخصیت مؤلّف و قلم روان وی ، و نیز نقل تفصیلی خطبه ها و سخنان امام زین العابدین علیه السلام و زینب علیهاالسلام که بیانگر اهداف نهضت عاشور هستند و همچنین شرح بدون تحریف وقایع کربلا ، از سوی عالمان شیعه مقبول واقع شده است ، هر چند در برخی گزارش های آن ، مانند : حضور اسیران در اوّلین اربعین در کربلا و نیز علم پیشین امام علیه السلام به شهادت خویش ، مورد نقد قرار گرفته و برخی گزارش های آن را نیز بدون سند و پشتوانه تاریخی معرّفی کرده اند . نقد کنندگان ، تألیف الملهوف را متعلّق به دوره جوانی ابن طاووس می دانند و از این رو ، آن را در سنجش با دیگر کتاب های او ، در درجه فروتری می نهند . (1) گفتنی است به این نقدها پاسخ هایی نیز داده شده است . (2) الملهوف بارها چاپ و به دفعات، به فارسی ، ترجمه شده است . کتاب دیگر ابن طاووس که در بر دارنده مطالبی در باره امام حسین علیه السلام است ، الإقبال بالأعمال الحسنه فیما یعمل مرّه فی السّنه است . الإقبال ، جزء ششم و هشتم و نهم از سلسله تألیف های ابن طاووس ، در باره دعا و زیارت است که مجموعه آنها را به منظور تکمیل کتاب مصباح المتهجّد شیخ طوسی نگاشت . ابن طاووس ، اعمال و دعاهای ماه های قمری را به ترتیب آورده و به مناسبت ماه محرّم ، رساله کوچکی در توصیف وقایع عاشورا به نام اللطیف فی التصنیف فی شرح السعاده بشهاده صاحب المقام الشریف نگاشته و بر فصل ادعیه و زیارت مخصوص محرّم
.
1- .. ر. ک : لولؤ و مرجان : ص 230 ، معرّفی و نقد منابع تاریخ عاشورا : ص 206 - 208 و 220 ، حماسه حسینی : ج 1 ص 193 .
2- .. ر. ک : تحقیق در باره اوّل اربعین حضرت سیّد الشهدا علیه السلام : ص 7 ، ثار اللّه ، خون حسین علیه السلام در رگ های اسلام : ص 93 .
و امام حسین علیه السلام افزوده است . (1)
31.