7 / 4گفتگوی امام علیه السلام با عبد اللّه بن زبیر
(1)کامل الزیارات به نقل از ابو جارود ، از امام باقر علیه السلام : حسین علیه السلام یک روز قبل از تَرویه ، (2) از مکّه بیرون رفت . عبد اللّه بن زبیر ، او را بدرقه کرد و گفت: ای ابا عبد اللّه ! موسم حج فرا رسید و تو ، آن را وا می گذاری و به سوی عراق می روی؟ فرمود : «ای پسر زبیر ! اگر در ساحل فرات به خاک سپرده شوم ، بهتر از آن است که در آستانه کعبه به خاک سپرده شوم [و حرمت کعبه حفظ نشود]» .
1- .عبد اللّه بن زبیر بن عوّام قرشی اسدی که کنیه اش ابو بکر و مادرش اَسما دختر ابو بکر است ، از صحابیان است . وی در سال اوّل هجرت ، به دنیا آمد و نخستین مولود مهاجران است . وی پس از کشته شدن عثمان ، تمام تلاش خود را برای به خلافت رساندن پدرش زبیر به کار گرفت ؛ ولی موفّق نشد. او از یک سو با خاله اش عایشه و از یک سو با پدرش زبیر ، و از سوی دیگر با طلحه ارتباط داشت . او در جنگ جَمَل با پدرش حضور داشت . امام علی علیه السلام می فرمود: «زبیر ، همیشه از ما بود ، تا این که عبد اللّه ، بزرگ شد» . پس از شکست نبرد جمل ، با وساطت عایشه بخشوده شد. معاویه ، او را احترام نمی کرد و او پس از مرگ معاویه ، با یزید بیعت نکرد و برای حفظ جان خود ، در مکّه سکنا گزید ، تا این که آشوبی میان او و سپاه یزید برپا شد. او در سال 64 هجری ، به قصد خلافت ، قیام کرد و بر حجاز، یمن، عراق و خراسان ، مسلّط گشت . وی از عبد اللّه بن عبّاس و محمّد بن حنفیّه ، درخواست بیعت کرد ؛ ولی آن دو به وی پاسخ مثبت ندادند و تصمیم داشت آن دو را بسوزاند. او در حکومت عبد الملک بن مروان ، به سال 73 هجری ، پس از آن که حَجّاج ، به مکّه و مسجد الحرام حمله بُرد ، کشته شد و سپس به دار آویخته شد . از امامان اهل بیت علیهم السلام در باره اش مذمّت هایی نقل شده است.
2- .تَروِیَه ، روز هشتم ذی حجّه است .
کامل الزیارات عن داوود بن فرقد عن أبی عبداللّه [الصادق] علیه السلام :قالَ عَبدُ اللّهِ بنُ الزُّبَیرِ لِلحُسَینِ علیه السلام : ولَو جِئتَ إلی مَکَّهَ فَکُنتَ بِالحَرَمِ ! فَقالَ الحُسَینُ علیه السلام : لا نَستَحِلُّها ولا تُستَحَلُّ بِنا (1) ، ولَأَن اُقتَلَ عَلی تَلِّ أعفَرَ (2) أحَبُّ إلَیَّ مِن أن اُقتَلَ بِها . (3)
کامل الزیارات عن أبی سعید عقیصا :سَمِعتُ الحُسَینَ بنَ عَلِیٍّ علیه السلام و خَلا بِهِ عَبدُ اللّهِ بنُ الزُّبَیرِ وناجاهُ طَویلاً ، قالَ : ثُمَّ أقبَلَ الحُسَینُ علیه السلام بِوَجهِهِ إلَیهِم ، وقالَ : إنَّ هذا یَقولُ لی : کُن حَماما مِن حَمامِ الحَرَمِ ! ولَأَن اُقتَلَ بَینی وبَینَ الحَرَمِ باعٌ أحَبُّ إلَیَّ مِن أن اُقتَلَ وبَینی وبَینَهُ شِبرٌ ، ولَأَن اُقتَلَ بِالطَّفِّ أحَبُّ إلَیَّ مِن أن اُقتَلَ بِالحَرَمِ . (4)
تاریخ دمشق عن بشر بن غالب :قالَ عَبدُ اللّهِ بنُ الزُّبَیرِ لِحُسَینِ بنِ عَلِیٍّ علیه السلام : أینَ تَذهَبُ ؟ إلی قَومٍ قَتَلوا أباکَ وطَعَنوا أخاکَ ؟! (5) فَقالَ لَهُ حُسَینٌ علیه السلام : لَأَن اُقتَلَ بِمَکانِ کَذا وکَذا ، أحَبُّ إلَیَّ مِن أن تُستَحَلَّ بی یَعنی مَکَّهَ . (6)
1- .الظاهر أنّ کلام الإمام علیه السلام هنا هو تعریض بعبداللّه بن الزبیر ، الذی تسبّب مرّتین فی هتک حرمه البیت الحرام (راجع : ج 9 ص 8 «القسم العاشر / المدخل») .
2- .الأعفر : الأبیض ولیس بالشدید البیاض . والأعفر : الرمل الأحمر (تاج العروس : ج7 ص240 وص246 «عفر») . وتلُّ أعفر : قیل : إنّ أصله التلّ الأعفر لِلَونه ؛ وهو اسم قلعه بین سنجار والموصل ، وتلّ أعفر أیضا : بلیده بین حصن مسلمه والرقّه من نواحی الجزیره (معجم البلدان : ج2 ص39) وراجع : الخریطه رقم 5 فی آخر مجلّد 8 .
3- .کامل الزیارات : ص 151 ح 183 ، بحار الأنوار : ج 45 ص 85 ح 17 .
4- .کامل الزیارات : ص 151 ح 182 ، بحار الأنوار : ج 45 ص 85 ح 16 .
5- .فی المصدر : «خالک» ، وهو تصحیف ظاهر .
6- .تاریخ دمشق : ج 14 ص 203 ، سیر أعلام النبلاء : ج 3 ص 293 ولیس فیه «بمکان کذا و کذا» ، مقتل الحسین علیه السلام للخوارزمی : ج 1 ص 219 ، ذخائر العقبی : ص 257 ، البدایه والنهایه : ج 8 ص 161 .
کامل الزیارات به نقل از داوود بن فُرقَد ، از امام صادق علیه السلام : عبد اللّه بن زبیر، به حسین علیه السلام گفت: کاش به مکّه می آمدی و در حرم بودی! حسین علیه السلام فرمود: «ما حرمت آن را نمی شکنیم و به وسیله ما ، حرمتش از میان نمی رود . (1) اگر در تَلِّ اَعْفَر (2) کشته شوم ، بهتر است تا در حرم ، کشته شوم» .
کامل الزیارات به نقل از ابو سعید عَقیصا : شنیدم که عبد اللّه بن زبیر ، با حسین بن علی علیه السلام خلوت کرد و مدّتی طولانی، با او آهسته (درِ گوشی) سخن گفت . آن گاه حسین علیه السلام به جمعیّت رو کرد و فرمود : «این به من می گوید: کبوتری از کبوتران حرم باش! اگر من در فاصله دور از حرم ، کشته شوم ، بهتر است که در فاصله یک وجبی آن ، کشته شوم ، و اگر در طَف کشته شوم ، بهتر است که در حرم ، کشته شوم» .
تاریخ دمشق به نقل از بِشر بن غالب : عبد اللّه بن زبیر ، به حسین بن علی علیه السلام گفت: کجا می روی؟ به سوی مردمی که پدرت را کشتند و برادرت را نیزه زدند؟! حسین علیه السلام به او فرمود : «اگر در فلان محل و فلان محل کشته شوم، نزد من ، بهتر است که حرمت حرم به وسیله من ، شکسته شود».
1- .ظاهرا سخن امام علیه السلام ، طعنی بر عبد اللّه بن زبیر است که دو بار ، سبب هتک حرمت بیت اللّه الحرام شد.
2- .اَعفَر ، یعنی سفیدی ای که بسیار سفید نباشد . نیز به ریگ و خاک سرخ ، گفته می شود . تلّ اَعفَر ، نام قلعه ای است که بین سِنجار و موصل ، واقع شده است و گفته شده که به خاطر رنگش به آن ، اَعفَر گفته اند . همچنین شهر کوچکی به همین نام است که بین حصن مسلمه و رَقّه ، از نواحی شمال عراق ، واقع شده است (ر . ک : نقشه شماره 5 در پایان جلد 8) .
الأمالی للشجری عن بشر بن غالب الأسدی :إنَّ ابنَ الزُّبَیرِ لَحِقَ الحُسَینَ بنَ عَلِیٍّ علیه السلام ، قالَ : أینَ تُریدُ ؟ قالَ : العِراقَ . قالَ : هُمُ الَّذینَ قَتَلوا أباکَ وطَعَنوا أخاکَ ! وأنا أری أنَّهُم قاتِلوکَ . قالَ : وأنا أری ذلِکَ . (1)
تاریخ دمشق عن معمر :سَمِعتُ رَجُلاً یُحَدِّثُ عَنِ الحُسَینِ بنِ عَلِیٍّ علیه السلام ، قالَ : سَمِعتُهُ یَقولُ لِعَبدِ اللّهِ بنِ الزُّبَیرِ : أتَتنی (2) بَیعَهُ أربَعینَ ألفا یَحلِفونَ لی بِالطَّلاقِ وَالعِتاقِ مِن أهلِ الکوفَهِ أو قالَ : مِن أهلِ العِراقِ . فَقالَ لَهُ عَبدُ اللّهِ بنُ الزُّبَیرِ : أتَخرُجُ إلی قَومٍ قَتَلوا أباکَ ، وأخرَجوا أخاکَ ؟ ! (3)
تاریخ الطبری عن أبی سعید عقیصا عن بعض أصحابه :سَمِعتُ الحُسَینَ بنَ عَلِیٍّ علیه السلام وهُوَ بِمَکَّهَ ، وهُوَ واقِفٌ مَعَ عَبدِ اللّهِ بنِ الزُّبَیرِ ، فَقالَ لَهُ ابنُ الزُّبَیرِ : إلَیَّ یَا بنَ فاطِمَهَ ، فَأَصغی إلَیهِ فَسارَّهُ ، قالَ : ثُمَّ التَفَتَ إلَینَا الحُسَینُ علیه السلام فَقالَ : أتَدرونَ ما یَقولُ ابنُ الزُّبَیرِ ؟ فَقُلنا : لا نَدری جَعَلَنَا اللّهُ فِداکَ ! فَقالَ : قالَ : أقِم فِی هذَا المَسجِدِ؛ أجمَعُ لَکَ النّاسَ . ثُمَّ قالَ الحُسَینُ علیه السلام : وَاللّهِ، لَأَن اُقتَلَ خارِجا مِنها بِشِبرٍ ، أحَبُّ إلَیَّ مِن أن اُقتَلَ داخِلاً مِنها بِشِبرٍ ، وَایمُ اللّهِ ، لَو کُنتُ فی جُحرٍ هامّهٍ مِن هذِهِ الهَوامِّ لَاستَخرَجونی حَتّی یَقضوا فِیَّ حاجَتَهُم ، ووَاللّهِ لَیَعتَدُنَّ عَلَیَّ کَمَا اعتَدَتِ الیَهودُ فِی السَّبتِ . (4)
1- .الأمالی للشجری : ج 1 ص 174 ، المناقب للکوفی : ج 2 ص 262 ح 727 نحوه .
2- .فی المصدر : «ائتنی» ، والتصویب فی المصادر الاُخری .
3- .تاریخ دمشق : ج 14 ص 203 ، بغیه الطلب فی تاریخ حلب : ج 6 ص 2604 ، البدایه والنهایه : ج 8 ص 161 .
4- .تاریخ الطبری : ج 5 ص 385 .
الأمالی ، شجری به نقل از بِشر بن غالب اسدی : همانا ابن زبیر ، به حسین بن علی علیه السلام رسید و گفت: کجا می روی؟ فرمود : «عراق» . گفت: آنان ، کسانی هستند که پدرت را کشتند و به برادرت نیزه زدند و می بینم که تو را نیز می کشند. فرمود: «من نیز همان را می بینم» .
تاریخ دمشق به نقل از مَعمَر : شنیدم که مردی با حسین بن علی ، سخن می گوید . شنیدم به عبد اللّه بن زبیر می فرمود: بیعت چهل هزار نفر از مردم کوفه یا عراق ، به دستم رسیده است که برایم به طلاق و آزادی ، سوگند خورده اند [که اگر تخلّف کردند ، زنانشان را طلاق دهند یا بردگانشان را آزاد کنند]» . عبد اللّه بن زبیر گفت: آیا به سوی مردمی می روی که پدرت را کشتند و برادرت را بیرون کردند؟!
تاریخ الطبری به نقل از ابو سعید عَقیصا ، از برخی یارانش : از حسین بن علی علیه السلام در مکّه شنیدم که با عبد اللّه بن زبیر ، ایستاده بود . ابن زبیر به او گفت : ای پسر فاطمه ! نزدیک بیا . حسین علیه السلام به او که آهسته با وی سخن می گفت ، گوش فرا داد . آن گاه حسین علیه السلام رو به ما کرد و فرمود : «می دانید ابن زبیر ، چه می گوید؟» . گفتیم: خدا ما را فدایت کند! نمی دانیم. فرمود : «می گوید: در این مسجد (مسجد الحرام) بمان تا مردم را پیرامون تو گِرد آورم» . حسین علیه السلام آن گاه فرمود : «به خدا ، اگر یک وجب بیرون از مسجد کشته شوم، بهتر از آن است که یک وجب ، داخل آن کشته شوم. به خدا ، اگر در سوراخِ یکی از خزندگان باشم، مرا بیرون می کشند تا کار خود را انجام دهند. به خدا ، به من ستم می کنند، چنان که یهودیان در روز شنبه، ستم کردند» .
تاریخ الطبری عن عبد اللّه بن سلیم و المذری بن المشمعل الأسدیّین :خَرَجنا حاجّینَ مِنَ الکوفَهِ حَتّی قَدِمنا مَکَّهَ ، فَدَخَلنا یَومَ التَّروِیَهِ ، فَإِذا نَحنُ بِالحُسَینِ علیه السلام وعَبدِ اللّهِ بنِ الزُّبَیرِ قائِمَینِ عِندَ ارتِفاعِ الضُّحی فیما بَینَ الحِجرِ وَالبابِ ، قالا : فَتَقَرَّبنا مِنهُما ، فَسَمِعنا ابنَ الزُّبَیرِ وهُوَ یَقولُ لِلحُسَینِ علیه السلام : إن شِئتَ أن تُقیمَ أقَمتَ فَوُلّیتَ هذَا الأَمرَ ، فَآزَرناکَ وساعَدناکَ ، ونَصَحنا لَکَ وبایَعناکَ . فَقالَ لَهُ الحُسَینُ علیه السلام : إنَّ أبی حَدَّثَنی أنَّ بِها کَبشا یَستَحِلُّ حُرمَتَها ، فَما اُحِبُّ أن أکونَ أنا ذلِکَ الکَبشَ ، فَقالَ لَهُ ابنُ الزُّبَیرِ : فَأَقِم إن شِئتَ ، وتُوَلّینی أنَا الأَمرَ فَتُطاعُ ولا تُعصی . فَقالَ : وما اُریدُ هذا أیضا . قالا : ثُمَّ إنَّهُما أخفَیا کَلامَهُما دونَنا ، فَما زالا یَتَناجَیانِ حَتّی سَمِعنا دُعاءَ النّاسِ رائِحینَ مُتَوَجِّهینَ إلی مِنیً عِندَ الظُّهرِ ؛ قالا : فَطافَ الحُسَینُ علیه السلام بِالبَیتِ وبَینَ الصَّفا وَالمَروَهِ ، وقَصَّ مِن شَعرِهِ وحَلَّ مِن عُمرَتِهِ ، ثُمَّ تَوَجَّهَ نَحوَ الکوفَهِ ، وتَوَجَّهنا نَحوَ النّاسِ إلی مِنی . (1)
تاریخ الطبری عن عقبه بن سمعان :أتَاهُ ابنُ الزُّبَیرِ فَحَدَّثَهُ ساعَهً ، ثُمَّ قالَ : ما أدری ما تَرکُنا هؤُلاءِ القَومَ وکَفُّنا عَنهُم ، ونَحنُ أبناءُ المُهاجِرینَ ووُلاهُ هذَا الأَمرِ دونَهُم ! خَبِّرنی ما تُریدُ أن تَصنَعَ ؟ فَقالَ الحُسَینُ علیه السلام : وَاللّهِ لَقَد حَدَّثتُ نَفسی بِإِتیانِ الکوفَهِ ، ولَقَد کَتَبَ إلَیَّ شیعَتی بِها وأشرافُ أهلِها ، وأستَخیرُ اللّهَ . فَقالَ لَهُ ابنُ الزُّبَیرِ : أما لَو کانَ لی بِها مِثلُ شیعَتِکَ ما عَدَلتُ بِها ! ثُمَّ إنَّهُ خَشِیَ أن یَتَّهِمَهُ ، فَقالَ : أما إنَّکَ لَو أقَمتَ بِالحِجازِ ثُمَّ أرَدتَ هذَا الأَمرَ هاهُنا ما خولِفَ عَلَیکَ إن شاءَ اللّهُ ، ثُمَّ قامَ فَخَرَجَ مِن عِندِهِ . فَقالُ الحُسَینُ علیه السلام : ها ، إنَّ هذا لَیسَ شَیءٌ یُؤتاه مِنَ الدُّنیا أحَبَّ إلَیهِ مِن أن أخرُجَ مِنَ الحِجازِ إِلَی العِراقِ ، وقَد عَلِمَ أنَّهُ لَیسَ لَهُ مِنَ الأَمرِ مَعی شَیءٌ ، وأنَّ النّاسَ لَم یَعدِلوهُ بی ، فَوَدَّ أنّی خَرَجتُ مِنها لِتَخلُوَ لَهُ . (2)
1- .تاریخ الطبری : ج 5 ص 384 ، البدایه والنهایه : ج 8 ص 166 .
2- .تاریخ الطبری : ج 5 ص 383 ، البدایه والنهایه : ج 8 ص 160 نحوه .
تاریخ الطبری به نقل از عبد اللّه بن سلیم اسدی و مَذَری بن مُشمَعِل اسدی : به آهنگ حج، از کوفه بیرون رفتیم تا به مکّه رسیدیم . روز تَرویه ، وارد آن جا شدیم . حسین علیه السلام و عبد اللّه بن زبیر را دیدیم که هنگام ظهر ، میان حِجر و در ، ایستاده بودند . نزدیک رفتیم و شنیدیم که ابن زبیر به حسین علیه السلام می گفت: اگر می خواهی بمانی، بمان و حکومت را به دست بگیر که پشتیبان تو می شویم و یاری ات می کنیم، و نیکخواهی می نماییم و بیعت می کنیم. حسین علیه السلام به وی فرمود : «پدرم به من خبر داده که سردسته ای آن جا هست که حرمت کعبه را می شکند . نمی خواهم من ، آن سردسته باشم» . ابن زبیر به او گفت: اگر می خواهی ، بمان و کار را به من وا گذار که اطاعت می بینی و نافرمانی نمی بینی. فرمود : «این را هم نمی خواهم». سپس آنان ، آهسته سخنْ گفتند که ما نمی شنیدیم و همچنان ، آهسته سخن می گفتند تا هنگامی که دعای مردم را شنیدیم که هنگام ظهر، به سوی مِنا ره سپار بودند. حسین علیه السلام برخاست و طواف کعبه کرد و میان صفا و مروه ، سعی نمود و چیزی از موی خود را کوتاه کرد و از احرام عمره ، بیرون رفت . آن گاه راهیِ کوفه شد و ما با مردم ، به سوی مِنا رفتیم.
تاریخ الطبری به نقل از عُقبه بن سَمعان : ابن زبیر ، نزد حسین علیه السلام آمد و مدّتی با او سخن گفت . سپس گفت: نمی دانم چرا این قوم (بنی امیّه) را وا گذاشته ایم و دست از آنها برداشته ایم ، در صورتی که ما ، فرزندان مهاجرانیم و [ما ]صاحبان خلافتیم ، نه آنها ! به من بگو که می خواهی چه کنی؟ حسین علیه السلام فرمود : «در نظر دارم به کوفه بروم ، که پیروانم در آن جا و سران مردم کوفه ، به من نامه نوشته اند، و از خدا ، خیر می جویم» . ابن زبیر به او گفت: اگر کسانی همانند پیروان تو در آن جا داشتم، از آن چشم نمی پوشیدم. آن گاه از بیم آن که مبادا حسین علیه السلام به او بدگمان شود ، گفت: اگر در حجاز بمانی و این جا [نیز] برای خلافت برخیزی، إن شاء اللّه ، مخالفت نخواهی دید. آن گاه برخاست و از نزد وی رفت. حسین علیه السلام فرمود : «هان ! این ، هیچ چیز دنیا را بیشتر از این دوست ندارد که من از حجاز به سوی عراق بروم ؛ چرا که می داند با وجود من، چیزی از خلافت به او نمی رسد و مردم ، او را با من ، برابر نمی گیرند. دوست دارد از این جا بروم که حجاز برای او خالی بماند» .
الکامل فی التاریخ :خَرَجَ ابنُ عَبّاسٍ وأتاهُ [أیِ الحُسَینَ علیه السلام ] ابنُ الزُّبَیرِ فَحَدَّثَهُ ساعَهً ، ثُمَّ قالَ : ما أدری ما تَرکُنا هؤُلاءِ القَومَ وکَفُّنا ، ونَحنُ أبناءُ المُهاجِرینَ ووُلاهُ هذَا الأَمرِ دونَهُم ، خَبِّرنی ما تُریدُ أن تَصنَعَ ؟ فَقالَ الحُسَینُ علیه السلام : لَقَد حَدَّثتُ نَفسی بِإِتیانِ الکوفَهِ ، ولَقَد کَتَبَت إلَیَّ شیعَتی بِها ، وأشرافُ النّاسِ ، وأستَخیرُ اللّهَ . فَقالَ لَهُ ابنُ الزُّبَیرِ : أما لَو کانَ لی بِها مِثلُ شیعَتِکَ لَما عَدَلتُ عَنها ! ثُمَّ خَشِیَ أن یَتَّهِمَهُ فَقالَ لَهُ : أما إنَّکَ لَو أقَمتَ بِالحِجازِ ثُمَّ أرَدتَ هذَا الأَمرَ هاهُنا ، لَما خالَفنا عَلَیکَ ، وساعَدناکَ وبایَعناکَ ونَصَحنا لَکَ . فَقالَ لَهُ الحُسَینُ علیه السلام : إنَّ أبی حَدَّثَنی أنَّ لَها کَبشا بِهِ تُستَحَلُّ حُرمَتُها ، فَما اُحِبُّ أن أکونَ أنا ذلِکَ الکَبشَ . قالَ : فَأَقِم إن شِئتَ وتُوَلّینی أنَا الأَمرَ ، فَتُطاعُ ولا تُعصی . قالَ : ولا اُریدُ هذا أیضا . ثُمَّ إنَّهُما أخفَیا کَلامَهُما دونَنا ، فَالتَفَتَ الحُسَینُ علیه السلام إلی مَن هُناکَ وقالَ : أتَدرونَ ما یَقولُ ؟ قالوا : لا نَدری ، جَعَلَنا اللّهُ فِداکَ ! قالَ : إنَّهُ یَقولُ : أقِم فی هذَا المَسجِدِ أجمَعُ لَکَ النّاسَ ! ثُمَّ قالَ لَهُ الحُسَینُ علیه السلام : وَاللّهِ لَأَن اُقتَلَ خارِجا مِنها بِشِبرٍ أحَبُّ إلَیَّ مِن أن اُقتَلَ فیها ، ولَأَن اُقتَلَ خارِجا مِنها بِشِبرَینِ أحَبُّ إلَیَّ مِن أن اُقتَلَ خارِجا مِنها بِشِبرٍ ، وَایمُ اللّهِ ، لَو کُنتُ فی جُحرِ هامَّهٍ مِن هذِهِ الهَوامِّ لَاستَخرَجونی حَتّی یَقضوا بی حاجَتَهُم ! وَاللّهِ لَیَعتَدُنَّ عَلَیَّ کَما اعتَدَتِ الیَهودُ فِی السَّبتِ . فَقامَ ابنُ الزُّبَیرِ فَخَرَجَ مِن عِندِهِ . فَقالَ الحُسَینُ علیه السلام : إنَّ هذا لَیسَ شَیءٌ مِنَ الدُّنیا أحَبَّ إلَیهِ مِن أن أخرُجَ مِنَ الحِجازِ ، وقَد عَلِمَ أنَّ النّاسَ لا یَعدِلونَهُ بی ، فَوَدَّ أنّی خَرَجتُ حَتّی یَخلُوَ لَهُ . (1)
1- .الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 546 ، الفصول المهمّه : ص 184 نحوه .
الکامل فی التاریخ :ابن عبّاس رفت و ابن زبیر ، نزد حسین علیه السلام آمد و ساعتی با او سخن گفت . سپس گفت: نمی دانم چرا ما اینها (بنی امیّه) را رها کرده و دست از آنها بر داشته ایم ، در حالی که ما ، فرزندان مهاجرانیم ، و زمامداران این حکومت [، ما ]هستیم ، نه اینان. به من خبر بده که چه می خواهی انجام دهی . حسین علیه السلام فرمود : «با خود از رفتن به کوفه می گفتم ؛ چرا که شیعیان من و برجستگان مردم ، به من نامه نوشته اند ، و از خدا، خیر می خواهم» . ابن زبیر به او گفت: اگر من ، مانند تو پیروانی در آن جا داشتم، از این کار ، دست بر نمی داشتم . سپس از بیم آن که امام علیه السلام به او بدگمان شود ، به او گفت: تو اگر در حجاز [هم] بمانی و در این جا پیگیر این کار ( حکومت ) باشی، با تو مخالفت نداریم. تو را یاری می دهیم و با تو بیعت می نماییم و برایت ، خیرخواهی می کنیم. حسین علیه السلام به او فرمود : «البتّه پدرم به من خبر داده که این جا سردسته ای دارد که با او ، حرمت حرم ، شکسته می شود و من دوست ندارم آن سردسته باشم» . ابن زبیر گفت : پس اگر خواستی ، این جا بمان و کار را به من بسپار ، که فرمان بُرده می شوی و نافرمانی نمی شوی . حسین علیه السلام فرمود : «این را هم نمی خواهم» . سپس آن دو ، سخنان خود را از ما پنهان داشتند . آن گاه حسین علیه السلام رو به مردم آن جا کرد و فرمود : «آیا می دانید چه می گوید؟» . گفتند: نمی دانیم، خدا ما را فدای تو گرداند! فرمود : «او می گوید: در این مسجد بنشین تا مردم را برای تو گِرد آورم» . آن گاه حسین علیه السلام به او فرمود : «به خدا ، اگر یک وجب دورتر از حرم کشته شوم، برای من ، دوست داشتنی تر است از این که در آن جا کشته شوم ، و اگر دو وجب دورتر از آن کشته شوم ، بهتر از این است که یک وجب دورتر از آن کشته شوم. به خدا سوگند ، اگر در سوراخِ خزنده ای از خزندگان باشم، مرا بیرون آورده، کار خود را در مورد من انجام می دهند . به خدا ، به من ستم می کنند، چنان که یهود در روز شنبه ، ستم کردند» . پس ابن زبیر ، از نزد او برخاست و رفت. حسین علیه السلام فرمود: «هیچ چیز در دنیا نزد او ، دوست داشتنی تر از این نیست که من از حجاز ، بیرون بروم. او می داند که مردم ، مرا با او برابر نمی گیرند. پس دوست دارد که من بیرون روم تا حجاز برای او ، خالی بماند» .
شرح الأخبار عن أبی سعید :کُنّا جُلوسا مَعَ الحُسَینِ بنِ عَلِیٍّ علیه السلام عِندَ جَمرَهِ العَقَبَهِ ، فَلَقِیَهُ عَبدُ اللّهِ بنُ الزُّبَیرِ ، فَخَلا بِهِ ، ثُمَّ مَضی . فَقالَ لَنَا الحُسَینُ علیه السلام : أتَدرونَ ما یَقولُ هذا ؟ یَقولُ : کُن حَمامَهً مِن حَمامِ هذَا المَسجِدِ ! وَاللّهِ لَأَن اُقتَلَ خارِجا مِنهُ بِشِبرٍ أحَبُّ إلَیَّ مِن أن اُقتَلَ فیهِ ، ولَأَن اُقتَلَ خارِجا مِنهُ بِشِبرَینِ أحَبُّ إلَیَّ مِن أن اُقتَلَ خارِجا مِنهُ بِشِبرٍ . وَاللّهِ لَو کُنتُ فی جُحرِ هامَّهٍ لَأَخرَجونی حَتّی یَقضوا فِیَّ حاجَتَهُم ، وَاللّهِ لیعتدوا (1) فِیَّ کَمَا اعتَدَتِ الیَهودُ فِی السَّبتِ . (2)
1- .هناک احتمالان فی هذه الکلمه : الأوّل : أن تکون اللام للتعلیل ، وعندها تکون الکلمه صحیحه بهذا الشکل . الثانی : أن تکون اللام للتوکید ، وعندها لابدّ أن تکون الکلمه بهذا الشکل : «لَیعتَدُنَّ» .
2- .شرح الأخبار : ج 3 ص 145 ح 1087 .
شرح الأخبار به نقل از ابو سعید : در جَمَره عَقَبه، با حسین بن علی علیه السلام نشسته بودیم که عبد اللّه بن زبیر ، به دیدارش آمد و با او خلوت کرد و رفت. حسین علیه السلام به ما فرمود : «می دانید که این ، چه می گوید؟ می گوید: کبوتری از کبوترانِ این مسجد باش . به خدا سوگند، اگر یک وجب دورتر از آن کشته شوم، نزد من ، دوست داشتنی تر است تا این که در درون آن کشته شوم ، و اگر دو وجب دورتر از آن کشته شوم ، بهتر از آن است که یک وجب دورتر از آن کشته شوم. به خدا ، اگر در سوراخ خزنده ای باشم ، مرا بیرون می آورند تا خواسته خود را انجام دهند. به خدا، چنان که یهودیان در روز شنبه ستم ورزیدند ، اینان به من ستم می کنند» .
مروج الذهب :بَلَغَ ابنَ الزُّبَیرِ أنَّهُ [أیِ الحُسَینَ علیه السلام ] یُریدُ الخُروجَ إلَی الکوفَهِ ، وهُوَ أثقَلُ النّاسِ عَلَیهِ ، قَد غَمَّهُ مَکانُهُ بِمَکَّهَ ؛ لِأَنَّ النّاسَ ما کانوا یَعدِلونَهُ بِالحُسَینِ علیه السلام ، فَلَم یَکُن شَیءٌ یُؤتاهُ أحَبَّ إلَیهِ مِن شُخوصِ الحُسَینِ علیه السلام عَن مَکَّهَ ، فَأَتاهُ فَقالَ : أبا عَبدِ اللّهِ ، ما عِندَکَ ؟ فَوَاللّهِ لَقَد خِفتُ اللّهَ فی تَرکِ جِهادِ هؤُلاءِ القَومِ عَلی ظُلمِهِم وَاستِذلالِهِمُ الصّالحینَ مِن عِبادِ اللّهِ . فَقالَ حُسَینٌ علیه السلام : قَد عَزَمتُ عَلی إتیانِ الکوفَهِ . فَقالَ : وَفَّقَکَ اللّهُ ، أما لَو أنَّ لی بِها مِثلَ أنصارِکَ ما عَدَلتُ عَنها . ثُمَّ خافَ أن یَتَّهِمَهُ ، فَقالَ : ولَو أقَمتَ بِمَکانِکَ فَدَعَوتَنا وأهلَ الحِجازِ إلی بَیعَتِکَ ، أجَبناکَ وکُنّا إلَیکَ سِراعا ، وکُنتَ أحَقَّ بِذلِکَ مِن یَزیدَ وأبی یَزیدَ . (1)
أنساب الأشراف :عَرَضَ ابنُ الزُّبَیرِ عَلَی الحُسَینِ علیه السلام أن یُقیمَ بِمَکَّهَ فَیُبایِعَهُ ویُبایِعَهُ النّاسُ ، وإنَّما أرادَ بِذلِکَ ألّا یَتَّهِمَهُ وأن یُعذِرَ فِی القَولِ . فَقالَ الحُسَینُ علیه السلام : لَأَن اُقتَلَ خارِجا مِن مَکَّهَ بِشِبرٍ أحَبُّ إلَیَّ مِن أن اُقتَلَ فیها، ولَأَن اُقتَلَ خارِجا مِنها بِشِبرَینِ أحَبُّ إلَیَّ مِن أن اُقتَلَ خارِجا مِنها بِشِبرٍ . (2)
1- .مروج الذهب : ج 3 ص 65 .
2- .أنساب الأشراف : ج 3 ص 375 .
مروج الذهب :ابن زبیر ، شنید که حسین علیه السلام آهنگ رفتن به کوفه دارد و او (حسین علیه السلام ) گران ترینِ مردم بر او بود و جایگاهش در مکّه ، او را اندوهگین می کرد ؛ زیرا مردم ، وی را با حسین علیه السلام برابر نمی کردند و برای او چیزی بهتر از این نبود که حسین علیه السلام از مکّه برود. پس نزد حسین علیه السلام آمد و گفت: ای ابا عبد اللّه ! رأی تو چیست؟ به خدا، از وا نهادن جهاد با این گروه به خاطر ستمشان و خوار کردن بندگان شایسته خدا، از خدا می ترسم . حسین علیه السلام گفت: «آهنگ رفتن به کوفه دارم» . گفت: خدا ، به تو توفیق دهد ! هان ! اگر من یارانی همانند تو در آن جا داشتم، از رفتن ، چشم نمی پوشیدم . وی پس از آن ترسید که حسین علیه السلام به او بدگمان شود و گفت: کاش در این جا می ماندی و ما و مردم حجاز را به بیعت با خویش ، فرا می خواندی و ما بِدان ، شتاب می ورزیدیم . تو برای آن (حکومت)، از یزید و پدرش سزاوارتری .
أنساب الأشراف :ابن زبیر ، از حسین علیه السلام خواست که در مکّه بماند تا او و مردم ، با وی بیعت کنند و این را از آن روی گفت که به او بدگمان نشود و در گفتار، بهانه ای داشته باشد. آن گاه حسین علیه السلام فرمود: «اگر یک وجب ، دورتر از حرم کشته شوم، نزد من ، دوست داشتنی تر است تا در درون آن کشته شوم ، و اگر دو وجب دورتر از آن کشته شوم ، بهتر از آن است که یک وجب دورتر از آن کشته شوم» .
الطبقات الکبری (الطبقه الخامسه من الصحابه) :خَرَجَ الحُسَینُ علیه السلام وعَبدُ اللّهِ بنُ الزُّبَیرِ مِن لَیلَتِهِما إلی مَکَّهَ ، فَأَصبَحَ النّاسُ فَغَدَوا عَلَی البَیعَهِ لِیَزیدَ ، وطُلِبَ الحُسَینُ علیه السلام وابنُ الزُّبَیرِ فَلَم یوجَدا ، فَقالَ المِسوَرُ بنُ مَخرَمَهَ : عَجَّلَ أبو عَبدِ اللّهِ ، وابنُ الزُّبَیرِ الآنَ یَلفِتُهُ (1) ویُزجیهِ إلَی العِراقِ لِیَخلُوَ بِمَکَّهَ . فَقَدِما مَکَّهَ ، فَنَزَلَ الحُسَینُ علیه السلام دارَ العَبّاسِ بنِ عَبدِ المُطَّلِبِ ، ولَزِمَ ابنُ الزُّبَیرِ الحِجرَ ولَبِسَ المَعافِرِیَّ (2) ، وجَعَلَ یُحَرِّضُ النّاسَ عَلی بَنی اُمَیَّهَ ، وکانَ یَغدو ویَروحُ إلَی الحُسَینِ علیه السلام ویُشیرُ عَلَیهِ أن یَقدَمَ العِراقَ ، ویَقولُ : هُم شیعَتُکَ وشیعَهُ أبیکَ ، وکانَ عَبدُ اللّهِ بنُ عَبّاسٍ یَنهاهُ عَن ذلِکَ ، ویَقولُ : لا تَفعَل ، وقالَ لَهُ عَبدُ اللّهِ بنُ مُطیعٍ : أی فِداکَ أبی واُمّی مَتِّعنا بِنَفسِکَ ، ولا تَسِر إلَی العِراقِ ، فَوَاللّهِ لَئِن قَتَلَکَ هؤُلاءِ القَومُ لَیَتَّخِذُنّا خَوَلاً (3) وعَبیدا . (4)
الأخبار الطوال :بَلَغَ عَبدَ اللّهِ بنَ الزُّبَیرِ ما یَهُمُّ بِهِ الحُسَینُ علیه السلام ، فَأَقبَلَ حَتّی دَخَلَ عَلَیهِ ، فَقالَ لَهُ : لَو أقَمتَ بِهذَا الحَرَمِ ، وبَثَثتَ رُسُلَکَ فِی البُلدانِ ، وکَتَبتَ إلی شیعَتِکَ بِالعِراقِ أن یَقدَموا عَلَیکَ ، فَإِذا قَوِیَ أمرُکَ نَفَیتَ عُمّالَ یَزیدَ عَن هذَا البَلَدِ ، وعَلَیَّ لَکَ المُکانَفَهُ (5) وَالمُؤازَرَهُ ، وإن عَمِلتَ بِمَشورَتی طَلَبتَ هذَا الأَمرَ بِهذَا الحَرَمِ ؛ فَإِنَّهُ مَجمَعُ أهلِ الآفاقِ ، ومَورِدُ أهلِ الأَقطارِ ، لم یُعدِمکَ بِإِذنِ اللّهِ إدراکَ ما تُریدُ ، ورَجَوتُ أن تَنالَهُ . (6)
.
1- .لَفَتَه : صرفه (الصحاح : ج 1 ص 264 «لفت») .
2- .المعافری : هی بُرود بالیمن منسوبه إلی معافِر ؛ وهی قبیله بالیمن (النهایه : ج 3 ص 262 «عفر») .
3- .خَوَلاً : أی خدما (النهایه : ج 2 ص 88 «خول») .
4- .الطبقات الکبری (الطبقه الخامسه من الصحابه) : ج 1 ص 443 ، تهذیب الکمال : ج 6 ص 415 ، تاریخ دمشق : ج 14 ص 207 ، بغیه الطلب فی تاریخ حلب : ج 6 ص 2608 ، سیر أعلام النبلاء : ج 3 ص 295 ، تاریخ الإسلام للذهبی : ج 5 ص 7 کلاهما نحوه ، البدایه والنهایه : ج 8 ص 162 .
5- .أکنِفُ راعِیکَ : أی أعینه وأکون إلی جانبه (النهایه : ج 4 ص 206 «کنف») .
6- .الأخبار الطوال : ص 244 .
الطبقات الکبری (الطبقه الخامسه من الصحابه) :حسین علیه السلام و عبد اللّه بن زبیر ، شب هنگام [ از مدینه ] به مکّه رفتند. بامدادان ، مردم به بیعت با یزید در آمدند . برای یافتن حسین علیه السلام و ابن زبیر ، جستجو شد ؛ ولی آن دو یافت نشدند. مِسوَر بن مَخرَمه گفت: ابا عبد اللّه ، شتاب کرد و اکنون ، ابن زبیر ، او را بر می گردانَد و به عراق روانه می کند تا تنها خودش در مکّه باشد. هر دو به مکّه وارد شدند و حسین علیه السلام در سرای عبّاس بن عبد المطّلب ، فرود آمد . ابن زبیر ، به حِجر چسبید و بُرد یمانی پوشید و به تحریک مردم ، بر ضدّ بنی امیّه برخاست و صبح و شام ، نزد حسین علیه السلام می آمد و به او پیشنهاد رفتن به عراق می داد و می گفت: آنان ، پیروان تو و پدرت هستند . ولی عبد اللّه بن عبّاس ، او را از این کار ، باز می داشت و می گفت: چنین مکن . عبد اللّه بن مطیع نیز به او گفت: پدر و مادرم ، به فدایت ! ما را از خویشتن ، بهره مند ساز و به عراق نرو . به خدا ، اگر اینان تو را بکُشند ، ما را نوکر و برده خود خواهند کرد.
الأخبار الطوال :عبد اللّه بن زبیر ، شنید که حسین علیه السلام چه قصدی دارد . پس آمد تا بر او وارد شد و به او گفت: کاش در این حرم بمانی و پیک هایت را در شهرها پراکنده سازی و به پیروانت در عراق بنویسی تا به نزدت بیایند و هنگامی که کار تو استوار شد ، کارگزاران یزید را از این شهر برانی ، و بر من بایسته است که تو را یاری دهم و از تو پشتیبانی کنم . اگر به مشورت من عمل کنی ، این کار را از این حرم ، پی می گیری که کانون همایش مردمان آفاق و محلّ آمدن اهالی سرزمین هاست . به یاری خدا ، در آنچه می خواهی ، ناکام نمی شوی و امیدوارم به آن ، دست یابی .
شرح الأخبار :لَمّا هَمَّ [الحُسَینُ علیه السلام ] بِالخُروجِ مِن مَکَّهَ لَقِیَهُ ابنُ الزُّبَیرِ ، فَقالَ : یا أبا عَبدِ اللّهِ ، إنَّکَ مَطلوبٌ ، فَلَو مَکَثتَ بِمَکَّهَ ، فَکُنتَ کَأَحدِ حَمامِ هذَا البَیتِ ، وَاستَجَرتَ بِحَرَمِ اللّهِ ، لَکانَ ذلِکَ أحسَنُ لَکَ . فَقالَ لَهُ الحُسَینُ علیه السلام : یَمنَعُنی مِن ذلِکَ قَولُ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله : «سَیَستَحِلُّ هذَا الحَرَمَ مِن أجلی رَجُلٌ مِن قُرَیشٍ» (1) ، وَاللّهِ لا أکونُ ذلِکَ الرَّجَلُ ، صَنَعَ اللّهُ بی ما هُوَ صانِعٌ . (2)
تذکره الخواصّ :لَمّا بَلَغَ ابنَ الزُّبَیرِ عَزمُهُ [أیِ الحُسَینِ علیه السلام ] ، دَخَلَ عَلَیهِ وقالَ لَهُ : لَو أقَمتَ هاهُنا بایَعناکَ ، فَأَنتَ أحَقُّ مِن یَزیدَ وأبیهِ . وکانَ ابنُ الزُّبَیرِ أسَرَّ النّاسِ بِخُروجِهِ من مَکَّهَ ، وإنَّما قالَ لَهُ هذا لِئَلّا یَنسِبَهُ إلی شَیءٍ آخَرَ . (3)
تاریخ الطبری عن عقبه بن سمعان :نَزَلَ [الحُسَینُ علیه السلام ] مَکَّهَ ، فَأَقبَلَ أهلُها یَختَلِفونَ إلَیهِ ویَأتونَهُ ، ومَن کانَ بِها مِنَ المُعتَمِرینَ وأهلِ الآفاقِ ، وَابنُ الزُّبَیرِ بِها قَد لَزِمَ الکَعبَهَ ، فَهُوَ قائِمٌ یُصَلّی عِندَها عامّهَ النَّهارِ ویَطوفُ ، ویَأتی حُسَینا علیه السلام فیمَن یَأتیهِ ، فَیَأتیهِ الیَومَینِ المُتَوالِیَینِ ، ویَأتیهِ بَینَ کُلِّ یَومَینِ مَرَّهً ، ولا یَزالُ یُشیرُ عَلَیهِ بِالرَّأیِ ، وهُوَ أثقَلُ خَلقِ اللّهِ عَلَی ابنِ الزُّبَیرِ ، قَد عَرَفَ أنَّ أهلَ الحِجازِ لا یُبایِعونَهُ ولا یُتابِعونَهُ أبَدا مادامَ حُسَینٌ علیه السلام بِالبَلَدِ ، وأنَّ حُسَینا علیه السلام أعظَمُ فی أعیُنِهِم وأنفُسِهِم مِنهُ ، وأطوَعُ فِی النّاسِ مِنهُ . (4)
1- .کذا جاء المتن فی المصدر ، والظاهر أنّ الصواب : «سَیُستَحَلُّ هذا الحَرَمُ من أجلِ رَجُلٍ مِنْ قُرَیشٍ» .
2- .. شرح الأخبار : ج 3 ص 143 .
3- .تذکره الخواصّ : ص 240 .
4- .تاریخ الطبری : ج 5 ص 351 ؛ الإرشاد : ج 2 ص 36 ، إعلام الوری : ج 1 ص 435 کلاهما نحوه .
شرح الأخبار :چون حسین علیه السلام تصمیم گرفت که از مکّه بیرون رود، ابن زبیر با او دیدار کرد و گفت: ای ابا عبد اللّه ! تو تحت پیگرد هستی. اگر در مکّه درنگ کنی و مانند یکی از کبوتران این خانه باشی و در حرم خدا پناه بگیری ، برای تو نیکوتر است. حسین علیه السلام به او فرمود : «این سخن پیامبر خدا صلی الله علیه و آله که : به زودی ، به خاطر مردی از قریش، حرمت این خانه می شکند ، مرا از این کار ، باز می دارد. به خدا ، من ، آن مرد نخواهم بود. خدا ، هر چه می خواهد ، با من بکند» .
تذکره الخواصّ :چون ابن زبیر از تصمیم حسین علیه السلام [برای رفتن از مکّه] آگاه شد ، نزد او آمد و به او گفت: اگر این جا بمانی ، با تو بیعت می کنیم ، که تو ، سزاوارتر از یزید و پدرش [به حکومت ]هستی. ابن زبیر ، از همه مردم به خاطر رفتن امام علیه السلام از مکّه ، خشنودتر بود و این را از آن رو به ایشان گفت که او را به چیز دیگری نسبت ندهد .
تاریخ الطبری به نقل از عقبه بن سَمعان : حسین علیه السلام در مکّه سُکنا گزید و مردم مکّه و عمره گزاران و مردم دیگر سرزمین ها ، نزد او رفت و آمد می کردند . ابن زبیر هم در مکّه بود و ملازم کعبه شده بود و در تمام روز ، در کنار آن ، نماز می خواند و طواف می کرد و نیز هر روز یا یک روز در میان ، به همراه مردم ، نزد حسین علیه السلام می آمد و پیوسته به او پیشنهاد می داد و حسین علیه السلام سنگین ترینِ بندگان خدا بر ابن زبیر بود . او می دانست که تا حسین در شهر هست ، مردم حجاز با او بیعت نمی کنند و هرگز از او پیروی نمی نمایند و حسین علیه السلام در چشم و دل آنان ، بزرگ تر و در میان مردم ، پذیرفته تر از اوست.
.
مقاتل الطالبیّین :کانَ مُسلِمٌ قَد کَتَبَ إلَی الحُسَینِ علیه السلام بِأَخذِ البَیعَهِ لَهُ ، وَاجتِماعِ النّاسِ عَلَیهِ وَانتِظارِهِم إیّاهُ ، فَأَزمَعَ الشُّخوصَ إلَی الکوفَهِ ، ولَقِیَهُ عَبدُ اللّهِ بنُ الزُّبَیرِ فی تِلکَ الأَیّامِ ولَم یَکُن شَیءٌ أثقَلَ عَلَیهِ مِن مَکانِ الحُسَینِ علیه السلام بِالحِجازِ ، ولا أحَبَّ إلَیهِ مِن خُروجِهِ إلَی العِراقِ طَمَعا فِی الوُثوبِ بِالحِجازِ ، وعِلما بِأَنَّ ذلِکَ لا یَتِمُّ لَهُ إلّا بَعدَ خُروجِ الحُسَینِ علیه السلام فَقالَ لَهُ : عَلی أیِّ شَیءٍ عَزَمتَ یا أبا عَبدِ اللّهِ ؟ فَأَخبَرَهُ بِرَأیِهِ فی إتیانِ الکوفَهِ ، وأعلَمَهُ بِما کَتَبَ بِهِ مُسلِمُ بنُ عَقیلٍ إلَیهِ ، فَقالَ لَهُ ابنُ الزُّبَیرِ : فَما یَحبِسُکَ ؟ فَوَاللّهِ لَو کانَ لی مِثلُ شیعَتِکَ بِالعِراقِ ما تَلَوَّمتُ فی شَیءٍ ! وقَوّی عَزمَهُ ، ثُمَّ انصَرَفَ . (1)
الطبقات الکبری (الطبقه الخامسه من الصحابه) عن أبی سلمه بن عبد الرحمن :قَد کانَ یَنبَغی لِحُسَینٍ علیه السلام أن یَعرِفَ أهلَ العِراقِ ، ولا یَخرُجَ إلَیهِم ، ولکِن شَجَّعَهُ عَلی ذلِکَ ابنُ الزُّبَیرِ . (2)
مقتل الحسین علیه السلام للخوارزمی :أقبَلَ عَبدُ اللّهِ بنُ الزُّبَیرِ فَسَلَّمَ عَلَیهِ وجَلَسَ ساعَهً ، ثُمَّ قالَ : أما وَاللّهِ یَابنَ رَسولِ اللّهِ ، لَو کانَ لی بِالعِراقِ مِثلُ شیعَتِکَ لَما أقَمتُ بِمَکَّهَ یَوما واحِدا ، ولَو أنَّکَ أقَمتَ بِالحِجازِ ما خالَفَکَ أحَدٌ ، فَعَلی ماذا نُعطی هؤُلاءِ الدَّنِیَّهَ ، ونُطمِعُهُم فی حَقِّنا ، ونَحنُ أبناءُ المُهاجِرینَ وهُم أبناءُ المُنافِقینَ ؟! قالَ : وکانَ هذَا الکَلامُ مَکرا مِنِ ابنِ الزُّبَیرِ ؛ لِأَنَّهُ لا یُحِبُّ أن یَکونَ بِالحِجازِ أحَدٌ یُناویهِ (3) ، فَسَکَتَ عَنهُ الحُسَینُ علیه السلام وعَلِمَ ما یُریدُ . (4)
1- .مقاتل الطالبیّین : ص 110 .
2- .الطبقات الکبری (الطبقه الخامسه من الصحابه) : ج 1 ص 446 ، تاریخ دمشق : ج 14 ص 208 ، البدایه والنهایه : ج 8 ص 163 .
3- .ناوأت الرجل : عادیته ، وربّما لم یُهمَز وأصله الهمز (الصحاح : ج 1 ص 79 «نوأ») .
4- .مقتل الحسین علیه السلام للخوارزمی : ج 1 ص 217 .
مقاتل الطالبیّین :مسلم ، به حسین علیه السلام نوشت که از مردم برای او بیعت گرفته و مردم ، بر او گِرد آمده اند و در انتظار اویند. پس تصمیم گرفت به کوفه برود . عبد اللّه بن زبیر ، در این روزها با وی ملاقات کرد و برای او ، چیزی گران تر از حضور حسین علیه السلام در حجاز ، و نیز دوست داشتنی تر از رفتن او به عراق نبود . وی با آگاهی از این که دستیابی به حجاز ، برایش ممکن نیست ، مگر پس از بیرون رفتن حسین علیه السلام ، پس به او گفت: ای ابا عبد اللّه ! چه تصمیمی گرفته ای؟ امام علیه السلام نظر خود را در رفتن به کوفه ، به او اطّلاع داد و او را از نامه مسلم ، آگاه ساخت. ابن زبیر به او گفت: پس چه چیزی تو را نگاه داشته است ؟ به خدا ، اگر من همانند پیروان تو را در عراق داشتم ، در هیچ چیز ، درنگ نمی کردم . این چنین ، تصمیم حسین علیه السلام را تقویت کرد و برگشت.
الطبقات الکبری (الطبقه الخامسه من الصحابه) به نقل از ابو سلمه بن عبد الرحمان : بایسته بود که حسین علیه السلام مردم عراق را بشناسد و به سوی آنان نرود ؛ ولی ابن زبیر ، او را در این کار ، دلیر ساخت.
مقتل الحسین علیه السلام ، خوارزمی :عبد اللّه بن زبیر آمد و بر او (حسین علیه السلام ) سلام کرد و ساعتی نشست. سپس گفت: به خدا ای پسر پیامبر خدا صلی الله علیه و آله اگر در عراق ، همانند پیروان تو را داشتم ، یک روز در مکّه نمی ماندم ، و اگر تو در حجاز [هم ]بمانی ، کسی با تو ناسازگاری نخواهد کرد . پس چرا به این فرومایگان ( بنی امیّه ) ، مجال بدهیم و آنان را در حقّ خویش به طمع اندازیم ، در حالی که ما ، فرزندان مهاجرانیم و آنان ، فرزندان منافقان اند؟! این سخن ، نیرنگ ابن زبیر بود ؛ زیرا دوست نداشت کسی در حجاز باشد که با او، هماورد باشد. حسین علیه السلام در پاسخ او خاموش مانْد و دانست که چه می خواهد.
7 / 5خُطبَهُ الإِمامِ علیه السلام عِندَ خُروجِهِ مِن مَکَّهَتیسیر المطالب عن زید بن علیّ عن أبیه [زین العابدین] علیه السلام :إنَّ الحُسَینَ بنَ عَلِیٍّ علیه السلام خَطَبَ أصحابَهُ ، فَحَمِدَ اللّهَ وأثنی عَلَیهِ ، ثُمَّ قالَ : أیُّهَا النّاسُ ! خُطَّ المَوتُ عَلی بَنی آدَمَ کَخَطِّ القِلادَهِ عَلی جیدِ (1) الفَتاهِ ، ما أولَعَنی بِالشَّوقِ إلی أسلافِی اشتِیاقَ یَعقوبَ علیه السلام إلی یوسُفَ وأخیهِ ، وإنَّ لی مَصرَعا أنَا لاقیهِ ، کَأَنّی أنظُرُ إلی أوصالی تُقَطِّعُها وُحوشُ الفَلَواتِ غبرا وعفرا (2) ، قَد مَلَأَت مِنّی أکراشَها ، رِضَی اللّهِ رِضانا أهلَ البَیتِ ، نَصبِرُ عَلی بَلائِهِ لِیُوَفِّیَنا اُجورَ الصّابِرینَ ، ولَن تَشُذَّ عَن رَسولِ اللّهِ حُرمَتُهُ وعِترَتُهُ ، ولَن تُفارِقَهُ أعضاؤُهُ ، وهِیَ مَجموعَهٌ فی حَظیرَهِ القُدسِ (3) ، تَقَرُّ بِهِم عَینُهُ ، وتُنجَزُ لَهُم عِدَتُهُ ، ألا مَن کانَ فینا باذِلاً مُهجَتَهُ فَلیَرحَل ، فَإِنّی راحِلٌ غَدا إن شاءَ اللّهُ . ثُمَّ نَهَضَ إلی عَدُوِّهِ ، فَاستُشهِدَ صَلَواتُ اللّهِ عَلَیهِ . (4)
الملهوف :رُوِیَ أنَّهُ [أیِ الحُسَینَ علیه السلام ] لَمّا عَزَمَ عَلَی الخُروجِ إلَی العِراقِ قامَ خَطیبا ، فَقالَ : الحَمدُ للّهِِ ، ما شاءَ اللّهُ ولا قُوَّهَ إلّا بِاللّهِ ، وَصَلَّی اللّهُ عَلی رَسولِهِ وسَلَّمَ ، خُطَّ المَوتُ عَلی وُلدِ آدَمَ مَخَطَّ القِلادَهِ عَلی جیدِ الفَتاهِ ، وما أولَهَنی (5) إلی (6) أسلافِی اشتِیاقَ یَعقوبَ إلی یوسُفَ ، وخیرَ لی مَصرَعٌ أنَا لاقیهِ ، کَأَنّی بِأَوصالی تُقَطِّعُها ذِئابُ الفَلَواتِ بَینَ النَّواویسِ (7) وکَربَلاءَ ، فَیَملَأنَ مِنّی أکراشا جوفا وأجرِبَهً سُغبا (8) ، لا مَحیصَ عَن یَومٍ خُطَّ بِالقَلَمِ ، رِضَی اللّهِ رِضانا أهلَ البَیتِ ، نَصبِرُ عَلی بَلائِهِ ویُوَفّینا اُجورَ الصّابِرینَ ، لَن تَشُذَّ عَن رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله لُحمَتُهُ (9) ، بَل هِیَ مَجموعَهٌ لَهُ فی حَظیرَهِ القُدسِ ، تَقَرُّ بِهِم عَینُهُ ، ویُنجَزُ بِهِم وَعدُهُ . مَن کانَ باذِلاً فینا مُهجَتَهُ ، ومُوَطِّنا عَلی لِقاءِ اللّهِ نَفسَهُ ، فَلیَرحَل مَعَنا ؛ فَإِنّی راحِلٌ مُصبِحا إن شاءَ اللّهُ . (10)
.
1- .الجِیْدُ : العُنق (النهایه : ج 1 ص 324 «جید») .
2- .العُفره : بیاض لیس بالناصع ، ولکن کلون عَفَر الأرض ؛ وهو وجهها (النهایه : ج 3 ص 261 «عفر») .
3- .حَظِیرَه القُدْس : الجنّه (مجمع البحرین : ج 1 ص 424 «حظر») .
4- .تیسیر المطالب : ص 199 ، الحدائق الوردیّه : ج 1 ص 114 .
5- .الوله : الحزن أو ذهاب العقل حزنا ، والحیره (القاموس المحیط : ج 4 ص 295 «وله») .
6- .فی المصدر : «إلی اشتیاق أسلافی» ، والصواب ما أثبتناه کما فی المصادر الاُخری .
7- .الناووس : مقابر النصاری (لسان العرب : ج 6 ص 245 «نوس») . کانت مقبره عامّه للنصاری قبل الفتح الإسلامی ، وتقع فی أراضی ناحیه الحسینیّه قرب نینوی (تراث کربلاء : ص 19) راجع : الخریطه رقم 4 آخر هذا المجلد .
8- .سَغِبَ یسغبُ سَغَبا : أی جاعَ (الصحاح : ج 1 ص 147 «سغب») .
9- .اللُّحمَهُ بالضمّ : القرابه (لسان العرب : ج 12 ص 538 «لحم») .
10- .الملهوف : ص 126 ، نثر الدرّ : ج 1 ص 333 وفیه «أجریه» بدل «أجربه» ، کشف الغمّه : ج 2 ص 241 وفیهما «لقائنا» بدل «لقاء اللّه » ، نزهه الناظر : ص 86 ، مثیر الأحزان : ص 41 وفیها «عسلان» بدل «ذئاب» ، بحار الأنوار : ج 44 ص 366 ؛ مقتل الحسین علیه السلام للخوارزمی : ج 2 ص 5 عن زید بن علیّ بن الحسین عن أبیه علیهماالسلامنحوه ولیس فیه «لمّا عزم علی الخروج إلی العراق» .
7 / 5سخنرانی امام علیه السلام هنگام بیرون رفتن از مکّه
تیسیر المطالب به نقل از زید بن علی ، از پدرش امام زین العابدین علیه السلام : حسین بن علی علیه السلام ، برای یارانش سخنرانی کرد و خدای را سپاس گفت و ستود و سپس فرمود : «ای مردم! قلّاده مرگ برای فرزندان آدم ، چونان گردنبند بر گردن دختر جوان است [ و حتمی است ] ، و اشتیاقی فراوان به دیدار گذشتگانم دارم ، چونان اشتیاق یعقوب به یوسف و برادرش . به راستی که مرا قتلگاهی است که آن را ملاقات می کنم و گویا به بندهایم می نگرم که درندگان بیابان ها ، آنها را از هم می گسلند و شکم های خود را از آن می آکنند . خشنودی خدا، خشنودی خانواده ماست. بر بلای او بردباریم تا پاداش بردباران را به ما ببخشد. حرم و خاندان پیامبر، از او جدا نیستند و اعضای آن ، هرگز از هم جدا نمی شوند و آنان در بهشت برین ، جمع می شوند و دیدگان او (پیامبر صلی الله علیه و آله ) به آنان ، روشن می گردد و وعده خدا در باره آنان ، تحقّق می یابد. هان! هر کس آماده است جان خود را در راه ما بدهد، با ما همسفر شود. من إن شاء اللّه فردا حرکت می کنم» . آن گاه به سوی دشمن برخاست و به شهادت رسید. درود خدا بر او باد!
الملهوف :روایت شده که چون حسین علیه السلام تصمیم رفتن به عراق گرفت، به سخنرانی ایستاد و فرمود: «ستایش ، از آنِ خداست. هر چه خدا بخواهد [، همان می شود] و هیچ نیرویی جز از جانب خدا نیست. درود خدا بر پیامبرش باد! قلّاده مرگ برای فرزندان آدم ، چونان گردنبند بر گردن دختر جوان است [ و حتمی است ] و اشتیاقی فراوان به دیدار گذشتگانم دارم ، مانند اشتیاق یعقوب به یوسف . برایم قتلگاهی انتخاب شده که آن را خواهم دید و گویا به بندهایم می نگرم که درندگان بیابان ها ، آنها را میان نَواویس (1) و کربلا ، از هم جدا می کنند و شکم های خود را از آن می آکَنند . هیچ چاره ای از روزی ( سرنوشتی ) که نوشته شده ، نیست . خشنودی خدا ، خشنودیِ ما خاندان است. بر بلاهایش صبر می کنیم و [خدا ]پاداش صابران را به ما می دهد . پاره های تن پیامبر صلی الله علیه و آله از او جدا نیستند ؛ بلکه آنان در بهشت بَرین ، جمع خواهند شد و چشم پیامبر صلی الله علیه و آله به آنان روشن خواهد گردید و وعده پیامبر صلی الله علیه و آله در باره آنان ، عملی خواهد گشت . هر که جانش را در راه ما می بخشد و خود را برای ملاقات با خدا آماده کرده ، با ما سفر کند . به راستی که من فردا ، به خواست خدا ، حرکت می کنم» .
1- .نَواویس: جمع ناووس. ناووس، به گورستان مسیحیان گفته می شده است. پیش از فتوحات اسلامی، در زمین های حدود حرم امام حسین علیه السلام ، نزدیک نینوا، گورستانی ویژه مسیحیان وجود داشته است (ر . ک : نقشه شماره 4 پایان همین جلد) .
7 / 6تاریخُ خُروجِ الإِمامِ علیه السلام مِن مَکَّهَکامل الزیارات عن أبی الجارود عن أبی جعفر [الباقر] علیه السلام :إنَّ الحُسَینَ علیه السلام خَرَجَ مِن مَکَّهَ قَبلَ التَّروِیَهِ بِیَومٍ ، فَشَیَّعَهُ عَبدُ اللّهِ بنُ الزُّبَیرِ ، فَقالَ : یا أبا عَبدِ اللّهِ ، لَقَد حَضَرَ الحَجُّ وتَدَعُهُ وتَأتِی العِراقَ ؟! فَقالَ : یَابنَ الزَّبَیرِ ، لَأَن اُدفَنَ بِشاطِئِ الفُراتِ ، أحَبُّ إلَیَّ مِن أن اُدفَنَ بِفِناءِ الکَعبَهِ . (1)
.
1- .کامل الزیارات : ص 152 ح 184 ، بحار الأنوار : ج 45 ص 86 ح 18 .
7 / 6تاریخ بیرون رفتن امام علیه السلام از مکّه
اشاره
کامل الزیارات به نقل از ابو جارود ، از امام باقر علیه السلام : حسین علیه السلام یک روز پیش از تَرویه ، از مکّه بیرون رفت. عبد اللّه بن زبیر ، او را بدرقه کرد و گفت: ای ابا عبد اللّه ! موسم حج است . تو آن را رها کرده ای و به عراق می روی؟! فرمود : «ای پسر زبیر ! اگر در ساحل فرات دفن شوم، نزد من ، پسندیده تر است از این که در آستان کعبه به خاک سپرده شوم» .
.
تهذیب الأحکام عن إبراهیم بن عمر الیمانیّ عن أبی عبداللّه [الصادق] علیه السلام :إنَّ الحُسَینَ بنَ عَلِیٍّ علیه السلام خَرَجَ یَومَ التَّروِیَهِ إلَی العِراقِ ، وقَد کانَ دَخَلَ مُعتَمِرا . (1)
الکافی عن معاویه بن عمّار عن أبی عبداللّه [الصادق] علیه السلام :قَدِ اعتَمَرَ الحُسَینُ بنُ عَلِیٍّ علیه السلام فی ذِی الحِجَّهِ ، ثُمَّ راحَ یَومَ التَّروِیَهِ إلَی العِراقِ ، وَالنّاسُ یَروحونَ إلی مِنی . (2)
تاریخ الطبری عن عون بن أبی جحیفه :کانَ مَخرَجُ مُسلِمِ بنِ عَقیلٍ بِالکوفَهِ یَومَ الثَّلاثاءِ ، لِثَمانِ لَیالٍ مَضَینَ مِن ذِی الحِجَّهِ سَنَهَ سِتّینَ ، ویُقالُ (3) : یَومَ الأَربِعاءِ لِتِسعٍ (4) مَضَینَ سَنَهَ سِتّینَ مِن یَومِ عَرَفَهَ (5) ، بَعدَ مَخرَجِ الحُسَینِ علیه السلام مِن مَکَّهَ مُقبِلاً إلَی الکوفَهِ بِیَومٍ . قالَ : وکانَ مَخرَجُ الحُسَینِ علیه السلام مِنَ المَدینَهِ إلی مَکَّهَ یَومَ الأَحَدِ ، لِلَیلَتَینِ بَقِیَتا مِن رَجَبٍ سَنَهَ سِتّینَ ، ودَخَلَ مَکَّهَ لَیلَهَ الجُمُعَهِ ، لِثَلاثٍ مَضَینَ مِن شَعبانَ ، فَأَقامَ بِمَکَّهَ شَعبانَ وشَهرَ رَمضانَ وشَوّالاً وذَا القِعدَهِ ، ثُمَّ خَرَجَ مِنها لِثَمانٍ مَضَینَ مِن ذِی الحِجَّهِ، یَومَ الثَّلاثاءِ یَومَ التَّروِیَهِ ، فِی الیَومِ الَّذی خَرَجَ فیهِ مُسلِمُ بنُ عَقیلٍ . (6)
1- .تهذیب الأحکام : ج 5 ص 436 ح 1516 ، الکافی : ج 4 ص 535 ح 3 وفیه «خرج قبل الترویه بیوم » بدل «خرج یوم الترویه» ، بحار الأنوار : ج 45 ص 85 ح 14 .
2- .الکافی : ج 4 ص 535 ح 4 ، تهذیب الأحکام : ج 5 ص 437 ح 1519 کلاهما عن معاویه بن عمّار ، بحار الأنوار : ج 45 ص 85 ح 15 .
3- .فی الإرشاد : ج2 ص66 «وقتله» .
4- .فی المصدر : «لسبع» ، والتصویب من سائر المصادر کأنساب الأشراف والکامل فی التاریخ والإرشاد .
5- .هکذا جاءت العباره فی المصدر ، والصواب فیها : «ویقال : یوم الأربعاء لتسعٍ خلون من ذی الحجّه سنه ستّین ؛ یوم عَرَفه» کما فی أنساب الأشراف .
6- .تاریخ الطبری : ج 5 ص 381 ، أنساب الأشراف : ج 3 ص 371 وفیه «لتسع» بدل «لسبع» بزیاده «وقد یقال إنّه خرج بالکوفه یوم الأربعاء هو یوم عرفه» فی آخره ، تذکره الخواصّ : ص 245 ولیس فیه صدره إلی «بیوم» وص 240 وفیه «خرج من مکّه سابع ذی الحجّه سنه ستّین» فقط ، الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 547 ، بغیه الطلب فی تاریخ حلب : ج 6 ص 2572 وفیهما «خرج الحسین یوم الترویه» فقط .
تهذیب الأحکام به نقل از ابراهیم بن عمر یمانی ، از امام صادق علیه السلام : حسین بن علی علیه السلام روز تَروِیَه (1) به سوی عراق حرکت کرد . او به قصد عمره ، وارد مکّه شده بود.
الکافی به نقل از معاویه بن عمّار ، از امام صادق علیه السلام : حسین بن علی علیه السلام در ذی حجّه ، عمره گزارد و در روز تَرویه به عراق رفت، در حالی که مردم به مِنا می رفتند.
تاریخ الطبری به نقل از عون بن ابی جُحَیفه : قیام مسلم بن عقیل در کوفه ، روز سه شنبه هشتم ذی حجّه سال شصت و به گفته ای، چهارشنبه نهم [ذی حجّه] سال شصت، یعنی روز عرفه بود، یک روز پس از بیرون رفتن حسین علیه السلام از مکّه به سوی کوفه. بیرون رفتن حسین علیه السلام از مدینه به آهنگ مکّه ، روز یک شنبه دو روز مانده از رجب سال شصت بود. وی شب جمعه ، سوم شعبان ، به مکّه رسید و ماه شعبان، رمضان، شوّال و ذی قعده را در مکّه به سر برد. آن گاه هشتم ذی حجّه، روز سه شنبه، روز تَرویه، همان روزی که مسلم بن عقیل قیام کرده بود، از مکّه بیرون رفت. (2)
1- .در الکافی آمده است: «یک روز قبل از تَرویَه».
2- .نقل أنساب الأشراف ، این اضافه را دارد : «وگفته اند که حسین علیه السلام در روز چهارشنبه ، روز عرفه ، از مکّه به قصد کوفه به راه افتاد» . مؤلّف تذکره الخواصّ ، روز خروج امام علیه السلام از مکّه را هفتم ذی حجّه دانسته ؛ امّا در نقل های الکامل فی التاریخ و بغیه الطلب ، روز «ترویه» به عنوان روز خروج امام علیه السلام مشخّص شده است .
الإرشاد :کانَ خُروجُ مُسلِمِ بنِ عَقیلٍ بِالکوفَهِ یَومَ الثَّلاثاءِ ، لِثَمانٍ مَضَینَ مِن ذِی الحِجَّهِ سَنَهَ سِتّینَ ، وقَتلُهُ یَومَ الأَربِعاءِ ، لِتِسعٍ خَلَونَ مِنهُ یَومَ عَرَفَهَ . وکانَ تَوجُّهُ الحُسَینِ علیه السلام مِن مَکَّهَ إلَی العِراقِ فی یَومِ خُروجِ مُسلِمٍ بِالکوفَهِ وهُوَ یَومُ التَّروِیَهِ بَعدَ مُقامِهِ بِمَکَّهَ بَقِیَّهَ شَعبانَ وشَهرَ رَمضانَ وشَوّالاً وذَاالقِعدَهِ وثَمانِیَ لَیالٍ خَلَونَ مِن ذِی الحِجَّهِ ، سَنَهَ سِتّینَ . (1)
مروج الذهب :کانَ ظُهورُ مُسلِمٍ بِالکوفَهِ یَومَ الثَّلاثاءِ ، لِثَمانِ لَیالٍ مَضَینَ مِن ذِی الحِجَّهِ سَنَهَ سِتّینَ ، وهُوَ الیَومُ الَّذِی ارتَحَلَ فیهِ الحُسَینُ علیه السلام مِن مَکَّهَ إلَی الکوفَهِ . وقیلَ : یَومَ الأَربِعاءِ ، یَومَ عَرَفَهَ ، لِتِسعٍ مَضَینَ مِن ذِی الحِجَّهِ سَنَهَ سِتّینَ . (2)
الملهوف :کانَ قَد تَوَجَّهَ الحُسَینُ علیه السلام مِن مَکَّهَ یَومَ الثَّلاثاءِ ، لِثَلاثٍ مَضَینَ مِن ذِی الحِجَّهِ ، وقیلَ : لِثَمانٍ مَضَینَ مِن ذِی الحِجَّهِ ، سَنَهَ سِتّینَ مِنَ الهِجرَهِ ، قَبل أن یَعلَمَ بِقَتلِ مُسلِمٍ ؛ لِأَنَّهُ علیه السلام خَرَجَ مِن مَکَّهَ فِی الیَومِ الَّذی قُتِلَ فیهِ مُسلِمٌ رِضوانُ اللّهِ عَلَیهِ . (3)
1- .الإرشاد : ج 2 ص 66 ، الدرّ النضید : ص546 ، مثیر الأحزان : ص 38 نحوه ، إعلام الوری : ج 1 ص 445 ولیس فیه ذیله من «وهو یوم الترویه» ، بحار الأنوار : ج 44 ص 363 ؛ البدایه والنهایه : ج 8 ص 158 .
2- .مروج الذهب : ج 3 ص 70 ، الفتوح : ج 5 ص 69 ، مقتل الحسین علیه السلام للخوارزمی : ج 1 ص 220 ، مطالب السؤول : ص 74 ؛ کشف الغمّه : ج 2 ص 255 کلاهما نحوه ولیس فیهما ذیله من «وقیل» .
3- .. الملهوف : ص 124 ، الحدائق الوردیّه : ج 1 ص 113 وفیه «خرج من مکّه سائرا إلیها لثمان خلون من ذی الحجّه» فقط ، بحار الأنوار : ج 44 ص 366 .
الإرشاد :قیام مسلم بن عقیل در کوفه ، سه شنبه هشتم ذی حجّه سال شصت ، و شهادت او چهارشنبه نهم ذی حجّه ، روز عرفه بود. حرکت حسین علیه السلام از مکّه به عراق ، در روز قیام مسلم در کوفه روز ترویه بود و مدّت توقّف حسین علیه السلام در مکّه ، باقی مانده ماه شعبان، ماه رمضان، شوّال، ذی قعده و هشت روز از ذی حجّه سال شصت بود.
مروج الذهب :قیام مسلم در کوفه ، سه شنبه هشتم ذی حجّه سال شصت بود ؛ همان روزی که حسین علیه السلام از مکّه به عراق کوچ کرد. نیز گفته شده : روز چهارشنبه روز عرفه، نهم ذی حجّه سال شصت بود .
الملهوف :حسین علیه السلام روز سه شنبه سوم ذی حجّه ، از مکّه بیرون رفت و گفته شده: در روز هشتم ذی حجّه سال شصت هجری ، پیش از آن که از شهادت مسلم ، باخبر شود ؛ چرا که امام حسین علیه السلام در روزی از مکّه بیرون رفت که مسلم در آن کشته شد . خشنودی خدا بر او باد! (1)
1- .در نقل الحدائق الوردیّه ، روز خروج امام حسین علیه السلام از مکّه ، روز هشتم ذی حجّه گفته شده است .
الأخبار الطوال :کانَ قَتلُ مُسلِمِ بنِ عَقیلٍ یَومَ الثَّلاثاءِ ، لِثَلاثٍ خَلَونَ مِن ذِی الحِجَّهِ سَنَهَ سِتّینَ ، وهِیَ السَّنَهُ الَّتی ماتَ فیها مُعاوِیَهُ ، وخَرَجَ الحُسَینُ بنُ عَلِیٍّ علیه السلام مِن مَکَّهَ فی ذلِکَ الیَومِ . (1)
تاریخ الإسلام :بَعَثَ أهلُ العِراقِ إلَی الحُسَینِ علیه السلام الرُّسُلَ وَالکُتُبَ یَدعونَهُ إلَیهِم ، فَخَرَجَ مِن مَکَّهَ مُتَوَجِّها إلَی العِراقِ فی عَشرِ ذِی الحِجَّهِ . (2)
1- .الأخبار الطوال : ص 242 .
2- .تاریخ الإسلام للذهبی : ج 5 ص 9 .
الأخبار الطوال :شهادت مسلم بن عقیل، سه شنبه سوم ذی حجّه سال شصت بود ؛ سالی که معاویه در آن مُرد . حسین علیه السلام در همان روز ، از مکّه بیرون رفت.
تاریخ الإسلام ، ذهبی :مردم عراق برای حسین علیه السلام پیک ها و نامه ها فرستادند و او را فرا خواندند . پس او در دهم ذی حجّه ، از مکّه به سوی عراق رفت .
.