4جامعه شناسی کوفه
اشاره
در ارزیابی سفر امام حسین علیه السلام به کوفه و نهضت کوفیان ، افزون بر آنچه گذشت ، جامعه شناسی کوفه را نیز باید بررسی کرد . کوفه آن روزگار، از زوایای گوناگون ، قابل ارزیابی است؛ چرا که شهری متنوّع و چند گونه بوده است :
1. جامعه کوفه از نظر نژادی
(1)جامعه کوفه را از نظر نژادی ، می توان به دو بخش عرب و غیرعرب، تقسیم کرد . بیشتر مردم عربِ ساکن کوفه ، قبایلی بودند که با آغاز فتوحات اسلامی در ایران ، از شبه جزیره عربستان، به قصد شرکت در جنگ ، به سمت عراق، کوچ کردند و سرانجام، پس از پایان فتوحات ، در کوفه و بصره، مسکن گزیدند . این قبایل که هسته اوّلیه ساکنان کوفه را تشکیل می دادند ، از دو تیره قَحْطانی و عَدْنانی بودند که در اصطلاح ، «یَمانی» و «نِزاری» خوانده می شدند . از بیست هزار خانه ساخته شده در آغاز تأسیس کوفه ، دوازده هزار خانه به یمانی ها و هشت هزار خانه به نِزاری ها تعلّق داشت. (2) در آغاز ، یمانی ها علاقه بیشتری نسبت به اهل بیت علیهم السلام داشتند و از همین رو ، معاویه، سرمایه گذاری بیشتری برای جذب آنها کرد . (3) بخش دیگری از عرب های ساکن کوفه را قبایلی مانند بنی تَغلِب تشکیل می دادند که پیش از اسلام ، در عراق، سکونت گزیده بودند و پیوسته با ایرانیان در جنگ بودند . اینان، با آغاز فتوحات اسلامی ، به مسلمانان پیوستند و آنها را در فتوحات ، یاری دادند . سپس بخشی از آنها در شهرهای تازه تأسیس اسلامی ،
1- .ر.ک: حیاه الإمام الحسین علیه السلام ، قَرَشی : ج 2 ص 433 .
2- .الحیاه الإجتماعیه و الاقتصادیه فی الکوفه فی القرن الأوّل الهجری : ص 47 .
3- .تاریخ التمدّن الإسلامی : ج 4 ص 338 . نیز ، ر . ک : فتوح البلدان: ص 274 .
سُکنا یافتند . (1) مردمان غیر عرب کوفه که اندکی از جمعیّت آن را تشکیل می دادند ، شامل گروه هایی همچون مَوالی ، (2) سُریانی ها (3) و نَبْطی ها (4) بودند . (5)
2. جامعه کوفه از نظر اعتقادی
از نظر اعتقادی ، جامعه آن روز کوفه را می توان به دو بخش مسلمان و غیر مسلمان، تقسیم کرد . بخش غیر مسلمان کوفه ، عبارت بودند از : مسیحیان عرب از «بنی تَغلِب» ، مسیحیان نَجران ، مسیحیان نَبْطی ، یهودیانی که در زمان عمر از شبه جزیره عربستان رانده شده بودند ، و زردشتیان ایرانی . این بخش، در مجموع ، قسمت ناچیزی از کلّ جمعیّت کوفه بودند . (6)
3. جامعه کوفه از نظر سیاسی
بخش مسلمان کوفه را، از نظر سیاسی ، می توان به چهار دسته تقسیم کرد :
1 . هواداران اهل بیت علیهم السلام
پیش از این ، اشاره کردیم که در عصر نهضت حسینی ، کوفه، کانون هواداران اهل بیت علیهم السلام بود ؛ ولی این سخن، بدان معنا نیست که همه کسانی که به اهل بیت علیهم السلام اظهار
1- .الحیاه الاجتماعیه والاقتصادیه فی الکوفه فی القرن الأول الهجری : ص 42 .
2- .منظور از مَوالی ، مسلمانان غیر عرب (مانند : ایرانیان ، رومی ها و ترکان) هستند (تاریخ تمدّن اسلامی ، جرجی زیدان : ص 686) .
3- .. سُریانی ها ، کسانی بودند که به زبانی سریانی سخن می گفتند . آنان، امروزه مسیحی اند و در سوریه و شمال بین النهرین زندگی می کنند (المنجد : ص 354 «السُّریان») .
4- .نَبْطی ها ، طایفه ای از عرب بودند که داخل عجم ها و رومیان شده بودند و نسبشان با آنان درآمیخته بود و فرهنگ و زبانشان را از دست داده بودند (مجمع البحرین : ج 3 ص 1746) .
5- .حیاه الإمام الحسین علیه السلام : ج 2 ص 437- 439 .
6- .حیاه الإمام الحسین علیه السلام : ج 2 ص 440- 445 .
ارادت می کردند ، پیروان راستین آنها و «شیعه» به مفهوم حقیقی این کلمه بودند ؛ بلکه هواداران اهل بیت علیهم السلام و مدّعیان تشیّع در آن دوران ، به چند دسته تقسیم می شدند که در ادامه همین بخش ، توضیح خواهیم داد .
2 . هواداران بنی امیّه
هواداران بنی امیّه ، بخش قابل توجّهی از مردم کوفه را تشکیل می دادند . در آن دوران که بیست سال از حکومت اُمَویان در کوفه می گذشت ، افراد بسیاری جذب آنها شده بودند . هواداران بنی امیّه در کوفه ، از تشکّل و سازماندهی نیرومندی برخوردار بودند . افرادی مانند عمرو بن حَجّاج زبیدی ، یزید بن حرث ، عمرو بن حُرَیث ، عبد اللّه بن مسلم ، عماره بن عقبه ، عمر بن سعد و مسلم بن عمرو باهِلی ، از سران آنان به شمار می رفتند (1) و همین ها بودند که وقتی از پیشرفت کار مسلم بن عقیل و ضعف و فتور نعمان بن بشیر، فرماندار کوفه احساس خطر کردند ، به شام نامه نوشتند و زمینه را برای عزل نعمان و فرمان روایی ابن زیاد ، فراهم ساختند . 2 گفته شده که رؤسا و مُتنفّذان قبایل کوفه، از این حزب بوده اند و این امر ، خود ، باعث گرایش بسیاری از مردم به این سو می شده است . (2)
3 . خوارج
علی رغم سرکوب خوارج در جنگ نهروان ، سیاست های غیر اسلامی معاویه باعث شد که خوارج کوفه ، در زمان او، قدرت بگیرند . آنان در سال 43 ق ، در دوران
1- .ر . ک : مقتل الحسین علیه السلام ، عبد الرزّاق مقرّم : ص 149 ، حیاه الإمام الحسین علیه السلام : ج 3 ص 441 .
2- .ر . ک : بازتاب تفکّر عثمانی در واقعه کربلا : ص 103 .
فرمان روایی مغیره بن شعبه بر کوفه ، به رهبری مُستَورِد قیام کردند ؛ ولی کارشان به شکست انجامید . (1) زیاد بن ابیه نیز پس از به عهده گرفتن فرمانداری کوفه در سال 50 ق ، نقش مهمّی در سرکوب آنها داشت . (2) پس از مرگ زیاد (سال 53 ق) ، خوارج کوفه به رهبری حیّان بن ظبیان ، در سال 58 ق ، قیامی دیگر ترتیب دادند (3) و این بار ، ابن زیاد ، پس از به عهده گرفتن زمام امور کوفه ، به سرکوب آنها پرداخت . بنا بر این ، با توجّه به درگیری خوارج با اُمَویان ، شاید بتوان گفت که آنان در جریان نهضت حسینی ، با هیچ یک از دو طرف ، همکاری نکرده اند .
4 . افراد بی اعتنا و دَمْ دَمی مِزاج
بخش قابل توجّهی از جوامع مختلف را کسانی تشکیل می دهند که یا همه حوادث اجتماعی را بی اهمیّت می شمارند و یا هر روز ، به رنگی در می آیند . در کوفه نیز جمعی بودند که نه به اهل بیت علیهم السلام علاقه داشتند و نه هوادار بنی امیّه بودند ؛ بلکه هوادار شکم و شهوتِ خویش بودند و هر کس می توانست زندگی آنان را تأمین کند ، از او پیروی می کردند .
1- .تاریخ الطبری : ج 5 ص 181 .
2- .تاریخ الطبری : ج 5 ص 235 .
3- .تاریخ الطبری : ج 5 ص 309 .