31. کشف الغُمّه فی معرفه الأئمّه
ابو الحسن علی بن عیسی بن ابی الفتح اِربِلی (م 692 ق) ، از عالمان و ادیبان عراق در قرن هفتم است . او نزد بزرگان شیعه مانند : ابن طاووس ، علی بن فخّار و دیگر عالمان مانند ابو عبد اللّه گنجی شافعی ، علم آموخت و عالمان بزرگی مانند : علّامه حلّی و برادرش رضی الدین اِربِلی نیز نزد او شاگردی کردند . اربلی ، افزون بر کشف الغمّه ، کتاب ها و رساله های متعدّدی را مانند : المقامات و مناسک المزار نگاشت و دیوان اشعاری نیز از خود به یادگار گذاشت . او با احاطه فراوان به علوم گوناگون ، زندگی نامه پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و اهل بیتش را یک جا گرد آورد و در زندگی امام حسین علیه السلام ، افزون بر احوالات شخصی و سیره امام علیه السلام ، به قیام ایشان نیز پرداخت . اربلی از منابع کهن تاریخی مانند : نوشته های واقدی ، ابن سعد ، ابن اعثم ، حلیه الأولیاء ابو نعیم اصفهانی و بویژه الإرشاد شیخ مفید و مطالب السَّؤول کمال الدین محمّد بن طلحه شافعی و معالم العتره الطاهره ی عبد العزیز بن اخضر جَنابَذی و نیز منابع حدیثی شیعه و اهل سنّت ، بهره برد . تنوّع این منابع در شیوه نقل اربلی اثرگذار بوده و موجب شده که گاه مطالب با سند بیایند و سلسله راویان ، ذکر شود و گاه بدون سند باشند . اربلی ، گاه مطالب را ترکیب می کند و نتیجه آنها را با نثری زیبا و ادیبانه می آورد ؛ امّا همین در هم کردن و عدم استناد به منبعی معیّن ، از اعتبار گزارش های او کاسته و کتاب او را به منبعی دست دوم تبدیل کرده است ، هر چند وی مورد ستایش عالمان شیعه و اهل سنّت قرار گرفته و فضل بن روزبهان ، اربلی را در کار خویش ، موثّق و
.
1- .. الإقبال : ج 3 ص 57 .
قابل اعتماد دانسته است . (1) اربلی ، در این کتاب ، در چند جا، اشعاری منسوب به امام حسین علیه السلام را از دیوان أبی مخنف نقل کرده که نشان دهنده وجود دیوانی از اشعار امام حسین علیه السلام با گردآوری ابو مخنف در روزگار اربلی است . از این رو ، کشف الغمّه ، افزون بر برقراری اتّصال میان منقولات قرون نخستین و قرون بعد ، ما را با برخی از آنچه در طول زمان مفقود شده است ، نیز آشنا می سازد .
32. سِیَرُ أعلام النبلاء
شمس الدین محمّد بن احمد بن عثمان ذهبی (م 748 ق) ، از عالمان بسیار مشهور و پرکار اهل سنّت در قرن هشتم است . او رجال شناس ، مورّخ و محدّث بزرگ شام در دوره اقتدار مَمالیک است . وی کتاب های فراوانی نگاشت ؛ امّا دو اثر بزرگ او ، یعنی تاریخ الإسلام و سیر أعلام النبلاء ، از بقیّه آثارش مشهورتر است . ذهبی با پشتوانه علمی حاصل از مطالعات بسیار و پیگیر خود ، از جمله تلخیص حدود پنجاه کتاب از پیشینیان ، توانست تاریخ الإسلام را که یکی از بزرگ ترین کتاب ها در شرح حال بزرگان هفت قرن نخست اسلام است ، بنویسد . او محدّث عصر خود، لقب گرفت و در بسیاری از دار الحدیث های دمشق و قاهره، مَنصب استادی یافت. ذهبی در شرح حال امام حسین علیه السلام با عنوان الحسین الشهید ، به طور گسترده، به زندگی امام حسین علیه السلام پرداخته و افزون بر آنچه در شرح حال افراد می آورند (مانند : نسب ، تاریخ ولادت و درگذشت) ، به مناقب و فضایل امام حسین علیه السلام نیز اشاره کرده و پیشگویی هایی را درباره شهادت ایشان آورده و به برخی مطالب مهمّ واقعه کربلا و حواشی آن و حتّی حوادث پس از شهادت پرداخته است . ذهبی از آن جا که رجال شناس خبیری نیز بوده ، کوشش نموده که گزارش های
.
1- .. ر.ک : کشف الغمّه : ج 1 (مقدّمه) .
خود را مستند کند و آنها را با بهترین سندی که در اختیار دارد ، ارائه دهد و گاه ، قضاوت و تحلیل خود را نیز می افزاید . او برای تألیف کتاب سترگ سیر أعلام النبلاء ، بسیاری از کتب حدیث ، تاریخ ، رجال و انساب را مطالعه کرده و مورد استفاده قرار داده است ، هر چند منبع اصلی او در باره حرکت امام علیه السلام از مدینه تا مکّه ، گزارش ابن سعد است و پس از آن ، گزارش عمّار دهنی و نیز برخی گزارش های زبیر بن بکّار ، دست مایه اصلی اوست . ذهبی در کتاب بزرگ دیگرش ، تاریخ الإسلام ، نیز در ضمن وقایع سال 61 هجری ، به شرح حال امام حسین علیه السلام پرداخته ؛ امّا این شرح حال، به تفصیلِ بحث او در سیر أعلام النبلاء نیست . پس از ذهبی ، مورّخان اهل سنّت و شیعه، خود را از مراجعه به کتاب های او مستغنی ندیده اند . گفتنی است لحن ذهبی ، نسبت به اُمویان ، در هر دو کتاب ، مانند لحن مِزّی در تهذیب الکمال ، ابن حجر در تهذیب التهذیب ، ابن کثیر در البدایه و النهایه و دیگر مورّخان شامی ، لحنی جانبدارانه یا دست کم، پرده پوشانه است .
33. البدایه و النهایه
ابو الفداء اسماعیل بن عمر بن کثیر (701 774 ق) ، از مورّخان سده هشتم هجری است . او افزون بر تاریخ ، در حدیث و تفسیر قرآن نیز علم آموزی کرد و اندوخته های خود را در شرح صحیح البخاری و تفسیر القرآن الکریم و البدایه و النهایه عرضه نمود . محلّ تولّد و زندگی او شام بود و با ابن تَیمیّه (م 728 ق) نیز ارتباط داشت . از این رو ، گزارش های او رنگی از جانبداری از حاکمان اموی شام دارد . کتاب تاریخی ابن کثیر ، البدایه و النهایه ، با ارائه نگرش اسلام در باره آغاز و انجام خلقت (بویژه آفرینش انسان) ، آغاز می شود و سپس وقایع صدر اسلام تا اواخر عمر خود را به ترتیب هر سال، گزارش می دهد . او کتاب خود را در سه بخش اصلیِ : از آفرینش انسان تا پایان زندگی پیامبر صلی الله علیه و آله ، از وفات پیامبر صلی الله علیه و آله تا عصر مؤلّف، و حوادث
.
آخر الزمان ، سامان داده است . ابن کثیر با اتّکا به کتاب های سیره و تاریخ (مانند : سیره النبی ابن اسحاق ، دلائل النبوّه ی ابو نعیم اصفهانی و بیهقی ، تاریخ الطبری ، تاریخ بغداد و آثار ذهبی ، مِزّی و ابن عساکر و اُسْدُ الغابَه و الکامل ابن اثیر) و نیز کتب حدیث مانند : مَعاجم طَبَرانی و ابو نعیم اصفهانی ، یکی از مفصّل ترین کتاب های تاریخ اسلام را عرضه کرد . البدایه و النهایه ، در بخش گزارش زندگی امام حسین علیه السلام ، بیشتر بر تاریخ الطبری و از طریق او به مقتل أبی مخنف متّکی است ؛ (1) امّا به دلیل گرایش های ضدّ شیعی اش ، گاه به انکار برخی حقایق تاریخی دست زده و گاه با حذف برخی گزارش ها (مانند خطبه های امام حسین علیه السلام در روز عاشورا) و یا جا به جایی برخی نقل ها می کوشد تا از سیاهی کارنامه امویان بکاهد . (2) او گاه برخی گزارش ها را بدون اتّکا و استناد به منابع متعدّد و معتبر ، نقل می کند که ماجرای حضور امام حسین علیه السلام در جنگ سال پنجاه و یکم هجری در قُسطنطنیه با رومیان، (3) از آن جمله است .