گروه نرم افزاری آسمان

صفحه اصلی
کتابخانه
جلد دوم
بخش پنجم : امام حسین علیه السلام ، پس از شهادت پدر ، تا قیام عاشورا


اشاره

فصل یکم : امام حسین علیه السلام در روزگار امامت برادرفصل دوم : موضع امام علیه السلام در رویارویی با معاویهفصل سوم : جانشین کردن یزید .




الفصل الأوّل : الحسین علیه السلام فی عصر إمامه الحسن علیه السلام1 / 1تَعظیمُهُ لِاءِمامِ زَمانِهِ442.الإمام زین العابدین علیه السلام ( مِن دُعائِهِ لِأَبَوَیهِ ) الکافی عن أبی الجارود عن أبی جعفر [الباقر] علیه السلام :إنَّ الحُسَینَ علیه السلام کانَ إذ حَضَرَ الحَسَنُ علیه السلام ، لم یَنطِق فی ذلِکَ المَجلِسِ حَتّی یَقومَ . (1)443.الإمام الباقر علیه السلام :المناقب لابن شهرآشوب عن الباقر علیه السلام :ما تَکَلَّمَ الحُسَینُ علیه السلام بَینَ یَدَیِ الحَسَنِ علیه السلام إعظاما لَهُ ، ولا تَکَلَّمَ مُحَمَّدُ بنُ الحَنَفِیَّهِ بَینَ یَدَیِ الحُسَینِ علیه السلام إعظاما لَهُ . (2)444.الإمام الرضا علیه السلام :مشکاه الأنوار عن أبی عبداللّه [الصادق] علیه السلام :ما مَشَی الحُسَینُ علیه السلام بَینَ یَدَیِ الحَسَنِ علیه السلام قَطُّ ، ولا بَدَرَهُ (3) بِمَنطِقٍ إذَا اجتَمَعا تَعظیما لَهُ . (4)445.الإمام الصادق علیه السلام ( فی قَولِهِ تعالی : {Q} «وَبِالْوَ لِدَیْنِ إِحْ ) الطبقات الکبری (الطبقه الخامسه من الصحابه) عن أبی سعید :رَأَیتُ الحَسَنَ وَالحُسَینَ علیهماالسلام صَلَّیا مَعَ الإِمامِ العَصرَ ، ثُمَّ أتَیَا الحَجَرَ فَاستَلَماهُ ، ثُمَّ طافا اُسبوعا وصَلَّیا رَکعَتَینِ .

فَقالَ النّاسُ : هذانِ ابنا بِنتِ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، فَحَطَمَهُمَا النّاسُ حَتّی لَم یَستَطیعا أن یَمضِیا ومَعَهُم رَجُلٌ مِنَ الرُّکاناتِ ، فَأَخَذَ الحُسَینُ علیه السلام بِیَدِ الرُّکانِیِّ (5) ورَدَّ النّاسَ عَنِ الحَسَنِ علیه السلام ، وکانَ یُجِلُّهُ . (6) .

1- .الکافی : ج 1 ص 291 ح 6 .
2- .المناقب لابن شهرآشوب : ج 3 ص 401 ، بحار الأنوار : ج 43 ص 319 ح 2 .
3- .بَدَرَ الرجُلُ غیرَه إلی الأمر : أی عاجله (راجع : لسان العرب : ج 4 ص 48 «بدر») .
4- .مشکاه الأنوار : ص 295 ح 906 ، مستدرک الوسائل : ج 8 ص 393 ح 9774 .
5- .کأنّه منسوب إلی رکانه بن عبد یزید بن هاشم بن عبد المطّلب بن عبد مناف المطلبی ، الذی صارعه صلی الله علیه و آله فصرعه مرّتین (هامش المصدر) .
6- .الطبقات الکبری (الطبقه الخامسه من الصحابه) : ج 1 ص 405 ح 379 ، تاریخ دمشق : ج 13 ص 239 .



فصل یکم : امام حسین علیه السلام در روزگار امامت برادر

1 / 1احترام به امام زمان خویش

446.الإمام علیّ علیه السلام :الکافی به نقل از ابو جارود ، از امام باقر علیه السلام : حسین علیه السلام در مجلسی که حسن علیه السلام حضور داشت ، سخن نمی گفت ، تا آن گاه که حسن علیه السلام بر می خاست .447.عنه علیه السلام :المناقب ، ابن شهرآشوب از امام باقر علیه السلام : حسین علیه السلام برای بزرگداشت حسن علیه السلام ، پیش رویش سخن نگفت و محمّد بن حنفیّه برای بزرگداشت حسین علیه السلام ، پیش روی او سخن نگفت .448.الإمام علیّ علیه السلام :مشکاه الأنوار از امام صادق علیه السلام : حسین علیه السلام برای بزرگداشت حسن علیه السلام هیچ گاه جلوتر از او راه نرفت و در جایی که هر دو حضور داشتند ، در سخن گفتن ، بر او پیشی نگرفت .449.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :الطبقات الکبری (الطبقه الخامسه من الصحابه) به نقل از ابو سعید : حسن و حسین علیهماالسلامرا دیدم که با امام جماعت ، نماز عصر را خواندند و سپس نزد حجر الأسود آمدند ، آن را لمس کردند و هفت دور چرخیدند و دو رکعت نماز [ِ طواف ]خواندند .

مردم گفتند : «اینها دو پسرِ دختر پیامبر خدا صلی الله علیه و آله هستند» و آن دو را چنان با فشار در میان گرفتند که دیگر نتوانستند راه بروند . مردی از ناحیه رُکانات ، در میان مردم بود . امام حسین علیه السلام برای بزرگداشت و حفظ امام حسن علیه السلام ، دست آن مرد رُکانی (1) را گرفت و مردم را از گرد او دور کرد . .

1- .گویا منسوب به رکانه مُطّلبی ، فرزند یزید بن هاشم بن عبد المطّلب بن عبد مناف باشد که با پیامبر صلی الله علیه و آله کشتی گرفت و پیامبر، او را دو بار زمین زد .



450.الإمام الصادق علیه السلام ( فی قَولِهِ تعالی : {Q} «إِمَّا یَبْلُغَنَّ عِند ) مقتل الحسین علیه السلام للخوارزمی :خَرَجَ الحَسَنُ علیه السلام إلی سَفَرٍ فَأَضَلَّ طَریقَهُ لَیلاً ، فَمَرَّ بِراعی غَنَمٍ فَنَزَلَ عِندَهُ فَأَلطَفَهُ وباتَ عِندَهُ ، فَلَمّا أصبَحَ دَلَّهُ عَلَی الطَّریقِ .

فَقالَ لَهُ الحَسَنُ علیه السلام : إنّی ماضٍ إلی ضَیعَتی ثُمَّ أعودُ إلَی المَدینَهِ ، ووَقَّتَ لَهُ وَقتا وقالَ لَهُ : تَأتینی بِهِ .

فَلَمّا جاءَ الوَقتُ شَغَلَ الحَسَنُ علیه السلام بِشَیءٍ مِن اُمورِهِ (1) عن قُدومِ المَدینَهِ ، فَجاءَ الرّاعی وکانَ عَبدا لِرَجُلٍ مِن أهلِ المَدینَهِ ، فَصارَ إلَی الحُسَینِ علیه السلام وهُوَ یَظُنُّهُ الحَسَنَ علیه السلام ، فَقالَ : أنَا العَبدُ الَّذی بِتَّ عِندی لَیلَهَ کَذا ، ووَعَدتَنی أن أصیرَ إلَیکَ فی هذَا الوَقتِ . وأراهُ عَلاماتٍ عَرَفَ الحُسَینُ علیه السلام أنَّهُ الحَسَنُ علیه السلام .

فَقالَ الحُسَینُ علیه السلام لَهُ : لِمَن أنتَ یا غُلامُ ؟ فَقالَ : لِفُلانٍ . فَقالَ : کَم غَنَمُکَ ؟ قالَ : ثَلاثُمِئَهٍ . فَأَرسَلَ إلَی الرَّجُلِ فَرَغَّبَهُ حَتّی باعَهُ الغَنَمَ وَالعَبدَ ، فَأَعتَقَهُ ووَهَبَ لَهُ الغَنَمَ مُکافَأَهً لِما صَنَعَ مَعَ أخیهِ .

وقالَ : إنَّ الَّذی باتَ عِندَک أخی ، وقَد کافَأتُکَ بِفِعلِکَ مَعَهُ . (2) .

1- .ما ذُکر من انشغال الإمام الحسن علیه السلام ببعض اُموره هو من استنباط الراوی ، وإلّا فلا شکّ أنّ الإمام لا یخالف عهدا عاهده أو وعدا واعده إلّا لأمرٍ قاهر .
2- .مقتل الحسین علیه السلام للخوارزمی : ج 1 ص 153 .



451.عنه علیه السلام :مقتل الحسین علیه السلام ، خوارزمی :حسن علیه السلام به سفری رفت و شب ، راه را گم کرد . به چوپان گلّه ای بر خورد . نزدش فرود آمد و چوپان با او ملاطفت کرد . شب را پیش او خوابید و صبح دم ، چوپان، ایشان را راه نمایی کرد .

حسن علیه السلام به او فرمود : «من به مزرعه ام می روم و سپس به مدینه باز می گردم» و سپس وقتی را برای چوپان، معیّن کرد تا به دیدارش بیاید .

حسن علیه السلام به سبب اشتغالِ کاری ، نتوانست در زمان موعود به مدینه بیاید (1) و آن چوپان که بنده مردی از اهل مدینه بود به گمان این که حسین علیه السلام حسن علیه السلام است ، نزد او رفت و گفت : من همان کسی هستم که فلان شب نزدم خوابیدی و با من قرار گذاشتی که در این وقت ، به دیدارت بیایم .

از نشانه هایی که چوپان داد ، حسین علیه السلام دانست که منظورش حسن علیه السلام است . به او فرمود : «بنده چه کسی هستی ؟» .

گفت : فلانی .

امام حسین علیه السلام فرمود : «گلّه ات چند رأس است ؟» .

گفت : سیصد رأس .

امام حسین علیه السلام در پیِ صاحب گلّه فرستاد و ترغیبش کرد ، تا این که گلّه و بنده را به او فروخت . سپس آن چوپان را آزاد کرد و گلّه را هم به جبران احسانی که به برادرش کرده بود ، به او بخشید و فرمود : «کسی که آن شب در نزد تو خوابید ، برادرم بوده است و من کاری را که تو برای او کردی ، جبران کردم» . .

1- .این که امام حسن علیه السلام ، مشغول پاره ای از کارهایش شد ، استنباط شخصیِ راوی است ، وگرنه ، تردیدی نیست که امام، هرگز خُلف وعده نمی کند ، مگر به سبب کاری اضطراری .



1 / 2تَصدیقُهُ رَأیَ أخیهِ فِی الصُّلحِ452.عنه علیه السلام ( فی قَولِهِ تعالی : {Q} «وَ اخْفِضْ لَهُمَا جَنَ ) الأخبار الطوال عن علیّ بن محمّد بن بشیر الهمدانیّ :خَرَجتُ أنَا وسُفیانُ بنُ لَیلی حَتّی قَدِمنا عَلَی الحَسَنِ علیه السلام المَدینَهَ ، فَدَخَلنا عَلَیهِ وعِندَهُ المُسَیَّبُ بنُ نَجَبَهَ وعَبدُ اللّهِ بنُ الوَدّاکِ التَّمیمِیُّ وسَرّاجُ بنُ مالِکٍ الخَثعَمِیُّ ، فَقُلتُ : السَّلامُ عَلَیکَ یا مُذِلَّ المُؤمِنینَ ! !

قالَ : وعَلَیکَ السَّلامُ ، اجلِس ، لَستُ مُذِلَّ المُؤمِنینَ ، ولکِنّی مُعِزُّهُم ، ما أرَدتُ بِمُصالَحَتی مُعاوِیَهَ إلّا أن أدفَعَ عَنکُمُ القَتلَ ؛ عِندَما رَأَیتُ مِن تَباطُؤِ أصحابی عَنِ الحَربِ ونُکولِهِم عَنِ القِتالِ ، ووَاللّهِ لَئِن سِرنا إلَیهِ بِالجِبالِ وَالشّجرِ ما کانَ بُدٌّ مِن إفضاءِ هذَا الأَمرِ إلَیهِ .

قالَ : ثُمَّ خَرَجنا مِن عِندِهِ ، ودَخَلنا عَلَی الحُسَینِ علیه السلام ، فَأَخبَرناهُ بِما رَدَّ عَلَینا ، فَقالَ : صَدَقَ أبو مُحَمَّدٍ ، فَلیَکُن کُلُّ رَجُلٍ مِنکُم حِلسا مِن أحلاسِ بَیتِهِ (1) ما دامَ هذَا الإِنسانُ [أی مُعاوِیَهُ ]حَیّا . (2)453.عنه علیه السلام ( فی قَولِهِ تَعالی : {Q} «وَ قُل لَّهُمَا قَوْلا ) الأخبار الطوال مِن کِتابٍ لِلحُسَینِ علیه السلام إلی أهلِ الکوفَهِ : أمّا أخی فَأَرجو أن یَکونَ اللّهُ قَد وَفَّقَهُ وسَدَّدَهُ فیما یَأتی . (3)454.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :الإمامه والسیاسه :ذَکَروا أنَّهُ لَمّا قُتِلَ عَلِیُّ بنُ أبی طالِبٍ علیه السلام ، ثارَ النّاسُ إلَی الحَسَنِ بنِ عَلِیٍّ علیه السلام بِالبَیعَهِ ، فَلَمّا بایَعوهُ قالَ لَهُم : تُبایِعونَ لی عَلَی السَّمعِ وَالطّاعَهِ ، وتُحارِبونَ مَن حارَبتُ ، وتُسالِمونَ مَن سالَمتُ .

فَلَمّا سَمِعوا ذلِکَ ارتابوا وأمسَکوا أیدِیَهُم وقَبَضَ هُوَ یَدَهُ . (4)

فَأَتَوُا الحُسَینَ علیه السلام ، فَقالوا لَهُ : اُبسُط یَدَکَ نُبایِعکَ عَلی ما بایَعنا عَلَیهِ أباکَ ، وعَلی حَربِ المُحِلّینَ الضّالّینَ أهلِ الشّامِ ، فَقالَ الحُسَینُ علیه السلام : مَعاذَ اللّهِ أن اُبایِعَکُم ما کانَ الحَسَنُ حَیّا ! (5) .

1- .[فی الحدیث :] کونوا أحلاس بیوتکم : أی الزموها . والحِلس : الکساء الذی یلی ظهر البعیر تحت القتب (النهایه : ج 1 ص 406 «حلس») .
2- .الأخبار الطوال : ص 220 وراجع : الإمامه والسیاسه : ج 1 ص 187 .
3- .الأخبار الطوال : ص 222 .
4- .فی زمان خلافه الإمام علیّ علیه السلام لم یؤدّ الکوفیّون ما علیهم تجاه الإمام علیه السلام ، وبناءً علی هذا فلو صحّ وقوع مثل هذه الحوادث فهو لعدم الوثوق بهم وعدم الاعتماد علیهم .
5- .الإمامه والسیاسه : ج 1 ص 183 .



1 / 2تأیید صلح برادر

284.عنه صلی الله علیه و آله :الأخبار الطوال به نقل از علی بن محمّد بن بشیر هَمْدانی : [پس از ماجرای صلح ، ]من و سفیان بن لیلا ، به مدینه نزد حسن علیه السلام رفتیم . هنگامی وارد خانه اش شدیم که مُسیَّب بن نَجَبه ، عبد اللّه بن وَدّاک تمیمی و سرّاج بن مالک خَثعَمی نیز نزد او بودند . من گفتم : سلام بر تو ، ای خوار کننده مؤمنان!

فرمود : «سلام بر تو! بنشین . من خوار کننده مؤمنان نیستم ؛ بلکه عزّت دهنده آنان هستم . من با صلح با معاویه ، جز این نخواستم که کشتار را از شما دور کنم ؛ زیرا دیدم که یارانم در جنگ کردن ، سست اند و از جهاد ، شانه خالی می کنند . به خدا سوگند ، [با این وضعیت] اگر با کوه ها و درختان هم به سوی معاویه می رفتیم ، جز واگذاری خلافت به او ، چاره ای نبود .

سپس ، از نزد حسن علیه السلام بیرون آمدیم و نزد حسین علیه السلام رفتیم و پاسخ حسن علیه السلام را به او باز گفتیم . فرمود : «[برادرم ]حسن ، درست می گوید . باید همه شما تا زمانی که این انسان (معاویه) زنده است ، در خانه تان بمانید» .285.الإمام زین العابدین علیه السلام :الأخبار الطوال در نامه امام حسین علیه السلام به کوفیان : امیدوارم که خدا برادرم را در پیشامدهای آینده ، موفّق و استوار بدارد .286.الإمام علیّ علیه السلام ( فِی الدُّعاء ) الإمامه و السیاسه :آورده اند که چون علی بن ابی طالب علیه السلام شهید شد ، مردم به سوی فرزندش حسن علیه السلام آمدند تا با او بیعت کنند و چون [آغاز به ]بیعت کردند ، به آنان فرمود : «با من بر سرِ فرمان برداری و گوش به فرمان بودن ، بیعت می کنید و با کسی که من بجنگم ، می جنگید و با هر که صلح کنم ، صلح می کنید» .

مردم چون این را شنیدند ، تردید کردند و دست نگه داشتند و حسن علیه السلام نیز دست نگه داشت . (1)

آنان نزد حسین علیه السلام آمدند و به او گفتند : دستت را بگشای تا با تو بر همان چیزی بیعت کنیم که با پدرت بیعت کردیم . بر جنگیدن با گم راهان و حلال شمارندگان[ِ حرام ها] ؛ یعنی شامیان .

حسین علیه السلام فرمود : «پناه بر خدا از این که تا هنگامی که حسن زنده است ، با شما بیعت کنم!» . .

1- .در دوران خلافت امام علی علیه السلام ، مردم کوفه وظیفه خود را در برابر امام علیه السلام انجام ندادند . از این رو ، اگر چنین گزارش هایی درست باشد ، علّت آن ، بی اعتمادی امام حسن علیه السلام به آنان بوده است .



287.عنه علیه السلام ( فِی الحِکَمِ المَنسوبَهِ إلَیهِ ) الأخبار الطوال :دَخَلَ [حُجرُ بنُ عَدِیٍّ] عَلَی الحُسَینِ علیه السلام مَعَ عُبَیدَهَ بنِ عَمرٍو ، فَقالا : أبا عَبدِ اللّهِ ، شَرَیتُمُ الذُّلَّ بِالعِزِّ ، وقَبِلتُمُ القَلیلَ وتَرَکتُمُ الکَثیرَ ، أطِعنَا الیَومَ وَاعصِنَا الدَّهرَ ، دَعِ الحَسَنَ علیه السلام وما رَأی مِن هذَا الصُّلحِ ، وَاجمَع إلَیکَ شیعَتَکَ مِن أهلِ الکوفَهِ وغَیرِها ، ووَلِّنی وصاحِبی هذِهِ المُقَدِّمَهَ ، فَلا یُشعِرُ ابنُ هِندٍ إلّا ونَحنُ نُقارِعُهُ بِالسُّیوفِ .

فَقالَ الحُسَینُ علیه السلام ، إنّا قَد بایَعنا وعاهَدنا ولا سَبیلَ لِنَقضِ بَیعَتِنا . (1)459.رسول اللّه صلی الله علیه و آله ( لَمّا سُئلَ عَن حَقِّ الوالِدِ عَلی وَلدِهِ ) أنساب الأشراف :لَمّا بایَعَ الحَسَنُ علیه السلام مُعاوِیَهَ ومَضی ، تَلاقَتِ الشّیعَهُ بِإِظهارِ الحَسرَهِ وَالنَّدَمِ عَلی تَرکِ القِتالِ وَالإِذعانِ بِالبَیعَهِ ، فَخَرَجَت إلَیهِ جَماعَهٌ مِنهُم فَخَطَّؤوهُ فِی الصُّلحِ ، وعَرَضوا لَهُ بِنَقضِ ذلِکَ ، فَأَباهُ وأجابَهُم بِخِلافِ ما أرادوهُ عَلَیهِ .

ثُمَّ إنَّهُم أتَوُا الحُسَینَ علیه السلام فَعَرَضوا عَلَیهِ ما قالوا لِلحَسَنِ علیه السلام ، وأخبَروهُ بِما رَدَّ عَلَیهِم ، فَقالَ : قَد کانَ صُلحٌ وکانَت بَیعَهٌ کُنتُ لَها کارِها ، فَانتَظِروا ما دامَ هذَا الرَّجُلُ [مُعاوِیَهَ] حَیّا ، فَإِن یَهلِک نَظَرنا ونَظَرتُم .

فَانصَرَفوا عَنهُ ، فَلَم یَکُن شَیءٌ أحَبَّ إلَیهِم وإلَی الشّیعَهِ مِن هَلاکِ مُعاوِیَهَ ، وهُم یَأخُذونَ أعطِیَتَهُم ویَغزونَ مَغازِیَهُم .

قالوا : وشَخَصَ (2) مُحَمَّدُ بنُ بِشرٍ الهَمدانِیُّ وسُفیانُ بنُ لَیلَی الهَمدانِیُّ إلَی الحَسَنِ علیه السلام ، وعِندَهُ الشّیعَهُ الَّذینَ قَدِموا عَلَیهِ أوَّلاً ، فَقالَ لَهُ سُفیانُ کَما قالَ لَهُ بِالعِراقِ : السَّلامُ عَلَیکَ یا أمیرَ المُؤمِنینَ ، فَقالَ لَهُ : اِجلِس للّهِِ أبوکَ (3) ! وَاللّهِ لَو سِرنا إلی مُعاوِیَهَ بِالجِبالِ وَالشَّجَرِ ما کانَ إلَا الَّذی قُضِیَ .

ثُمَّ أتَیَا الحُسَینَ علیه السلام فَقالَ : لِیَکُن کُلُّ امرِیٍ مِنکُم حِلسا مِن أحلاسِ بَیتِهِ ما دامَ هذَا الرَّجُلُ [مُعاوِیَهُ ]حَیَّا ، فَإِن یَهلِک وأنتُم أحیاءٌ رَجَونا أن یَخیرَ اللّهُ لَنا ویُؤتِیَنا رُشدَنا ولا یَکِلَنا إلی أنفُسِنا فَ «إِنَّ اللَّهَ مَعَ الَّذِینَ اتَّقَواْ وَّ الَّذِینَ هُم مُّحْسِنُونَ » . (4)

قالوا : وکانَ حُجرُ بنُ عَدِیٍّ أوَّلَ مَن ذَمَّ الحَسَنَ علیه السلام عَلَی الصُّلحِ ، وقالَ لَهُ قَبلَ خُروجِهِ مِنَ الکوفَهِ : خَرَجنا مِنَ العَدلِ ودَخَلنا فِی الجَورِ ، وتَرَکنَا الحَقَّ الَّذی کُنّا عَلَیهِ ودَخَلنا فِی الباطِلِ الَّذی کُنّا نَذُمُّهُ ! واُعطینَا الدَّنِیَّهَ ورَضینا بِالخَسیسَهِ ، وطَلَبَ القَومُ أمرا وطَلَبنا أمرا ، فَرَجَعوا بِما أحَبّوا مُسرورینَ ، ورَجَعنا بِما کَرِهنا راغِمینَ !

فَقالَ لَهُ : یا حُجرُ ، لَیسَ کُلُّ النّاسِ یُحِبُّ ما أحبَبتَ ، إنّی قَد بَلَوتُ النّاسَ ، فَلَو کانوا مِثلَکَ فی نِیَّتِکَ وبَصیرَتِکَ لَأَقدَمتُ .

وأتَی الحُسَینَ علیه السلام فَقالَ لَهُ : یا أبا عَبدِ اللّهِ ، شَرَیتُمُ العِزَّ بِالذُّلِّ ! وقَبِلتُمُ القَلیلَ بِتَرکِ الکَثیرِ ، أطِعنِی الیَومَ وَاعصِنی سائِرَ الدَّهرِ ، دَع رَأیَ الحَسَنِ علیه السلام وَاجمَع شیعَتَکَ ، ثُمَّ ادعُ قَیسَ بنَ سَعدِ بنِ عُبادَهَ وَابعَثهُ فِی الرِّجالِ ، وأخرِج أنَا فِی الخَیلِ ، فَلا یُشعِرُ ابنُ هِندٍ إلّا ونَحنُ مَعَهُ فی عَسکَرِهِ ، فَنُضارِبُهُ حَتّی یَحکُمَ اللّهُ بَینَنا وبَینَهُ وهُوَ خَیرُ الحاکِمینَ ، فَإِنَّهُمُ الآنَ غارّونَ . (5)

فَقالَ : إنّا قَد بایَعنا ولَیسَ إلی ما ذَکَرتَ سَبیلٌ . (6) .

1- .الأخبار الطوال : ص 220 .
2- .شخص من بلد إلی بلد شخوصا : أی ذهب (الصحاح : ج 3 ص 1043 «شخص») .
3- .للّه أبوک : فی معرض المدح والتعجّب : أی أبوک للّه خالصا حیث أنجب بک واُتی بمثلک (النهایه : ج 1 ص 19) .
4- .النحل : 128 .
5- .غارّون : أی غافلون (النهایه : ج 3 ص 355 «غرر») .
6- .أنساب الأشراف : ج 3 ص 364 وراجع : تاریخ الیعقوبی : ج 2 ص 228 والثاقب فی المناقب : ص 322 .



460.الإمام علیّ علیه السلام :الأخبار الطوال :حُجر بن عَدی و عُبَیده بن عَمرو ، نزد حسین علیه السلام آمدند و گفتند : ای اباعبد اللّه ! با عزّت ، ذلّت را خریدید ، کم را پذیرفتید و فراوان را وا نهادید . امروز به سخن ما گوش کن و بقیّه روزگار ، سخن ما را گوش مکن . حسن و اندیشه صلح طلبی اش را کنار بگذار و پیروانت را از کوفه و دیگر جاها ، گرد خود بیاور . من (حجر) و همراهم (عُبیده) را بر این طلایه سپاه بگمار که پیش از آن که پسر هند بفهمد ، ما او را با شمشیر می کوبیم .

حسین علیه السلام فرمود : «ما [با معاویه] بیعت کرده ایم و پیمان بسته ایم . هیچ راهی برای پیمان شکنی ما نیست» .461.الإمام الصادق علیه السلام :أنساب الأشراف :چون حسن علیه السلام با معاویه بیعت کرد و کارْ پایان گرفت ، شیعیان همدیگر را که می دیدند ، حسرت و پشیمانیِ خود را از وا نهادن جهاد و پذیرش بیعت ، اظهار می کردند . گروهی نیز سر بر آورده ، حسن علیه السلام را در پذیرش صلح ، خطاکار دانستند و پیشنهاد نقض آن را دادند ؛ امّا حسن علیه السلام آن را نپذیرفت و پاسخی مخالف با خواستشان داد .

آنها سپس نزد حسین علیه السلام آمدند و آنچه را به حسن علیه السلام پیشنهاد داده بودند ، با او در میان نهادند و پاسخ ردّ حسن علیه السلام را نیز بازگو کردند . حسین علیه السلام فرمود : «صلحی بود و بیعتی ، و من آن را ناخوش می دارم ؛ امّا تا آن گاه که این فرد (معاویه) زنده است ، منتظر بمانید و هر گاه هلاک شد ، ما و شما دو باره کار را بررسی می کنیم» .

آنان از نزد حسین علیه السلام باز گشتند و هیچ چیز نزد آنان و دیگر شیعیان ، محبوب تر از هلاکت معاویه نبود ، با آن که حقوق خود را از بیت المال دریافت می کردند و در نبردهای مسلمانان [با دیگران] ، شرکت می جستند .

همچنین ، گفته اند که محمّد بن بِشْر همْدانی و سفیان بن لیلای همْدانی ، به سوی حسن علیه السلام [در مدینه] رفتند . پیش از آن دو ، برخی دیگر از شیعیان ، نزد حسن علیه السلام رفته بودند . سفیان به حسن علیه السلام سلام داد و او را همان گونه که در عراق [و هنگام خلافت امام حسن علیه السلام ] سلام می داد ، امیر مؤمنان خواند .

حسن علیه السلام به او گفت : «بنشین . آفرین بر پدرت با چنین فرزندی! به خدا سوگند ، اگر با کوه ها و درختان ، به سوی معاویه لشکرکشی کرده بودیم . جز همین نمی شد که گذشت» .

آن دو ، سپس نزد حسین علیه السلام آمدند و او فرمود : «تا آن گاه که این شخص (معاویه) زنده است ، همگی در خانه هایتان بنشینید و اگر هلاک شد و شما زنده بودید ، امید می بریم که خدا برایمان نیک بر گزیند و به راهمان در آورد و ما را به خودمان وا ننهد ، که «خداوند ، با پرهیزگاران و نیکوکاران است» » .

گفته اند : حُجر بن عَدی ، نخستین کسی بود که حسن علیه السلام را به خاطر صلح ، نکوهید و قبل از بیرون آمدن وی از کوفه ، به او گفت : از عدالت ، بیرون آمدیم و درون ستم رفتیم . حقّی را که بر آن بودیم ، وا نهادیم و به باطلی که آن را می نکوهیدیم ، وارد شدیم! به ما خواری عطا شد و به پستی ، تن دادیم . آنان چیزی خواستند و ما چیزی خواستیم ؛ امّا آنان خشنود به آنچه دوست داشتند ، باز گشتند و ما ناخوش از آنچه نمی خواستیم ، باز می گردیم!» .

حسن علیه السلام به حُجر فرمود : «ای حجر ! همه مردم ، آنچه را تو دوست داری ، دوست ندارند . من مردم را آزمودم . اگر آنان در نیّت و بینش ، مانند تو بودند ، من اقدام [به نبرد ]می کردم» .

حُجر نزد حسین علیه السلام آمد و گفت : «ای ابا عبد اللّه ! عزّت را دادید و ذلّت خریدید! کم را پذیرفتید و فراوان را وا نهادید ! امروز ، سخنم را گوش دار و همیشه روزگار ، گوش مده . نظر حسن را وا گذار و پیروانت را گرد بیاور . سپس قیس بن سعد بن عباده را فرا بخوان و او را با جنگاورانِ پیاده و مرا با سواران بفرست ، که [با این کار ، ]پسر هند ، غافلگیر می شود و ما را میان لشکرگاه خود می بیند . با او زد و خورد می کنیم تا خداوند ، میان ما حکم کند ، که او بهترینِ حاکمان است . لشکر معاویه اکنون [سرمست از پیروزی و] غافل اند .

حسین علیه السلام فرمود : «ما بیعت کردیم و راهی به آنچه می گویی ، نیست» . .

462.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :تاریخ دمشق :قَدِمَ المُسَیَّبُ بنُ نَجَبَهَ الفَزارِیُّ وعِدَّهٌ مَعَهُ إلَی الحُسَینِ علیه السلام بَعدَ وَفاهِ الحَسَنِ علیه السلام ، فَدَعَوهُ إلی خَلعِ مُعاوِیَهَ ، وقالوا : قَد عَلِمنا رَأیَکَ ورَأیَ أخیکَ .

فَقالَ : إنّی أرجو أن یُعطِیَ اللّهُ أخی عَلی نِیَّتِهِ فی حُبِّهِ الکَفَّ ، وأن یُعطِیَنی عَلی نِیَّتی فی حُبّی جِهادَ الظّالِمینَ . (1)463.عنه صلی الله علیه و آله :الطبقات الکبری (الطبقه الخامسه من الصحابه) :لَمّا بایَعَ مُعاوِیَهُ بنُ أبی سُفیانَ النّاسَ لِیَزیدَ بنِ مُعاوِیَهَ ، کانَ حُسَینُ بنُ عَلِیِّ بنِ أبی طالِبٍ علیه السلا ن لَم یُبایِع لَهُ ، وکانَ أهلُ الکوفَهِ یَکتُبونَ إلی حُسَینٍ علیه السلام یَدعونَهُ إلَی الخُروجِ إلَیهِم فی خِلافَهِ مُعاوِیَهَ ، کُلَّ ذلِکَ یَأبی .

فَقَدِمَ مِنهُم قَومٌ إلی مُحَمَّدِ بنِ الحَنَفِیَّهِ ، فَطَلَبوا إلَیهِ أن یَخرُجَ مَعَهُم فَأَبی ، وجاءَ إلَی الحُسَینِ علیه السلام فَأَخبَرَهُ بِما عَرَضوا عَلَیهِ ، وقالَ (2) : إنَّ القَومَ إنَّما یُریدونَ أن یَأکُلوا بِنا ویُشیطوا (3) دِماءَنا . فَأَقامَ حُسَینٌ علیه السلام عَلی ما هُوَ عَلَیهِ مِنَ الهُمومِ . (4) .

1- .تاریخ دمشق : ج 14 ص 205 ، تهذیب الکمال : ج 6 ص 413 ، سیر أعلام النبلاء : ج 3 ص 294 ، البدایه والنهایه : ج 8 ص 161 .
2- .فی البدایه والنهایه : «فقال له الحسین علیه السلام : إنّ القوم .. .».
3- .شاط فلان : أی ذهب دَمُه هَدَرا وأشاط بدمه : أی عَرَّضَهُ للقتل (الصحاح : ج 3 ص 1138 و 1139 «شیط») .
4- .الطبقات الکبری (الطبقه الخامسه من الصحابه) : ج 1 ص 439 ، تاریخ دمشق : ج 14 ص 205 ، بغیه الطلب فی تاریخ حلب : ج 6 ص 2606 ، سیر أعلام النبلاء : ج 3 ص 293 نحوه ، البدایه والنهایه : ج 8 ص 161 وفیه «ویستطیلوا بنا ویستنبطوا دماء الناس ودماءنا» بدل «ویشیطوا دماءنا» .



464.عنه صلی الله علیه و آله :تاریخ دمشق :پس از وفات حسن علیه السلام ، مُسیَّب بن نَجَبه فزاری با گروهی از همراهانش نزد حسین علیه السلام آمد و او را به خلع معاویه فرا خواندند و گفتند : ما رأی تو و رأی برادرت را می دانیم .

حسین علیه السلام فرمود : «من امید دارم که خداوند ، برادرم را به خاطر نیّتش برای خویشتنداری از جنگ ، پاداش بدهد و مرا به خاطر دوست داشتن جهاد با ستمگران ، پاداش دهد» .465.الإمام الصادق علیه السلام :الطبقات الکبری (الطبقه الخامسه من الصحابه) :هنگامی که معاویه بن ابی سفیان از مردم برای یزید بن معاویه بیعت گرفت ، حسین علیه السلام از کسانی بود که بیعت نکرد . کوفیان به حسین علیه السلام نامه می نوشتند و او را به شورش بر معاویه دعوت می کردند ؛ امّا حسین علیه السلام هر بار ، خودداری می ورزید .

از این رو ، گروهی از کوفیان نزد محمّد حنفیّه رفتند و او را به شورش فرا خواندند . او نیز خودداری ورزید ؛ ولی نزد حسین علیه السلام آمد و پیشنهاد آنان را باز گفت. حسین علیه السلام فرمود:«اینان می خواهند به اسم ما،نان بخورند و خون ما را هدر دهند» . و حسین علیه السلام همچنان اندیشناک باقی ماند . .




راجع : ج 3 ص 68 (انتظار موت معاویه للقیام) .

1 / 3بَیعَتُهُ لمُعاوِیَه466.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :رجال الکشّی عن فضیل غلام محمّد بن راشد عن أبی عبداللّه [الصادق] علیه السلام :إنَّ مُعاوِیَهَ کَتَبَ إلَی الحَسَنِ بنِ عَلِیٍّ صَلَواتُ اللّهِ عَلَیهِما : أنِ اقدَم أنتَ وَالحُسَینُ وأصحابُ عَلِیٍّ .

فَخَرَجَ مَعَهُم قَیسُ بنُ سَعدِ بنِ عُبادَهَ الأَنصارِیُّ وقَدِمُوا الشّامَ ، فَأَذِنَ لَهُم مُعاوِیَهُ وأعَدَّ لَهُمُ الخُطَباءَ ، فَقالَ : یا حَسَنُ قُم فَبایِع ، فَقامَ فَبایَعَ ، ثُمَّ قالَ لِلحُسَینِ علیه السلام : قُم فَبایِع ، فَقامَ فَبایَعَ ، ثُمَّ قالَ : قُم یا قَیسُ فَبایِعَ ، فَالتَفَتَ إلَی الحُسَینِ علیه السلام یَنظُرُ ما یَأمُرُهُ ، فَقالَ : یا قَیسُ ، إنَّهُ إمامی یَعنِی الحَسَنَ علیه السلام . (1)467.عوالی اللآلی :المناقب لابن شهرآشوب :لَمّا ماتَ الحَسَنُ بنُ عَلِیٍّ علیه السلام ، استُدعِیَ الحُسَینُ علیه السلام فی خَلعِ مُعاوِیَهَ ، فَقالَ : إنَّ بَینی وبَینَ مُعاوِیَهَ عَهدا لا یَجوزُ نَقضُهُ . (2) .

1- .رجال الکشّی : ج 1 ص 325 ح 176 ، بحار الأنوار : ج 44 ص 61 ح 9 .
2- .المناقب لابن شهرآشوب : ج 4 ص 87 وراجع : هذه الموسوعه : ج 3 ص 68 (انتظار موت معاویه للقیام) .



ر . ک : ج 3 ص 69 (منتظر مرگ معاویه بودن، برای قیام).

1 / 3بیعت امام حسین علیه السلام با معاویه

468.الإمام علیّ علیه السلام :رجال الکشّی به نقل از فُضَیل (غلام محمّد بن راشد) ، از امام صادق علیه السلام : معاویه به حسن علیه السلام نوشت : تو و حسین و یاران علی ، نزد ما بیایید .

قیس بن سعد بن عباده انصاری هم با آنان روانه شد و به شام رسیدند . معاویه به ایشان اجازه ورود داد و سخنرانانی هم برای [مقابله با] آنان ، آماده کرد .

معاویه گفت : ای حسن ! بر خیز و بیعت کن . پس بر خاست و بیعت کرد .

سپس به حسین علیه السلام گفت : بر خیز و بیعت کن . پس بر خاست و بیعت کرد .

سپس به قیس گفت : ای قیس! بر خیز و بیعت کن .

قیس به حسین علیه السلام نگریست و منتظرِ فرمان او شد . حسین علیه السلام فرمود : «ای قیس ! او (حسن علیه السلام ) ، امامِ من است» .469.عنه علیه السلام :المناقب ، ابن شهرآشوب :هنگامی که امام حسن بن علی علیه السلام در گذشت ، از امام حسین علیه السلام خواستند که معاویه را خلع کند . فرمود: «میان من و معاویه ، پیمانی است که روا نیست شکسته شود» . (1) .

1- .ر. ک: ج 3 ص 69 (منتظر مرگ معاویه بودن، برای قیام).



1 / 4وَصِیَّهُ الحَسَنِ علیه السلام إلَیهِ وماجَری قَبلَ دَفنِهِ470.الإمام زین العابدین علیه السلام :الکافی عن محمّد بن مسلم :سَمِعتُ أبا جَعفَرٍ علیه السلام یَقولُ : لَمَّا احتُضِرَ الحَسَنُ بنُ عَلِیٍّ علیه السلام قالَ لِلحُسَینِ علیه السلام : یا أخی ، إنّی اُوصیکَ بِوَصِیَّهٍ فَاحفَظها ، فَإِذا أنَا مِتُّ فَهَیِّئنی ثُمَّ وَجِّهنی إلی رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله لِاُحدِثَ بِهِ عَهدا ، ثُمَّ اصرِفنی إلی اُمّی فاطِمَهَ علیهاالسلام (1) ، ثُمَّ رُدَّنی فَادفِنّی بِالبَقیعِ ... .

فَلَمّا قُبِضَ الحَسَنُ علیه السلام ووُضِعَ عَلی سَریرِهِ ، فَانطَلَقوا بِهِ إلی مُصَلّی رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله الَّذی کانَ یُصَلّی فیهِ عَلَی الجَنائِزِ ، فَصَلَّی [الحُسَینُ علیه السلام ] عَلَی الحَسَنِ علیه السلام ، فَلَمّا أن صَلّی عَلَیهِ حُمِلَ فَاُدخِلَ المَسجِدَ ، فَلَمّا اُوقِفَ عَلی قَبرِ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله بَلَغَ عائِشَهَ الخَبَرُ ، وقیلَ لَها : إنَّهُم قَد أقبَلوا بِالحَسَنِ بنِ عَلِیٍّ لِیُدفَنَ مَعَ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، فَخَرَجَت مُبادِرَهً عَلی بَغلٍ بِسَرجٍ فَکانَت أوَّلَ امرَأَهٍ رَکِبَت فِی الإِسلامِ سَرجا فَوَقَفَت و قالَت : نَحُّوا ابنَکُم عَن بَیتی ... .

قالَ : فَمَضَی الحُسَینُ علیه السلام إلی قَبرِ اُمِّهِ ، ثُمَّ أخرَجَهُ فَدَفَنَهُ بِالبَقیعِ . (2)288.الإمام الصادق علیه السلام :الإرشاد عن زیاد المُخارقی :لَمّا حَضَرَتِ الحَسَنَ علیه السلام الوَفاهُ ، استَدعَی الحُسَینَ بنَ عَلِیٍّ علیه السلام فَقالَ : یا أخی ، إنّی مُفارِقُکَ ولاحِقٌ بِرَبّی جَلَّ وعَزَّ ، وقَد سُقیتُ السَّمَّ ورَمَیتُ بِکَبِدی فِی الطَّستِ ، وإنّی لَعارِفٌ بِمَن سَقانِی السَّمَّ ومِن أینَ دُهِیتُ ، وأنَا اُخاصِمُهُ إلَی اللّهِ تَعالی ، فَبِحَقّی عَلَیکَ إن تَکَلَّمتَ فی ذلِکَ بِشَیءٍ ، وَانتَظِر ما یُحدِثُ اللّهُ عَزَّ ذِکرُهُ فِیَّ ، فَإِذا قَضَیتُ فَغَمِّضنی وغَسِّلنی وکَفِّنّی وَاحمِلنی عَلی سَریری إلی قَبرِ جَدّی رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ؛ لِاُجَدِّدَ بِهِ عَهدا ، ثُمَّ رُدَّنی إلی قَبرِ جَدَّتی فاطِمَهَ بِنتِ أسَدٍ رَحمَهُ اللّهِ عَلَیها ، فَادفِنّی هُناکَ .

وسَتَعلَمُ یَابنَ اُمِّ أنَّ القَومَ یَظُنُّونَ أنَّکُم تُریدونَ دَفنی عِندَ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، فَیُجلِبونَ (3) فی مَنعِکُم عَن ذلِکَ ، وبِاللّهِ اُقسِمُ عَلَیکَ أَن تُهَریقَ فی أمری مِحجَمَهَ (4) دَمٍ .

ثُمَّ وَصّی علیه السلام إلَیهِ بِأَهلِهِ ووُلدِهِ وتَرِکاتِهِ ، وما کانَ وَصّی بِهِ إلَیهِ أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام حینَ استَخلَفَهُ وأهَّلَهُ لِمَقامِهِ ، ودَلَّ شیعَتَهُ عَلَی استِخلافِهِ ونَصبِهِ لَهُم عَلَما مِن بَعدِهِ .

فَلَمّا مَضی علیه السلام لِسَبیلِهِ ، غَسَّلَهُ الحُسَینُ علیه السلام وکَفَّنَهُ وحَمَلَهُ عَلی سَریرِهِ ، ولَم یَشُکَّ مَروانُ ومَن مَعَهُ مِن بَنی اُمَیَّهَ أَنَّهُم سَیَدفِنونَهُ عِندَ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، فَتَجَمَّعوا لَهُ ولَبِسُوا السِّلاحَ ، فَلَمّا تَوَجَّهَ بِهِ الحُسَینُ بنُ عَلِیٍّ علیه السلام إلی قَبرِ جَدِّهِ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله لِیُجَدِّدَ بِهِ عَهدا ، أقبَلوا إلَیهِم فی جَمعِهِم ، ولَحِقَتهُم عائِشَهُ عَلی بَغلٍ وهِیَ تَقولُ : ما لی ولَکُم ، تُریدونَ أن تُدخِلوا بَیتی مَن لا اُحِبُّ ؟ !

وجَعَلَ مَروانُ یَقولُ :


یا رُبَّ هَیجا هِیَ خَیرٌ مِنْ دَعَه!


أیُدفَنُ عُثمانُ فی أقصَی المَدینَهِ ، ویُدفَنُ الحَسَنُ مَعَ النَّبِیِّ ؟ ! لا یَکونُ ذلِکَ أبَدا وأنَا أحمِلُ السَّیفَ .

وکادَتِ الفِتنَهُ تَقَعُ بَینَ بَنی هاشِمٍ وبَنی اُمَیَّهَ ، فَبادَرَ ابنُ عَبّاسٍ إلی مَروانَ فَقالَ لَهُ : اِرجِع یا مَروانُ مِن حَیثُ جِئتَ ، فَإِنّا ما نُریدُ أن نَدفِنَ صاحِبَنا عِندَ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، لکِنّا نُریدُ أن نُجَدِّدَ بِهِ عَهدا بِزِیارَتِهِ ، ثُمَّ نَرُدَّهُ إلی جَدَّتِهِ فاطِمَهَ فَنَدفِنَهُ عِندَها بِوَصِیَّتِهِ بِذلِکَ ، ولَو کانَ وَصّی بِدَفنِهِ مَعَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله لَعَلِمتَ أنَّکَ أقصَرُ باعا مِن رَدِّنا عَن ذلِکَ ، لکِنَّهُ علیه السلام کانَ أعلَمَ بِاللّهِ ورَسولِهِ وبِحُرمَهِ قَبرِهِ مِن أن یَطرُقَ عَلَیهِ هَدما کَما طَرَقَ ذلِکَ غَیرُهُ ، ودَخَلَ بَیتَهُ بِغَیرِ إذنِهِ .

ثُمَّ أقبَلَ عَلی عائِشَهَ فَقالَ لَها : وَاسَوأَتاه ! یَوما عَلی بَغلٍ ویَوما عَلی جَمَلٍ ، تُریدینَ أن تُطفِئی نورَ اللّهِ ، وتُقاتِلینَ أولِیاءَ اللّهِ ، ارجِعی فَقَد کُفِیتِ الَّذی تَخافینَ وبَلَغتِ ما تُحِبّینَ ، وَاللّهُ تَعالی مُنتَصِرٌ لِأَهلِ هذَا البَیتِ ولَو بَعدَ حینٍ .

وقالَ الحُسَینُ علیه السلام : وَاللّهِ لَولا عَهدُ الحَسَنِ علیه السلام إلَیَّ بِحَقنِ الدِّماءِ ، وألّا اُهَریقَ فی أمرِهِ مِحجَمَهَ دَمٍ ، لَعَلِمتُم کَیفَ تَأخُذُ سُیوفُ اللّهِ مِنکُم مَأخَذَها ، وقَد نَقَضتُمُ العَهدَ بَینَنا وبَینَکُم ، وأبطَلتُم مَا اشتَرَطنا عَلَیکُم لِأَنفُسِنا .

ومَضَوا بِالحَسَنِ علیه السلام فَدَفَنوهُ بِالبَقیعِ عِندَ جَدَّتِهِ فاطِمَهَ بِنتِ أسَدِ بنِ هاشِمِ بنِ عَبدِ مَنافٍ رَضِیَ اللّهُ عَنها وأسکَنَها جَنّاتِ النَّعیمِ . (5) .

1- .وفقا للروایات الاُخری والّتی ستأتی الإشاره إلیها فإنَّ مراده هو «فاطمه بنت أسد» اُمّ الإمام علیّ علیه السلام وجدّه الإمام الحسن علیه السلام . وهذه الروایات تتلاءم مع خفاء قبر فاطمه الزهراء علیهاالسلام.
2- .الکافی : ج 1 ص 302 ح 3 و ص 300 ح 1 نحوه ، بحار الأنوار : ج 44 ص 142 ح 9 .
3- .یقال : أجلبوا علیه : إذا تجمّعوا وتألّبوا . وأجلَبَه : أعانه (النهایه : ج 1 ص 282 «جلب») .
4- .المِحْجَمَه : القاروره التی یجمع فیها دمُ الحجامه (المعجم الوسیط : ج 1 ص 158 «حجم») .
5- .الإرشاد : ج 2 ص 17 ، کشف الغمّه : ج 2 ص 211 ، روضه الواعظین : ص 185 ، إعلام الوری : ج 1 ص 414 عن زیاد المحاربی وفیه صدره إلی «بغل» ، بحار الأنوار : ج 44 ص 156 ح 25 وراجع : مقاتل الطالبیّین : ص 81 .



1 / 4وصیّت امام حسن علیه السلام به برادر و ماجراهای پیش از دفنش

472.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :الکافی به نقل از محمّد بن مسلم : شنیدم که امام باقر علیه السلام می فرماید : حسن علیه السلام هنگام احتضارش ، به حسین علیه السلام فرمود : «ای برادر ! من به تو سفارش می کنم و در حفظ آن بکوش . هنگامی که من مُردم ، مرا آماده کن و به سوی پیامبر صلی الله علیه و آله ببر تا با او عهدی تازه کنم . سپس مرا به سوی مادرم فاطمه (1) ببر و آن گاه ، مرا باز گردان و در بقیع به خاک بسپار ...» .

هنگامی که حسن علیه السلام قبض روح شد و بر تختش نهادند ، او را به نمازگاه پیامبر صلی الله علیه و آله بردند که پیامبر صلی الله علیه و آله در آن جا بر جنازه ها نماز می خواند . حسین علیه السلام بر حسن علیه السلام نماز خواند . پس از نماز ، جنازه را حرکت دادند و به درون مسجد بردند و چون بر قبر پیامبر صلی الله علیه و آله نگاه داشته شد ، به عایشه خبر رسید و به او گفته شد : آنها حسن بن علی را پیش می آورند تا در کنار پیامبر صلی الله علیه و آله به خاک بسپارند .

عایشه بلافاصله بر استری که فقط زین داشت و او نخستین زنی بود که بر زین مرکب سوار شد [و در هودج ننشست] ، بیرون آمد و ایستاد و گفت : فرزندتان را از خانه من ، دور کنید ...!

سپس حسین علیه السلام به سوی قبر مادرش رفت و آن گاه ، جنازه را بیرون آورد و در بقیع به خاک سپرد .473.عنه صلی الله علیه و آله :الإرشاد به نقل از زیاد مُخارقی : چون هنگام وفات حسن علیه السلام رسید ، حسین بن علی علیه السلام را خواست و گفت : «ای برادر! من از تو جدا می شوم و به خدایم عز و جل می پیوندم . به من ، سم خورانده شده و جگرم را در طشت انداخته ام و از آن که به من سم خورانده و این که از کجا هدایت شده ، آگاهم و نزد خدای متعال با او مخاصمه خواهم کرد ؛ امّا سوگند به حقّم بر تو ، مبادا در این باره چیزی بگویی . منتظر باش تا خدای والانام ، برایم چه پیش می آورد . هنگامی که کارم به پایان رسید ، چشمانم را ببند و مرا غسل و کفن کن و مرا بر تابوت به سوی قبر جدّم پیامبر صلی الله علیه و آله ببر تا با او عهدی تازه کنم . سپس مرا به سوی قبر جدّه ام فاطمه بنت اسد که رحمت خدا بر او باد ببر و در آن جا به خاک بسپار .

ای پسر مادرم ! به زودی پی خواهی برد که گروهی گمان می برند تو می خواهی مرا نزد پیامبر صلی الله علیه و آله به خاک بسپاری ، و گرد می آیند تا شما را از آن باز دارند . تو را به خدا سوگند می دهم که مبادا در این موضوع ، به اندازه حجامتی ، خون بریزی» .

سپس او را به خانواده و فرزندان و ارثیه اش سفارش کرد و همان چیزی را به او وصیّت کرد که امیر مؤمنان به خودش فرموده بود ؛ هنگامی که او را جانشین خویش کرد و او را سزامند آن جایگاه شمرد و شیعیانش را بر جانشینی او ره نمود و او را به عنوان نشانه راه پس از خود ، نصب کرد .

چون امام حسن علیه السلام در گذشت ، امام حسین علیه السلام او را غسل داد و کفن کرد و بر تخت ، حملش کرد . مروان و امویانِ همراهش ، تردید نکردند که او را نزد پیامبر صلی الله علیه و آله به خاک می سپارند . از این رو ، گرد آمدند و سلاح بر گرفتند و هنگامی که حسین بن علی علیه السلام [جنازه] او را به سوی قبر جدّش پیامبر خدا ، سوق داد تا با او تجدید پیمان کند ، همه با هم جلو آمدند . عایشه نیز سوار بر استر ، به آنان پیوست ، در حالی که می گفت : شما را چه می شود؟! می خواهید کسی را که دوست ندارم ، داخل خانه ام کنید؟!

و مروان به این سخن ، آغاز کرد :


بسی غوغا که بهتر از آرامش است!


آیا عثمان در دوردست مدینه دفن شود و حسن ، کنار پیامبر؟! تا آن گاه که من سلاح بر دوش دارم ، این کار نمی شود!

نزدیک بود که فتنه ای میان هاشمیان و امویان سر بگیرد که ابن عبّاس به سوی مروان دوید و گفت: ای مروان! از هر کجا آمده ای، باز گرد که ما نمی خواهیم همراه خود را نزد پیامبر صلی الله علیه و آله به خاک بسپاریم ؛ بلکه می خواهیم با زیارت پیامبر صلی الله علیه و آله ، تجدید عهدی برای حسن علیه السلام کرده باشیم . سپس او را به نزد جدّه اش فاطمه باز می گردانیم و بر اساس وصیّتش ، همان جا به خاک می سپاریم . اگر وصیّت کرده بود که کنار پیامبر صلی الله علیه و آله به خاکش بسپاریم ، می دانستی که خیلی کوچک تر از آن هستی که جلو این کار ما را بگیری ؛ امّا حسن علیه السلام به خدا و پیامبرش و حرمت قبر او ، آگاه تر از آن بود که برای انهدام آن گام بردارد ، آن گونه که دیگران رفتار کردند و کسی را بدون اجازه قبلی ، به خانه اش آوردند .

سپس به سوی عایشه رفت و به او گفت : وای ، چه زشت است! روزی بر استر و روزی بر شتر! می خواهی نور خدا را خاموش کنی و با اولیای خداوند بجنگی ؟! باز گرد که از آنچه می ترسیدی ، کفایت شدی و به آنچه دوست داشتی ، رسیدی . خدای متعال ، اهل این خانه را یاری خواهد داد ، هر چند پس از مدّتی .

و حسین علیه السلام فرمود : «به خدا سوگند ، اگر سفارش حسن علیه السلام به من نبود که مبادا خونی حتّی به اندازه حجامتی ، ریخته شود ، می دانستید که شمشیرهای خدا چگونه سهم خود را از [پیکرهای] شما بر می گرفتند ؛ شما که پیمانتان با ما را شکستید و آنچه را در برابر ما شرط کرده بودید ، زیر پا نهادید» .

آنان حسن علیه السلام را حرکت دادند و در بقیع نزد جدّه اش فاطمه بنت اسد بن هاشم بن عبد مَناف که خدا از او خشنود باد و در بهشت جاودانش جای دهد به خاک سپردند . .

1- .بر اساس گزارش های دیگری که خواهد آمد ، منظور ایشان فاطمه بنت اسد ، مادر امام علی علیه السلام و مادربزرگ امام حسن علیه السلام بوده است . این گزارش ها ، با مخفی بودن قبر فاطمه زهرا علیهاالسلام سازگارتر به نظر می رسند .

474.الإمام علیّ علیه السلام :الأمالی للطوسی عن ابن عبّاس :دَخَلَ الحُسَینُ بنُ عَلِیٍّ علیه السلام عَلی أخیهِ الحَسَنِ بنِ عَلِیٍّ علیه السلام فی مَرَضِهِ الَّذی تُوُفِّیَ فیهِ ، فَقالَ لَهُ : کَیفَ تَجِدُکَ یا أخی ؟

قالَ : أجِدُنی فی أوَّلِ یَومٍ مِن أیّامِ الآخِرَهِ وآخِرِ یَومٍ مِن أیّامِ الدُّنیا ، وَاعلَم أنّی لا أسبِقُ أجَلی ، وأنّی وارِدٌ عَلی أبی وجَدّی علیهماالسلام ، عَلی کُرهٍ مِنّی لِفِراقِکَ وفِراقِ إخوَتِکَ وفِراقِ الأَحِبَّهِ ، وأستَغفِرُ اللّهَ مِن مَقالَتی هذِهِ وأتوبُ إلَیهِ ، بَل عَلی مَحَبَّهٍ مِنّی لِلِقاءِ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله وأمیرِ المُؤمِنینَ عَلِیِّ بنِ أبی طالِبٍ علیه السلام ولِقاءِ فاطِمَهَ علیهاالسلام وحَمزَهَ وجَعفَرٍ ، وفِی اللّهِ عز و جل خَلَفٌ مِن کُلِّ هالِکٍ ، وعَزاءٌ مِن کُلِّ مُصیبَهٍ ، ودَرَکٌ مِن کُلِّ ما فاتَ .

إلی أن قالَ : اُکتُب :

هذا ما أوصی بِهِ الحَسَنُ بنُ عَلِیٍّ إلی أخیهِ الحُسَینِ بنِ عَلِیٍّ : أوصی أنَّهُ یَشهَدُ أن لا إلهَ إلَا اللّهُ وَحدَهُ لا شَریکَ لَهُ ، وأنَّهُ یَعبُدُهُ حَقَّ عِبادَتِهِ ، لا شَریکَ لَهُ فِی المُلکِ ، ولا وَلِیَّ لَهُ مِنَ الذُّلِّ ، وأنَّهُ خَلَقَ کُلَّ شَیءٍ فَقَدَّرَهُ تَقدیرا ، وأنَّهُ أولی مَن عُبِدَ وأحَقُّ مَن حُمِدَ ، مَن أطاعَهُ رَشَدَ ، ومَن عَصاهُ غَوی ، ومَن تابَ إلَیهِ اهتَدی .

فَإِنّی اُوصیکَ یا حُسَینُ بِمَن خَلَّفتُ مِن أهلی ووُلدی وأهلِ بَیتِکَ ، أن تَصفَحَ عَن مُسیئِهِم ، وتَقبَلَ مِن مُحسِنِهِم ، وتَکونَ لَهُم خَلَفا ووالِدا ، وأن تَدفِنَنی مَعَ جَدّی رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ؛ فَإِنّی أحَقُّ بِهِ وبِبَیتِهِ مِمَّن اُدخِلَ بَیتَهُ بِغَیرِ إذنِهِ ولا کِتابٍ جاءَهُم مِن بَعدِهِ ، قالَ اللّهُ تَعالی فیما أنزَلَهُ عَلی نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله فی کِتابِهِ : «یَأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ لَا تَدْخُلُواْ بُیُوتَ النَّبِیِّ إِلَا أَن یُؤْذَنَ لَکُمْ» (1) فَوَاللّهِ ما أذِنَ لَهُم فِی الدُّخولِ عَلَیهِ فی حَیاتِهِ بِغَیرِ إذنِهِ ، ولا جاءَهُمُ الإِذنُ فی ذلِکَ مِن بَعدِ وَفاتِهِ ، ونَحنُ مَأذونٌ لَنا فِی التَّصَرُّفِ فیما وَرِثناهُ مِن بَعدِهِ ، فَإِن أبَت عَلَیکَ الاِمرَأَهُ فَأَنشُدُکَ بِالقَرابَهِ الَّتی قَرَّبَ اللّهُ عز و جل مِنکَ ، وَالرَّحِمِ الماسَّهِ مِن رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، ألّا تُهَریقَ فِیَّ مِحجَمَهً مِن دَمٍ حَتّی نَلقی رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله فَنَختَصِمَ إلَیهِ ، ونُخبِرَهُ بِما کانَ مِنَ النّاسِ إلَینا بَعدَهُ . ثُمَّ قُبِضَ علیه السلام .

قالَ ابنُ عَبّاسٍ [بَعدَ شَهادَهِ الإِمامِ الحَسَنِ علیه السلام ] : فَدَعانِی الحُسَینُ علیه السلام وعَبدَ اللّهِ بنِ جَعفَرٍ وعَلِیَّ بنَ عَبدِ اللّهِ بنِ العَبّاسِ ، فَقالَ : اِغسِلُوا ابنَ عَمِّکُم ، فَغَسَّلناهُ وحَنَّطناهُ وألبَسناهُ أکفانَهُ ، ثُمَّ خَرَجنا بِهِ حَتّی صَلَّینا عَلَیهِ فِی المَسجِدِ ، وإنَّ الحُسَینَ علیه السلام أمَرَ أن یُفتَحَ البَیتُ ، فَحالَ دونَ ذلِکَ مَروانُ بنُ الحَکَمِ وآلُ أبی سُفیانَ ومَن حَضَرَ هُناکَ مِن وُلدِ عُثمانَ بنِ عَفّانَ ، وقالوا : أیُدفَنُ أمیرُ المُؤمِنینَ عُثمانُ الشَّهیدُ القَتیلُ ظُلما بِالبَقیعِ بِشَرِّ مَکانٍ ، ویُدفَنُ الحَسَنُ مَعَ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ؟ وَاللّهِ لا یَکونُ ذلِکَ أبَدا حَتّی تَکَسَّرَ السُّیوفُ بَینَنا وتَنقَصِفَ (2) الرِّماحُ ویَنفَدَ النَّبلُ .

فَقالَ الحُسَینُ علیه السلام : أما وَاللّهِ الَّذی حَرَّمَ مَکَّهَ ، لَلحَسَنُ بنُ عَلِیٍّ ابنُ فاطِمَهَ أحَقُّ بِرَسولِ اللّهِ وبَیتِهِ مِمَّن اُدخِلَ بَیتَهُ بِغَیرِ إذنِهِ ، وهُوَ وَاللّهِ أحَقُّ بِهِ مِن حَمّالِ الخَطایا ، مُسَیِّرِ أبی ذَرٍّ ، الفاعِلِ بِعَمّارٍ ما فَعَلَ ، وبِعَبدِ اللّهِ [بن مسعود] (3) ما صَنَعَ ، الحامِی الحِمی ، المُؤوی لِطَریدِ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، لکِنَّکُم صِرتُم بَعدَهُ الاُمَراءَ ، وبایَعَکُم عَلی ذلِکَ الأَعداءُ وأبناءُ الأَعداءُ .

قالَ : فَحَمَلناهُ فَأَتَینا بِهِ قَبرَ اُمِّهِ فاطِمَهَ (4) ، فَدَفَنّاهُ إلی جَنبِها . (5) .

1- .الأحزاب : 53 .
2- .القصف : الکسر (الصحاح : ج 4 ص 1416 «قصف») .
3- .ضربهما عثمان ضربا شدیدا أو أمر بضربهما . راجع : موسوعه الإمام علی بن أبی طالب علیه السلام : ج 2 ص 158 (القسم الرابع / الفصل الرابع: مبادئ الثوره علی عثمان / معاقبه من أنکر علیه أحداثه) .
4- .المراد من «فاطمه» هنا : فاطمه بنت أسد رضی الله عنه .
5- .الأمالی للطوسی : ص 159 ح 267 ، بشاره المصطفی : ص 271 ، بحار الأنوار : ج 44 ص 151 ح 22 وراجع : تهذیب الکمال : ج 6 ص 252 وتاریخ دمشق : ج 13 ص 283 .



475.عنه علیه السلام :الأمالی ، طوسی به نقل از ابن عبّاس : حسین بن علی علیه السلام هنگام بیماری برادرش حسن بن علی علیه السلام که به فوتش انجامید ، نزد او رفت و پرسید : ای برادر! خود را در چه حال می یابی؟

امام حسن علیه السلام فرمود : «خود را در نخستین روز از روزهای آخرت و آخرین روز از روزهای دنیا می یابم . بدان که من از اجلم ، پیش نمی افتم و در حالی نزد پدر و جدّم می روم که از جدایی از تو و برادرانت و نیز جدایی از دوستان ، ناخرسندم . از این گفته ام ، استغفار می جویم و به سوی خدا توبه می کنم ؛ چرا که در این حال ، دوست دارم به دیدار پیامبر صلی الله علیه و آله و امیر مؤمنان علی بن ابی طالب و نیز فاطمه ، حمزه و جعفر بروم . خدای عز و جل را برای هر فنا شونده ای ، جانشینی و برای هر مصیبتی ، تعزیتی و برای هر از دست رفته ای ، جبرانی است» .

تا آن جا که فرمود: «بنویس : این ، وصیّت حسن بن علی به برادرش حسین بن علی است : وصیّت می کند که خدایی جز خداوند یگانه بی شریک نیست و [حسن ، ]او را کاملاً بندگی می کند ، [و خدا ]شریکی در فرمان روایی ندارد و در بند ولایت هیچ کس نیست . اوست که همه چیز را آفریده و آن را اندازه نموده است و او سزاوارترین کس به بندگی و مستحق ترین شخص به ستایش است . هر کس از او اطاعت کند ، راه می یابد و هر کس از او سر بپیچد ، گم راه می شود و هر کس به سوی او باز گردد ، هدایت می شود .

من ، تو را ای حسین ! در باره آنان که بر جای نهاده ام خانواده و فرزندانم و دودمان خودت ، سفارش می کنم که از بدکارشان بگذری و از نیکوکارشان بپذیری و برای آنان ، پدر و جانشین من باشی .

مرا کنار جدّم پیامبر صلی الله علیه و آله ، به خاک بسپار ، که من به او و خانه اش ، سزامندتر از کسانی هستم که بدون اذن و نوشته ای ، پس از او به درون خانه اش برده شده اند . خداوند متعال در آنچه بر پیامبرش در قرآن نازل کرده ، فرموده است : «ای مؤمنان ! به خانه های پیامبر وارد نشوید ، جز آن که به شما اذن داده شود» . به خدا سوگند ، پیامبر صلی الله علیه و آله در روزگار حیاتش به آنها اجازه نداد که بدون اذن ، بر او در آیند و پس از وفاتش نیز اذنی برای آنان نرسید ؛ ولی ما در تصرّف آنچه به ارث برده ایم ، مأذونیم .

امّا اگر آن زن (عایشه) مانع شد [که مرا نزد پیامبر صلی الله علیه و آله دفن کنی] ، تو را به نزدیکی ات [با پیامبر] که خدای عز و جل آن را برایت فراهم کرده و به خویشاوندیِ خونی ات با پیامبر صلی الله علیه و آله ، سوگند می دهم که مبادا به خاطر من ، به اندازه حجامتی ، خون بریزی [و باید شکیبا باشی] تا آن گاه که پیامبر صلی الله علیه و آله را ببینیم و شکایتْ پیش او ببریم و آنچه را که مردمْ پس از او با ما کردند ، به او خبر دهیم» و سپس حسن علیه السلام قبض روح شد .

[پس از شهادت امام حسن علیه السلام ،] امام حسین علیه السلام من (ابن عبّاس) و عبد اللّه بن جعفر و علی بن عبد اللّه بن عبّاس را فرا خواند و فرمود : «پسرعمویتان را غسل دهید» .

ما او را غسل دادیم ، حنوط (مادّه ای خوش بو) بر او مالیدیم و کفن هایش را پوشانیدیم . سپس او را بیرون آوردیم تا این که در مسجد بر او نماز خواندیم و حسین علیه السلام فرمان داد که خانه[ی پیامبر صلی الله علیه و آله ] باز شود ؛ امّا مروان بن حکم و سفیانیان و هر کس از فرزندان عثمان بن عفّان که در آن جا حاضر بود ، مانع شدند و گفتند : آیا امیر مؤمنان ، عثمانِ شهیدِ به ستم کشته شده ، در بدترین جای بقیع دفن شود و حسن ، در کنار پیامبر صلی الله علیه و آله ؟ به خدا سوگند ، این هرگز نمی شود ، مگر آن گاه که شمشیرها میان ما شکسته و نیزه ها خُرد و تیرها تمام شوند .

حسین علیه السلام فرمود : «هان ! به خدایی که مکّه را حرمت داد ، حسن بن علی ، فرزند فاطمه ، به پیامبر خدا و خانه اش سزاوارتر از کسانی است که بدون اجازه پیامبر صلی الله علیه و آله ، به درون خانه اش آورده شده اند و او به خدا سوگند ، سزاوارتر از بر دوش کشنده خطاها و تبعید کننده ابو ذر است ؛ [همان] کسی که آن بلا را بر سر عمّار آورد و با عبد اللّه [بن مسعود] چنان کرد ؛ (1) همان که از خویشانش [مانند مروان ، به ناحق ]دفاع کرد و رانده شده پیامبر صلی الله علیه و آله (حَکَم ، پدر مروان) را پناه داد ، امّا شما پس از او ، فرمان روا شدید و دشمنان ما و فرزندان آنان ، با شما دست بیعت دادند» .

پس او را حرکت دادیم و نزد قبر مادر [ بزرگ]ش فاطمه [بنت اسد] آوردیم و در کنارش به خاک سپردیم . .

1- .عثمان ، هر دو را به شدّت ، کتک زد یا فرمان داد کتک زدند (ر . ک : دانش نامه امیر المؤمنین علیه السلام : ج 3 ص 161 (بخش چهارم / فصل چهارم / مجازات کردن مخالفان بدعت هایش).

476.عنه علیه السلام :دلائل الإمامه :لَمّا حَضَرَتهُ [أی الإِمامَ الحَسَنَ علیه السلام ] الوَفاهُ ، قالَ لِأَخیهِ الحُسَینِ علیه السلام : إذا مِتُّ فَغَسِّلنی وحَنِّطنی وکَفِّنّی ، وصَلِّ عَلَیَّ ، وَاحمِلنی إلی قَبرِ جَدّی حَتّی تُلحِدَنی إلی جانِبِهِ ، فَإِن مُنِعتَ مِن ذلِکَ فَبِحَقِّ جَدِّکَ رَسولِ اللّهِ وأبیکَ أمیرِ المُؤمِنینَ واُمِّکَ فاطِمَهَ وبِحَقّی عَلَیکَ ، إن خاصَمَکَ أحَدٌ رُدَّنی إلَی البَقیعِ ، فَادفِنّی فیهِ ولا تُهرِق فِیَّ مِحجَمَهَ دَمٍ .

فَلَمّا فرَغَ مِن أمرِهِ وصَلّی عَلَیهِ وسارَ بِنَعشِهِ یُریدُ قَبرَ جَدِّهِ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله لِیُلحِدَهُ مَعَهُ ، بَلَغَ ذلِکَ مَروانَ بنَ الحَکَمِ طَریدِ رَسولِ اللّهِ ، فَوافی مُسرِعا عَلی بَغلَهٍ حَتّی دَخَلَ عَلی عائِشَهَ ، فَقالَ لَها : یا اُمَّ المُؤمِنینَ ، إنَّ الحُسَینَ یُریدُ أن یَدفِنَ أخاهُ الحَسَنَ عِندَ قَبرِ جَدِّهِ ، ووَاللّهِ لَئِن دَفَنَهُ مَعَهُ لَیَذهَبَنَّ فَخرُ أبیکِ وصاحِبِهِ عُمَرَ إلی یَومِ القِیامَهِ .

فَقالَت لَهُ : فَما أصنَعُ یا مَروانُ ؟

قالَ : اِلحَقی بِهِ وَامنَعیهِ (1) مِنَ الدُّخولِ إلَیهِ .

قالَت : فَکَیفَ ألحَقُهُ ؟

قالَ : هذا بَغلی فَارکَبیهِ وَالحَقِی القَومَ قَبلَ الدُّخولِ .

فَنَزَلَ لَها عَن بَغلِهِ ورَکِبَتهُ ، وأسرَعَت إلَی القَومِ ، وکانَت أوَّلَ امرَأَهٍ رَکِبَتِ السَّرجَ هِیَ ، فَلَحِقَتهُم وقَد صاروا إلی حَرَمِ قَبرِ جَدِّهِما رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، فَرَمَت بِنَفسِها بَینَ القَبرِ وَالقَومِ ، وقالَت : وَاللّهِ ، لا یُدفَنُ الحَسَنُ هاهُنا أو تُحلَقَ هذِهِ ، وأخرَجَت ناصِیَتَها (2) بِیَدِها .

وکانَ مَروانُ لَمّا رَکِبَت بَغلَهُ جَمَعَ مَن کانَ مِن بَنی اُمَیَّهَ وحَثَّهُم ، فَأَقبَلَ هُوَ وأصحابُهُ وهُوَ یَقولُ :

یا رُبَّ هَیجا هِیَ خَیرٌ مِن دَعَه

أیُدفَنُ عُثمانُ فی أقصَی البَقیعِ ویُدفَنُ الحَسَنُ مَعَ رَسولُ اللّهِ ؟ ! وَاللّهِ ، لا یَکونُ ذلِکَ أبَدا وأنَا أحمِلُ السَّیفَ .

وکادَتِ الفِتنَهُ تَقَعُ ، وعائِشَهُ تَقولُ : وَاللّهِ ، لا یُدخَلُ داری مَن أکرَهُ !

فَقالَ لَهَا الحُسَینُ علیه السلام : هذِهِ دارُ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، وأنتِ حَشِیَّهٌ (3) مِن تِسعِ حَشِیّاتٍ خَلَّفَهُنَّ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، وإنَّما نَصیبُکَ مِنَ الدّارِ مَوضِعُ قَدَمَیکِ .

فَأَرادَ بَنو هاشِمٍ الکَلامَ وحَمَلُوا السِّلاحَ ، فَقالَ الحُسَینُ علیه السلام : اللّهَ اللّهَ ! لا تَفعَلوا فَتُضَیِّعوا وَصِیَّهَ أخی . وقالَ لِعائِشَهَ : وَاللّهِ لَولا أنَّهُ أوصی إلَیَّ ألّا اُهرِقَ فیهِ مِحجَمَهَ دَمٍ ، لَدَفَنتُهُ هاهُنا ولَو رَغِمَ لِذلِکِ أنفُکِ .

وعَدَلَ بِهِ إلَی البَقیعِ فَدَفَنَهُ فیهِ مَعَ الغُرَباءِ . (4) .

1- .فی الطبعه المعتمده للمصدر : «تلحقی وتمنعی» ، والتصویب من طبعه دار الذخائر وبحار الأنوار .
2- .. الناصیه عند العرب : منبت الشعر فی مقدّم الرأس ، لا الشعر الّذی تسمّیه العامه الناصیه ، وسمّی الشعر ناصیه لنباته من ذلک الموضع (لسان العرب : ج 15 ص 327 «نصو») .
3- .الحَشِیّه : الفراش المحشوّ ، والجمع حَشایا . کَنی عن النساء ، والتعبیر عنهنّ بالفراش شائع (بحار الأنوار : ج 32 ص 271) .
4- .دلائل الإمامه : ص 160 ، عیون المعجزات : ص 66 نحوه ، بحار الأنوار : ج 44 ص 141 ح 7 .



477.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :دلائل الإمامه :چون هنگام وفات امام حسن علیه السلام رسید ، به برادرش حسین علیه السلام فرمود : «هنگامی که من مُردم ، مرا غسل بده و به من حنوط بمال و کفنم کن و بر من نماز بگزار و مرا به سوی قبر جدّم ببر تا در کنارش جایم دهی ؛ امّا اگر مانع تو شدند ، به حقّ جدّت پیامبر خدا ، و پدرت امیر مؤمنان و مادرت فاطمه و به حقّ خودم بر تو ، سوگندت می دهم که اگر کسی با تو در افتاد ، مرا به بقیع باز گردانی و در آن جا به خاکم بسپاری و به خاطر من ، به اندازه حجامتی نیز خون نریزی» .

هنگامی که حسین علیه السلام از کارش فارغ شد و بر او نماز خواند ، جنازه اش را به سوی قبر پیامبر صلی الله علیه و آله حرکت داد تا در کنار پیامبر صلی الله علیه و آله به خاک بسپارد . به مروان بن حکم ، رانده شده پیامبر خدا ، خبر رسید و او به سرعت بر استرش سوار شد و خود را به عایشه رساند و به او گفت : ای مادر مؤمنان ! حسین می خواهد برادرش حسن را نزد قبر جدّش به خاک بسپارد . به خدا سوگند ، اگر او را آن جا به خاک بسپارد ، افتخار پدرت [ ابو بکر] و همراهش عمر ، تا روز قیامت از میان می رود .

عایشه گفت : مروان ! چه کنم ؟

مروان گفت : خود را به او برسان و از ورودش مانع شو .

عایشه گفت : چگونه به او برسم ؟

مروان گفت : سوار این استر من شو و خود را پیش از آن که وارد شوند ، به آنان برسان .

مروان از استرش پیاده شد و عایشه بر آن سوار شد و به شتاب ، به سوی آنان حرکت کرد و او نخستین زنی بود که بر زین سوار شد . او هنگامی به آنان رسید که به حریم قبر جدّشان پیامبر صلی الله علیه و آله رسیده بودند . عایشه خود را میان قبر و آنان انداخت و گفت : به خدا سوگند ، حسن در این جا دفن نمی شود ، مگر آن که این جا تراشیده شود . و با دستش ، [رُستنگاه مو ]پیشانی اش را [از نقاب] بیرون آورد .

مروان پس از آن که استرش را به عایشه داد ، هر کس از امویان را که حاضر بود ، گرد آورد و تحریک کرد و با هم به راه افتادند ، در حالی که خودش می خواند : بسی غوغا که بهتر از آرامش است !

آیا عثمان در دوردست بقیع دفن شود و حسن ، کنار پیامبر خدا ؟ به خدا سوگند ، تا آن گاه که من شمشیر بر دوش دارم ، هرگز این کار نخواهد شد .

نزدیک بود فتنه ای برپا شود . عایشه می گفت : به خدا سوگند ، کسی که من ناخوش می دارم ، [ هرگز] درون خانه ام نمی آید!

حسین علیه السلام به او گفت : «این ، خانه پیامبر خداست و تو یک زن از نُه همسرِ بر جای مانده از پیامبر صلی الله علیه و آله هستی و [بر اساس قانون ارث] ، سهم تو از این خانه ، [یک نُهم از یک هشتم ، یعنی به اندازه] جای پاهای توست» .

هاشمیان نیز به سخن در آمدند و سلاح برداشتند . امام حسین علیه السلام فرمود : «خدا را ، خدا را! چنین نکنید که وصیّت برادرم را تباه می کنید» . و به عایشه فرمود : «به خدا سوگند ، اگر حسن علیه السلام وصیّت نکرده بود که به خاطر او ، [حتی] به اندازه حجامتی خون نریزم ، او را بر خلاف میل تو ، همین جا به خاک می سپردم» و راه را به سوی بقیع ، کج کرد و او را در بقیع ، کنار غریبان به خاک سپرد . .



478.عنه صلی الله علیه و آله :تاریخ الیعقوبی :تُوُفِّیَ الحَسَنُ بنُ عَلِیٍّ علیه السلام فی شَهرِ رَبیعِ الأَوَّلِ سَنَهَ 49 ، ولَمّا حَضَرَتهُ الوَفاهُ قالَ لِأَخیهِ الحُسَینِ علیه السلام : یا أخی إنَّ هذِهِ آخِرُ ثَلاثٍ مِرارٍ سُقیتُ فیهَا السَّمَّ ، ولَم اُسقَهُ مِثلَ مَرَّتی هذِهِ ، وأنَا مَیِّتٌ مِن یَومی ، فَإِذا أنَا مِتُّ فَادفِنّی مَعَ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، فَما أحَدٌ أولی بِقُربِهِ مِنّی ، إلّا أن تُمنَعَ مِن ذلِکَ فَلا تُسفِک فیهِ مِحجَمَهَ دَمٍ ... .

وَاجتَمَعَ مَعَ الحُسَینِ بنِ عَلِیٍّ علیه السلام جَماعَهٌ وخَلقٌ مِنَ النّاسِ ، فَقالوا لَهُ : دَعنا وآلَ مَروانَ ، فَوَاللّهِ ما هُم عِندَنا کَأَکلَهِ رَأسٍ . فَقالَ : إنَّ أخی أوصانی ألّا اُریقَ فیهِ مِحجَمَهَ دَمٍ . فَدَفَنَ الحَسَنَ علیه السلام فِی البَقیعِ ، وکانَت سِنُّهُ سَبعا وأربَعینَ سَنَهً .

وتُوُفِّیَ الحَسَنُ بنُ عَلِیٍّ علیه السلام وَابنُ عَبّاسٍ عِندَ مُعاوِیَهَ (1) ، فَدَخَلَ عَلَیهِ لَمّا أتاهُ نَعیُ الحَسَنِ علیه السلام ، فَقالَ لَهُ : یَابنَ عَبّاسٍ ! إنَّ حَسَنا ماتَ .

قالَ : إنّا للّهِِ وإنّا إلَیهِ راجِعونَ عَلی عِظَمِ الخَطبِ وجَلیلِ المُصابِ ! أما وَاللّهِ یا مُعاوِیَهُ ، لَئِن کانَ الحَسَنُ علیه السلام ماتَ ، فَما یُنسِئُ (2) مَوتُهُ فی أجَلِکَ ، ولا یَسُدُّ جِسمُهُ حُفرَتَکَ ، ولَقَد مَضی إلی خَیرٍ وبَقیتَ عَلی شَرٍّ .

قالَ : لا أحسَبُهُ قَد خَلَّفَ إلّا صِبیَهً صِغارا .

قالَ : کُلُّنا کانَ صَغیرا فَکَبِرَ .

قالَ : بَخٍ بَخٍ یَابنَ عَبّاسٍ ، أصبَحتَ سَیِّدَ قَومِکَ .

قالَ : أمّا ما أبقَی اللّهُ أبا عَبدِ اللّهِ الحُسَینَ ابنَ رَسولِ اللّهِ ، فَلا . (3) .

1- .هذا الکلام یتنافی ویتعارض مع المشهور من النقول التاریخیّه التی تشیر إلی أنّ ابن عبّاس کان حاضرا فی المدینه عند استشهاد الإمام الحسن علیه السلام .
2- .نسأ الشیء : أخّره ، ویقال : نسأ اللّه فی أجله ، وأنسأ اللّه أجلک أی أخّره (تاج العروس : ج 1 ص 260 «نسأ») .
3- .تاریخ الیعقوبی : ج 2 ص 225 وراجع : کشف الغمّه : ج 2 ص 48 .



289.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :تاریخ الیعقوبی :حسن بن علی علیه السلام در ماه ربیع اوّل سال 49 هجری وفات کرد و به هنگام احتضار ، به برادرش حسین علیه السلام فرمود : «ای برادر ! این ، آخرین بار از سه مرتبه ای است که به من سم نوشانده شده و هیچ کدام مانند این بار نبوده است و من امروز می میرم . چون مُردم ، مرا کنار پیامبر صلی الله علیه و آله به خاک بسپار که هیچ یک از نزدیکانش ، سزاوارتر از من به او نیست ، مگر آن که از این کار ، جلوگیری شود . در این صورت ، [حتی] به اندازه حجامتی ، خون مریز ...» .

و گروهی از مردم ، گرد حسین بن علی علیه السلام را گرفتند و به او گفتند : ما را با خاندان مروان تنها بگذار که به خدا سوگند ، آنان برای ما یک لقمه اند .

حسین علیه السلام فرمود : «برادرم به من وصیّت کرده که به خاطر او ، [حتی] به اندازه حجامتی ، خون نریزم» .

از این رو ، حسن علیه السلام در بقیع دفن شد و سنّ او ، چهل و هفت سال بود .

به هنگام وفات حسن بن علی ، ابن عبّاس نزد معاویه بود . (1) معاویه با شنیدن خبر وفات حسن علیه السلام ، نزد ابن عبّاس آمد و گفت : ای ابن عبّاس! بی گمان ، حسن در گذشت .

ابن عبّاس گفت : ما از آنِ خداییم و به سوی او باز می گردیم ؛ هر چند [این ، ]واقعه ای بزرگ است و مصیبتی سنگین! آگاه باش ای معاویه که به خدا سوگند ، اگر حسن در گذشت ، درگذشتش مردن تو را به تأخیر نمی اندازد و پیکر او چاله قبر تو را پر نمی کند . او به سوی خیر ، ره سپار شد و تو بر شر، باقی ماندی .

معاویه گفت : گمان نمی کنم که جز کودکانی خردسال ، [فرزندی] از او مانده باشد .

ابن عبّاس گفت : همه ما کوچک بودیم و سپس بزرگ شدیم .

معاویه گفت : مبارکت باد ، ای ابن عبّاس ! مِهتر قوم خود (بنی هاشم) شدی .

ابن عبّاس گفت : تا زمانی که خداوند ابو عبد اللّه ، حسین ، فرزند پیامبر صلی الله علیه و آله را باقی بدارد ، من مهتر قوم نیستم . .

1- .این سخن ، با گزارش های مشهور تاریخی که ابن عبّاس را هنگام وفات امام حسن علیه السلام ، حاضر در مدینه می دانند ، متعارض است .



480.الإمام علیّ علیه السلام :أنساب الأشراف عن جویریّه بن أسماء :لَمّا ماتَ الحَسَنُ بنُ عَلِیٍّ علیه السلام أخرَجوا جِنازَتَهُ ، فَحَمَلَ مَروانُ سَریرَهُ ، فَقالَ لَهُ الحُسَینُ علیه السلام : أتَحمِلُ سَریرَهُ ؟ أما وَاللّهِ لَقَد کُنتَ تُجَرِّعُهُ الغَیظَ .

فَقالَ مَروانُ : إنّی قَد أفعَلُ ذاکَ بِمَن یُوازِنُ حِلمُهُ الجِبالَ . (1) .

1- .أنساب الأشراف : ج 3 ص 300 ، سیر أعلام النبلاء : ج 3 ص 276 ، مقاتل الطالبیّین : ص 82 ، شرح نهج البلاغه لابن أبی الحدید : ج 16 ص 13 و ص 51 ؛ بحار الأنوار : ج 44 ص 145 ح 13 .



481.الإمام علیّ علیه السلام ( فی وَصِیَّتِهِ لاِبنِهِ مُحَمَّدِ بنِ الحَنَفِی ) أنساب الأشراف به نقل از جویریه بن اسماء : چون حسن بن علی علیه السلام در گذشت ، جنازه اش را بیرون آوردند و مروان ، زیر تابوت را گرفت . حسین علیه السلام به او گفت : «آیا تابوت او را بر دوش می کشی؟ بدان که به خدا سوگند به او جام خشم نوشاندی!» .

مروان گفت : این را با کسی می کنم که بردباری اش همسنگ کوه هاست . .




482.عنه علیه السلام :أنساب الأشراف عن أبی مخنف :مَنَعَ مَروانُ مِن دَفنِ الحَسَنِ علیه السلام مَعَ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله حَتّی کادَ یَکونُ بَینَ الحُسَینِ علیه السلام وبَینَهُ قِتالٌ ، وَاجتَمَعَ بَنو هاشِمٍ وبَنُو المُطَّلِبِ ومَوالیهِم إلَی الحُسَینِ علیه السلام ، وقالَ أبو سَعیدٍ الخُدرِیُّ وأبو هُرَیرَهَ لِمَروانَ : تَمنَعُ الحَسَنَ مِن أن یُدفَنَ مَعَ جَدِّهِ وقَد قالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : الحَسَنُ وَالحُسَینُ سَیِّدا شَبابِ أهلِ الجَنَّهِ ؟!

فَقالَ مَروانُ : لَقَد ضاعَ حَدیثُ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله إن کانَ لا یُرویهِ إلّا مِثلُکَ ومِثلُ أبی هُرَیرَهَ ! فَدُفِنَ بِالبَقیعِ . (1)483.الإمام علیّ علیه السلام :أنساب الأشراف :إنَّ الحَسَنَ علیه السلام أوصی أن یُدفَنَ مَعَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله ، فَأَظهَرَ الحُسَینُ علیه السلام ذلِکَ قَبلَ مَوتِ الحَسَنِ علیه السلام ، فَأَنکَرَهُ مَروانُ بنُ الحَکَمِ ، وکَتَبَ بِقَولِ الحُسَینِ علیه السلام إلی مُعاوِیَهَ . فَکَتَبَ إلَیهِ مُعاوِیَهُ : إذا ماتَ الحَسَنُ فَامنَع مِن ذلِکَ أشَدَّ المَنعِ کَما مُنِعنا مِن دَفنِ عُثمانَ مَعَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله .

فَأَتَی الحُسَینُ علیه السلام الحَسَنَ علیه السلام فَأَخبَرَهُ بِذلِکَ ، فَقالَ : یا أخِی اجتَنَبتُ القِتالَ فی حَیاتی ، أفَتُریدُ أن یَکونَ ذلِکَ عِندَ سَریری ؟ فَضَمِنَ لَهُ ألّا یَفعَلَ .

ویُقالُ : إنَّهُ لَم یَجرِ بَینَهُ وبَینَ الحُسَینِ علیه السلام فی ذلِکَ شَیءٌ ، فَلَمّا تُوُفِّیَ أرادَ الحُسَینُ علیه السلام دَفنَهُ مَعَ النَبِیِّ صلی الله علیه و آله ، فَمَنَعَهُ مَروانُ مِن ذلِکَ ، وکادَ أن یَکونَ بَینَ الحُسَینِ علیه السلام وبَینَهُ فی ذلِکَ شَرٌّ فَأَمسَکَ . (2)1 / 5الإِمامُ الحُسَینُ علیه السلام عَلی قَبرِ أخیهِ484.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عیون الأخبار لابن قتیبه :قالَ الحُسَینُ بنُ عَلِیٍّ علیه السلام عِندَ قَبرِ أخیهِ الحَسَنِ علیه السلام :

رَحِمَکَ اللّهُ أبا مُحَمَّدٍ ، إن کُنتَ لَتُباصِرُ (3) الحَقَّ مَظانَّهُ (4) ، وتُؤثِرُ اللّهَ عِندَ تَداحُضِ الباطِلِ فی مَواطِنِ التَّقِیَّهِ بِحُسنِ الرَّوِیَّهِ (5) ، وتَستَشِفُّ جَلیلَ مَعاظِمِ الدُّنیا بِعَینٍ لَها حاقِرَهٍ ، وتُفیضُ عَلَیها یَدا طاهِرَهَ الأَطرافِ ، نَقِیَّهَ الأَسِرَّهِ (6) ، وتَردَعُ بادِرَهَ غَربِ (7) أعدائِکَ بِأَیسَرِ المَؤونَهِ عَلَیکَ ، ولا غَروَ (8) وأنتَ ابنُ سُلالَهِ النُّبُوَّهِ ورَضیعُ لِبانِ الحِکمَهِ ، فَإِلی رَوحٍ ورَیحانٍ وجَنَّهِ نَعیمٍ ، أعظَمَ اللّهُ لَنا ولَکُمُ الأَجرَ عَلَیهِ ، ووَهَبَ لَنا ولَکُمُ السَّلوَهَ وحُسنَ الاُسی عَنهُ . (9) .

1- .أنساب الأشراف : ج 3 ص 299 وراجع : تاریخ دمشق : ج 13 ص 288 .
2- .أنساب الأشراف : ج 3 ص 298 .
3- .باصرته : إذا أشرفت تنظر إلیه من بعید (الصحاح : ج 2 ص 591 «بصر») .
4- .المظان : جمع مظنّه ، بکسر الظاء ؛ وهی موضع الشیء ومعدنه (لسان العرب : ج 13 ص 274 «ظنن») .
5- .الرویه : التفکّر فی الأمر (الصحاح : ج 6 ص 2364 «روی») .
6- .الأسرّه : خطوط باطن الکفّ (لسان العرب : ج 4 ص 359 «سرر») . والکلام علی سبیل الاستعاره .
7- .. غربُ : یقال لحدّ السیف غرب (الصحاح : ج 1 ص 193 «غرب») .
8- .یقال : لا غرْوَ : أی لیس بعجب (الصحاح : ج 6 ص 2446 «غرا») .
9- .عیون الأخبار لابن قتیبه : ج 2 ص 314 ، تاریخ دمشق : ج 13 ص 296 عن ابن السمّاک نحوه وفیه «لتناصر» بدل «لتباصر» .



485.عنه صلی الله علیه و آله :أنساب الأشراف به نقل از ابو مخنف : مروان از دفن حسن علیه السلام در کنار پیامبر صلی الله علیه و آله جلوگیری کرد ، تا آن جا که نزدیک بود میان حسین علیه السلام و او درگیری شود . بنی هاشم و بنی مطّلب و وابستگانشان ، گرد حسین علیه السلام را گرفتند و ابو سعید خُدری و ابوهریره به مروان گفتند : آیا مانع دفن حسن کنار جدّش می شوی ، با آن که پیامبر خدا فرمود : «حسن و حسین ، سَرور جوانان بهشتی اند» ؟

مروان گفت : حدیث پیامبر خدا تباه می شود ، اگر فقط مانند تو و ابو هریره آن را نقل کنند!

و حسن علیه السلام در بقیع ، به خاک سپرده شد .486.الکافی عن صفوان الجمّال :أنساب الأشراف :حسن علیه السلام سفارش کرد که کنار پیامبر صلی الله علیه و آله به خاک سپرده شود و حسین علیه السلام این را پیش از درگذشت حسن علیه السلام ، فاش کرد . مروان بن حکم ، آن را ناپسند شمرد و سخن حسین علیه السلام را به معاویه گزارش داد .

معاویه به او نوشت : هنگامی که حسن در گذشت ، به شدّت مانع این کار بشو ، همان گونه که ما از دفن عثمان کنار پیامبر منع شدیم .

حسین علیه السلام نزد حسن علیه السلام آمد و این را گزارش داد . حسن علیه السلام فرمود : «ای برادر ! در زندگی ام ، از جنگ دوری کردم . آیا می خواهی این کار ، نزد تابوتم انجام شود؟» و حسین علیه السلام به او تعهّد داد که این کار نمی شود .

و گفته می شود که هیچ یک از این سخن ها میان حسن و حسین علیهماالسلام نبوده است و هنگامی که حسن علیه السلام در گذشت ، حسین علیه السلام خواست او را کنار پیامبر صلی الله علیه و آله به خاک بسپارد ؛ امّا مروان ، جلوی این کار او را گرفت و نزدیک بود که میان حسین علیه السلام و او در این باره ، شرّی به پا شود که حسین علیه السلام دست نگاه داشت .

1 / 5امام حسین علیه السلام نزد قبر برادر

487.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عیون الأخبار ، ابن قتیبه :حسین بن علی علیه السلام نزد قبر برادرش حسن علیه السلام چنین گفت : «ای ابو محمّد ! خدا تو را رحمت کند ! حق را در هر جا که گمان وجودش می رفت ، می پاییدی و هنگامی که باطل ، در هنگامه های تقیّه فرود می آمد ، با خوش فکریِ تمام ، خدا را مقدّم می داشتی و با چشمی تیزبین ، امور بزرگ و نهان دنیا را می دیدی و دستی پاک و بی هیچ آلودگی را بر آن می گشودی و با کمترین هزینه ای ، زبانِ تیز دشمنانت را باز می داشتی . چگونه چنین نباشد ، که تو پسری از تبارِ نبوّت و شیرخوار حکمتی ، و به سوی رحمت و خوش بویی و بهشتی پُرنعمت ، روانی ؟!

خداوند ، پاداش ما و شما را بر این مصیبت ، بزرگ بدارد و به ما و شما ، تسلیت و سوگواریِ شایسته عطا کند!» .




488.عنه صلی الله علیه و آله :المناقب لابن شهرآشوب :قالَ الحُسَینُ علیه السلام لَمّا وَضَعَ الحَسَنَ علیه السلام فی لَحدِهِ :


أأَدهُنُ رَأسی أم تَطیبُ مَجالِسیورَأسُکَ مَعفورٌ (1) وأنتَ سَلیبُ أوَ استَمتِعُ الدُّنیا لِشَیءٍ اُحِبُّهُألا کُلُّ ما أدنی إلَیکَ حَبیبُ فَلا زِلتُ أبکی ما تَغَنَّت حَمامَهٌعَلَیکَ وما هَبَّت صَباً وجَنوبُ وما هَمَلَت عَینی مِنَ الدَّمعِ قَطرَهًومَا اخضَرَّ فی دَوحِ (2) الحِجازِ قَضیبُ بُکائی طَویلٌ وَالدُّموعُ غَزیرَهٌوأنتَ بَعیدٌ وَالمَزارُ قَریبُ غَریبٌ وأطرافُ البُیوتِ تَحوطُهُألا کُلُّ مَن تَحتَ التُّرابِ غَریبُ ولا یَفرَحُ الباقی خِلافَ الَّذی مَضیوکُلُّ فَتیً لِلمَوتِ فیهِ نَصیبُ فَلَیسَ حَریبا (3) مَن اُصیبَ بِمالِهِولکِنَّ مَن واری أخاهُ حَریبُ نَسیبُکُ مَن أمسی یُناجیکَ طَرفُهُولَیسَ لِمَن تَحتَ التُّرابِ نَسیبُ (4) .

1- .المعفور : المترّب المعفّر بالتراب (لسان العرب : ج 4 ص 584 «عفر») .
2- .الدوحه : الشجره العظیمه . والجمع دوح (الصحاح : ج 1 ص 361 «دوح») .
3- .الحَرَبُ : نَهب مال الإنسان وترکه لا شیء له (النهایه : ج 1 ص 358 «حرب») .
4- .المناقب لابن شهرآشوب : ج 4 ص 45 ، بحار الأنوار : ج 44 ص 160 ح 29 .



489.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :المناقب ، ابن شهرآشوب :هنگامی که امام حسین علیه السلام ، امام حسن علیه السلام را در قبر نهاد ، چنین خواند :


آیا به سرم روغن بزنم ، یا در مجالس خود ، خوش باشمدر حالی که سرِ تو بر زمین و بدنت بی لباس است ؟! یا برای آنچه دوست دارم ، از دنیا بهره بگیرم ؟![نه؛] بلکه هر آنچه به تو نزدیک تر است ، محبوب من است . تا زمانی که کبوتر ، آواز بخواندو باد صبا و جنوب بوزد ، بر تو می گریم . و مادام که از چشمم ، قطره اشکی بریزدو شاخه ای از درختان انبوه حجاز ، سرسبز شود [ ، من همچنان می گریم] . گریه من ، طولانی و اشک های من ، فراوان خواهد بود ؛چرا که تو دوری ، گرچه مزارت نزدیک است . او غریب است ، با آن که خانه ها او را احاطه کرده اند .آری! همه کسانی که زیر خاک اند ، غریب اند . بازماندگان ، پس از رفتگان ، خوش حالی نمی کنند ؛چرا که هر کسی ، بهره ای از مرگ خواهد داشت . کسی که مالش به تاراج رفته ، تهی دست نیست ؛بلکه تاراج شده ، کسی است که برادرش را با دست خود ، در دل خاک نهاده است . خویشاوند تو ، کسی است که رو در رو ، با تو سخن بگوید ؛و آن که در دل خاک قرار گرفته ، خویشاوندی ندارد . .




490.عنه صلی الله علیه و آله :قرب الإسناد عن أبی البختری عن جعفر عن أبیه [الباقر] علیهماالسلام :إنَّ الحُسَینَ بنَ عَلِیٍّ کانَ یَزورُ قَبرَ الحَسَنِ علیه السلام فی کُلِّ عَشِیَّهِ جُمُعَهٍ . (1) .

1- .قرب الإسناد : ص 139 ح 492 ، بحار الأنوار : ج 44 ص 150 ح 21 .



491.الإمام علیّ علیه السلام :قرب الإسناد به نقل از ابو البَختری ، از امام صادق ، از پدرش امام باقر علیهماالسلام : حسین بن علی علیه السلام هر غروب جمعه ، قبر حسن علیه السلام را زیارت می کرد . .




نکاتی درباره زندگی امام حسین علیه السلام پس از شهادت پدر

اشاره

در زندگی امام حسین علیه السلام پس از شهادت پدرش امیر مؤمنان علیه السلام (40 ق) تا هنگام قیام علیه حکومت یزید (60 ق) ، از نظر سیاسی اجتماعی ، چند نکته شایسته بررسی به چشم می خورد :

1 . پیرویِ همراه با تکریم ، از امام عصر خود

نخستین نکته مهم و آموزنده در زندگی امام حسین علیه السلام پس از شهادت امیر مؤمنان علیه السلام و در دوران امامت برادرش ، این است که ایشان برادر بزرگ تر خود امام حسن علیه السلام را امام زمان خود می دانست . از این رو ، از او پیروی می کرد ؛ بلکه تسلیم محض او بود . افزون بر این، امام حسین علیه السلام احترام ویژه ای برای برادر و امام خود ، قائل بود و بدین جهت ، در محضر او سخن نمی گفت و اظهار نظر نمی کرد و جلوتر از وی راه نمی رفت و در یک جمله ، پیروی و تکریم از امام حسن علیه السلام را به سرانجام رسانده بود .

2 . حمایت از صلح برادرش با معاویه

نکته دوم ، این است که بر اساس گزارش های معتبر ، هنگام صلح امام حسن علیه السلام با معاویه، جمعی از علاقه مندان به اهل بیت علیهم السلام ، از امام حسین علیه السلام خواستند که با این مصالحه سیاسی ، مخالفت کند و در مقابل معاویه بایستد ؛ولی ایشان با قاطعیت ، از صلح برادر خود با معاویه حمایت کرد ؛ (1) بلکه خود نیز با معاویه بیعت نمود و هنگامی که قیس بن سعد نظر او را در این باره جویا شد ، بر اساس گزارش کشّی ، با صراحت اعلام فرمود :



1- .ر . ک : ص 427 (تأیید صلح برادر) .



یا قیسُ! إنَّهُ إمامی یعنی الحَسنَ . (1) ای قیس! او یعنی حسن علیه السلام امام من است . ایشان حتّی پس از شهادت امام حسن علیه السلام نیز ، بیعت خود را با معاویه نقض نکرد . با این حال ، به گمان برخی از نویسندگان ، امام حسین علیه السلام با معاویه بیعت نکرد ، یا از مصالحه برادر خود ناخرسند بود ، (2) چنان که طه حسین چنین پنداشته است . (3) بی تردید ، این گمان خلاف واقع است ؛ زیرا : اوّلاً ، این گزارش ها با آنچه در منابع معتبر آمده ، معارض است . ثانیا ، حتی با صرف نظر از موضوع عصمت اهل بیت علیهم السلام ، مصالح سیاسی و اجتماعیِ خاندان رسالت ، بر نمی تافت که آن دو بزرگوار در چنین مسئله مهمّی ، با هم اختلاف داشته باشند . ثالثا ، امام حسین علیه السلام پس از شهادت برادر نیز ، تا معاویه زنده بود یعنی تا ده سال بعد همان راه مصالحه برادر را ادامه داد . بنا بر این، گزارشی که ابن شهرآشوب و ابن اعثم نقل کرده اند ، پذیرفتنی نیست . آن گزارش چنین است : طَلَبَ مُعاویه البِیْعَه مِن الحسین علیه السلام ، فَقَالَ الحسن علیه السلام : «یا معاویه! لا تکرهه؛ فإنّه لن یبایع أبدا اَوْ یُقتل، ولن یُقتل حتی یُقتل أهل بیته، ولن یقتل أهل بیته حتّی یُقتل أهل الشام؟» (4) معاویه از امام حسین علیه السلام خواست که بیعت کند ، امام حسن علیه السلام به معاویه فرمود : «او را وادار به بیعت نکن ؛ زیرا او هرگز بیعت نخواهد کرد تا کشته شود ، و او کشته نخواهد شد مگر این که اهل بیتش کشته شوند ، و



1- .ر . ک : ص 434 ح 728 .
2- .ر. ک: تهذیب الکمال : ج 6 ص 248 ، سیر أعلام النبلاء : ج 3 ص 265 ، اُسد الغابه : ج 2 ص 27 ، تاریخ دمشق : ج 13 ص 267 .
3- .انقلاب بزرگ : ج 2 ص 213.
4- .المناقب ، ابن شهرآشوب : ج 4 ص 35 ؛ الفتوح : ج 4 ص 292 .



اهل بیت او کشته نمی شوند ، مگر این که شامیان نیز کشته شوند» . برای پی بردن به نادرستی این گزارش ، گذشته از دلایلی که ذکر شد، به این نکته نیز باید توجه داشت که اگر امام حسین علیه السلام با معاویه بیعت نکرده بود ، انگیزه برای نقل آن فراوان بود ؛ حال آن که گزارش های متعدّد منابع معتبر ، مؤیّد بیعت ایشان با معاویه است و تنها در دو نقل ، موضوع عدم بیعت ایشان آمده است که ناقل یکی از آنها (یعنی ابن شهرآشوب) ، در گزارش دیگرش خلاف آن را نقل کرده است . (1) افزون بر همه این قرائن ، بهترین شاهد نادرست بودن گزارش یاد شده ، متن خود آن است ؛ زیرا می گوید : «خاندانش کشته نمی شوند ، مگر این که شامیان نیز کشته شوند» ؛ در صورتی که بعدها امام حسین علیه السلام و اهل بیت او شهید شدند ، ولی اهل شام صدمه ای ندیدند . با عنایت به آنچه گفته شد ، به نظر می سد که این گونه شایعات را دشمنان اهل بیت علیهم السلام با هدف ضربه زدن به این خاندان ، جعل کرده اند و یا این که تفاوت مشی سیاسی این دو امام که برخاسته از تفاوت شرایط سیاسی دوران امامت آنها بوده ، زمینه ساز تحلیل های نادرست تاریخی گردیده و به تدریج ، تحلیل تاریخی ، به وسیله افراد ناآگاه ، به گزارش تاریخی تبدیل شده است .

3 . جنگ تبلیغاتی با معاویه و زمینه سازی برای قیام

هر چند امام حسین علیه السلام به پیروی از امام حسن علیه السلام و برای رعایت مصالح امّت اسلامی، از صلح با معاویه حمایت کرد و خود نیز با او بیعت نمود ؛ امّا هیچ فرصتی را برای جنگ تبلیغاتی با معاویه و انتقاد شدید از عملکرد او ، از دست نداد .



1- .ر . ک : المناقب ، ابن شهرآشوب : ج 4 ص 87 . در آن جا آمده است که وقتی حسن بن علی علیه السلام از دنیا رفت ، از امام حسین علیه السلام درخواست شد که معاویه را برکنار کند ؛ امّا ایشان فرمود : «إنّ بینی و بین معاویه عهدا لا یجوز نقضه ؛ میان من و معاویه ، پیمانی است که شکستنش روا نیست» .



در این جنگ تبلیغاتی ، نهایت تدبیر و هوشمندی سیاسی امام ، مشهود است ؛ زیرا از یک سو ، با نوشتن نامه و برخوردهای حضوری ، با صراحت و شدّت تمام ، ایشان با معاویه برخورد می کرد ؛ بخصوص در جریان بیعت گرفتن برای یزید . ایشان حتّی با ازدواج یزید با دختر عبد اللّه بن جعفر و امثال او که اقدامی سیاسی از ناحیه معاویه محسوب می شد مخالفت فرموده ولی از سوی دیگر، پشت سر کارگزاران معاویه ، نماز می خواند (1) و گاه هدایای معاویه را نیز می پذیرفت . (2) از این رو ، معاویه با این که از ناحیه امام حسین علیه السلام کاملاً احساس خطر می کرد و حیات امام را مانع سیادت و قدرت مطلق خود می دانست (3) و گاه امام علیه السلام را تهدید هم می کرد ؛ امّا در عمل ، چاره ای جز مدارا با امام نداشت . بدین سان ، امام علیه السلام رفته رفته ، جنگ تبلیغاتی با معاویه را تشدید کرد تا آن که یک سال قبل از مرگ معاویه، در مِنی و در جمع دویست نفر از اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله و بیش از پانصد تن دیگر از نخبگان جهان اسلام ، در خطبه ای به تفصیل ، حقوق اهل بیت علیهم السلام را یادآور شد و آنان را به احیای آن و مبارزه با ظلم فرا خواند . (4) امام با چنین کارهایی ، برای قیام بر ضدّ حکومت بنی امیّه پس از مرگ معاویه ، زمینه سازی می کرد و منتظر فرصت مناسب بود . (5)



1- .ر . ک : ج 3 ص 33 (نمازگزاردن امام علیه السلام ، پشت سر مروان ، کارگزار معاویه) .
2- .ر . ک : ج 3 ص 35 (پذیرفتن عطایای معاویه و سرزنش او و خرده گیری بر او) .
3- .ر . ک : ج 3 ص 59 (احساس خطر معاویه از ناحیه امام علیه السلام ) .
4- .ر . ک : ج 3 ص 61 (سخنرانی امام علیه السلام یک سال پیش از مرگ معاویه) .
5- .ر . ک : ج 3 ص 69 (منتظر مرگ معاویه بودن ، برای قیام) .