نگارش قرن اوّل
مقتل الحسین علیه السلام ، تألیف اصبغ بن نباته مُجاشعی حنظلی کوفی، تنها کتاب نگاشته شده در قرن نخست هجری در موضوع عاشوراست که از نامش آگاهی داریم. ابن نُباته، از
.
اصحاب سرشناس و نزدیک امام علی علیه السلام (1) بود که در سال 64 هجری و به قولی دیگر ، پس از سال صدم هجری در گذشت .
نگارش های قرن دوم
1. مقتل ابی عبد اللّه الحسین علیه السلام ، جابر بن یزید جُعفی . جابر از اصحاب امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام بود که در سال 128 هجری در گذشت . (2) 2. مقتل الحسین علیه السلام ، به روایت عمّار بن اسحاق دُهْنی (م 133 ق) . طبری در تاریخ خود ، آن جا که از وقایع سال 61 هجری سخن می گوید ، همه یا دست کم ، بخش های عمده ای از این کتاب را آورده است . (3) 3. المراثی ، جعفر بن عفّان طایی (م ح 150 ق) . ابن عفّان ، از مرثیه سرایان و مادحان ناموَر امام علی علیه السلام است که توفیق مرثیه خوانی در محضر امام صادق علیه السلام را داشته است و گفته می شود که کتابش المراثی ، در دویست ورقه بوده است . (4) 4. مقتل الحسین علیه السلام ، ابو مِخنَف لوط بن یحیی غامدی (م 158 ق) . (5) 5. مراثی الحسین علیه السلام ، ابن حمّاد بن کُلَیب (ق 2 ق) . وی، وابسته بنی عامر بود که هر دو دولت بنی امیّه و بنی عبّاس را درک کرد . (6)
.
1- .. الفهرست ، طوسی : ص 85 ش 119 .
2- .. رجال النجاشی : ج1 ص 313 ش 330 .
3- .. عبرات المصطفین : ج 1 ص 6 (پانوشت) .
4- .. الفهرست ، ابن ندیم : ص 275 .
5- .. ر . ک : ص 95 (مقتل منسوب به ابو مخنف) .
6- .. الذریعه : ج 20 ص 293 ش 3032 .
نگارش های قرن سوم
1. مقتل الحسین علیه السلام ، هشام بن محمّد بن سائب کلبی (م 206 ق) . (1) 2. مقتل أبی عبد اللّه الحسین علیه السلام ، ابو عبد اللّه محمّد بن عمر واقدی مدنی بغدادی (130 207 ق) ، نویسنده کتاب المغازی . (2) 3. مقتل أبی عبد اللّه الحسین علیه السلام ، ابو عبیده معمّر بن مُثَنّای تمیمی (110 210 ق) . (3) 4. مقتل الحسین علیه السلام ، نصر بن مزاحم مِنقری (م 212 ق) ، نویسنده وقعه صفّین . (4) 5. مقتل الحسین علیه السلام ، ابو عبید قاسم بن سلام هروی (م 224 ق) . (5) 6. مقتل الحسین علیه السلام ، ابو الحسن علی بن محمّد مدائنی (135 225 ق) . (6) از این کتاب ، با نام السیره فی مقتل الحسین علیه السلام نیز یاد شده است . (7) 7. مراثی الحسین علیه السلام ، ابو عبد اللّه محمّد بن زیاد ، معروف به ابن اعرابی (8) (150 230 ق) . شیخ آقا بزرگ تهرانی ، نسخه ای مخطوط از این کتاب را در کتاب خانه دار الکتب المصریّه شناسایی کرده بود که اخیرا توسّط یکی از پژوهشگران انگلیسی تحقیق شده و گویا با حذف بخشی از آن ، منتشر شده است . (9)
.
1- .. رجال النجاشی : ج 2 ص 399 ش 1167 .
2- .. الفهرست ، ابن ندیم : ص 165 .
3- .. الذریعه : ج 22 ص 28 ش 5873 .
4- .. رجال النجاشی : ج 2 ص 384 ش 1149 ، الفهرست،طوسی : ص 254 ش 773 ؛ الفهرست ، ابن ندیم : ص 158 .
5- .. أهل البیت فی المکتبه العربیّه : ص 535 ش 694 .
6- .. الفهرست ، طوسی: ص 159 ش 405 .
7- .. معالم العلماء : ص 72 ش 486 .
8- .. الذریعه : ج 20 ص 293 ش 3033 .
9- .. أهل البیت فی المکتبه العربیّه : ص 463 ش 649 .
8. مقتل الحسین بن علی علیه السلام ، ابو اسحاق ابراهیم بن اسحاق احمری نهاوندی (زنده در 269 ق) . (1) 9. مقتل الحسین علیه السلام ، عبد اللّه بن محمّد بن ابی الدنیا اُمَوی (م 281 ق) ، از علمای اهل سنّت . (2) 10. مقتل الحسین علیه السلام ، ابو الفضل سَلَمه بن خطّاب قمی بَراوستانی اَزدورقانی . ابن خطّاب ، از فقیهان و روایتگران شیعی در سده سوم و منسوب به براوستان (یکی از محلّات قدیمی قم) است . شیخ طوسی و ابن شهرآشوب (3) از کتاب او با عنوان : مقتل الحسین علیه السلام و ابو العبّاس نجاشی با عنوان مولد الحسین بن علی علیه السلام و مقتله (4) نام برده اند . 11. مقتل الحسین علیه السلام ، ابراهیم بن محمّد بن سعید بن هلال ثقفی کوفی (م 283 ق) . (5) 12. مقتل أبی عبد اللّه الحسین علیه السلام ، ابن واضح ، احمد بن اسحاق یعقوبی . یعقوبی ، نویسنده کتاب های پرآوازه ای چون تاریخ الیعقوبی و البلدان است که پس از سال 292 ق (6) و به قولی در سال 284 ق درگذشت . (7) 13. مقتل الحسین علیه السلام ، ابو عبد اللّه محمّد بن زکریّا بن دینار غلابی بصری (م 298 ق) . (8)
.
1- .. رجال النجاشی : ج 1 ص 94 ش 20 ، الفهرست ، طوسی : ص 39 ش 9 .
2- .. الفهرست ، طوسی : ص 170 ش 449 ، معالم العلماء : ص 76 ش 506 .
3- .. الفهرست ، طوسی : ص 140 ش 334 ، معالم العلماء : ص 57 ش 378 .
4- .. رجال النجاشی : ج 1 ص 442 ش 496 .
5- .. رجال النجاشی : ج 1 ص 90 ش 18 ، الفهرست ، طوسی : ص 36 ش 7 .
6- .. الذریعه : ج 22 ص 23 ش 5833 .
7- .. أهل البیت فی المکتبه العربیّه : ص 537 ش 697 .
8- .. رجال النجاشی : ج2 ص 240 ش 937 ، الفهرست ، ابن ندیم : ص 178 .
نگارش های قرن چهارم
1. مقتل الحسین بن علی علیه السلام ، ابو زید عُماره بن زید خیوانی همدانی ، از راویان سده سوم و چهارم . از دیباچه کتاب مروج الذهب ، نوشته تاریخ نویس نامدار ، مسعودی (م 346 ق) ، فهمیده می شود که عماره بن زید، مصاحب عبد اللّه بن محمّد بن محفوظ بَلَوی انصاری بوده است . (1) 2. مقتل أبی عبد اللّه الحسین علیه السلام ، ابو جعفر محمّد بن احمد بن یحیی بن عمران اشعری قمی . وی از محدّثان و فقیهان سده چهارم هجری است و کتاب ما نزل من القرآن فی الحسین بن علی علیه السلام ، نیز از اوست . (2) 3. مقتل الحسین علیه السلام ، ابو جعفر ابن یحیی عطّار قمی . نجاشی ، رجالی بزرگ شیعه ، در باره او می نویسد : «شیخ أصحابنا فی زمانه ، ثقهٌ ، عینٌ ، کثیر الحدیث» و اوّلین کتابی که از کتاب های وی نام می برد ، همین مقتل است . (3) 4. کتاب المقتل ، ابو الحسن محمّد بن ابراهیم بن یوسف کاتب (متولّد 281 ق) ، معروف به ابو الحسن شافعی . (4) 5. مقتل الحسین علیه السلام ، عبد اللّه بن محمّد بن عبد العزیز بَغَوی (214 317 ق) ، معروف به «حافظ بغوی» و «ابن بنت منیع» . (5) 6. مقتل أبی عبد اللّه الحسین علیه السلام ، ابو احمد عبد العزیز بن یحیی بن احمد بن
.
1- .. مروج الذهب : ج 1 ص 13 .
2- .. الفهرست ، ابن ندیم : ص 406 .
3- .. رجال النجاشی : ج 2 ص 250 ش 947 .
4- .. رجال النجاشی : ج2 ص 280 ش 1016 ، الفهرست ، طوسی : ص 208 ش 600 ، الفهرست ، ابن ندیم : ص 364 .
5- .. کشف الظنون : ج 2 ص 640 أهل البیت فی المکتبه العربیّه : ص 538 .
عیسی جَلودی . (1) ابو العبّاس نجاشی ، افزون بر مقتل الحسین علیه السلام ، کتاب دیگری را نیز از ابو احمد جلودی با عنوان کتاب ذکر الحسین علیه السلام نام برده است . 7. مقتل الحسین بن علی علیه السلام ، ابو حسین عمر بن حسن بن علی بن مالک شیبانی (259 339 ق) . (2) 8. مقتل أبی عبد اللّه الحسین علیه السلام ، ابو سعید حسن بن عثمان بن زیاد تُستری . وی از نظر تاریخی ، مقدّم بر شیخ صدوق یا هم عصر او بوده است . شیخ صدوق در الأمالی خود ، مجلس سی ام را که سراسر در مقتل امام حسین علیه السلام است از کتاب او نقل می کند . (3) 9. مزار أبی عبد اللّه الحسین علیه السلام ، عبید اللّه بن ابی زید احمد بن یعقوب بن نصر انباری (م 356 ق) . 10. مقتل الحسین علیه السلام ، سلیمان بن احمد طَبَرانی (260 360 ق) . گفتنی است کتابی که امروز با نام مقتل الحسین علیه السلام و به اسم حافظ طبرانی منتشر شده است ، غیر از کتاب مورد بحث است ؛ چرا که اصل آن از گزند روزگاران ، در امان نمانده و از میان رفته است . (4) 11. مقتل الحسین علیه السلام ، ابو جعفر محمّد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویِه قمی ، معروف به شیخ صدوق (م 381 ق) . (5) با این که شیخ صدوق ، خود در ضمن بعضی از آثار منتشر شده اش ، به آن ارجاع
.
1- .. رجال النجاشی : ج2 ص 54 - 56 ش 638 ، الذریعه : ج 22 ص 25 ش 5851 .
2- .. أهل البیت فی المکتبه العربیّه : ص 539 ش 700 .
3- .. الأمالی ، صدوق : ص 215 ، الذریعه : ج 22 ص 25 ش 5846 .
4- .. أهل البیت فی المکتبه العربیّه: ص 539 ش 701 .
5- .. الفهرست ، طوسی : ص 237 ش 710 ، معالم العلماء : ص 111 ش 764 .
داده ، (1) امّا اینک اصل آن از میان رفته و به دست ما نرسیده است . 12. مقتل أبی عبد اللّه الحسین علیه السلام ، محمّد بن علی بن فضل بن تمام بن سِکّین . وی از محدّثان موثّق شیعی در سده چهارم هجری است که رجالی بزرگ ، ابو العبّاس نجاشی ، در باره او ، تعبیر «ثقه و عین و صحیح الاعتقاد و جَیّد التصنیف» دارد . (2) وی هم طبقه شیخ صدوق و در روایت ، شیخِ ابن غضائری ، رجالی سختگیر و دقیق شیعه ، است . (3) 13. کتاب المراثی ، محمّد بن عمران مرزبانی خراسانی (م 385 ق) . مرزبانی ، خود در کتاب پرآوازه اش ، المُوَشَّح ، از این کتاب خویش نام برده است . (4)
نگارش های قرن پنجم
1. مقتل أبی عبد اللّه الحسین علیه السلام ، احمد بن عبد اللّه بن محمّد بکری ، معروف به ابو الحسن بکری . یکی از دانشوران سده پنجم هجری است و گفته می شود که نسخه ای از این کتاب وی ، در ضمن مجموعه ای در کشور مغرب پیدا شده است و با عنوانِ حدیث وفاه سیّدنا الحسین علیه السلام در کتاب خانه جامعه القَرَویّین شهر فاس ، نگهداری می شود . (5) 2. مزار أبی عبد اللّه الحسین علیه السلام ، ابو المفضّل محمّد بن عبد اللّه بن محمّد شیبانی کوفی ، هم عصر ابو العبّاس نجاشی . (6) 3. مقتل الحسین علیه السلام ، محمّد بن حسن بن علی طوسی (385 460 ق) ، معروف به
.
1- .. کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 2 ص 598 ، الخصال : ص 68 ح 101 (توضیح صدوق) .
2- .رجال النجاشی : ج 2 ص 305 ش 1047 .
3- .. الذریعه : ج 22 ص 28 ش 5868 .
4- .. ر. ک: الموشّح: ص 5.
5- .. أهل البیت فی المکتبه العربیّه : ص 548 ش 706 .
6- .. الذریعه : ج 20 ص 321 ش 3211 .
شیخ الطائفه و شیخ طوسی . با این که شیخ طوسی ، خود از این کتابش با عنوانِ کتاب مقتل الحسین علیه السلام نام برده است ، (1) امّا ابن شهرآشوب ، آن را مختصر فی مقتل الحسین علیه السلام نامیده است . (2) 4. مقتل الحسین علیه السلام ، سیّد نجم الدین محمّد بن امیرکا بن ابی الفضل جعفری قوسینی . تاریخ وفات وی معلوم نیست ؛ ولی نام او و کتابش در فهرست منتجب الدین (قرن ششم) آمده است . (3)
نگارش های قرن ششم
1. مقتل الحسین علیه السلام ، محمّد بن علی بن شهرآشوب مازندرانی (م 588 ق) . (4) 2. مقتل الحسین علیه السلام ، ابو القاسم محمود بن مبارک واسطی (517 592 ق) ، معروف به مجیر و مجیر الدین . (5)
نگارش قرن هفتم
1. مقتل الشهید الحسین علیه السلام ، عزّ الدین ابو محمّد عبد الرزّاق جَزَری رسعنی (م 661 ق) . بعضی این کتاب را مصرع الحسین علیه السلام نیز نامیده اند . (6)
نگارش های قرن هشتم
1. الدرّ النضید فی تعازی الإمام الشهید ، سیّد بهاء الدین علی بن غیاث الدین عبد
1- .. الفهرست ، طوسی : ص 240 ش 714 .
2- .. معالم العلماء : ص 115 ش 766 .
3- .. فهرست أسماء علماء الشیعه : ص 180 .
4- .. الذریعه : ج 22 ص 22 ش 5827 .
5- .. أهل البیت فی المکتبه العربیّه : ص 546 ش 704 .
6- .. أهل البیت فی المکتبه العربیّه : ص 547 ش 705 ، تذکره الحفّاظ : ج 4 ص 1452 ش 1152 .
الکریم بن عبد الحمید حسینی نیلی نجفی نسّابه . وی از دانشوران ناموَر قرن هشتم و از شاگردان برجسته فخر المحقّقین حلّی (م 771 ق) است که این کتاب را در مقتل و مراثی امام حسین علیه السلام نوشته است . علّامه مجلسی ، آن را در اختیار داشته و از آن در باب «مقتل امام حسین علیه السلام » در بحار الأنوار ، فراوان نقل کرده است . (1) 2. مرثیه الحسین علیه السلام ، جمال الدین حسن بن مطهّر حلّی ، معروف به علّامه حلّی (م 736 ق) . ظاهرا کتاب شناس بزرگ شیعه ، شیخ آقا بزرگ تهرانی ، نسخه ای از آن را در ضمن مجموعه ای، نزد میرزا محمّد عسکری تهرانی در شهر سامرّا، دیده است . (2)
نگارش های قرن دهم
1. مقتل ابی عبد اللّه الحسین علیه السلام ، محمّد بن محمّد بن مساعد بن عیّاش عاملی ، هم عصر شهید ثانی (م 966 ق) . (3) 2. مقتل الإمام الحسین بن علی بن أبی طالب رضی اللّه عنهما فی کربلا، محمود بن عثمان بن علی حنفی رومی بُروسَوی (878 938 ق)، معروف به لامعی. (4) 3. هطل العین فی مصرع الحسین علیه السلام ، شمس الدین محمّد بن طولون (م 953 ق) . ابن طولون ، خود از این کتابش در ضمن یکی از آثار دیگر خویش نام برده و به آن ، ارجاع داده است . (5) ابن طولون ، کتاب دیگری نیز با عنوانِ قید الشرید من أخبار یزید دارد که خوش بختانه از گزند روزگار در امان مانده و منتشر نیز شده است.
.
1- .. الذریعه : ج 8 ص 81 ش 296 ، دانش نامه جهان اسلام : ج 4 ص 680 .
2- .. الذریعه : ج 20 ص 301 ش 3084 .
3- .. الذریعه : ج 22 ص 28 ش 5870 .
4- .. هدیّه العارفین : ج 2 ص 412 .
5- .. در این باره، ر. ک: الأئمّه الاثنا عشر : ص 72 .