گروه نرم افزاری آسمان

[ادامه بخش پنجم]


اشاره

الفصل الثانی : موقف الإمام علیه السلام فی مواجهه معاویه2 / 1رِسالَهٌ تَوبیخِیَّهٌ مِنَ الإِمامِ علیه السلام لِمُعاوِیَهَ عَلَی الظُّلمِ وَالبِدَعِالأخبار الطوال :لَمّا قُتِلَ حُجرُ بنُ عَدِیٍّ وأصحابُهُ ، استَفظَعَ أهلُ الکوفَهِ ذلِکَ استِفظاعا شَدیدا ، وکانَ حُجرٌ مِن عُظَماءِ أصحابِ عَلِیٍّ علیه السلام ، وقَد کانَ عَلِیٌّ أرادَ أن یُوَلِّیَهُ رِئاسَهَ کِندَهَ ، ویَعزِلَ الأَشعَثَ بنَ قَیسٍ ، وکِلاهُما مِن وُلدِ الحارِثِ بنِ عَمرٍو آکِلِ المُرارِ (1) ، فَأَبی حُجرُ بنُ عَدِیٍّ أن یَتَوَلَّی الأَمرَ وَالأَشعَثُ حَیٌّ . فَخَرَجَ نَفَرٌ مِن أشرافِ أهلِ الکوفَهِ إلَی الحُسَینِ بنِ عَلِیٍّ علیه السلام ، فَأَخبَروهُ الخَبَرَ ، فَاستَرجَعَ وشَقَّ عَلَیهِ ، فَأَقامَ اُولئِکَ النَّفَرُ یَختَلِفونَ إلَی الحُسَینِ بنِ عَلِیٍّ علیه السلام وعَلَی المَدینَهِ یَومِئِذٍ مَروانُ بنُ الحَکَمِ ، فَتَرَقَّی (2) الخَبَرُ إلَیهِ ، فَکَتَبَ إلی مُعاوِیَهَ یُعلِمُهُ أنَّ رِجالاً مِن أهلِ العِراقِ قَدِموا عَلَی الحُسَینِ بنِ عَلِیٍّ علیه السلام ، وهُم مُقیمونَ عِندَهُ یَختَلِفونَ إلَیهِ ، فَاکتُب إلَیَّ بِالَّذی تَری . فَکَتَبَ إلَیهِ مُعاوِیَهُ : لا تَعرِض لِلحُسَینِ فی شَیءٍ ؛ فَقَد بایَعَنا ، ولَیسَ بِناقِضِ بَیعَتِنا ولا مُخفِرِ ذِمَّتِنا . (3) وکَتَبَ إلَی الحُسَینِ علیه السلام : أمّا بَعدُ ، فَقَدِ انتَهَت إلَیَّ اُمورٌ عَنکَ لَستَ بِها حَرِیّا ، (4) لِأَنَّ مَن أعطی صَفقَهَ یَمینِهِ جَدیرٌ بِالوَفاءِ ، فَاعلَم رَحِمَکَ اللّهُ أنّی مَتی اُنکِرکَ تَستَنکِرنی ، ومَتی تَکِدنی أکِدکَ ، فَلا یَستَفِزَّنَّکَ السُّفَهاءُ الَّذینَ یُحِبّونَ الفِتنَهَ ، وَالسَّلامُ . فَکَتَبَ إلَیهِ الحُسَینُ علیه السلام : ما اُریدُ حَربَکَ ، ولَا الخِلافَ عَلَیکَ . (5)

.

1- .المرار : نبت لا یستطاع ذوقه من مرارته ، والحارث ، ابن آکل المرار : من ملوک الیمن ، کان فی سفر فأصابهم الجوع ، فأکل المرار حتّی شبع فنجا ومات أصحابه (کتاب العین : ص 760 «مرر») .
2- .رَقی إلیّ : رفع (مجمع البحرین : ج 2 ص 726 «رقی») .
3- .أخفر الذمّه : لم یفِ بها (لسان العرب : ج 4 ص 254 «خفر») .
4- .حَرِیّ : أی جدیر وخلیق (النهایه : ج 1 ص 375 «حرا») .
5- .الأخبار الطوال : ص 224 .



فصل دوم : موضع امام علیه السلام در رویارویی با معاویه

2 / 1نامه توبیخ آمیز امام علیه السلام به معاویه ، در باره ستم ها و بدعت هایش

الأخبار الطوال :هنگامی که حُجر بن عدی و یارانش کشته شدند ، کوفیان آن را سخت زشت و ناپسند شمردند ؛ زیرا حُجر ، از اصحاب بزرگ علی علیه السلام بود و علی علیه السلام قصد داشت اشعث بن قیس را برکنار کند و حجر را به جای او به ریاست قبیله کنده بگمارد . هر دوی آنها از فرزندان حارث بن عمرو ، خورنده مرار ، (1) بودند ؛ امّا حُجر ، ریاست را تا زمانی که اشعث زنده بود ، نپذیرفت . از این رو ، چند تن از کوفیان به سوی حسین علیه السلام رفتند و واقعه [ی شهادت حجر ]را خبر دادند . امام حسین علیه السلام کلمه استرجاع بر زبان راند و این موضوع بر او گران آمد . این چند تن ، در مدینه ماندند و نزد امام حسین علیه السلام رفت و آمد داشتند . گزارش این ماجرا به مروان رسید که آن هنگام ، فرماندار مدینه بود . او به معاویه نوشت که : مردانی از عراق بر حسین بن علی وارد شده ، نزد او اقامت نموده اند و با او رفت و آمد می کنند . نظر خود را برای من بنویس . معاویه به او نوشت : در این باره ، هیچ متعرّض حسین مشو . او با ما بیعت کرده است و بیعت خود را نمی شکند و پیمان خود را زیر پا نمی نهد . و به حسین علیه السلام نوشت : امّا بعد ، خبر کارهایی از تو به من رسیده که شایسته تو نیست ؛ زیرا آن که دست بیعت داد ، سزاوار وفاست . بِدان خدایت رحمت کند که هر گاه سرزنشت کنم ، از من بیزار می شوی و هر گاه به من نیرنگ بزنی ، به تو نیرنگ می زنم . پس نابخردانِ فتنه جو ، تو را سبک نکنند . والسلام . پس حسین علیه السلام به او نوشت: «من ، سرِ جنگ و مخالفت با تو ندارم» .

.

1- .مُرار، گیاه تلخی است و آن را نمی توان به آسانی خورد؛ امّا حارث بن عمرو که از پادشاهان یمن بود ، در سفری دچار گرسنگی و بی غذایی شد و با خوردن آن ، توانست خود را نجات دهد، هر چند همراهانش مردند .



أنساب الأشراف :کانَ رِجالٌ مِن أهلِ العِراقِ ولُثمانُ (1) أهلِ الحِجازِ یَختَلِفونَ إلَی الحُسَینِ علیه السلام ، یُجِلّونَهُ ویُعَظِّمونَهُ ویَذکُرونَ فَضلَهُ ویَدعونَهُ إلی أنفُسِهِم ، ویَقولونَ : إنّا لَکَ عَضُدٌ ویَدٌ ، لِیَتَّخِذُوا الوَسیلَهَ إلَیهِ ، وهُم لا یَشُکّونَ فی أنَّ مُعاوِیَهَ إذا ماتَ لَم یَعدِلِ النّاسُ بِحُسَینٍ علیه السلام أحَدا . فَلَمّا کَثُرَ اختِلافُ النّاسِ إلیهِ ، أتی عَمرُو بنُ عُثمانَ بنِ عَفّانَ مَروانَ بنَ الحَکَمِ وهُوَ إذ ذاکَ عامِلُ مُعاوِیَهَ عَلَی المَدینَهِ فَقالَ لَهُ : قَد کَثُرَ اختِلافُ النّاسِ إلی حُسَینٍ ، وَاللّهِ إنّی لَأَری أنَّ لَکُم مِنهُ یَوما عَصیبا . فَکَتَبَ مَروانُ ذلِکَ إلی مُعاوِیَهَ ، فَکَتَبَ إلَیهِ مُعاوِیَهُ : بِأَنِ اترُک حُسَینا ما تَرَکَکَ ولَم یُظهِر عَداوَتَهُ ، ویُبدی صَفحَتَهُ (2) . وَاکمُن (3) عَنهُ کُمونَ الثَّری (4) إن شاءَ اللّهُ وَالسَّلامُ . وکَتَبَ مُعاوِیَهُ إلَی الحُسَینِ علیه السلام : أمّا بَعدُ فَقَد اُنهِیَت إلَیَّ عَنکَ اُمورٌ إن کانَت حَقّا فَإِنّی لَم أکُن أظُنُّها بِکَ رَغبَهً عَنها ، وإن کانَت باطِلاً فَأَنتَ أسعَدُ النّاسِ بِمُجانَبَتِها ، وبِحَظِّ نَفسِکَ تَبدَأُ ، وبِعَهدِ اللّهِ توفی ، فَلا تَحمِلنی عَلی قَطیعَتِکَ وَالإِساءَهِ إلَیکَ ؛ فَإِنّی مَتی أنکَرتُکَ تُنکِرُنی ، ومَتی تَکِدنی أکِدکَ ، فَاتَّقِ اللّهَ یا حُسَینُ فی شَقِّ عَصَا الاُمَّهِ ، وأن تَرُدَّهُم فی فِتنَهٍ ! ! فَکَتَبَ إلَیهِ الحُسَینُ علیه السلام کِتابا غَلیظا یَعُدُّ عَلَیهِ فیهِ ما فَعَلَ فی أمرِ زیادٍ ، وفی قَتلِ حُجرٍ ، ویَقولُ لَهُ : إنَّکَ قَد فُتِنتَ بِکَیدِ الصّالِحینَ مُذ خَلَفتَ ! فَکِدنی ما بَدا لَکَ ! وکانَ آخِرُ نَصِّ الکِتابِ : «وَالسَّلامُ عَلی مَنِ اتَّبَعَ الهُدی» (5) . (6)

.

1- .اللِثامُ : ما علی الفم من نقاب (القاموس المحیط : ج 4 ص 174 «لثم») . لفظه «لُثمان» أی المتلثّمون وهم المتنقّبون ، وهو کاشف عن معروفیّتهم ، حیث أرادوا بتلثّمهم أن لا یُعرفوا ، ویؤیّد ذلک نصّ رجال الکشّی الوارد فی الحدیث 744 ، حیث قال : «وجوه أهل الحجاز» .
2- .یقال لمن خالف وکاشف : قد أبدی صفحته (راجع : شرح نهج البلاغه لابن أبی الحدید : ج 18 ص 371) .
3- .کَمَنَ : اختفی ومنه الکمین فی الحرب (الصحاح : ج 6 ص 2188 «کمن») .
4- .الثَری : التراب الندیّ (القاموس المحیط : ج 4 ص 308 «الثّری») .
5- .هذا السلام جزءٌ من الآیه 48 من سوره طه ، التی علّم اللّه سبحانه فیها موسی وهارون علیهماالسلام کیفیّه الکلام مع فرعون ، وهو نوع تعریضٍ منه علیه السلام بمعاویه .
6- .أنساب الأشراف : ج 3 ص 366 .



أنساب الأشراف :مردانی از عراق و [سرشناسانی] نقابدار (1) از حجاز ، نزد حسین علیه السلام رفت و آمد می کردند و او را گرامی و بزرگ می داشتند و فضل او را یاد می کردند و او را به سوی خود فرا خوانده ، می گفتند : ما برای تو ، دست و بازو هستیم . تا بدین وسیله ، نزد او جایی داشته باشند ؛ زیرا تردید نداشتند که چون معاویه بمیرد ، مردم هیچ کس دیگری را [در کار خلافت ، ]با حسین علیه السلام برابر نمی نهند . هنگامی که آمد و شدِ مردم به سوی او فراوان شد ، عمرو بن عثمان بن عفّان ، نزد مروان بن حَکَم که آن روزها کارگزار مدینه از سوی معاویه بود رفت و به او گفت : آمد و شدِ مردم نزد حسین ، فراوان شده و به خدا سوگند ، می بینم که او روز سختی را برایتان پیش می آورد . مروان نیز آن را به معاویه نوشت و معاویه هم در پاسخ نوشت : حسین را تا آن زمان که به تو کاری ندارد و دشمنی اش را آشکار نکرده و سرِ ناسازگاری برنداشته است ، رها کن و در نهایتِ اختفا ، مراقبش باش . والسلام . و [نیز] معاویه به حسین علیه السلام نوشت : امّا بعد ، کارهایی از تو به من خبر رسیده است ، که اگر درست باشد ، نمی پنداشتم تو آنها را انجام ندهی و اگر نادرست باشد ، تو کام رواترینِ مردم به دوری از آنهایی و در این صورت ، نصیب خود می بری و به عهد خدا ، وفا می کنی . پس مرا وادار مکن که از تو ببُرم و به تو بدی نمایم که هر گاه سرزنشت کنم ، از من بیزار می شوی و هر گاه با من نیرنگ بزنی ، به تو نیرنگ می زنم . ای حسین! از در هم شکستنِ اجتماع این امّت و باز گرداندن آنها به فتنه ، پروا کن ! امام حسین علیه السلام نیز نامه تندی به معاویه نوشت و در آن ، کارهای خلاف او را در الحاق زیاد بن سُمیّه [به ابو سفیان] و کشتن حُجر بن عَدی ، بر شمرد و به او فرمود: «تو از آغاز خلافتت ، دچار نیرنگ زدن به نیکان شده ای . پس هر نیرنگی داری ، بیاور» و در پایان نامه آمده بود: « «و سلام بر کسی که دنباله رو هدایت باشد!» » . (2)

.

1- .واژه «لُثمان» در متن عربی ، به معنای نقابداران است و این ، حاکی از آن است که این افراد ، سرشناس بوده اند ؛ ولی نقاب می زده اند تا شناسایی نشوند . متن رجال الکشّی که در حدیث 744 می آید ، مؤیّد این احتمال است ، آن جا که می گوید : «وجوه أهل الحجاز ؛ (سرشناسان حجاز )» .
2- .این سلام ، بخشی از آیه 48 از سوره طه است که خداوند در آن ، چگونگیِ سخن گفتن با فرعون را به موسی و هارون علیهماالسلام می آموزد و این ، نوعی تعریض از امام علیه السلام به معاویه است .



أنساب الأشراف :کَتَبَ مُعاوِیَهُ إلَی الحُسَینِ بنِ عَلِیٍّ علیه السلام : أمّا بَعدُ ، فَقَدِ انتَهَت إلَیَّ عَنکَ اُمورٌ أرغَبُ (1) بِکَ عَنها ، فَإِن کانَت حَقّا لَم اُقارَّکَ (2) عَلَیها ، ولَعَمری إنَّ مَن أعطی صَفقَهَ یَمینِهِ وعَهدَ اللّهِ ومیثاقَهُ لَحَرِیٌّ بِالوَفاءِ . وإن کانَت باطِلاً فَأَنتَ أسعَدُ النّاسِ بِذلِکَ ، وبِحَظِّ نَفسِکَ تَبدَأُ ، وبِعَهدِ اللّهِ توفی ، فَلا تَحمِلنی عَلی قَطیعَتِکَ وَالإِساءَهِ بِکَ ، فَإِنّی مَتی اُنکِرکَ تُنکِرنی ، ومَتی تَکِدنی أکِدکَ ، فَاتَّقِ شَقَّ عَصا هذِهِ الاُمَّهِ وأن یَرجِعوا عَلی یَدِکَ إلَی الفِتنَهِ ، فَقَد جَرَّبتَ النّاسَ وبَلَوتَهُم ، وأبوکَ کانَ أفضَلَ مِنکَ ، وقَد کانَ اجتَمَعَ عَلَیهِ رَأیُ الَّذینَ یَلوذونَ بِکَ ، ولا أظُنُّهُ یَصلُحُ لَکَ مِنهُم ما کانَ فَسَدَ عَلَیهِ ، فَانظُر لِنَفسِکَ ودینِکَ «وَ لَا یَسْتَخِفَّنَّکَ الَّذِینَ لَا یُوقِنُونَ » (3) . فَکَتَبَ إلَیهِ الحُسَینُ علیه السلام : أمّا بَعدُ ، فَقَد بَلَغَنی کِتابُکَ تَذکُرُ أنَّهُ بَلَغَتکَ عَنّی اُمورٌ تَرغَبُ عَنها ، فَإِن کانَت حَقّا لَم تُقارَّنی عَلَیها ، ولَن یَهدِیَ إلَی الحَسَناتِ ویُسَدِّدَ لَها إلَا اللّهُ . فَأَمّا ما نُمِّیَ إلَیکَ فَإِنّما رَقّاهُ المَلّاقونَ (4) المَشّاؤونَ بِالنَّمائِمِ (5) ، المُفَرِّقونَ بَینَ الجَمیعِ ، وما أریدُ حَربا لَکَ ولا خِلافا عَلَیکَ ، وَایمُ اللّهِ لَقَد تَرَکتُ ذلِکَ وأنَا أخافُ اللّهَ فی تَرکِهِ ، وما أظُنُّ اللّهَ راضِیا عَنّی بِتَرکِ مُحاکَمَتِکَ إلَیهِ ، ولا عاذِری دونَ الإِعذارِ إلَیهِ فیکَ وفی أولِیائِکَ القاسِطینَ المُلحِدینَ ، حِزبِ الظّالِمینَ وأولِیاءِ الشَّیاطینِ . ألَستَ قاتِلَ حُجرِ بنِ عَدِیٍّ وأصحابِهِ المُصَلّینَ العابِدینَ ، الَّذینَ یُنکِرونَ الظُّلمَ ویَستَعظِمونَ البِدَعَ ولا یَخافونَ فِی اللّهِ لَومَهَ لائِمٍ ، ظُلما وعُدوانا ، بَعدَ إعطائِهِمُ الأَمانَ بِالمَواثیقِ وَالأَیمانِ المُغَلَّظَهِ ؟ أوَلَستَ قاتِلَ عَمرِو بنِ الحَمِقِ صاحِبِ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، الَّذی أبلَتهُ العِبادَهُ وصَفَّرَت لَونَهُ وأنحَلَت جِسمَهُ ؟ أوَلَستَ المُدَّعِیَ زِیادَ بنَ سُمَیَّهَ المَولودَ عَلی فِراشِ عُبَیدِ عَبدِ ثَقیفٍ ، وزَعَمتَ أنَّهُ ابنُ أبیکَ ، وقَد قالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : «الوَلَدُ لِلفِراشِ ولِلعاهِرِ الحَجَرُ» ، فَتَرَکتَ سُنَّهَ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله وخالَفتَ أمرَهُ مُتَعَمِّدا ، وَاتَّبَعتَ هَواکَ مُکَذِّبا بِغَیرِ هُدیً مِنَ اللّهِ ، ثُمَّ سَلَّطتَهُ عَلَی العِراقَینِ (6) فَقَطَعَ أیدِی المُسلِمینَ وسَمَلَ (7) أعیُنَهُم ، وصَلَبَهُم عَلی جُذوعِ النَّخلِ ؛ کَأَنَّکَ لَستَ مِنَ الاُمَّهِ وکَأَنَّها لَیسَت مِنکَ ، وقَد قالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : «مَن ألحَقَ بِقَومٍ نَسَبا لَیسَ لَهُم فَهُوَ مَلعونٌ» ؟ أوَلَستَ صاحِبَ الحَضرَمِیّینَ الَّذینَ کَتَبَ إلَیکَ ابنُ سُمَیَّهَ أنَّهُم عَلی دینِ عَلِیٍّ ، فَکَتَبتَ إلَیهِ : اُقتُل مَن کانَ عَلی دینِ عَلِیٍّ ورَأیِهِ ؟ فَقَتَّلَهُم ومَثَّلَ بِهِم بِأَمرِکَ ، ودینُ عَلِیٍّ دینُ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله الَّذی کانَ یَضرِبُ عَلَیهِ أباکَ ، وَالَّذِی انتِحالُکَ (8) إیّاهُ أجلَسَکَ مَجلِسَکَ هذا ، ولَولا هُوَ کانَ أفضَلُ شَرَفِکَ تَجَشُّمَ (9) الرِّحلَتَینِ فی طَلَبِ الخُمورِ . وقُلتَ : اُنظُر لِنَفسِکَ ودینِکَ وَالاُمَّهِ ، وَاتَّقِ شَقَّ عَصَا الاُلفَهِ ، وأن تَرُدَّ النّاسَ إلَی الفِتنَهِ ! فَلا أعلَمُ فِتنَهً عَلَی الاُمَّهِ أعظَمَ مِن وِلایَتِکَ عَلَیها ، ولا أعلَمُ نَظَرا لِنَفسی ودینی أفضَلَ مِن جِهادِکَ ، فَإِن أفعَلهُ فَهُوَ قُربَهٌ إلی رَبّی ، وإن أترُکهُ فَذَنبٌ أستَغفِرُ اللّهَ مِنهُ فی کَثیرٍ مِن تَقصیری ، وأسأَلُ اللّهَ تَوفیقی لِأَرشَدِ اُموری . وأمّا کَیدُکَ إیّایَ ، فَلَیسَ یَکونُ عَلی أحَدٍ أضَرَّ مِنهُ عَلَیکَ ، کَفِعلِکَ بِهؤُلاءِ النَّفَرِ الَّذینَ قَتَلتَهُم ومَثَّلتَ بِهِم بَعدَ الصُّلحِ مِن غَیرِ أن یَکونوا قاتَلوکَ ولا نَقَضوا عَهدَکَ ، إلّا مَخافَهَ أمرٍ لَو لَم تَقتُلهُم مِتَّ قَبلَ أن یَفعَلوهُ ، أو ماتوا قَبلَ أن یُدرِکوهُ . فَأَبشِر یا مُعاوِیَهُ بِالقِصاصِ ، وأیقِن بِالحِسابِ ، وَاعلَم أنَّ للّهِِ کِتابا لا یُغادِرُ صَغیرَهً ولا کَبیرَهً إلّا أحصاها ، ولَیسَ اللّهُ بِناسٍ لَکَ أخذَکَ بِالظِّنَّهِ ، وقَتلَکَ أولِیاءَهُ عَلَی الشُّبهَهِ وَالتُّهمَهِ ، وأخذَکَ النّاسَ بِالبَیعَهِ لِابنِکَ غُلامٍ سَفیهٍ یَشرَبُ الشَّرابَ ویَلعَبُ بِالکِلابِ ، ولا أعلَمُکَ إلّا خَسِرتَ نَفسَکَ ، وأوبَقتَ (10) دینَکَ ، وأکَلتَ أمانَتَکَ ، وغَشَشتَ رَعِیَّتَکَ ، وتَبَوَّأتَ مَقعَدَکَ مِنَ النّارِ ، فَبُعدا لِلقَومِ الظّالِمینَ ! (11)

.

1- .رغبت عن الشیء : إذا لم ترده وزهدت فیه (الصحاح : ج 1 ص 137 «رغب») .
2- .لا أقارک علی ما أنت علیه ، أی لا أقرّ معک (تاج العروس : ج 7 ص 388 «قرر») .
3- .الروم : 60 .
4- .المَلَقُ : الزیاده فی التودّد والدعاء والتضرّع فوق ما ینبغی (النهایه : ج 4 ص 358 «ملق») .
5- .النَمُّ : إظهار الحدیث بالوشایه ، والنمیمه : الوشایه ، ورجل نمّام (مفردات ألفاظ القرآن : ص 825 «نم») .
6- .العِراقان : البصره والکوفه (لسان العرب : ج 10 ص 248 «عرق») .
7- .سملُ العین : فقؤها (الصحاح : ج 5 ص 1732 «سمل») .
8- .فلان ینتحل مذهب کذا وقبیله کذا ؛ إذا انتسب إلیه (الصحاح : ج 5 ص 1827 «نحل») .
9- .جشمت الأمر بالکسر : إذا تکلّفته علی مشقّه (الصحاح : ج 5 ص 1888 «جشم») .
10- .تُوبِقُ دِینَکَ : أی تُهلکه وتضیّعه (مجمع البحرین : ج 3 ص 1900 «وبق») .
11- .أنساب الأشراف : ج 5 ص 128 ، الإمامه والسیاسه : ج 1 ص 201 و 202 نحوه .



أنساب الأشراف:معاویه به حسین بن علی علیه السلام نوشت: امّا بعد ، در باره تو ، خبر اموری به من رسیده که دوست دارم تو را از آنها دور ببینم . اگر خبرْ درست باشد ، از تو نمی پذیرم و به جانم سوگند ، کسی که دست وفا و عهد داده و پیمان بسته ، سزاوار وفا کردن است ، و اگر نادرست باشد ، تو کام رواترینِ مردم به آن هستی و حظّ خود می بری و به عهد خدا ، وفا می کنی . پس مرا وادار مکن که از تو ببُرم و به تو بدی نمایم ، که من هر گاه سرزنشت کنم ، انکارم می کنی و هر گاه به من نیرنگ بزنی ، به تو نیرنگ می زنم . پس ، از در هم شکستن اجتماع این امّت و بازگرداندن آنها به فتنه ، پروا کن ؛ چرا که تو مردم را آزموده ای و تجربه کرده ای و پدرت از تو برتر بود و همه این افرادی که به تو پناه آورده اند ، گرد او جمع شده بودند و گمان نمی برم که آنچه را برای پدرت تباه کردند ، برای تو به سامان آورند . پس به خود و دینت بنگر «و کسانی که یقین ندارند ، تو را سبُک نکنند» . حسین علیه السلام در پاسخ نوشت : «امّا بعد ، نامه ات به من رسید . نوشته بودی که در باره من ، خبرهایی به تو رسیده که آنها را دوست نداری و اگر درست باشد ، از من نمی پذیری ، و [کسی] جز خداوند ، به سوی نیکویی ها راه نمی نماید و بر آنها استوار نمی دارد . امّا سخن چینیِ انجام شده برای تو را چاپلوسان سخن چینِ تفرقه افکن در میان جماعت ، انجام داده اند . من سرِ جنگ و مخالفت با تو ندارم . سوگند به خدا ، آن را وا نهاده ام و من از این وا نهادن ، از خدا می ترسم و گمان نمی کنم خداوند از این که دشمنی با تو را کنار گذاشته ام ، خشنود باشد و در باره تو و دوستان متجاوز مُلحدت که حزب ستمکاران و دار و دسته شیطان اند ، کمترین عذری را از من بپذیرد . آیا تو حُجر بن عدی و یارانش را [به ستم] نکشتی ؛ آنان که نمازگزار و عابد بودند و ستم را زشت و بدعت ها را دهشتناک می شمردند و از سرزنش هیچ سرزنشگری در راه خدا نمی ترسیدند ؟ این قتل را پس از امان دادن به آنها ، با همه وثیقه ها و سوگندهای غلیظ ، انجام دادی . آیا تو قاتل عمرو بن حَمِق ، صحابی پیامبر صلی الله علیه و آله ، نیستی که عبادت ، فرسوده اش کرده بود و رنگش را زرد و بدنش را لاغر نموده بود؟ آیا تو زیاد بن سمیّه را که بر بستر عُبَید (برده ثقیف) زاده شده بود ، پسر پدرت نخواندی ، در حالی که پیامبر صلی الله علیه و آله فرموده بود : فرزند ، متعلّق به بستر [ِ زوجیت ]است و برای زناکار ، سنگ است ؟ تو سنّت پیامبر خدا را وا نهادی و به عمد ، با فرمان او مخالفت کردی و از سرِ تکذیب ، هوس خود را دنبال کردی ، بی آن که ره نمودی از جانب خدا داشته باشی . سپس زیاد را بر کوفه و بصره مسلّط کردی تا دستان مسلمانان را قطع کند و چشمان آنان را با میله داغ ، بر کَنَد و به شاخه های نخل بیاویزد . گویی تو از امّت نیستی و امّت هم از تو نیستند ، که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود : هر کس بیگانه ای را جزء خاندان قومی حساب کند که خویشاوند آنان نیست ، ملعون است . آیا تو همان نیستی که [زیاد] ابن سمیّه به تو نوشت : حَضْرَمیان ، بر دین علی هستند . و تو به او نوشتی : هر کس را که بر دین علی و اندیشه اوست ، بکُش . و او هم به فرمان تو ، آنان را کُشت و مُثلِه کرد ؟ دین علی علیه السلام ، دین محمّد صلی الله علیه و آله است که بر سرِ آن با پدرت می جنگید ؛ کسی که تو با بستن خود به [آیین] او ، بر این جایگاه نشسته ای و اگر آن نبود ، برترین شرف تو ، زحمت ترتیب دادن دو سفر [ِ زمستانی و تابستانی قریش ] در طلب شراب بود . گفته ای: به خودت و دینت و به امّت بیندیش و اجتماع و اُلفت امّت را نشکن و مردم را به فتنه باز نگردان . من فتنه ای بزرگ تر از فرمان رواییِ تو بر این امّت ، نمی شناسم و برای خود و دینم ، رأی ای برتر از جهاد با تو نمی دانم . اگر جهاد کنم ، مایه نزدیکیِ من به پروردگارم است و اگر آن را وا گذارم ، گناهی است که از فراوانیِ کوتاهی ام در آن ، از خدا مغفرت می طلبم و از خدا می خواهم که به درست ترین کار ، موفّقم بدارد . امّا زیان نیرنگ تو با من ، بیش از هر کس دیگر ، به خودت می رسد ، مانند همین کار تو با این چند تنی که آنان را کُشتی و مُثله شان نمودی ، با آن که آنان ، در حال صلح با تو بودند ؛ نه با تو جنگیده و نه پیمانت را شکسته بودند ، و فقط از چیزی (قیامی) ترسیدی که اگر هم آنان را نمی کُشتی ، پیش از آن که آنها کاری کنند ، می مُردی و یا آنان پیش از رسیدن به آن ، می مُردند . پس ای معاویه قصاص را در پیشِ رو داری . به حساب ، یقین داشته باش و بدان که خدا ، نوشته ای دارد که هیچ کار کوچک و بزرگی نیست ، جز آن که آن را بر شمرده است . خدا فراموش نمی کند دستگیر کردن هایت را به خاطر گمان [و بدبینی] ، و کُشتن اولیا را از روی شُبهه و تهمت ، و بیعت گرفتنت را از مردم برای پسرت ، آن جوانِ نابخردِ شرابخوار و سگباز ! جز این نمی دانم که خود را تباه کردی و دینت را هلاک نمودی و امانتت را خوردی و مردمت را فریفتی و جایگاهی از آتش برای خود بر گرفتی . پس دور باد قوم ستمکار از رحمت خداوند!» .

.


رجال الکشّی :رُوِیَ أنَّ مَروانَ بنَ الحَکَمِ کَتَبَ إلی مُعاوِیَهَ وهُوَ عامِلُهُ عَلَی المَدینَهِ : أمّا بَعدُ ، فَإِنَّ عَمرَو بنَ عُثمانَ ذَکَرَ أنَّ رِجالاً (1) مِن أهلِ العِراقِ ووُجوهَ أهلِ الحِجازِ ، یَختَلِفونَ إلَی الحُسَینِ بنِ عَلِیٍّ، وذَکَرَ أنَّهُ لایَأمَنُ وُثوبَهُ ، وقَد بَحَثتُ عَن ذلِکَ فَبَلَغَنی أنَّهُ یُریدُ الخِلافَ یَومَهُ هذا ، ولَستُ آمَنُ أن یَکونَ هذا أیضا لِما بَعدَهُ ، فَاکتُب إلَیَّ بِرَأیِکَ فی هذا ، وَالسَّلامُ . فَکَتَبَ إلَیهِ مُعاوِیَهُ : أمّا بَعدُ : فَقَد بَلَغَنی کِتابُکَ وفَهِمتُ ما ذَکَرتَ فیهِ مِن أمرِ الحُسَینِ ، فَإِیّاکَ أن تَعرِضَ لِلحُسَینِ فی شَیءٍ ، وَاترُک حُسَینا ما تَرَکَکَ ؛ فَإِنّا لا نُریدُ أن تَعرِضَ لَهُ فی شَیءٍ ما وَفی بِبَیعَتِنا ولَم یَنزُ (2) عَلی سُلطانِنا ، فَاکمُن عَنهُ ما لَم یُبدِ لَکَ صَفحَتَهُ ، وَالسَّلامُ . وکَتَبَ مُعاوِیَهُ إلَی الحُسَینِ بنِ عَلِیٍّ علیه السلام : أمّا بَعدُ ، فَقَدِ انتَهَت (3) إلَیَّ اُمورٌ عَنکَ ، إن کانَت حَقّا فَقَد أظُنُّکَ تَرَکتَها رَغبَهً فَدَعها ، ولَعَمرُ اللّهِ ، إنَّ مَن أعطَی اللّهَ عَهدَهُ ومیثاقَهُ لَجَدیرٌ بِالوَفاءِ . وإن کانَ الَّذی بَلَغَنی باطِلاً فَإِنَّکَ أنتَ أعذَلُ (4) النّاسِ لِذلِکَ ، وعِظ نَفسَکَ فَاذکُرهُ ولِعَهدِ اللّهِ أوفِ ، فَإِنَّکَ مَتی ما اُنکِرکَ تُنکِرنی ومَتی أکِدکَ تَکِدنی ، فَاتَّقِ شَقَّکَ عَصا هذِهِ الاُمَّهِ وأن یَرُدَّهُمُ اللّهُ عَلی یَدَیکَ فی فِتنَهٍ ، وقَد عَرَفتَ النّاسَ وبَلَوتَهُم ، فَانظُر لِنَفسِکَ ولِدینِکَ ولِاُمَّهِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله ، ولا یَستَخِفَّنَّکَ السُّفَهاءُ وَالَّذینَ لا یَعلَمونَ . فَلَمّا وَصَلَ الکِتابُ إلَی الحُسَینِ علیه السلام کَتَبَ إلَیهِ : أمّا بَعدُ فَقَد بَلَغَنی کِتابُکَ تَذکُرُ أنَّهُ قَد بَلَغَکَ عَنّی اُمورٌ أنتَ لی عَنها راغِبٌ وأنَا لِغَیرِها عِندَکَ جَدیرٌ ، فَإِنَّ الحَسَناتِ لا یَهدی لَها ولا یَرُدُّ إلَیها إلَا اللّهُ . وأمّا ما ذَکَرتَ أنَّهُ انتَهی إلَیکَ عَنّی ، فَإِنَّهُ إنَّما رَقاهُ إلَیکَ المَلّاقونَ المَشّاؤونَ بِالنَّمیمِ ، وما اُریدُ لَکَ حَربا ولا عَلَیکَ خِلافا ، وَایمُ اللّهِ ، إنّی لَخائِفٌ للّهِِ فی تَرکِ ذلِکَ ، وما أظُنُّ اللّهَ راضِیا بِتَرکِ ذلِکَ ، ولا عاذِرا بِدونِ الإِعذارِ فیهِ إلَیکَ ، وفی أولِیائِکَ القاسِطینَ المُلحِدینَ حِزبِ الظَّلَمَهِ وأولِیاءِ الشَّیاطینِ . ألَستَ القاتِلَ حُجرَ بنَ عَدِیٍّ أخا کِندَهَ ، وَالمُصَلّینَ العابِدینَ الَّذینَ کانوا یُنکِرونَ الظُّلمَ ویَستَعظِمونَ البِدَعَ ولا یَخافونَ فِی اللّهِ لَومَهَ لائِمٍ ، ثُمَّ قَتَلتَهُم ظُلما وعُدوانا مِن بَعدِ ما کُنتَ أعطَیتَهُمُ الأَیمانَ المُغَلَّظَهَ وَالمَواثیقَ المُؤَکَّدَهَ ، لا تَأخُذُهُم بِحَدَثٍ کانَ بَینَکَ وبَینَهُم ولا بِإِحنَهٍ (5) تَجِدُها فی نَفسِکَ . أوَلَستَ قاتِلَ عَمرِو بنِ الحَمِقِ صاحِبِ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، العَبدِ الصّالِحِ الَّذی أبلَتهُ العِبادَهُ فَنَحَلَ جِسمُهُ وصُفِّرَت لَونُهُ ، بَعدَما آمَنتَهُ وأعطَیتَهُ مِن عُهودِ اللّهِ ومَواثیقِهِ ما لَو أعطَیتَهُ طائِرا لَنَزَلَ إلَیکَ مِن رَأسِ الجَبَلِ ، ثُمَّ قَتَلتَهُ جُرَأَهً عَلی رَبِّکَ وَاستِخفافا بِذلِکَ العَهدِ ؟ أوَ لَستَ المُدَّعِیَ زِیادَ بنَ سُمَیَّهَ المَولودَ عَلی فِراشِ عُبَیدِ ثَقیفٍ ، فَزَعَمتَ أنَّهُ ابنُ أبیکَ ، وقَد قالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : «الوَلَدُ لِلفِراشِ ولِلعاهِرِ الحَجَرُ» فَتَرَکتَ سُنَّهَ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله تَعَمُّدا ، وتَبِعتَ هَواکَ بِغَیرِ هُدیً مِنَ اللّهِ . ثُمَّ سَلَّطتَهُ عَلَی العِراقَینِ ، یَقطَعُ أیدِی المُسلِمینَ وأرجُلَهُم ، ویَسمُلُ أعیُنَهُم ، ویُصَلِّبُهُم عَلی جُذوعِ النَّخلِ ، کَأَنَّکَ لَستَ مِن هذِهِ الاُمَّهِ ولَیسوا مِنکَ ؟ أوَ لَستَ صاحِبَ الحَضرَمِیّینَ الَّذینَ کَتَبَ فیهِمُ ابنُ سُمَیَّهَ أنَّهُم کانوا عَلی دینِ عَلِیٍّ علیه السلام ؟ فَکَتَبتَ (6) إلَیهِ أنِ اقتُل کُلَّ مَن کانَ عَلی دینِ عَلِیٍّ فَقَتَّلَهُم ومَثَّلَهُم ؟ ودینُ عَلِیٍّ علیه السلام سِرُّ اللّهِ الَّذی کانَ یَضرِبُ عَلَیهِ أباکَ ویَضرِبُکَ ، وبِهِ جَلَستَ مَجلِسَکَ الَّذی جَلَستَ ، ولَولا ذلِکَ لَکانَ شَرَفُکَ وشَرَفُ أبیکَ الرِّحلَتَینِ . وقُلتَ فیما قُلتَ : «اُنظُر لِنَفسِکَ ولِدینِکَ ولِاُمَّهِ مُحَمَّدٍ ، وَاتَّقِ شَقَّ عَصا هذِهِ الاُمَّهِ وأن تَرُدَّهُم إلی فِتنَهٍ» وإنّی لا أعلَمُ فِتنَهً أعظَمَ عَلی هذِهِ الاُمَّهِ مِن وِلایَتِکَ عَلَیها ، ولا أعلَمُ نَظَرا لِنَفسی ولِدینی ولِاُمَّهِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وعَلَینا أفضَلَ مِن أن اُجاهِدَکَ ؛ فَإِن فَعَلتُ فَإِنَّهُ قُربَهٌ إلَی اللّهِ ، وإن تَرَکتُهُ فَإِنّی أستَغفِرُ اللّهَ لِدینی ، وأسأَلُهُ تَوفیقَهُ لِاءِرشادِ أمری . وقُلتَ فیما قُلتَ : «إنّی إن أنکَرتُکَ تُنکِرُنی وإن أکِدکَ تَکِدنی»! فَکِدنی ما بَدا لَکَ ، فَإِنّی أرجو ألّا یَضُرَّنی کَیدُکَ فِیَّ ، وأن لا یَکونَ عَلی أحَدٍ أضَرَّ مِنهُ عَلی نَفسِکَ ، عَلی أنَّکَ قَد رَکِبتَ بِجَهلِکَ ، وتَحَرَّصتَ عَلی نَقضِ عَهدِکَ ، ولَعَمری ما وَفَیتَ بِشَرطٍ . ولَقَد نَقَضتَ عَهدَکَ بِقَتلِکَ هؤُلاءِ النَّفَرِ الَّذینَ قَتَلتَهُم بَعدَ الصُّلحِ وَالأَیمانِ وَالعُهودِ وَالمَواثیقِ ، فَقَتَلتَهُم مِن غَیرِ أن یَکونوا قاتَلوا وقُتِلوا ، ولَم تَفعَل ذلِکَ بِهِم إلّا لِذِکرِهِم فَضلَنا وتَعظیمِهِم حَقَّنا ، فَقَتَلتَهُم مَخافَهَ أمرٍ لَعَلَّکَ لَو لَم تَقتُلهُم مِتَّ قَبلَ أن یَفعَلوا ، أو ماتوا قَبلَ أن یُدرَکوا . فَأَبشِر یا مُعاوِیَهُ بِالقِصاصِ وَاستَیقِن بِالحِسابِ ، وَاعلَم أنَّ للّهِِ تَعالی کِتابا لا یُغادِرُ صَغیرَهً ولا کَبیرَهً إلّا أحصاها (7) ، ولَیسَ اللّهُ بِناسٍ لِأَخذِکَ بِالظِّنَّهِ وقَتلِکَ أولِیاءَهُ عَلَی التُّهَمِ ، ونَقلِ أولِیائِهِ مِن دورِهِم إلی دارِ الغُربَهِ ، وأخذِکَ لِلنّاسِ بِبَیعَهِ ابنِکَ غُلامٍ حَدَثٍ ، یَشرَبُ الخَمرَ ، ویَلعَبُ بِالکِلابِ . لا أعلَمُکَ إلّا وقَد خَسِرتَ نَفسَکَ ، وتَبَّرتَ (8) دینَکَ ، وغَشَشتَ رَعِیَّتکَ ، وأخرَبتَ (9) أمانَتَکَ ، وسَمِعتَ مَقالَهَ السَّفیهِ الجاهِلِ ، وأخَفتَ الوَرِعَ التَّقِیَّ لِأَجلِهِم ، وَالسَّلامُ . فَلَمّا قَرَأَ مُعاوِیَهُ الکِتابَ ، قالَ : لَقَد کانَ فی نَفسِهِ ضَبٌّ (10) ما أشعُرُ بِهِ ، فَقالَ یَزیدُ : یا أمیرَ المُؤمِنینَ ! أجِبهُ جَوابا تُصَغِّرُ إلَیهِ نَفسَهُ ، وتَذکُرُ فیهِ أباهُ بِشَیءٍ فَعَلَهُ . قالَ : ودَخَلَ عَبدُ اللّهِ بنُ عَمرِو بنِ العاصِ ، فَقالَ لَهُ مُعاوِیَهُ : أما رَأَیتَ ما کَتَبَ بِهِ الحُسَینُ ؟ قالَ : وما هُوَ ؟ قالَ : فَأَقرَأَهُ الکِتابَ ، فَقالَ : وما یَمنَعُکَ أن تُجِیبَهُ بِما یُصَغِّرُ إلَیهِ نَفسَهُ ؟ وإنَّما قالَ ذلِکَ فی هَوی مُعاوِیَهَ . فَقالَ یَزیدُ : کَیفَ رَأَیتَ یا أمیرَ المُؤمِنینَ رَأیی (11) ؟ فَضَحِکَ مُعاوِیَهُ ، فَقالَ : أمّا یَزیدُ فَقَد أشارَ عَلَیَّ بِمِثلِ رَأیِکَ ، قالَ عَبدُ اللّهِ : فَقَد أصابَ یَزیدُ . فَقالَ مُعاوِیَهُ : أخطَأتُما ، أرَأَیتُما لَو أنّی ذَهَبتُ لِعَیبِ عَلِیٍّ مُحِقّا ما عَسَیتُ أن أقولَ فیهِ ؟! ومِثلی لا یُحسِنُ أن یَعیبَ بِالباطِلِ وما لا یَعرِفُ ، ومَتی ما عِبتُ بِهِ رَجُلاً بِما لا یَعرِفُهُ النّاسُ ، لَم یُخَوَّل (12) بِهِ صاحِبُهُ ولا یَراهُ النّاسُ شَیئا وکَذَّبوهُ ، وما عَسَیتُ أن أعیبَ حُسَینا ؟! وَاللّهِ ما أری لِلعَیبِ فیهِ مَوضِعا ، وقَد رَأَیتُ أن أکتُبَ إلَیهِ أتَوَعَّدُهُ وأتَهَدَّدُهُ ، ثُمَّ رَأَیتُ ألّا أفعَلَ ولا أفحَلَهُ (13) . (14)

.

1- .فی المصدر : «رجلاً »، والتصویب من بحار الأنوار .
2- .نزوت علی الشیء : إذا وثبت علیه (النهایه : ج 5 ص 44 «نزا») .
3- .فی المصدر : «انتهیت» ، وما فی المتن أثبتناه من بحار الأنوار .
4- .من العذل بمعنی الملامه ، یقال : عذلت الرجل إذا لمته ، یعنی أنت أحقّ الناس بأن تکون عاذلاً لمثل ذلک لائما علیه مستنکرا إیّاه ، فخلیق بک أن لا ترتکبه (رجال الکشّی : ج 1 ص 252) .
5- .الإحْنَه: أی الحقد (الصحاح : ج 5 ص 2068 «أحن») .
6- .فی المصدر : «فکتب» ، وما فی المتن أثبتناه من بحار الأنوار .
7- .إشاره إلی الآیه رقم 49 من سوره الکهف .
8- .. التَّبْرُ : الکسر والإهلاک (مفردات ألفاظ القرآن : ص 162 «تبر») . أی : أهلکت دینک .
9- .فی بحار الأنوار والاحتجاج : «أخزَیتَ» وهو الأنسب .
10- .الضَبّ : الحِقْد (المصباح المنیر : ص 357 «الضبّ») .
11- .أراد یزید بکلامه هذا أن یُبیّن صواب کلامه من خلال موافقته مع کلام عبد اللّه .
12- .الظاهر أنّ الصواب : لم یُتَخَوَّلَ به . تَخَوَّلَ الرَّجُلَ : تَعَهَّدَهُ (لسان العرب : ج 12 ص 226 «خول») . وفی بحار الأنوار والاحتجاج : «لَم یَحفِل» وهو الأنسب . والمعنی : لَم یُبالِ .
13- .فی بحار الأنوار : «أمحکه» بدل «أفحله» ، والظاهر أنّه الصواب ، قال فی لسان العرب : ج 10 ص 486 : المَحْکُ : المشارّه والمنازعه فی الکلام .
14- .رجال الکشّی : ج 1 ص 250 ح 97 و 98 و 99 ، الاحتجاج : ج 2 ص 89 ح 164 نحوه ، بحار الأنوار : ج 44 ص 212 ح 9 .



رجال الکشّی :نقل شده که مروان بن حکم ، کارگزار معاویه در مدینه ، به او نوشت : امّا بعد ، عمرو بن عثمان گزارش کرده که مردانی از عراق و سرشناسان حجاز ، نزد حسین بن علی رفت و آمد می کنند و گفته که از قیام او ایمن نیست . من کاوش کردم و به من خبر رسیده که او در فلان روز ، قصد شورش دارد و من نیز آن را در آینده ، محتمل می دانم و از آن ایمن نیستم . در این باره ، نظرت را برایم بنویس . والسلام . معاویه به او نوشت : امّا بعد ، نامه ات به من رسید و آنچه را در باره حسین گزارش کرده ای ، فهمیدم . مبادا به حسین ، اندک تعرّضی کنی . حسین را تا آن گاه که تو را وا نهاده ، وا بگذار ، که ما نمی خواهیم تو کوچک ترین تعرّضی به او بکنی ، تا آن گاه که به بیعت با ما وفادار است و بر سلطنت ما نپریده است . پس تا روی به دشمنی نگشوده است ، تو در نهان ، مراقب باش . والسلام . و [نیز] معاویه به حسین علیه السلام نیز نوشت : امّا بعد ، کارهایی از تو به من خبر رسیده که اگر درست باشد ، می پنداشتم به انجام آنها رغبت نکنی و آنها را وا نهی که به خدا سوگند ، آن که با خدا عهد و پیمان ببندد ، شایسته وفاداری به آن است ، و اگر خبر نادرست باشد ، تو متنفّرترینِ مردم نسبت به آنی و خودت را اندرز ده و به خود ، یادآوری کن و به پیمان خدا وفا کن ؛ چرا که من اگر سرزنشت کنم ، انکارم می کنی و هر گاه به تو نیرنگ بزنم ، با من نیرنگ می زنی . پس ، از در هم شکستنِ اجتماع این امّت ، و این که خدا به دست تو آنها را به فتنه باز گرداند ، پروا کن ، که تو مردم را آزموده ای و تجربه کرده ای . پس به خودت ، دینت و امّت محمّد صلی الله علیه و آله بنگر . سفیهان و نادانان ، تو را سبُک نکنند . هنگامی که نامه به امام حسین علیه السلام رسید ، در پاسخ نوشت : «امّا بعد ، نامه ات به من رسید . نوشته بودی که در باره من ، خبرهایی به تو رسیده که آنها را از من دوست نداری و مرا شایسته آنها نمی بینی ، و جز خداوند ، به سوی نیکی ها ره نمی نماید و به آنها باز نمی گرداند . امّا آنچه گفتی که در باره من به تو رسیده ، آن را چاپلوسان سخن چین ، به تو رسانده اند و من سرِ جنگ و مخالفت با تو را ندارم . سوگند به خدا ، آن را وا نهاده ام ؛ امّا از این وا نهادن ، از خدا بیمناکم و گمان نمی کنم که خداوند ، از این که دشمنی با تو را کنار گذاشته ام ، خشنود باشد و در باره تو و دوستان متجاوز مُلحدت که حزب ستمکاران و دار و دسته شیطان اند کمترین عذری را [از من] بپذیرد . آیا تو حُجر بن عَدیّ کِندی و یاران نمازگزار و عابدش را [به ستم ]نکشتی ؛ آنان که ستم را زشت و بدعت ها را دهشتناک می شمردند و از سرزنش هیچ سرزنشگری در راه خدا نمی ترسیدند ؟ و این قتل را پس از امان دادن به آنها ، با همه وثیقه ها و سوگندهای غلیظ ، انجام دادی ، بی آن که میان تو و آنها اتّفاق خاصّی افتاده باشد و از ایشان کینه ای به دل داشته باشی . آیا تو قاتل عمرو بن حَمِق ، صحابی پیامبر خدا ، نیستی ؛ بنده صالحی که عبادت ، فرسوده اش کرده بود و بدنش را لاغر و رنگش را زرد نموده بود؟ [تو] پس از آن که او را امان دادی و چنان عهدنامه ها و وثیقه هایی به او دادی که اگر به پرنده می دادی ، از سر کوه بر تو فرود می آمد ، با گستاخی در برابر خدایت و سبک شمردن عهدت ، او را کشتی . آیا تو زیاد بن سمیّه را که بر بستر عُبَید (برده ثقیف) زاده شده بود ، پسر پدرت نخواندی ، در حالی که پیامبر صلی الله علیه و آله فرموده بود : فرزند ، متعلّق به بستر [ِ زوجیت ]است و برای زناکار ، سنگ است ؟ تو سنّت پیامبر خدا را وا نهادی و به عمد ، با فرمان او مخالفت کردی و هوس خود را دنبال کردی ، بی آن که ره نمودی از جانب خدا داشته باشی . سپس زیاد را بر کوفه و بصره مسلّط کردی تا دست و پای مسلمانان را قطع کند و چشمان آنان را میله داغ کشد و به شاخه های نخل بیاویزد . گویی تو از امّت نیستی و آنان هم از تو نیستند . آیا تو همان نیستی که [زیاد] ابن سمیّه به تو نوشت : حَضْرَمیان ، بر دین علی هستند . و تو به او نوشتی : هر کس را که بر دین علی است ، بکُش و مُثله کن . و او هم آنان را کشت و مثله کرد ؟ دین علی علیه السلام ، راز خداوند است که [علی علیه السلام ] بر سرِ آن ، با تو و پدرت می جنگید و [تو] با بستن خود به آن (دین) ، بر این جایگاه نشسته ای و اگر این [دین] نبود ، برترین شرف تو و پدرت ، ترتیب دادن دو سفر [ِ زمستانی و تابستانی قریش به یمن و شام ]بود . و در آن ، نوشته ای : به خودت و دینت و امّت محمّد بیندیش و اجتماع امّت را نشکن و مردم را به فتنه باز نگردان . من فتنه ای بزرگ تر از فرمان رواییِ تو بر این امّت نمی شناسم و برای خودم و دینم و امّت محمّد ، اندیشه ای برتر از جهاد با تو ندارم . اگر جهاد کنم ، مایه نزدیکیِ من به پروردگارم است و اگر آن را وا گذارم ، از خدا به خاطر [سهل انگاری در ]دینم ، مغفرت می طلبم و از همو توفیق می خواهم که کارم را به سامان رسانم . و در آن ، نوشته ای : من اگر سرزنشت کنم ، انکارم می کنی و اگر به من نیرنگ زنی ، به تو نیرنگ می زنم . هر چه می خواهی ، نیرنگ بساز که امید دارم نیرنگت ، به من زیانی نرساند و بیش از هر کس دیگر ، به خودت ضرر بزند ، حال که تو بر مرکب جهالت سواری و به پیمان شکنی ، حریصی و به جانم سوگند که به هیچ شرطی وفا نمی کنی . تو با کشتن این چند تنی که با آنان در صلح بودی و سوگند و عهد و پیمان داشتی ، عهدت را شکستی و آنان را کشتی ، بی آن که با تو جنگیده باشند . با آنان چنان نکردی ، مگر به دلیل ذکر فضیلت های ما و بزرگداشت حقّ ما از سوی آنان ، و آنان را کشتی ؛ زیرا از چیزی (قیامی) ترسیدی که اگر هم آنان را نمی کشتی ، پیش از آن که آنان کاری کنند ، می مُردی و یا آنان پیش از رسیدن به آن ، می مُردند . پس ای معاویه آگاه باش که قصاص را در پیش رو داری . به حساب ، یقین داشته باش و بدان که خدا ، نوشته ای دارد که هیچ کار کوچک و بزرگی نیست ، جز این که آن را بر شمرده است . خدا فراموش نمی کند دستگیر کردن هایت را به خاطر گمان [و بدبینی] ، و کُشتن اولیای خدا را از روی شُبهه و تهمت ، و تبعید کردن آنان را از خانه شان به غربت ، و بیعت گرفتنت را از مردم برای پسرت ؛ آن جوانِ نابخردِ شرابخوار و سگباز ! جز این نمی دانم که خود را تباه کردی و دینت را هلاک نمودی و مردمت را فریفتی و امانتت را خوار داشتی و به سخن نابخرد نادان ، گوش سپردی و به خاطر آنان ، پارسای باپروا را ترساندی . والسلام» . هنگامی که معاویه نامه را خواند ، گفت: در درون او ، کینه ای نهفته است که نمی دانستم . یزید گفت: ای امیر مؤمنان! به او پاسخی بده که کوچکش کند و کارهای پدرش را به یادش بیاور . عبد اللّه بن عمرو بن عاص رسید و معاویه به او گفت: آیا ندیده ای که حسین به من چه نوشته است؟ گفت: چه نوشته است؟ معاویه نامه را به آگاهی او رساند . عبد اللّه پس از خواندن نامه ، گفت: چه چیزی جلوی تو را می گیرد که پاسخی به او بدهی که کوچکش کند؟ او این را به هوای دل معاویه گفت . یزید گفت: ای امیرمؤمنان ! نظرم را چگونه دیدی؟ (1) معاویه خندید و [رو به عبد اللّه کرد و] گفت: یزید نیز مانند تو گفت . عبد اللّه گفت: او درست گفته است . معاویه گفت: هر دو نفرتان خطا گفتید . خیال می کنید که اگر بخواهم عیبی را از علی به درستی بگیرم ، چه می توانم بگویم؟! و خوب نیست که کسی مانند من ، عیبی را به نادرستی و نادانسته بگوید ، و اگر عیبی را که مردم نمی دانند ، بر مردی بنهم ، به او آسیبی نمی زند و مردم نیز آن را به چیزی نمی گیرند و تکذیبش می کنند ، و امید ندارم که بتوانم از حسین ، عیبی بگیرم . به خدا سوگند که عیبی در او نمی بینم . اندیشیدم که نامه ای تهدیدآمیز به او بنویسم ؛ امّا سپس بهتر دیدم که این کار را نیز نکنم و او را به ستیز نکشانم .

.

1- .یزید با این سخنش می خواسته نظر خود را به علّت مطابقت با نظر عبد اللّه ، صائب نشان دهد .

. .



2 / 2مُواجَهاتُ الإِمامِ علیه السلام مَعَ مُعاوِیَهَ مُباشَرَهًتاریخ الیعقوبی :قالَ مُعاوِیَهُ لِلحُسَینِ بنِ عَلِیٍّ علیه السلام : یا أبا عَبدِ اللّهِ ! عَلِمتَ أنّا قَتَلنا شیعَهَ أبیکَ ، فَحَنَّطناهُم وکَفَّنّاهُم وصَلَّینا عَلَیهِم ودَفَنّاهُم ؟ فَقالَ الحُسَینُ : حَجَجتُکَ (1) ورَبِّ الکَعبَهِ ، لکِنّا وَاللّهِ إن قَتَلنا شیعَتَکَ ما کَفَنّاهُم ولا حَنَّطناهُم ولا صَلَّینا عَلیهِم ولا دَفَنّاهُم (2) . (3)

نثر الدرّ :لَمّا قَتَلَ مُعاوِیَهُ حُجرَ بنَ عَدِیٍّ وأصحابَهُ ، لَقِیَ فی ذلِکَ العامِ الحُسَینَ علیه السلام ، فَقالَ : أبا عَبدِ اللّهِ ، هَل بَلَغَکَ ما صَنَعتُ بِحُجرٍ وأصحابِهِ مِن شیعَهِ أبیکَ ؟ فَقالَ : لا . قالَ : إنّا قَتَلناهُم وکَفَّنّاهم وصَلَّینا عَلَیهِم . فَضَحِکَ الحُسَینُ علیه السلام ، ثُمَّ قالَ : خَصَمَکَ القَومُ یَومَ القِیامَهِ یا مُعاوِیَهُ . أما وَاللّهِ لَو وَلینا مِثلَها مِن شیعَتِکَ ما کَفَّنّاهُم ولا صَلَّینا عَلَیهِم . وقَد بَلَغَنی وُقوعُکَ بِأَبی حَسَنٍ ، وقِیامُکَ وَاعتِراضُکَ بَنی هاشِمٍ بِالعُیوبِ ، وَایمُ اللّهِ لَقَد أوتَرتَ غَیرَ قَوسِکَ ، ورَمَیتَ غَیرَ غَرَضِکَ ، وتَناوَلتَها بِالعَداوَهِ مِن مکانٍ قَریبٍ ، ولَقَد أطَعتَ امرَأً ما قَدُمَ إیمانُهُ ، ولا حَدُثَ نِفاقُهُ ، وما نَظَرَ لَکَ ، فانظُر لِنَفسِکَ أو دَع یُریدُ : عَمرَو بنَ العاصِ . (4)

.

1- .فی الطبعه المعتمده : «حجرک» ، والتصویب من طبعه النجف . یقال : حاجَجتُهُ حتّی حَجَجتُه ؛ أی غلَبتُه بالحُجَج التی أدلَیتُ بها ، والحُجّه : البرهان وما دُوفِعَ به الخصم (لسان العرب : ج2 ص228 «حجج») .
2- .هو کنایهٌ عن عدّهم کفّارا .
3- .تاریخ الیعقوبی : ج 2 ص 231 .
4- .نثر الدرّ : ج 1 ص 335 ، نزهه الناظر : ص 82 ح 7 ، کشف الغمّه : ج 2 ص 242 ، الاحتجاج : ج 2 ص 88 ح 163 عن صالح بن کیسان نحوه ، بحار الأنوار : ج 44 ص 129 ح 19 .



2 / 2رویارویی های مستقیم امام علیه السلام با معاویه

تاریخ الیعقوبی :معاویه به حسین بن علی علیه السلام گفت : ای ابو عبد اللّه ! دانستی که ما ، شیعیان پدرت را کشتیم ، بر آنها حنوط مالیدیم ، کفنشان نموده ، سپس بر آنان نماز خواندیم و دفنشان کردیم؟! حسین علیه السلام فرمود : «به خدای کعبه سوگند ، بر ضدّ خودت ، حجّت آوردی ؛ امّا ما به خدا سوگند اگر پیروان تو را بکشیم ، نه آنان را کفن می کنیم و نه حنوط بر آنها می مالیم و نه بر آنان نماز می خوانیم و نه آنان را به خاک می سپاریم» . (1)

نثر الدرّ :چون معاویه حُجر بن عَدی و یارانش را کُشت ، در همان سال ، امام حسین علیه السلام را دید و گفت : ای ابو عبد اللّه ! آیا به تو خبر داده اند که با حُجر و یارانش که پیروان پدرت بودند چه کرده ام ؟ فرمود : «نه» . گفت : ما آنان را کشتیم و کفن کردیم و بر آنان نماز خواندیم . امام حسین علیه السلام خندید و سپس فرمود : «ای معاویه! روز قیامت ، این گروه ، دشمن تو خواهند بود . هان! به خدا سوگند ، اگر ما چنین کاری را با پیروان تو بکنیم ، نه آنان را کفن می کنیم و نه بر ایشان نماز می خوانیم . به من خبر رسیده که به ابو الحسن (علی علیه السلام ) ناسزا می گویی و بر بنی هاشم ، عیب می گیری و به ستیز با آنان برخاسته ای . به خدا سوگند ، زهِ کمان دیگری را می کِشی و جایی جز هدفت را نشانه رفته ای (2) و دشمنی را از جایی نزدیک ، برای خود خریده ای . تو از کسی پیروی می کنی که سابقه ایمان ندارد و نفاقش هم تازه نیست و به سود تو نظر نداده است . تو خود بیندیش یا [او را ]رها کن» و مقصودش ، عمرو عاص بود .

.

1- .کنایه از این که آنان را کافر می شمریم .
2- .دو مَثَل عربی اند ، برابر با مَثَل فارسی : «سنگ دیگران را به سینه می زنی» . م .



تاریخ دمشق عن مصعب :خَرَجَ الحُسَینُ علیه السلام مِن عِندِ مُعاوِیَهَ فَلَقِیَ ابنَ الزُّبَیرِ ، وَالحُسَینُ علیه السلام مُغضَبٌ ، فَذَکَرَ الحُسَینُ علیه السلام أنَّ مُعاوِیَهَ ظَلَمَهُ فی حَقٍّ لَهُ ، فَقالَ لَهُ الحُسَینُ علیه السلام : اُخَیِّرُهُ فی ثَلاثِ خِصالٍ وَالرّابِعَهُ الصَّیلَمُ (1) ، أن یَجعَلَکَ أو ابنَ عُمَرَ بَینی وبَینَهُ ، أو یُقِرَّ بِحَقّی ثُمَّ یَسأَلَنی فَأَهِبَهُ لَهُ أو یَشتَرِیَهُ مِنّی ، فَإِن لَم یَفعَل ، فَوَالَّذی نَفسی بِیَدِهِ لَأَهتِفَنَّ بِحِلفِ الفُضولِ . 2 فَقالَ ابنُ الزُّبَیرِ : وَالَّذی نَفسی بِیَدِهِ ، لَئِن هَتَفتَ بِهِ وأنَا قاعِدٌ لَأَقومَنَّ ، أو قائِمٌ لَأَمشِیَنَّ ، أو ماشٍ لَأَشتَدَّنَّ ، حَتّی تَفنی روحی مَعَ روحِکَ أو یُنصِفَکَ . قالَ : ثُمَّ ذَهَبَ ابنُ الزُّبَیرِ إلی مُعاوِیَهَ ، فَقالَ : لَقِیَنِی الحُسَینُ فَخَیَّرَنی فی ثَلاثِ خِصالٍ وَالرّابِعَهُ الصَّیلَمُ . قالَ مُعاوِیَهُ : لا حاجَهَ لَنا بِالصَّیلَمِ ، إنَّکَ لَقیتَهُ مُغضَبا ، فَهاتِ الثَّلاثَ خِصالٍ . قالَ : تَجعَلُنی أوِ ابنَ عُمَرَ بَینَکَ وبَینَهُ ، فَقالَ : قَد جَعَلتُکَ بَینی وبَینَهُ أوِ ابنَ عُمَرَ أو جَعَلتُکُما جَمیعا ، قالَ : أو تُقِرُّ لَهُ بِحَقِّهِ ، قالَ : فَأَنَا اُقِرُّ لَهُ بِحَقِّهِ وأسأَلُهُ إیّاهُ ، قالَ : أو تَشتَریهِ مِنهُ ، قالَ : فَأَنَا أشتَریهِ مِنهُ . قالَ : فَلَمَّا (2) انتَهی إلَی الرّابِعَهِ قالَ لِمُعاوِیَهَ کَما قالَ لِلحُسَینِ علیه السلام : إن دَعانی إلی حِلفِ الفُضولِ أجَبتُهُ ، قالَ مُعاوِیَهُ : لا حاجَهَ لَنا بِهذِهِ . (3)

.

1- .الصَّیلَم : الأمر الشدید المُستأصل . والصَّیلَم أیضا : القطیعه المُنکَره (تاج العروس : ج17 ص413 «صلم») .
2- .فی المصدر : «فما» والصواب ما أثبتناه کما فی الأغانی .
3- .تاریخ دمشق : ج 59 ص 180 ، الأغانی : ج 17 ص 297 و راجع : شرح نهج البلاغه لابن أبی الحدید : ج 15 ص 227 .



تاریخ دمشق به نقل از مُصعَب : حسین علیه السلام خشمگینانه از نزد معاویه بیرون آمد و [عبد اللّه ] بن زبیر را دید و به او خبر داد که معاویه ، حقّی را از او به ستم گرفته است . پس به ابن زبیر فرمود : «او را در یکی از این سه کار ، مخیّر می کنم و راه چهارم هم ، فاجعه (1) است : تو یا ابن عمر را داور میان من و خود کند ، یا به حقّم اقرار کند و سپس آن را از من بطلبد تا به او ببخشم و یا آن را از من بخرد . و اگر چنین نکند ، سوگند به آن که جانم در دست اوست ، به حِلْفُ الفُضول (پیمان فضل ها) 2 فرا می خوانم» . ابن زبیر گفت : سوگند به آن که جانم در دست اوست ، اگر به آن ندا دهی و من نشسته باشم ، بر می خیزم و اگر ایستاده باشم ، به راه می افتم و اگر در راه باشم ، شتاب می ورزم ، تا آن که یا جانم با جان تو فدا شود و یا او با تو انصاف ورزد . ابن زبیر سپس به نزد معاویه رفت و گفت : حسین ، مرا دیده و سه راه به من پیشنهاد کرده است و راه چهارم نیز صَیلَم است . معاویه گفت : ما نیازی به صَیلَم نداریم . تو او را در حال خشم دیده ای . سه راه دیگر را بگو . ابن زبیر گفت : [راه اول ، این که] من یا ابن عمر را میان خود و حسین ، داور قرار دهی . معاویه گفت : تو یا ابن عمر و یا حتّی هر دو را میان خود و او داور قرار دادم . ابن زبیر گفت : یا [این که] به حقّش اقرار کنی [و سپس آن را از او بطلبی] . معاویه گفت : به حقّش اقرار می کنم و آن را از او می طلبم . ابن زبیر گفت : یا [این که] آن را از او می خری . معاویه گفت : آن را از او می خرم . چون ابن زبیر به [راه حلّ] چهارم رسید ، همان سخنی را که به حسین علیه السلام گفته بود ، به معاویه گفت که : اگر مرا به حِلْف الفُضول (پیمان فضل ها) فرا بخواند ، اجابتش می کنم . معاویه گفت : نیازی به آن نداریم .

.

1- .واژه «صَیْلَم» که در متن عربی حدیث آمده ، به معنای مصیبت و رخدادی سخت و لاعلاج است . البته به معنای شمشیر و قطعه ای بریده شده نیز هست .



نزهه الناظر :تَذاکَرُوا العَقلَ عِندَ مُعاوِیَهَ ، فَقالَ الإِمامُ الشَّهیدُ الحُسَینُ بنُ عَلِیٍّ علیهماالسلام : لا یَکمُلُ العَقلُ إلّا بِاتِّباعِ الحَقِّ . فَتَبَسَّمَ مُعاوِیَهُ لَهُ وقالَ : ما فی صُدورِکُم إلّا شَیءٌ واحِدٌ . (1)

التوحید عن عمرو بن جمیع عن جعفر بن محمّد [الصادق] عن آبائه علیهم السلام :دَخَلَ الحُسَینُ بنُ عَلِیٍّ علیه السلام عَلی مُعاوِیَهَ ، فَقالَ لَهُ : ما حَمَلَ أباکَ عَلی أن قَتَلَ أهلَ البَصرَهِ ثُمَّ دارَ عَشِیّا فی طُرُقِهِم فی ثَوبَینِ ؟ فَقالَ علیه السلام : حَمَلَهُ عَلی ذلِکَ عِلمُهُ أنَّ ما أصابَهُ لَم یَکُن لِیُخطِئَهُ ، وأنَّ ما أخطَأَهُ لَم یَکُن لِیُصیبَهُ . قالَ : صَدَقتَ . (2)

.

1- .نزهه الناظر : ص 83 ح 12 ، أعلام الدین : ص 298 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 127 ح 11 .
2- .التوحید : ص 374 ح 19 .



نزهه الناظر:نزد معاویه از عقل ، سخن به میان آمد . امام شهید ، حسین بن علی علیه السلام فرمود: «عقل ، جز با پیروی از حق ، کمال نمی یابد» . معاویه لبخندی زد و گفت: در سینه های همه شما ، یک چیز است .

التوحید به نقل از عمرو بن جمیع ، از امام صادق علیه السلام ، از پدرانش علیهم السلام : حسین بن علی علیه السلام نزد معاویه آمد . معاویه به او گفت : چه چیز ، پدرت را وا داشت که بصریان را بکُشد و شبِ همان روز ، [بی توجّه به خطر ترور ،] با دو جامه معمولی ، در خیابان ها و کوچه هایشان بچرخد ؟ فرمود : «علمش به این که در آنچه به او باید برسد ، خطا نمی رود و آنچه خطا رفته ، نباید می رسیده است ، او را به این کار [ِ شجاعانه] وا داشت» . معاویه گفت : راست گفتی .

.




أنساب الأشراف عن مسافع بن شیبه :حَجَّ مُعاوِیَهُ ، فَلَمّا کانَ عِندَ الرَّدمِ (1) أخَذَ الحُسَینُ بِخِطامِ ناقَتِهِ فَأَناخَ بِهِ راحِلَتَهُ ، ثُمَّ سارَّهُ طَویلاً ، ثُمَّ انصَرَفَ ، وزَجَرَ مُعاوِیَهُ راحِلَتَهُ وسارَ ، فَقالَ عَمرُو بنُ عُثمانَ بنِ عَفّانَ : یُنیخُ بِکَ الحُسَینُ وتَکُفُّ عَنهُ وهُوَ ابنُ أبی طالِبٍ ، وتُسَرِّعُهُ عَلی ما تَعلَمُ ؟ فَقالَ مُعاوِیَهُ : دَعنی مِن عَلِیٍّ ، فَوَاللّهِ ما فارَقَنی حَتّی خَشیتُ أن یَقتُلَنی ، ولَو قَتَلَنی ما أفلَحتُم ، وإنَّ لَکُم مِن بَنی هاشِمٍ لَیَوما عَصیبا . (2)

الطبقات الکبری (الطبقه الخامسه من الصحابه) عن مسافع بن شیبه :لَقِیَ الحُسَینُ علیه السلام مُعاوِیَهَ بِمَکَّهَ عِندَ الرَّدمِ ، فَأَخَذَ بِخِطامِ راحِلَتِهِ فَأَناخَ بِهِ ، ثُمَّ سارَّهُ حُسَینٌ علیه السلام طَویلاً وَانصَرَفَ ، فَزَجَرَ مُعاوِیَهُ راحِلَتَهُ . فَقالَ لَهُ یَزیدُ : لا یَزالُ رَجُلٌ قَد عَرَضَ لَکَ فَأَناخَ بِکَ ! قالَ : دَعهُ فَلَعَلَّهُ یَطلُبُها مِن غَیری فَلا یُسَوِّغُهُ فَیَقتُلُهُ . (3)

المناقب لابن شهرآشوب :دَخَلَ الحُسَینُ علیه السلام عَلی مُعاوِیَهَ وعِندَهُ أعرابِیٌّ یَسأَلُهُ حاجَهً ، فَأَمسَکَ وتَشاغَلَ بِالحُسَینِ علیه السلام ، فَقالَ الأَعرابِیُّ لِبَعضِ مَن حَضَرَ : مَن هذَا الَّذی دَخَلَ ؟ قالوا : الحُسَینُ بنُ عَلِیٍّ علیه السلام . فَقالَ الأَعرابِیُّ لِلحُسَینِ علیه السلام : یَابنَ بِنتِ رَسولِ اللّهِ ، لَمّا کَلَّمتَهُ فی حاجَتی ، فَکَلَّمَهُ الحُسَینُ علیه السلام فی ذلِکَ فَقَضی حاجَتَهُ ، فَقالَ الأَعرابِیُّ : أتَیتُ العَبشَمِیَّ (4) فَلَم یَجُد لیإلی أن هَزَّهُ ابنُ الرَّسولِ هُوَ ابنُ المُصطَفی کَرَما وجوداومِن بَطنِ المُطَهَّرَهِ البَتولِ وإنَّ لِهاشِمٍ فَضلاً عَلَیکُمکَما فَضَلَ الرَّبیعُ عَلَی المُحولِ (5) فَقالَ مُعاوِیَهُ : یا أعرابِیُّ ، اُعطیکَ وتَمدَحُهُ ؟ ! فَقالَ الأَعرابِیُّ : یا مُعاوِیَهُ ، أعطَیتَنی مِن حَقِّهِ ، وقَضَیتَ حاجَتی بِقَولِهِ . (6)

.

1- .. الرَّدْم : یقال : رَدَمْتُ الشیء إذا سددته ، وهو ردم بنی جمح بمکّه لبنی قُراد الفهریین ، سُمّی بذلک بما رُدِمَ منهم فی قتال شدید اقتتلوا فیه مع بنی محارب (راجع : معجم البلدان : ج 3 ص40) .
2- .أنساب الأشراف : ج 5 ص 64 ، تهذیب الکمال : ج 6 ص 405 .
3- .الطبقات الکبری (الطبقه الخامسه من الصحابه) : ج 1 ص 441 ح 434 ، سیر أعلام النبلاء : ج 3 ص 295 ، تاریخ الإسلام للذهبی : ج 5 ص 6 ، تاریخ دمشق : ج 14 ص 206 ، بغیه الطلب فی تاریخ حلب : ج 6 ص 2607 والثلاثه الأخیره عن نافع بن شیبه .
4- .عَبْشَم ، مخفّف «عبد شمس» ، من أجداد معاویه .
5- .المحل : الجَدْب ؛ وهو انقطاع المطر ویبس الأرض من الکلأ (الصحاح : ج 5 ص 1817 «محل») .
6- .المناقب لابن شهرآشوب : ج 4 ص 81 ، بحار الأنوار : ج 44 ص 210 ح 6 .



أنساب الأشراف به نقل از مسافع بن شیبه : معاویه حج گزارد . به رَدْم (1) که رسید ، حسین علیه السلام افسار شتر معاویه را گرفت [و نگذاشت حرکت کند] . آن را نشاند و مدّتی طولانی با او درِ گوشی ، سخن گفت . سپس باز گشت و معاویه نیز مرکبش را بانگ زد و به راه افتاد . عمرو بن عثمان بن عفّان به معاویه گفت : حسین ، مرکبت را می نشاند و تو از او در حالی که پسر [علی] ابن ابی طالب است دست می کشی و او را به آنچه می دانی ، تشجیع می کنی ؟ معاویه گفت : سخن از علی مگو ، که به خدا سوگند از من جدا نشد ، مگر آن که می ترسیدم مرا بکشد و اگر مرا می کشت ، شما کام روا نمی شدید و شما بی تردید ، از هاشمیان ، روز سختی می داشتید .

الطبقات الکبری (الطبقه الخامسه من الصحابه) به نقل از مسافع بن شیبه : حسین علیه السلام معاویه را در مکّه کنار رَدْم دید و افسار مرکب او را گرفت و آن را نشاند . سپس مدّتی طولانی با او درِ گوشی ، راز گفت و سپس رفت . معاویه هم مرکبش را بانگ زد [تا برود] . یزید به او گفت : هماره مردی جلویت را بگیرد و مرکبت را بنشاند ؟! معاویه گفت : او را وا گذار ، شاید این کار را از کسی دیگر جز من بخواهد و او نکند و همو به قتلش برساند !

المناقب ، ابن شهرآشوب :عربی بادیه نشین ، به حاجت خواهی، نزد معاویه آمده بود که حسین علیه السلام نیز نزد معاویه آمد . معاویه از او روی گرداند و سرگرم [گفتگو با] حسین علیه السلام شد . آن بادیه نشین به یکی از حاضران گفت : این مرد که وارد شد ، کیست؟ گفتند : حسین بن علی است . بادیه نشین به حسین علیه السلام فرمود : ای پسر دختر پیامبر خدا ! حتما برای بر آوردن حاجتم ، با معاویه گفتگو کن . حسین علیه السلام آن را با معاویه در میان نهاد و او حاجتش را بر آورد . پس بادیه نشین ، چنین سرود : نزد عَبشَمی (2) آمدم ، به من نبخشیدتا آن که فرزند پیامبر ، او را بر انگیخت او پسر کرم و بخشش مصطفاستاز دل بتولِ پاک و هاشم را بر شما برتری استمانند برتریِ سبزی بهار بر خشک سال . معاویه گفت : ای مرد بادیه! من به تو می بخشم و تو حسین را می ستایی؟ بادیه نشین گفت : ای معاویه ! تو از حقّ او ، به من عطا کردی و به سفارش او ، حاجت مرا روا نمودی .

.

1- .رَدم ، به دیوار محکم یا فروریخته می گویند و در این جا منظور ، دیوار فروریخته بنی جُمَح است که از آنِ بنی قُراد فِهریّین بود و در جنگ شدیدشان با بنی مُحارب ، فرو ریخت .
2- .عبشم ، مخفّف «عبد شمس» است که نام نیای معاویه بود .



2 / 3صَلاهُ الإِمامِ علیه السلام خَلفَ مَروانَ عامِلِ مُعاوِیَهَالطبقات الکبری (الطبقه الخامسه من الصحابه) عن بسّام عن أبی جعفر [الباقر] علیه السلام :قَد کانَ الحَسَنُ وَالحُسَینُ علیهماالسلامیُصَلِّیانِ خَلفَ مَروانَ یَبتَدِرانِ الصَّفَّ ، وإن کانَ الحُسَینُ علیه السلام لَیَسُبُّهُ وهُوَ عَلَی المِنبَرِ حَتّی یَنزِلَ . (1)

الطبقات الکبری (الطبقه الخامسه من الصحابه) عن جابر عن محمّد بن علیّ [الباقر] علیه السلام :کانَ الحَسَنُ وَالحُسَینُ علیهماالسلامیُصَلِّیانِ خَلفَ مَروانَ ، ویَعتَدّانِ بِالصَّلاهِ مَعَهُ . (2)

السنن الکبری عن حاتم بن إسماعیل عن جعفر بن محمّد عن أبیه [الباقر] علیهماالسلام :إنَّ الحَسَنَ وَالحُسَینَ علیهماالسلام کانا یُصَلِّیانِ خَلفَ مَروانَ ، قالَ : فَقالَ : ما کانا یُصَلِّیانِ إذا رَجَعا إلی مَنازِلِهِما ؟ فَقالَ : لا وَاللّهِ ، ما کانا یَزیدانِ عَلی صَلاهِ الأَئِمَّهِ . (3)

.

1- .الطبقات الکبری (الطبقه الخامسه من الصحابه) : ج 1 ص 408 ح 382 ، تاریخ دمشق : ج 54 ص 290 ، سیر أعلام النبلاء : ج 4 ص 406 .
2- .الطبقات الکبری (الطبقه الخامسه من الصحابه) : ج 1 ص 410 ح 385 و ص 293 ح 247 عن شرحبیل أبی سعد من دون إسنادٍ إلی أحدٍ من أهل البیت علیهم السلام ، البدایه والنهایه : ج 8 ص 258 عن حاتم بن إسماعیل عن الإمام الصادق عن أبیه علیهماالسلام وکلاهما نحوه .
3- .السنن الکبری : ج 3 ص 174 ح 5303 ؛ الجعفریّات : ص 52 عن إسماعیل عن أبیه الإمام الکاظم عن أبیه عن جدّه علیهم السلام ، النوادر للراوندی : ص 163 ح 245 عن إسماعیل عن أبیه الإمام الکاظم عن أبیه علیهم السلام وفیه «صلاه الآیه» بدل «صلاه الأئمّه» ، بحار الأنوار : ج 44 ص 123 ح 15 .



ر . ک : ص 92 (سخن علّامه امینی در باره ولایت عهدی یزید) .

2 / 3نماز گزاردن امام ، پشت سر مروان ، کارگزار معاویه

الطبقات الکبری (الطبقه الخامسه من الصحابه) به نقل از بسّام ، از امام باقر علیه السلام : حسن و حسین علیهماالسلام پشت سر مروان ، نماز می خواندند و به سوی صف اوّل می شتافتند ؛ هر چند حسین علیه السلام هنگامی که او بالای منبر بود ، به او ناسزا می گفت تا آن گاه که فرود می آمد .

الطبقات الکبری (الطبقه الخامسه من الصحابه) به نقل از جابر ، از امام باقر علیه السلام : حسن و حسین علیهماالسلام پشت سر مروان ، نماز می خواندند و به [همان] نمازِ خوانده شده با او ، بسنده می کردند [و نماز خود را اعاده نمی کردند] .

السنن الکبری به نقل از حاتم بن اسماعیل ، از امام صادق علیه السلام : پدرم [امام باقر علیه السلام ] فرمود : «حسن و حسین علیهماالسلامپشت سر مروان ، نماز می خواندند» . کسی گفت : آیا هنگامی که به خانه هایشان باز می گشتند ، دو باره نماز نمی خواندند؟ فرمود : «نه . به خدا سوگند ، بر آن نمازی که با امامان جماعت خوانده بودند ، چیزی نمی افزودند» .

.




2 / 4قَبولُ جَوائِزِ مُعاوِیَهَ وإغمازُه فیه وتَقریعُهُتهذیب الأحکام عن یحیی بن أبی العلاء عن أبی عبداللّه عن أبیه [الباقر] علیهماالسلام :إنَّ الحَسَنَ وَالحُسَینَ علیهماالسلام کانا یَقبَلانِ جَوائِزَ مُعاوِیَهَ . (1)

قرب الإسناد عن جعفر عن أبیه [الباقر] علیهماالسلام :إنَّ الحَسَنَ وَالحُسَینَ علیهماالسلام کانا یُغمِزانِ (2) مُعاوِیَهَ ، ویَقولانِ فیهِ ، ویَقبَلانِ جَوائِزَهُ . (3)

دعائم الإسلام عن أبی جعفر [الباقر] علیه السلام لَمّا سُئِلَ عَن جَوائِزِ المُتَغَلِّبینَ (4) : قَد کانَ الحَسَنُ وَالحُسَینُ علیهماالسلامیَقبَلانِ جَوائِزَ المُتَغَلِّبینَ مِثلَ مُعاوِیَهَ ؛ لِأَنَّهُما کانا أهلاً لِما یَصِلُ إلَیهِما مِن ذلِکَ ، وما فی أیدِی المُتَغَلِّبینَ عَلَیهِم حَرامٌ وهُوَ لِلنّاسِ واسِعٌ ، إذا وَصَلَ إلَیهِم فی خَیرٍ وأخَذوهُ مِن حَقِّهِ . (5)

.

1- .تهذیب الأحکام : ج 6 ص 337 ح 935 ؛ المصنّف لابن أبی شیبه : ج 5 ص 41 ح 1 عن یحیی من دون إسنادٍ إلی أحدٍ من أهل البیت علیهم السلام ، الطبقات الکبری : ج 1 ص 281 ح 230 عن سلیمان بن بلال ، سیر أعلام النبلاء : ج 3 ص 266 .
2- .أغمَزتُ فی فلان : إذا عبته وصغّرت من شأنه (الصحاح : ج 3 ص 889 «غمز») .
3- .قرب الإسناد : ص 92 ح 308 .
4- .أی المستولین بالقهر والغلبه ، کقولک : تغلّب علی بلد کذا ؛ أی استولی علیه قهرا (راجع : لسان العرب : ج 1 ص 652 «غلب») .
5- .دعائم الإسلام : ج 2 ص 323 ح 1223 .



2 / 4پذیرفتن عطایای معاویه و سرزنش او و خرده گیری بر او

اشاره

تهذیب الأحکام به نقل از یحیی بن ابی العلاء ، از امام صادق ، از پدرش امام باقر علیهماالسلام : حسن و حسین علیهماالسلام ، عطایای معاویه را می پذیرفتند .

قرب الإسناد از امام صادق ، از پدرش امام باقر علیهماالسلام : حسن و حسین علیهماالسلامبر معاویه عیب می گرفتند و از او انتقاد می کردند ؛ ولی عطایایش را می پذیرفتند .

دعائم الإسلام از امام باقر علیه السلام ، در پاسخ سؤالی در باره عطایای فرمان روایانِ به زور مسلّط شده : حسن علیه السلام و حسین علیه السلام عطایای کسی مانند معاویه را می پذیرفتند ؛ زیرا آن دو ، سزاوار عطایایی که به دستشان می رسید ، بودند . آنچه فرمان روایانِ به زور مسلّط شده ، در دست دارند ، بر خود آنان حرام است ؛ ولی بر مردم، رواست ، اگر از راه درست به آنان برسد و آن را به حق بگیرند .

.




تاریخ دمشق عن عبداللّه بن بریده :دَخَلَ الحَسَنُ وَالحُسَینُ علیهماالسلام عَلی مُعاوِیَهَ ، فَأَمَرَ لَهُما فی وَقتِهِ بِمِئَتَی ألفِ دِرهَمٍ ، قالَ : خُذاها وأنَا ابنُ هِندٍ ، ما أعطاها أحَدٌ قَبلی ولا یُعطیها أحَدٌ بَعدی ! قالَ : فَأَمَّا الحَسَنُ علیه السلام فَکانَ رَجُلاً سِکّیتا (1) ، وأمَّا الحُسَینُ علیه السلام فَقالَ : وَاللّهِ ما أعطی أحَدٌ قَبلَکَ ولا أحَدٌ بَعدَکَ لِرَجُلَینِ أشرَفَ ولا أفضَلَ مِنّا . (2)

الاحتجاج فی خَبرِ مُعاوِیَهَ وقَد کَتَبَ إلَیهِ الحُسَینُ علیه السلام فیهِ تَقریعٌ عَظیمٌ وتَوبیخٌ بَلیغٌ : فَما کَتَبَ إلَیهِ مُعاوِیَهُ بِشَیءٍ یَسوؤُهُ ، ولا قَطَعَ عَنهُ شَیئا کانَ یَصِلُهُ بِهِ ، کانَ یَبعَثُ إلَیهِ فی کُلِّ سَنَهٍ ألفَ ألفِ دِرهَمٍ ، سِوی عُروضٍ وهَدایا مِن کُلِّ ضَربٍ . (3)

علل الشرائع :کانَ الحَسَنُ وَالحُسَینُ علیهماالسلام ابنا عَلِیٍّ علیه السلام یَأخُذانِ مِن مُعاوِیَهَ الأَموالَ ، فَلا یُنفِقانِ مِن ذلِکَ عَلی أنفُسِهِما وعَلی عِیالِهِما ما تَحمِلُهُ الذُّبابَهُ بِفیها (4) . (5)

مطالب السؤول :نقل أنَّ مُعاوِیَهَ لَمّا قَدِمَ مَکَّهَ وَصَلَهُ [أیِ الإِمامَ الحُسَینَ علیه السلام ]بِمالٍ کَثیرٍ وثِیابٍ وافِرَهٍ وکُسُواتٍ وافِیَهٍ ، فَرَدَّ الجَمیعَ عَلَیهِ ولَم یَقبَله مِنهُ . (6)

راجع : ج 2 ص 118 (القسم الثانی / الفصل الرابع / قصص من جوده وسخائه) .

.

1- .السکّیت : الدائم السکوت (الصحاح : ج 1 ص 253 «سکت») .
2- .تاریخ دمشق : ج 14 ص 113 و ج 59 ص 193 وفیه «سکینا» بدل «سکّیتا» .
3- .الاحتجاج : ج 2 ص 93، بحار الأنوار : ج 44 ص 13 ح 2 .
4- .فی المصدر : «ما تحمله الدابّه بفیئها» ، والتصویب من بحار الأنوار .
5- .علل الشرائع : ص 218 ، بحار الأنوار : ج 44 ص 13 ح 2 .
6- .مطالب السؤول : ص 73 ، الفصول المهمّه : ص 175؛کشف الغمّه : ج 2 ص 234 .



تاریخ دمشق به نقل از عبد اللّه بن بُرَیده : حسن علیه السلام و حسین علیه السلام نزد معاویه رفتند و او همان وقت ، فرمان داد دویست هزار درهم به آن دو بدهند و گفت : بگیرید که من ، پسر هند هستم . این [مبلغ] را نه کسی پیش از من بخشیده و نه کسی بعد از من خواهد بخشید . حسن علیه السلام مردی همیشه خموش بود [و چیزی نفرمود] ؛ امّا حسین علیه السلام فرمود : «به خدا سوگند ، نه کسی پیش از تو و نه کسی پس از تو ، به دو تن شریف تر و برتر از ما عطا نکرده و نخواهد کرد» .

الاحتجاج در خبر معاویه که حسین علیه السلام به او نامه ای حاوی سرزنشی بزرگ و توبیخی رسا نوشته بود : معاویه به او چیزی ننوشت که بدش بیاید و آنچه را به او می رسانْد ، قطع نکرد . معاویه در هر سال ، افزون بر انواع هدایا و کالاهای دیگر ، یک میلیون درهم برای او می فرستاد .

علل الشرائع :حسن و حسین ، فرزندان علی علیه السلام ، آنچه را معاویه می داد ، می گرفتند ؛ امّا به اندازه بال مگسی از آن را برای خود و خانواده شان هزینه نمی کردند .

کشف الغمّه :روایت شده هنگامی که معاویه به مکّه رسید ، مالی فراوان و لباس هایی متعدّد و عباهایی کامل ، به حسین علیه السلام رساند ؛ امّا او همه را باز گرداند و هیچ کدام را نپذیرفت .

ر . ک : ج 2 ص 119 (بخش دوم / فصل چهارم / داستان هایی از کرم و سخاوتش) .

.




پژوهشی در باره برخورد امام حسین علیه السلام با هدایای معاویه

بر پایه گزارش هایی که ملاحظه شد ، سیره عملی امام حسن و امام حسین علیهماالسلام ، پذیرفتن هدیه های معاویه بوده است . این گزارش ها ، جدا از مباحث فقهی در باره حلّیت و حرمت هدایای سلطان جائر ، قابل تأمّل اند . حتی اگر این هدایا مطلقاً یا با شرایط ویژه ای حلال باشند ، جنبه تاریخی و سیاسی این گزارش ها را باید بررسی کرد . با آن همه سوابق دشمنی میان خانواده امام علی علیه السلام و معاویه ، چگونه می توان باور کرد که فرزندان امام ، هدایای معاویه را قبول کنند ؟ آیا آنان به اهداف سیاسی معاویه از این بخشش ها ، پی نمی بردند ؟ آیا پذیرفتن هدیه های معاویه ، تأیید عملیِ حکومت معاویه به شمار نمی آمد ؟ و سرانجام ، چه مصلحتی ایجاب می کرد که آنان هدایای دشمن کینه توز اهل بیت علیهم السلام را بپذیرند ؟ پاسخ ، این است که بی تردید ، کاری که موجب تأیید عملی حکومت آل ابو سفیان بر جامعه اسلامی باشد ، از فرزندان امام علی علیه السلام سر نمی زده است . اسناد موجود هم بر فرض صحّت ، به روشنی بر همین معنا دلالت دارند ؛ زیرا : اوّلاً ، پذیرفتن هدایای معاویه از سوی امام حسین علیه السلام ، هنگامی تأیید حکومت وی به شمار می آمد که امام در مقابل جنایات او سکوت کند ؛ ولی از آن جا که امام علیه السلام با

.




صراحت ، از معاویه انتقاد می کرد ، نقشه زیرکانه وی نقش بر آب می شد و بدین سان ، پذیرش هدیه او ، باعث تأیید حکومتش نبود ، چنان که در حدیثی از امام باقر علیه السلام می خوانیم : إنَّ الحَسَنَ وَ الحُسَینَ علیهماالسلام کانا یُغمِزانِ مُعاوِیَهَ وَ یَقولانِ فیهِ وَ یَقبَلانِ جَوائِزَهُ . (1) حسن و حسین علیهماالسلام از معاویه عیب می گرفتند و از او انتقاد می کردند ؛ ولی عطایایش را می پذیرفتند . ثانیا ، در جایی که ممکن بود پذیرفتن هدایای معاویه ، تأیید حکومت وی محسوب شود و یا نپذیرفتن آن ، ضربه ای به حکومتش بزند ، امام علیه السلام هدایای او را نمی پذیرفت ، چنان که در جریان آمدن معاویه به مکّه و ارسال اموال و هدایای فراوان برای امام حسین علیه السلام ، ایشان از پذیرفتن آنها خودداری کرد . امّا مصلحت و حکمتی که در پذیرفتن هدایای معاویه در غیر این گونه موارد وجود داشت ، تشنّج زدایی در جامعه اسلامی از یک سو ، و تأمین نیاز جمعی از مستمندان از سوی دیگر بود ؛ زیرا امام حسن و امام حسین علیهماالسلام آن هدایا را به مصرف زندگیِ شخصی خود نمی رساندند و همه را صرف نیازمندان می کردند .

.

1- .ر. ک: ص 34 ح 757.



2 / 5حَیلولَهُ الإِمامِ علیه السلام دونَ زَواجِ یَزیدَ وبِنتِ عَبدِ اللّهِ بنِ جَعفَرٍالکامل للمبرّد :تَحَدَّثَ الزُّبَیرِیّونَ أنَّ مُعاوِیَهَ کَتَبَ إلی مَروانَ بنِ الحَکَمِ ، وهُوَ والِی المَدینَهِ : أمّا بَعدُ ، فَإِنَّ أمیرَ المُؤمِنینَ أحَبَّ أن یَرُدَّ الاُلفَهَ ، ویَسُلَّ (1) السَّخیمَهَ (2) ، ویَصِلَ الرَّحِمَ ، فَإِذا وَرَدَ عَلَیکَ کِتابی فَاخطُب إلی عَبدِ اللّهِ بنِ جَعفَرٍ ابنَتَهُ اُمَّ کُلثومٍ عَلی یَزیدَ ابنِ أمیرِ المُؤمِنینَ ، وَارغَب لَهُ فِی الصَّداقِ . فَوَجَّهَ مَروانُ إلی عَبدِ اللّهِ بنِ جَعفَرٍ ، فَقَرَأَ عَلَیهِ کِتابَ مُعاوِیَهَ ، وأعلَمَهُ ما فی رَدِّ الاُلفَهِ مِن صَلاحِ ذاتِ البَینِ ، وَاجتِماعِ الدَّعوَهِ ، فَقالَ عَبدُ اللّهِ : إنَّ خالَهَا الحُسَینُ علیه السلام بِیَنبُعَ (3) ، ولَیسَ مِمَّن یُفتاتُ (4) عَلَیهِ بِأَمرٍ ، فَأَنظِرنی إلی أن یَقدَمَ ، وکانَت اُمُّها زَینَبَ بِنتَ عَلِیِّ بنِ أبی طالِبٍ صَلَواتُ اللّهِ عَلَیهِ . فَلَمّا قَدِمَ الحُسَینُ علیه السلام ذَکَرَ ذلِکَ لَهُ عَبدُ اللّهِ بنُ جَعفَرٍ ، فَقامَ مِن عِندِهِ فَدَخَلَ إلَی الجارِیَهِ ، فَقالَ : یا بُنَیَّهُ ! إنَّ ابنَ عَمِّکِ القاسِمَ بنَ مُحَمَّدِ بنِ جَعفَرِ بنِ أبی طالِبٍ أحَقُّ بِکِ ، ولَعَلَّکِ تَرغَبینَ فی کَثرَهِ الصَّداقِ ، وقَد نَحَلتُکِ البُغَیبِغاتِ . (5) فَلَمّا حَضَرَ القَومُ لِلإِملاکِ تَکَلَّمَ مَروانُ ، فَذَکَرَ مُعاوِیَهَ وما قَصَدَهُ مِن صِلَهِ الرَّحِمِ وجَمعِ الکَلِمَهِ ، فَتَکَلَّمَ الحُسَینُ علیه السلام فَزَوَّجَها مِنَ القاسِمِ بنِ مُحَمَّدٍ ، فَقالَ لَهُ مَروانُ : أغَدرا یا حُسَینُ ؟ ! قالَ : أنتَ بَدَأتَ ، خَطَبَ أبو مُحَمَّدٍ الحَسَنُ بنُ عَلِیٍّ علیه السلام عائِشَهَ بِنتَ عُثمانَ بنِ عَفّانَ ، وَاجتَمَعنا لِذلِکَ ، فَتَکَلَّمتَ أنتَ فَزَوَّجتَها من عَبدِ اللّهِ بنِ الزُّبَیرِ ، فَقالَ مَروانُ : ما کانَ ذلِکَ ! فَالتَفَتَ الحُسَینُ علیه السلام إلی مُحَمَّدِ بنِ حاطِبٍ ، فَقالَ : أنشُدُکَ اللّهَ ، أکانَ ذاکَ ؟ قالَ : اللّهُمَّ نَعَم . فَلَم تَزَل هذِهِ الضَّیعَهُ فی أیدی بَنی عَبدِ اللّهِ بنِ جَعفَرٍ مِن ناحِیَهِ اُمِّ کُلثومٍ یَتَوارَثونَها . (6)

.

1- .السَّلُّ : انتزاعک الشیء وإخراجه برفق (مجمع البحرین : ج 2 ص 868 «سلل») .
2- .السَّخیمه : الحِقْد (النهایه : ج 2 ص 351 «سخم») .
3- .یَنْبُع : نخیل وماء وزرع ، وبها وقوف لعلیّ بن أبی طالب علیه السلام ، یتولّاها ولده (راجع : معجم البلدان : ج 5 ص 450) وراجع : الخریطه رقم 5 فی آخر مجلّد 8 .
4- .فلان لا یفتاتُ علیه : أی لا یعمل شیء دون أمره (الصحاح : ج 1 ص 260 «فوت») .
5- .البغیبغه : ضیعه بالمدینه أو عین غزیره کثیره النخل لآل رسول اللّه صلی الله علیه و آله (القاموس المحیط : ج 3 ص 103 «بغبغ») وراجع : موسوعه الإمام علیّ بن أبی طالب علیه السلام : ج 5 ص 446 (القسم العاشر: خصائص الإمام علیّ / الفصل الثالث : الخصائص العملیّه / صدقاته) .
6- .الکامل للمبرّد : ج 3 ص 1129 ، معجم البلدان : ج 1 ص 469 و راجع : الطبقات الکبری (الطبقه الخامسه من الصحابه) : ج 1 ص 414 ح 390 و تاریخ دمشق : ج 57 ص 245 .



2 / 5جلوگیری امام علیه السلام از ازدواج یزید با دختر عبد اللّه بن جعفر

الکامل ، مبرّد:زُبیریان گفته اند که معاویه به مروان بن حَکَم که فرماندار مدینه بود نوشت : امّا بعد ، امیر مؤمنان دوست دارد که اُلفت باز گردد و کینه بر کنده شود و صله رحم برقرار شود . پس چون این نامه ام به تو رسید ، اُمّ کلثوم دختر عبد اللّه بن جعفر [بن ابی طالب] را برای یزید ، پسر امیر مؤمنان ، خواستگاری کن و با [افزایش ]مهریّه ، او را به موافقت ترغیب کن . مروان نیز پی عبد اللّه بن جعفر فرستاد و نامه معاویه را برای او خواند و او را از بازگشت اُلفتِ حاصل از اصلاح میان دو خاندان (اُموی و هاشمی) و اتّحاد امّت ، آگاه کرد . عبد اللّه گفت : دایی دختر ، امام حسین علیه السلام ، در یَنبُع (1) است و او کسی نیست که بدون فرمانش ، کاری انجام شود . به من مهلت ده تا او بیاید . مادر دختر ، زینب دختر علی بن ابی طالب بود ، که درودهای خدا بر او باد . هنگامی که حسین علیه السلام آمد ، عبد اللّه بن جعفر ، ماجرا را گفت . حسین علیه السلام از نزد او برخاست و نزد دختر رفت و فرمود : «دخترکم! پسر عمویت قاسم بن محمّد بن جعفر بن ابی طالب ، به تو سزاوارتر است و اگر تو به مهریّه فراوان رغبت داری ، من بُغَیبِغات (2) را هدیه ازدواج تو کردم» . هنگامی که افراد برای عقد ازدواج حاضر شدند ، مروان، سخن گفت و قصد معاویه از صله رَحِم و اتّحاد امّت را بازگو کرد . حسین علیه السلام نیز سخن گفت و دختر را به عقد قاسم بن محمّد در آورد . مروان به او گفت : ای حسین! آیا پیمان می شکنی؟ حسین علیه السلام فرمود : «تو ابتدا پیمان شکستی . [برادرم] حسن بن علی ، از عایشه دختر عثمان بن عفّان ، خواستگاری کرد و ما برای عقد ، گرد آمدیم ؛ ولی تو سخن گفتی و او را برای عبد اللّه بن زبیر عقد نمودی» . مروان گفت : چنین چیزی نیست! حسین علیه السلام به محمّد بن حاطب رو نمود و فرمود : «تو را به خدا سوگند می دهم ، آیا چنین بود ؟» . گفت : آری [ ، چنین بود] . و هماره این مزرعه (بغیبغات) از سوی امّ کلثوم ، در دست فرزندان عبد اللّه بن جعفر است و پی در پی به ارث می رسد .

.

1- .یَنبُع ، ملکی بس آباد و پرآب میان مکّه و مدینه است که کشاورزی و باغداری در آن ، فراوان است . موقوفات امام علی علیه السلام ، در آن جاست و متولّی آن ، اولاد او هستند (ر. ک: نقشه شماره 5 در پایان جلد 8).
2- .مزرعه یا آب فراوانی در مدینه با درختان نخل فراوان که از آنِ خاندان پیامبر خدا بوده است . نیز ، ر . ک: دانش نامه امیر المؤمنین علیه السلام : ج 10 ص 353 (بخش دهم / فصل سوم / صدقه های علی علیه السلام ).



الطبقات الکبری (الطبقه الخامسه من الصحابه) عن جویریّه بن أسماء :خَطَبَ مُعاوِیَهُ بنُ أبی سُفیانَ ابنَهَ عَبدِ اللّهِ بنِ جَعفَرٍ عَلی یَزیدَ بنِ مُعاوِیَهَ ، فَشاوَرَ عَبدُ اللّهِ حُسَینا علیه السلام ، فَقالَ : أتُزَوِّجُهُ وسُیوفُهُم تَقطُرُ مِن دِمائِنا ؟ ! ضُمَّها إلَی ابنِ أخیکَ القاسِمِ بنِ مُحَمَّدٍ . قالَ : إنَّ عَلَیَّ دَینا ، قالَ : دونَکَ البُغَیبِغَهَ ، فَاقضِ مِنها دَینَکَ ؛ فَقَد عَلِمتَ ما کانَ یَصنَعُ فیها عَمُّکَ . فَزَوَّجَها مِنَ القاسِمِ . (1)

المناقب لابن شهرآشوب عن عبد الملک بن عمیر والحاکم والعبّاس :إنَّ مُعاوِیَهَ کَتَبَ إلی مَروانَ وهُوَ عامِلُهُ عَلَی الحِجازِ یَأمُرُهُ أن یَخطُبَ اُمَّ کُلثومٍ بِنتَ عَبدِ اللّهِ بنِ جَعفَرٍ لِابنِهِ یَزیدَ ، فَأَتی (2) عَبدَ اللّهِ بنَ جَعفَرٍ فَأَخبَرَهُ بِذلِکَ ، فَقالَ عَبدُ اللّهِ : إنَّ أمرَها لَیسَ إلَیَّ إنَّما هُوَ إلی سَیِّدِنَا الحُسَینِ وهُوَ خالُها . فَاُخبِرَ الحُسَینُ علیه السلام بِذلِکَ ، فَقالَ : أستَخیرُ اللّهَ تَعالی ، اللّهُمَّ وَفِّق لِهذِهِ الجارِیَهِ رِضاکَ مِن آلِ مُحَمَّدٍ . فَلَمَّا اجتَمَعَ النّاسُ فی مَسجِدِ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، أقبَلَ مَروانُ حَتّی جَلَسَ إلَی الحُسَینِ علیه السلام وعِندَهُ مِن الجِلَّهِ (3) ، وقالَ : إنَّ أمیرَ المُؤمِنینَ أمَرَنی بِذلِکَ ، وأن أجعَلَ مَهرَها حُکمَ أبیها بالِغا ما بَلَغَ ، مَعَ صُلحِ ما بَینَ هذَینِ الحَیَّینِ ، مَعَ قَضاءِ دَینِهِ ، وَاعلَم أنَّ مَن یَغبِطُکُم بِیَزیدَ أکثَرُ مِمَّن یَغبِطُهُ بِکُم ! وَالعَجَبُ کَیفَ یُستَمهَرُ یَزیدُ وهُوَ کُفوُ مَن لا کُفوَ لَهُ ، وبِوَجهِهِ یُستَسقَی الغَمامُ ! فَرُدَّ خَیرا یا أبا عَبدِ اللّهِ . فَقالَ الحُسَینُ علیه السلام : الحَمدُ للّهِِ الَّذِی اختارَنا لِنَفسِهِ وَارتَضانا لِدینِهِ وَاصطَفانا عَلی خَلقِهِ . إلی آخِرِ کَلامِهِ . ثُمَّ قالَ : یا مَروانُ ، قَد قُلتَ فَسَمِعنا ، أمّا قَولُکَ : مَهرُها حُکمُ أبیها بالِغا ما بَلَغَ ، فَلَعَمری لَو أرَدنا ذلِکَ ما عَدَونا سُنَّهَ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله فی بَناتِهِ ونِسائِهِ وأهلِ بَیتِهِ ، وهُوَ اثنَتا عَشرَهَ اُوقِیَّهً یَکونُ أربَعَمِئَهٍ وثَمانینَ دِرهما . وأمّا قَولُکَ : مَعَ قَضاءِ دَینِ أبیها ، فَمَتی کُنَّ نِساؤُنا یَقضینَ عَنّا دُیونَنا ؟ وأمّا صُلحُ ما بَینَ هذَینِ الحَیَّینِ ، فَإِنّا قَومٌ عادَیناکُم فِی اللّهِ ولَم نَکُن نُصالِحُکُم لِلدُّنیا ، فَلَعَمری فَلَقَد أعیَی النَّسَبُ فَکَیفَ السَّبَبُ ! وأمّا قَولُکَ : العَجَبُ لِیَزیدَ کَیفَ یُستَمهَرُ ، فَقَدِ استُمهِرَ مَن هُوَ خَیرٌ مِن یَزیدَ ومِن أبِ یَزیدَ ومِن جَدِّ یَزیدَ . وأمّا قَولُکَ : إنَّ یَزیدَ کُفوُ مَن لا کُفوَ لَهُ ، فَمَن کانَ کُفوُهُ قَبلَ الیَومِ فَهُوَ کُفوُهُ الیَومَ ، ما زادَتهُ إمارَتُهُ فِی الکَفاءَهِ شَیئا . وأمّا قَولُکَ : بِوَجهِهِ یُستَسقَی الغَمامُ ، فَإِنَّما کانَ ذلِکَ بِوَجهِ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله . وأمّا قَولُکَ : مَن یَغبِطُنا بِهِ أکثَرُ مِمَّن یَغبِطُهُ بِنا ، فَإِنَّما یَغبِطُنا بِهِ أهلُ الجَهلِ ویَغبِطُهُ بِنا أهلُ العَقلِ . ثُمَّ قالَ بَعدَ کَلامٍ : فَاشهَدوا جَمیعا أنّی قَد زَوَّجتُ اُمَّ کُلثومٍ بِنتَ عَبدِ اللّهِ بنِ جَعفَرٍ مَنِ ابنِ عَمِّهَا القاسِمِ بنِ مُحَمَّدِ بنِ جَعفَرٍ ، عَلی أربَعِمِئَهٍ وثَمانینَ دِرهَما ، وقَد نَحَلتُها ضَیعَتی بِالمَدینَهِ أو قالَ : أرضی بِالعَقیقِ (4) وإنَّ غَلَّتَها فِی السَّنَهِ ثَمانِیَهُ آلافِ دینارٍ ، فَفیها لَهُما غِنیً إن شاءَ اللّهُ . قالَ : فَتَغَیَّرَ وَجهُ مَروانَ ، وقالَ : أغَدرا یا بَنی هاشِمٍ ؟ ! تَأبَونَ إلَا العَداوَهَ ! فَذَکَّرَهُ الحُسَینُ علیه السلام خِطبَهَ الحَسَنِ علیه السلام عائِشَهَ وفِعلَهُ ، ثُمَّ قالَ : فَأَینَ مَوضِعُ الغَدرِ یا مَروانُ ؟ فَقالَ مَروانُ : أرَدنا صِهرَکَ لِنَجِدَّ وُدّاقَد أخلَقَهُ بِهِ حَدَثُ الزَّمانِ فَلَمّا جِئتُکُم فَجَبَهتُمونیوبُحتُم بِالضَّمیرِ مِنَ الشَّنَآنِ (5) فَأَجابَهُ ذَکوانُ مَولی بَنی هاشِمٍ : أماطَ اللّهُ مِنهُم کُلَّ رِجسٍوطَهَّرَهُم بِذلِکَ فِی المَثانی فَما لَهُمُ سِواهُم مِن نَظیرٍولا کُفؤٌ هُناکَ ولا مَدانی أیُجعَلُ کُلُّ جَبّارٍ عَنیدٍإلَی الأَخیارِ مِن أهلِ الجِنانِ ؟ ! (6)

.

1- .الطبقات الکبری (الطبقه الخامسه من الصحابه) : ج 1 ص 412 الرقم 389 .
2- .فی المصدر : «فأبی» ، والتصویب من بحار الأنوار .
3- .قومٌ جِلَّه : ذوو أخطار ... والواحد منهم جلیل (لسان العرب : ج 11 ص 117 «جلل») .
4- .العَقِیقُ : العربُ تقول لکلّ مسیل ماء شقّه السیل فی الأرض ووسّعه : عقیق ... ومنها عقیق بناحیه المدینه وفیه عیون ونخل (معجم البلدان : ج 4 ص 138) .
5- .شَنآن قوم : أی بُغضُهم (مفردات ألفاظ القرآن : ص 465 «شنأ») .
6- .المناقب لابن شهرآشوب : ج 4 ص 38 ، بحار الأنوار : ج 44 ص 207 ح 4 .



الطبقات الکبری (الطبقه الخامسه من الصحابه) به نقل از جُوَیریه بن اَسماء : معاویه بن ابی سفیان ، دختر عبد اللّه بن جعفر را برای پسرش یزید ، خواستگاری کرد . عبد اللّه با حسین علیه السلام مشورت نمود . حسین علیه السلام فرمود : «آیا به او دختر می دهی ، در حالی که از شمشیرهایشان خون ما می چکد؟! او را به پسر برادرت ، قاسم بن محمّد بده» . عبد اللّه گفت : من بدهکارم . حسین علیه السلام فرمود : «مِلک بُغَیبِغه را بردار و بدهی ات را از آن، ادا کن که تو خود می دانی عمویت [علی بن ابی طالب] در آن جا چه کارها کرده است» . عبد اللّه نیز او را به همسریِ قاسم در آورد .

المناقب ، ابن شهرآشوب به نقل از عبد الملک بن عمیر ، حاکم و عبّاس : معاویه در نامه ای به مروان (کارگزارش در حجاز) به او فرمان داد که امّ کلثوم دختر عبد اللّه بن جعفر را برای پسرش یزید ، خواستگاری کند . او نزد عبد اللّه بن جعفر آمد و این را به او خبر داد . عبد اللّه گفت: کار او با من نیست و تنها به دست سَرور ما حسین ، دایی اوست . به حسین علیه السلام خبر دادند . فرمود: «از خدای متعال ، خیر می خواهم . خدایا! آن کس را که از خاندان محمّد صلی الله علیه و آله می پسندی ، نصیب این دختر کن» . هنگامی که مردم در مسجد پیامبر صلی الله علیه و آله گرد آمدند ، مروان پیش آمد و نزدیک حسین علیه السلام نشست و در حالی که گروهی از بزرگان هم نزد حسین علیه السلام بودند ، گفت: امیر مؤمنان (معاویه) ، مرا به این فرمان داده تا مَهر او (امّ کلثوم) را هر آنچه پدرش می گوید ، قرار دهم ، هر اندازه که باشد . این ازدواج ، مایه آشتی میان این دو عشیره و ادای بدهیِ پدر اوست و بدان که رَشک برندگان به شما به خاطر [ازدواجِ ]یزید ، از رشک برندگان به یزید به دلیل [وصلت با ]شما بیشترند! و شگفت که از یزید ، مهریّه می طلبند ، با آن که او همتای کسی است که همتایی ندارد و مردمان ، به آبروی او ، باران می طلبند! ای ابو عبد اللّه ! پاسخ نیک بده . حسین علیه السلام فرمود: «ستایش ، خدایی که ما را برای خودش انتخاب کرد و ما را برای دینش پسندید و ما را بر آفریدگانش برگزید» تا پایان سخنش . سپس فرمود: «ای مروان ! گفتی و شنیدیم . این که گفتی: مهریّه دختر ، به هر اندازه که پدرش بگوید ، به جانم سوگند اگر بخواهیم ازدواج کند ، از سنّت پیامبر صلی الله علیه و آله در باره [مهریه] دختران ، همسران و خاندانش ، در نمی گذریم و آن ، دوازده اَوقیه نقره ، یعنی چهارصد و هشتاد درهم است . و این که گفتی : به اضافه ادای بدهی پدرش ، از کِی ، زنان ما ، بدهی های ما را می پردازند؟! و امّا در باره آشتی میان دو عشیره ، ما قومی هستیم که به خاطر خدا با شما دشمنی داریم و به خاطر دنیا با شما سازش نمی کنیم . به جانم سوگند ، خویشی نَسَبی ما ، در مانده است ، تا چه رسد به خویشیِ سببی ! و گفته ات که : شگفت از طلب کردن مهریّه از یزید ، بهتر از یزید و بهتر از پدر یزید و بهتر از جدّ یزید ، مهر داده اند . و سخنت که : یزید ، همتای کسی است که همتایی ندارد ، پس هر کس پیش تر ، همتای او بوده است ، امروز هم همتای اوست و فرمان روایی (ولایت عهدی) چیزی بر او نیفزوده است . و این که گفتی: به آبروی او باران می طلبند ، این ویژگی ، تنها از آنِ پیامبر صلی الله علیه و آله بوده است . و گفته ات که: رشک بَرندگان به شما به خاطر [وصلت با] او ، بیشتر از رشک برندگان به او به خاطر [وصلت با] شما هستند ، بدان که تنها نابخردان ، به خاطر او به ما رشک می برند و خردمندان ، به خاطر ما بر او رشک می برند» . حسین علیه السلام پس از سخنانی فرمود: «همه گواه باشید که من امّ کلثوم ، دختر عبد اللّه بن جعفر را به همسری پسر عمویش قاسم بن محمّد بن جعفر ، در آوردم و مهرش را چهارصد و هشتاد درهم قرار دادم و مزرعه ام در مدینه یا زمینم در وادی عقیق (1) را هدیه ازدواجش کردم . غلّه سالیانه آن ، هشت هزار دینار است و آنان را بی نیاز می کند ، إن شاء اللّه » . رنگ صورت مروان برگشت و گفت: ای بنی هاشم ! آیا خیانت می کنید؟ جز دشمنی را نمی پذیرید! پس حسین علیه السلام خواستگاریِ حسن علیه السلام از عایشه [ دختر عثمان] و کارشکنی مروان را به یادش آورد و سپس فرمود: «ای مروان ! جایگاه خیانت کجاست؟» . مروان گفت: ما می خواستیم داماد شما بشویم تا دوستی را تازه کنیمدوستی ای که روزگار ، کهنه اش کرده بود امّا هنگامی که نزدتان آمدم ، در برابرم موضع گرفتیدو کینه درون را بیرون ریختید . و ذکوان ، وابسته بنی هاشم ، پاسخش را این گونه داد: خدا هر پلیدی ای را از آنان دور کردهو پاکیِ آنان را در آیه های خویش آورده است . آنان هیچ همانندی ندارندو نه همتایی و نه حتّی نزدیکی . آیا هر زورگوی لجبازی رادر کنار نیکان بهشتی می نهند؟!

.

1- .عقیق، یعنی : مسیل ؛ آبْ راهی که سیل ، با شکافتن و فراخ کردن زمین ، پدید آورده باشد . در این جا ، عقیقِ نزدیک مدینه مقصود است که چشمه و نخل دارد .



2 / 6ما رُوِیَ فِی الحَیلولَهِ دونَ زَواجِ یَزیدَ وهِندٍ بِنتِ سُهَیلِ بنِ عَمرٍومقتل الحسین علیه السلام للخوارزمی عن ابن المبارک أو غیره :بَلَغَنی أنَّ مُعاوِیَهَ قالَ لِیَزیدَ : هَل بَقِیَت لَذَّهٌ مِنَ الدُّنیا لَم تَنَلها ؟ قالَ : نَعَم ، اُمُّ أبیها هِندٌ بِنتُ سُهَیلِ بنِ عَمرٍو ، خَطَبتُها وخَطَبَها عَبدُ اللّهِ بنُ عامِرِ بنِ کَریزٍ فَتَزَوَّجَتهُ وتَرَکَتنی . فَأَرسَلَ مُعاوِیَهُ إلی عَبدِ اللّهِ بنِ عامِرٍ وهُوَ عامِلُهُ عَلَی البَصرَهِ ، فَلَمّا قَدِمَ عَلَیهِ قالَ : اِنزِل عَن اُمِّ أبیها لِوَلِیِّ عَهدِ المُسلِمینَ یَزیدَ ، قالَ : ما کُنتُ لِأَفعَلَ ، قالَ : اُقطِعُکَ البَصرَهَ ، فَإِن لَم تَفعَل عَزَلتُکَ عَنها ، قالَ : وإن . فَلَمّا خَرَجَ مِن عِندِهِ ، قالَ لَهُ مَولاهُ : اِمرَأَهٌ بِامرَأَهٍ ، أتَترُکُ البَصرَهَ بِطَلاقِ امرَأَهٍ ؟ فَرَجَعَ إلی مُعاوِیَهَ ، فَقالَ : هِی طَلاقٌ . فَرَدَّهُ إلَی البَصرَهِ ، فَلَمّا دَخَلَ تَلَقَّتهُ اُمُّ أبیها ، فَقالَ : اِستَتِری ، فَقالَت : فَعَلَهَا اللَّعینُ ! وَاستَتَرَت . قالَ : فَعَدَّ مُعاوِیَهُ الأَیّامَ حَتّی إذَا انقَضَتِ العِدَّهُ ، وَجَّهَ أبا هُرَیرَهَ یَخطُبُها لِیَزیدَ وقالَ لَهُ : أمهِرها بِأَلفِ ألفٍ ، فَخَرَجَ أبو هُرَیرَهَ فَقَدِمَ المَدینَهَ ، فَمَرَّ بِالحُسَینِ بنِ عَلِیٍّ علیه السلام ، فَقالَ : ما أقدَمَکَ المَدینَهَ یا أبا هُرَیرَهَ ؟ قالَ : اُریدُ البَصرَهَ أخطُبُ اُمَّ أبیها لِوَلِیِّ عَهدِ المُسلِمینَ یَزیدَ ، قالَ : فَتَری أن تَذکُرَنی لَها ، قالَ : إن شِئتَ ، قالَ : قَد شِئتُ . فَقَدِمَ أبو هُرَیرَهَ البَصرَهَ ، فَقالَ لَها : یا اُمَّ أبیها ، إنَّ أمیرَ المُؤمِنینَ یَخطُبُکِ لِوَلِیِّ عَهدِ المُسلِمینَ یَزیدَ ، وقَد بَذَلَ لَکَ فِی الصَّداقِ ألفَ ألفٍ ، ومَرَرتُ بِالحُسَینِ بنِ عَلِیٍّ فَذَکَرَکِ ، قالَت : فَما تَری یا أبا هُرَیرَهَ ؟ قالَ : ذلِکِ إلَیکِ ، قالَت : فَشَفَهٌ قَبَّلَها رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله أحَبُّ إلَیَّ . قالَ : فَتَزَوَّجَتِ الحُسَینَ بنَ عَلِیٍّ علیه السلام ، ورَجَعَ أبو هُرَیرَهَ ، فَأَخبَرَ مُعاوِیَهَ . قالَ : فَقالَ لَهُ : یا حِمارُ ! لَیسَ لِهذا وَجَّهناکَ . قالَ : فَلَمّا کانَ بَعدَ ذلِکَ حَجَّ عَبدُ اللّهِ بنُ عامِرٍ ، فَمَرَّ بِالمَدینَهِ فَلَقِیَ الحُسَینَ بنَ عَلِیٍّ علیه السلام ، فَقالَ لَهُ : یَابنَ رَسولِ اللّهِ ، تَأذَنُ لی فی کَلامِ اُمِّ أبیها . فَقالَ : إذا شِئتَ ، فَدَخَلَ مَعَهُ البَیتَ وَاستَأذَنَ عَلی اُمِّ أبیها ، فَأَذِنَت لَهُ ودَخَلَ مَعَهُ الحُسَینُ علیه السلام . فَقالَ لَها عَبدُ اللّهِ بنُ عامِرٍ : یا اُمَّ أبیها ، ما فَعَلَتِ الوَدیعَهُ الَّتِی استَودَعتُکِ ؟ قالَت : عِندی ، یا جارِیَهُ هاتی سَفَطَ (1) کَذا ، فَجاءَت بِهِ فَفَتَحَتهُ وإذا هُوَ مَملوءٌ لَالِئُ وجَوهَرٌ یَتَلَألَأُ ، فَبَکَی ابنُ عامِرٍ . فَقالَ الحُسَینُ : ما یُبکیکَ ؟ فَقالَ : یَابنَ رَسولِ اللّهِ ، أتَلومُنی عَلی أن أبکِیَ عَلی مِثلِها فی وَرَعِها وکَمالِها ووَفائِها ؟ قالَ : یَابنَ عامِرٍ ، نِعمَ المُحَلِّلُ کُنتُ لَکُما ، هِیَ طَلاقٌ . فَحَجَّ ، فَلَمّا رَجَعَ تَزَوَّجَ بِها . (2)

.

1- .السَّفَط : الذی یُعبّی فیه الطیب وما أشبهه من أدوات النساء (لسان العرب : ج 7 ص 315 «سفط») .
2- .مقتل الحسین علیه السلام للخوارزمی : ج 1 ص 150 .