گروه نرم افزاری آسمان

جلد 2



فهرست مطالب
1 معنی یُصَوِّرُکُم فِی الَأرحام 6 -9 1 معنی تورات و انجیل 5 -9 1 گفتار امام در معنی مصدّقا 5 -9 1 شعر صفیعلیشاه در الم 3 -9
1 هُن أُمُّ -9 1 معنی آیات محکم و متشابه 7 -9 1 علماي طبیعی و جانورشناسی میگویند 7 -9 1 سخن ما در قوّهي مصوّره 7 -9
10 إِن فِی -13 10 إِن الَّذِینَ کَفَرُوا لَن تُغنِیَ عَنهُم أَموالُهُم 16 -13 1 شعر مثنوي در ظاهر و باطن قرآن 14 -9 الکِتاب تا آخر 10
14 حب الشّ هوات و سخن 14 زُیِّنَ لِلنّاس حُبُّ الشَّهَوات 19 10 سخن ما و بیان فداکاري مسلمین در بدر 18 -13 ذلِکَ لَعِبرَةً 17
14 دنبالهي مطلب پیش 14 سخن آریستیپ و خیام و حافظ 24 14 سخن ما و لذّت حقیقی 23 14 وَ الخَیل المُسَوَّمَۀِ 22 طنطاوي 20
15 الصّابِرِینَ وَ الصّادِقِینَ و سخن -17 15 وَ رِضوان مِنَ اللّه 26 -17 15 قُل أَ أُنَبِّئُکُم بِخَیرٍ مِن ذلِکُم 25 -17 و شعر صفیعلیشاه 25
- 637 -قرآن- 760 - 569 -قرآن- 612 - 469 -قرآن- 531 - 428 -قرآن- 441 - 301 -قرآن- 368 - 146 -قرآن- 278 - غزّالی 27 -قرآن- 117
15 و الصّادقین و -17 15 دنبالهي گفتهي غزّالی و اقسام صبر 28 -17 27 [ 883 [ صفحه 440 - 840 -قرآن- 853 - -802 قرآن- 815
15 سخن ملا سلطان علی گنابادي -17 15 گفتار غزّالی در روش پیغمبر [ص] 31 -17 15 گفتار ابو الفتوح 30 -17 سخن غزّالی 29
-20 18 شَ هِدَ اللّه أَنَّه لا إِلهَ إِلّا هُوَ وَ المَلائِکَۀُ وَ أُولُوا العِلم 35 -20 15 سخن ما 33 -17 15 سخن قشیري در تأویل آیه 32 -17 32
-22 18 استفادهي ما از اینکه آیات 39 -20 18 گفتار امام فخر در اسلمت وجهی 38 -20 18 معنی شَ هِدَ اللّه و گفتار مفسّرین 36
23 -25 23 أَ لَم تَرَ إِلَی الَّذِینَ 42 -25 21 آنچه میتوان گفت 41 -22 21 معنی حَبِطَت أَعمالُهُم 41 -22 21 إِن الَّذِینَ یَکفُرُونَ 40
26 -27 26 قُل اللّهُم مالِکَ المُلک 44 -27 23 آنچه میتوانیم بگوئیم 43 -25 23 سخن مفسّرین 43 -25 جهت نزول و ترجمه 42
26 سخن -27 26 سخن پیغمبر در مالک الملک در جواب شعر اعشی 45 -27 26 سخن مفسّرین 45 -27 جهت نزول و ترجمه 44
-666- 590 -قرآن- 636 - 551 -قرآن- 570 - 400 -قرآن- 522 - 367 -قرآن- 386 - پیغمبر [ص] در کلمهي شاهنشاه 45 -قرآن- 287
26 سخن حاتم اصم در تُعِزُّ -27 26 معنی تُؤتِی المُلکَ و سخن و حکایت ابو الفتوح 45 -27 45 [ 807 [ صفحه 441 - قرآن- 774
26 آنچه میتوانیم بفهمیم 47 -27 47 « غیر حساب » 26 گفتار معزي در -27 26 معنی تُخرِج الحَی مِنَ المَیِّت 46 -27 مَن تَشاءُ 46
28 معنی إِلّا أَن تَتَّقُوا -30 28 سخن مفسّرین 51 -30 28 جهت نزول و ترجمه 49 -30 28 لا یَتَّخِذِ المُؤمِنُونَ الکافِرِینَ أَولِیاءَ 49 -30
صفحه 9 از 201
28 سخن کاشانی در -30 28 معنی یَومَ تَجِدُ کُلُّ نَفس و سخن امام فخر 53 -30 28 معنی یُحَذِّرُکُم اللّه نَفسَه 52 -30 مِنهُم تُقاةً 52
31 قُل إِن -32 28 آنچه ما میتوانیم بفهمیم 55 -30 28 شعر مثنوي و جهت تکرار جملهي یُحَذِّرُکُم اللّه نَفسَه 54 -30 یَومَ تَجِدُ 53
31 سخن کشف الاسرار -32 31 تحبّون و قضیّهي توبه و لیلی 58 -32 31 سخن ابو الفتوح در إِن کُنتُم 57 -32 کُنتُم تُحِبُّونَ اللّهَ 57
33 -37 33 إِن اللّهَ اصطَفی آدَمَ 60 -37 31 آنچه ما میتوانیم بفهمیم 59 -32 31 گفتار جامی در تحبّون 59 -32 در تحبّون اللّه 58
-34- 33 سخن مفسّرین در وَجَدَ عِندَها رِزقاً 64 -قرآن- 18 -37 سخن امام فخر و دیگران در إِن اللّهَ اصطَفی و امتیاز پیغمبران 61
580 -قرآن- - 519 -قرآن- 567 - 473 -قرآن- 492 - 423 -قرآن- 442 - 311 -قرآن- 388 - 169 -قرآن- 262 - 116 -قرآن- 135 - قرآن- 97
-37 64 [ 1146 [ صفحه 442 - 1074 -قرآن- 1125 - 1009 -قرآن- 1052 - 794 -قرآن- 980 - 747 -قرآن- 782 - -656-625 قرآن- 710
38 سخن -41 38 هُنالِکَ دَعا زَکَرِیّا 67 -41 33 سخن ما در تفاوت نر و ماده 65 -37 33 آنچه میتوانیم از اینکه آیات بفهمیم 65
38 آنچه ما -41 38 معنی أَلّا تُکَلِّمَ النّاسَ 70 -41 38 در معنی سیّدا و سخن ابو الفتوح 69 -41 مفسّرین در بِکَلِمَ ۀٍ مِنَ اللّه 68
44 آنچه ما 44 معنی ما کُنتَ لَدَیهِم و سخن امام فخر 73 44 ذلِکَ مِن أَنباءِ 73 42 وَ إِذ قالَت المَلائِکَۀُ 72 -43 استفاده میکنیم 71
45 سخن امام فخر در معنی بِکَلِمَۀٍ -51 45 معنی بِکَلِمَۀٍ مِنه 76 -51 45 إِذ قالَت المَلائِکَۀُ یا مَریَم 75 -51 از اینکه آیه میفهمیم 74
45 سخن فرید و جدي در -51 45 سخن عبده در پیدایش فرزند از مریم 78 -51 45 سخن عبده در معنی مسیح 77 -51 مِنه 76
45 تأویلات کاشانی در اینکه -51 45 در معنی انّی اخلق 81 -51 45 گفتار سیروس آلمانی در شخصیّت مسیح 80 -51 انجیل 79
52 فلمّا -58 45 استفادهي ما از اینکه آیات 83 -51 45 سخن طنطاوي در طریقهي مسیحی و انتشاران در ممالک 81 -51 آیات 81
-421- 389 -قرآن- 402 - 363 -قرآن- 370 - 283 -قرآن- 336 - 191 -قرآن- 258 - 135 -قرآن- 167 - احس عیسی منهم 84 -قرآن- 111
52 جهت دعاي -58 52 جهت نامیدن حواریّون 85 -58 84 [ 624 [ صفحه 443 - 568 -قرآن- 607 - 532 -قرآن- 551 - قرآن- 496
52 آنچه ما میتوانیم از اینکه -58 52 معنی رافعک و متوفیک 87 -58 52 معنی مکر اللّه و سخن ابو الفتوح 87 -58 حواریّون 86
59 نقل طبري فرمودهي پیغمبر در -63 59 معنی خلقه من تراب 91 -63 59 انّ مثل عیسی عند اللّه 90 -63 آیات استفاده کنیم 88
59 نقل امام -63 59 سخن در نسائنا و انفسنا 93 -63 59 سخن مفسّرین در ندع ابنائنا و قضیّهي مباهله 92 -63 فمن حاجّک 91
59 سخن طنطاوي در -63 59 سخن ابو الفتوح در ثم نبتهل 95 -63 59 گفتار عبده در مباهله 93 -63 رفتار پیغمبر را در مباهله 93
59 سخن ما در استفاده از قوّهي خیال در -63 59 آنچه ما از اینکه آیات میفهمیم 97 -63 آمدن مسیحیهاي نجران و مباهله 95
64 سخن عبده در -68 64 سخن امام فخر در لا یتّخذ بعضنا بعضا اربابا 101 -68 64 قل یا اهل الکتاب تعالوا 100 -68 مباهله 98
69 سخن ابو -74 69 ودّت طائفۀ من اهل الکتاب لو یضلّونکم 104 -74 64 آنچه ما میفهمیم 103 -68 دعوت باین آیات 102
75 و من اهل -77 108 [ 69 آنچه میتوانیم از اینکه آیات بفهمیم 108 [ صفحه 444 -74 الفتوح در و لا تؤمنوا الّا لمن تبع 107
75 سخن مفسّرین در یقولون علی اللّه -77 75 سخن ابو الفتوح در فی الامیّیّن سبیل 112 -77 الکتاب من ان تأمنه بقنطار یؤدّه 110
75 آنچه میتوانیم از آیات بفهمیم و بهانههاي مردم -77 75 سخن مفسّرین در یشترون بعهد اللّه و ایمانهم 112 -77 الکذب 112
79 سخن مفسّرین در لکن کونوا -80 79 ما کان لبشر ان یؤتیه اللّه 116 -80 78 و ان منهم لفریقا یلوون السنتهم بالکتاب 115 114
81 و اذ اخذ اللّه میثاق -83 79 استفادهي ما از اینکه دو آیه و مقصود از ربّانی و زشتی- تقلید و کهنهپرستی 119 -80 ربّانیّین 117
81 -83 81 سخن امام در فاشهدوا و أنا معکم 122 -83 81 لما آتیتکم و سخن مفسّرین 121 -83 النّبیین لما آتیتکم من کتاب 120
84 قل آمنّا باللّه و ما انزل علینا و ما انزل -85 81 استفاده و سخن ما در اسلم من فی السّموات 124 -83 گفتار در له اسلم طوعا 123
84 سخن ما در من یبتغ غیر -85 84 آنچه ما میتوانیم بفهمیم 126 -85 84 جهت تکرار آمنّا باللّه 125 -85 علی ابراهیم 125
86 در معنی -89 86 کیف یهدي اللّه قوما کفروا بعد ایمانهم 129 -89 الاسلام و جاهل و قاصر و مقصّر و سخن گوستاولوبون 126
90 انّ الّذین کفروا بعد -91 86 آنچه ما میفهمیم و استدلال بر مطلب آیت جلو 133 -89 129 [ کیف یهدي اللّه 129 [ صفحه 445
صفحه 10 از 201
92 سخن مفسّرین 92 لن تنالوا البّر حتّی تنفقوا 133 90 آنچه ما میفهمیم و نتیجهي آیات سابق و شعر سعدي 133 -91 ایمانهم 132
93 کل الطّعام - 92 استفادهي ما و سخن در روش تربیتی قرآن 136 جزء چهارم 95 و قضیّهي ابو طلحه و زید بن حارثه و زبیده 135
96 انّ -97 93 استفاده ما و شعر صفیعلیشاه 139 -95 93 در مقصود از ما حرّم اسرائیل 139 -95 کان حلّا لبنی اسرائیل- الخ 138
96 سخن کشف الاسرار در -97 96 در مقصود از للّذي ببکّۀ 141 -97 96 معنی اوّل بیت وضع 141 -97 اوّل بیت وضع للنّاس 140
96 معنی من استطاع الیه سبیلا و سخن فقها در استطاعت حج 144 -97 96 مقصود از من دخله کان آمنا 143 -97 مقام ابراهیم 143
98 آنچه ما میفهمیم و دقت در -99 98 مقصود از لم تصدّون 147 -99 98 قل یا اهل الکتاب لم تکفرون بآیات اللّه 146 -99
100 -103 100 سخن در اتّقوا اللّه حق تقاته 151 -103 100 یا ایّها الّذین آمنوا ان تطیعوا فریقا من الّذین 149 -103 عقاید 148
100 آنچه ما میفهمیم -103 152 [ 100 نزاع اوس و خزرج و معنی فالّف 152 [ صفحه 446 -103 سخن در اعتصموا بحبل اللّه 152
104 معنی جملهي امّۀ -107 104 و لتکن منکم امّۀ یدعون الی الخیر و یأمرون بالمعروف 154 -107 و سخن در کسب فضیلت 153
104 در -107 104 نظر عبده و رأي فقها 157 -107 104 سخن مفسّرین در یأمرون بالمعروف 156 -107 یدعون الی الخیر 155
104 گفتار -107 104 سخن مفسّرین در یوم تبیض 160 -107 104 سخن کشف الاسرار 159 -107 مفاد جملهي الّذین تفرّقوا 159
108 تلک آیات اللّه -109 104 سخن ما و نقل از علماي اخلاق در تعاون 162 -107 در فامّا الّذین اسودّت و فرموده علی [ع] 161
110 کنتم خیر امّۀ اخرجت للنّاس -112 108 سخن در الی اللّه ترجع الامور 164 -109 نتلوها علیک بالحق و ما اللّه- الخ 163
110 سخن ما در -112 110 در معنی حبل من النّاس 167 -112 110 سخن مفسّرین در کنتم خیر 166 -112 تأمرون بالمعروف 165
113 مقصود از هم -115 113 لیسوا سواء من اهل الکتاب امّۀ قائمۀ 171 -115 برتري مسلمین و سرگذشت دزد میان دالان 169
116 انّ الّذین کفروا لن -117 113 استفادهي از اینکه آیه 174 -115 113 معنی یسارعون فی الخیرات 173 -115 یسجدون 173
116 سخن کشف الاسرار در کمثل ریح 176 -117 116 سخن در مقصود از الّذین کفروا 175 -117 تغنی عنهم اموالهم و لا 175
116 -117 116 سخن خواجه انصاري و مور و سلیمان 177 -117 177 [ 116 مناسبت ظلموا انفسهم و شعر 177 [ صفحه 447 -117
118 معنی بطانۀ من دونکم و سخن غزّالی در -120 118 یا أیّها الّذین آمنوا لا تتّخذوا بطانۀ من دونکم 179 -120 سخن ما 178
121 و اذ غدوت من -129 118 سخن ما و شعر مثنوي 182 -120 118 سخن در أولاء تحبّونهم 181 -120 آزمایش دوست 180
121 معنی ان -129 121 سخن در تبوّئ المؤمنین 185 -129 121 مقصود از اذ غدوت 184 -129 اهلک تبوّء المؤمنین- الخ 183
121 -129 121 معنی لیس لک من الامر شیء 191 -129 121 سخن در بلی ان تصبروا 189 -129 یمدّکم ربّکم بثلاثۀ آلاف 188
121 سخن ما در نزول ملائکه -129 121 سخن تأویلات و شعر صفی در نزول ملائکه 193 -129 گفتار در او یتوب علیهم 192
121 سخن ما در -129 121 حکایات ابو الفتوح و شعر مثنوي 200 -129 121 نتیجهي سخنان ما در یاري ملک 193 -129 193
130 سخن در سارعوا الی مغفرة -136 130 یا أیّها الّذین آمنوا لا تأکلوا الرّبا اضعافا مضاعفۀ 203 -136 مشیّت و خواست خدا 201
-136 130 تأویل کاشانی و شعر صفی و سخن عبده 206 -136 130 معنی عرضها السّموات و فرمایش پیغمبر [ص] 206 -136 205
130 -136 130 معنی فعلوا فاحشۀ و کار انصاري 210 -136 208 [ 130 سخن در و الکاظمین الغیظ و العافین 208 [ صفحه 448
137 مقصود از لا تهنوا و لا تحزنوا 215 -141 137 قد خلت من قبلکم سنن فسیروا فی الارض فانظروا 212 -141 سخن ما 211
142 ام -148 137 سخن ما 219 -141 137 سخن در لیمحّص اللّه و شعر صفی 218 -141 137 سخن در و لیعلم اللّه 217 -141
142 سخن در حسن ثواب -148 142 سخن در و ما محمّد الّا رسول 224 -148 حسبتم ان تدخلوا الجنّۀ و لمّا یعلم اللّه الخ 220
142 سخن ما در لما یعلم اللّه که دنیا آزمایشگاه -148 142 ترجمهي طنطاوي از آثار شکسپیر انگلیسی 228 -148 الآخرة 228
149 مقصود از لم -151 149 سخن در رعب دل کافران 234 -151 149 یا أیّها الّذین آمنوا ان تطیعوا- الخ 232 -151 زندگی 229
152 -155 152 اذ تحسّونهم باذنه حتّی 239 -155 152 و لقد صدقکم اللّه وعده 235 -155 ینزّل به سلطانا و استفادهي ما 234
صفحه 11 از 201
152 در انزل علیکم نعاسا 243 -155 152 معنی غمّا بغم 240 -155 152 معنی ثم صرفکم 240 -155 سخن ذو النون مصري 240
156 یا -158 247 [ 153 استفادهي ما از اینکه آیات 247 [ صفحه 449 -155 153 گفتار ابو طلحه و زبیر و تعبیر امام فخر 243 -155
156 سخن ما در الی اللّه تحشرون -158 156 معنی لیجعل اللّه ذلک حسرة 250 -158 ایّها الّذین آمنوا لا تکونوا کالّذین کفروا 249
159 معنی اذا -160 159 مقصود از شاورهم فی الامر 254 -160 159 فبما رحمۀ من اللّه لنت لهم و لو کنت فظّا 253 -160 251
-160 159 سخن دقّاق در اقسام توکّل 256 -160 159 فرمودهي پیغمبر [ص] که روزي شما با توکّل 256 -160 عزمت فتوکّل 255
161 معنی ان -164 161 و ما کان لنبی ان یغل و من یغلل- الخ 259 -164 159 استفادهي ما و سخن در توکّل و شعر مثنوي 257
165 او لمّا اصابتکم مصیبۀ قد -168 161 سخن ما و معنی تعلیم کتاب و نظر صدر المتألّهین 263 -164 یغل و غلول و خیانت 260
169 و لا تحسبن الّذین قتلوا فی سبیل اللّه امواتا 268 -175 165 مقصود از هو من عند انفسکم 265 -168 اصبتم مثلیها قلتم 264
169 معنی للّذین احسنوا 275 -175 169 پیر طریقت گفت: زندگان 272 -175 169 امواتا بل احیاء در نظر مفسّرین 271 -175
169 سخن روح البیان در -175 169 سخن در و اتّبعوا رضوان 276 -175 و شعر بابا طاهر 275 « النّاس » 169 جهت تکرار -175
176 و لا یحزنک الّذین یسارعون فی الکفر -179 169 سخن ما در برتري انسان و شعر مثنوي 278 -175 خوف و شعر مثنوي 276
176 سخن ما -179 176 مقصود از حتّی یمیز الخبیث 284 -179 176 سخن در انّما نملی لهم 283 -179 280 [ 280 [ صفحه 450
180 معنی سنکتب ما قالوا -184 180 مقصود از سیطوّقون 289 -184 180 و لا یحسبن الّذین یبخلون بما آتاهم اللّه 287 -184 286
185 مقصود از -186 185 و انّما توفّون اجورکم 294 -186 185 کل نفس ذائقۀ الموت 293 -186 180 سخن ما 291 -184 290
185 سخن ما در یوم القیمۀ و توفّون اجورکم -186 185 متاع الغرور و معنی آن جملهها 294 -186 کل نفس ذائقۀ الموت 294
187 پیغام مروان بابن -189 187 سخن در لتبیّننه للنّاس 300 -189 187 و اذ اخذ اللّه میثاق الّذین أوتوا الکتاب 298 -189 296
190 انّ فی خلق السّموات و الارض و اختلاف اللیل و النّهار 303 -195 187 سخن ما در پنهان داشتن علم 302 -189 عبّاس 301
190 حدیث ابو هریره -195 190 سخن کشف الاسرار در لآیات 305 -195 190 گفتهي عایشه در عبادت پیغمبر [ص] 305 -195
190 سخن ما در معنی باطل و تساوي زن و مرد -195 190 معنی و اتّقوا اللّه 307 -195 190 سخن کشف الاسرار 306 -195 306
196 سخن ابو الفتوح در متاع قلیل -200 196 لا یغرّنّک تقلّب الّذین کفروا فی البلاد 310 -200 308 [ در خلقت 308 [ صفحه 451
- 196 سخن کاشانی و سخن ما در معرفت زندگی 314 سوره نساء 1 -200 196 معنی یا ایّها الّذین آمنوا صبروا 313 -200 312
1- سخن ما در تقوي و ارتباط آن با حقیقت توحید -1 معنی تساءلون به و الارحام 318 318 « خلق منها » 1- معنی اتّقوا ربّکم 316
2 معنی اموالهم الی اموالکم -3 2 سخن ابو الفتوح در مال یتیم 322 -3 2 و آتوا الیتامی اموالهم و لا تتبدّلوا الخبیث 321 -3 319
2 فرموده علی -3 2 در پرداخت مهر زنان 327 -3 2 فرمودهي پیغمبر در الّا تقولوا 326 -3 2 سخن در سرپرستی یتیم 324 -3 323
2 سخن -3 2 دستور امپراطور رم و سخن جهانگرد عرب 330 -3 2 سخن ما و گفتهي منتسکیو 329 -3 [ع] در دواي درد دل 328
4 -5 4 و لا تؤتوا السّ فهاء اموالکم الّتی جعل اللّه لکم 334 -5 مصطفی افندي در سابقهي تاریخی ازدواجهاي پیغمبر [ص] 332
4 -5 4 علائم بلوغ و دستور پیغمبر بحاکم 337 -5 336 [ 4 در آزمایش رشد یتیم 336 [ صفحه 452 -5 مقصود از کلمهي قیاما 335
6 للرّجال -9 4 سخن ما در وظائف سرپرست یتیم 340 -5 4 معنی فلیأکل بالمعروف 339 -5 مقصود از آنستم منهم رشدا 338
6 معنی سیصلون سعیرا -9 6 معنی فی بطونهم نارا 345 -9 6 معنی و لیخش الّذین 343 -9 نصیب ممّا ترك الوالدان و الاقربون 341
10 در -11 10 معنی ان کن نساء و احکام ارث 348 -11 10 یوصیکم اللّه فی اولادکم للذّکر مثل حظّ الانثیین 346 -11 345
-13 10 سخن ما و نظر منتسکیو 354 -11 10 معنی کلالۀ 352 -11 10 لا تدرون ایّهم اقرب 351 -11 کلمهي اخوة و حواجب 350
14 -15 12 سخن ما در تعدّي از حدود اللّه 356 -13 12 معنی حدود اللّه 356 -13 12 تلک حدود اللّه و من یطع اللّه و رسوله 355
14 -15 14 مقصود از جعل سبیل 358 -15 14 معنی یأتین الفاحشۀ 357 -15 و اللّائی یأتین الفاحشۀ من نسائکم فاستشهدوا 357
صفحه 12 از 201
] 16 انّما التّوبۀ علی اللّه للّذین یعملون السّوء 361 -17 14 در مجازات و سخن ما 360 -15 خصومت دو نفر نزد پیغمبر [ص] 359
18 یا ایّها -20 16 سخن ما در سرنوشت فاسق و کافر 362 -17 16 در مقصود از عمل سوء بجالت 362 -17 361 [ صفحه 453
18 -20 18 متّهم کردن زن براي خوردن قبالهي او 368 -20 18 معنی لا تعضلوهن 366 -20 الّذین آمنوا لا یحل لکم ان ترثوا 364
-23 18 سخن ما در عسی ان تکرهوا 371 -20 18 مهر زنان بدستور پیغمبر [ص] 369 -20 مقصود از میثاق غلیظ و شعر نظامی 368
24 و المحصنات من -28 21 در معنی اللّاتی ارضعنکم 374 -23 21 و لا تنکحوا ما نکح آبائکم من النّساء الّا ما قد سلف 371
24 در آتوهن اجورهن و حکم عقد متعه و -28 24 سخن آلوسی در کتاب اللّه علیکم 378 -28 النّساء الّا ما ملکت ایمانکم 375
29 در ان تجتنبوا کبائر -31 29 یا ایّها الّذین آمنوا لا تأکلوا اموالکم بینکم 383 -31 24 معنی و لا جناح علیکم 381 -28 صیغه 379
32 و لا تتمنّوا ما فضّل اللّه بعضکم علی بعض -33 29 سخن ما در اینکه باب آیات و اجتناب از کبائر 386 -31 و معنی کبیره 385
34 الرّجال قوّامون علی النّساء بما فضّل اللّه -35 32 معنی عقدت ایمانکم 389 -33 32 مقصود از تمنّی ما فضّل اللّه 388 -33 387
34 مقصود -35 394 [ 34 معنی و اضربوهن 394 [ صفحه 454 -35 34 مقصود از فضیلت مرد بر زن 392 -35 به بعضهم علی 391
36 گفتار کشف -39 36 و اعبدوا اللّه و لا تشرکوا به شیئا 398 -39 34 سخن ما در اینکه آیات 396 -35 از فابعثوا حکما 396
40 انّ -42 36 معنی ما ذا علیهم 403 -39 36 معنی الصّاحب بالجنب 400 -39 الاسرار موسی علیه السّلام به طلب آتش میشد 399
43 یا ایّها الّذین آمنوا لا تقربوا الصّلوة و انتم 406 40 معنی تسوّي بهم الارض 405 -42 اللّه لا یظلم مثقال ذرّة و ان تک حسنۀ 404
43 سخن در 43 معنی حتّی تعلموا ما تقولون لا مستم النّساء 409 43 سخن کشف الاسرار 409 43 مقصود از لا تقربوا ال ّ ص لوة 408
44 در -45 44 الم تر الی الّذین اوتوا نصیبا من الکتاب یشترون الضّلالۀ 413 -45 43 گفتهي عبده در تیمّم 413 فتیمّموا سعیدا 410
46 46 معنی من قبل ان نطمس 419 46 یا ایّها الّذین اوتوا الکتاب آمنوا بما نزّلنا 418 44 استفاده ما: 417 -45 معنی لیّا بالسنتهم 416
47 مکاتبهي وحشی با پیغمبر [ص] -49 47 انّ اللّه لا یغفر ان یشرك به و یغفر ما 422 -49 آنچه ما از اینکه آیات میفهمیم 420
422
سوره آل عمران
اشاره
اینکه سوره دویست آیه است که در مدینه نازل شده است. فی ظلال: اینکه سوره بعد از سورهي انفال نازل شده است. بِسم اللّهِ
37- الرَّحمن الرَّحِیم -قرآن- 1
[ [سوره آلعمران [ 3]: آیات 1 تا 9
37 الم [ 1] اللّه لا إِلهَ إِلاّ هُوَ الحَیُّ القَیُّوم [ 2] نَزَّلَ عَلَیکَ الکِتابَ بِالحَق مُصَدِّقاً لِما بَینَ یَدَیه وَ أَنزَلَ - بِسم اللّه الرَّحمن الرَّحِیم -قرآن- 1
- [ التَّوراةَ وَ الإِنجِیلَ [ 3] مِن قَبل هُديً لِلنّاس وَ أَنزَلَ الفُرقانَ إِن الَّذِینَ کَفَرُوا بِآیات اللّه لَهُم عَذاب شَدِیدٌ وَ اللّه عَزِیزٌ ذُو انتِقام [ 4
331 إِن اللّهَ لا یَخفی عَلَیه شَیءٌ فِی الَأرض وَ لا فِی السَّماءِ [ 5] هُوَ الَّذِي یُصَوِّرُکُم فِی الَأرحام کَیفَ یَشاءُ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ العَزِیزُ - قرآن- 1
الحَکِیم [ 6] هُوَ الَّذِي أَنزَلَ عَلَیکَ الکِتابَ مِنه آیات مُحکَمات هُن أُمُّ الکِتاب وَ أُخَرُ مُتَشابِهات فَأَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِم زَیغ فَیَتَّبِعُونَ ما
تَشابَهَ مِنه ابتِغاءَ الفِتنَۀِ وَ ابتِغاءَ تَأوِیلِه وَ ما یَعلَم تَأوِیلَه إِلاَّ اللّه وَ الرّاسِخُونَ فِی العِلم یَقُولُونَ آمَنّا بِه کُلٌّ مِن عِندِ رَبِّنا وَ ما یَذَّکَّرُ إِلاّ أُولُوا
الَألباب [ 7] رَبَّنا لا تُزِغ قُلُوبَنا بَعدَ إِذ هَدَیتَنا وَ هَب لَنا مِن لَدُنکَ رَحمَۀً إِنَّکَ أَنتَ الوَهّاب [ 8] رَبَّنا إِنَّکَ جامِع النّاس لِیَوم لا رَیبَ فِیهِ
« یصور » . بمعنی قرآن و موجب تمیز درست از نادرست « فرقان » : 806 [ صفحه 3] معنی لغات - إِن اللّهَ لا یُخلِف المِیعادَ [ 9] -قرآن- 1
صفحه 13 از 201
از مصدر وهب و « هب » شک و انحراف از حق « زیغ » . جمع رحم بمعنی بچهدان « ارحام » از مصدر تصویر بمعنی چهرهسازي و نقاشی
هبۀ بمعنی بخشش. جهت نزول: باب اوّل اینکه سوره را تا حدود هشتاد آیه گفتهاند براي گفتگوي با مسیحیهاي نجران نازل شده
است. و نجران شهري بوده است میان حجاز و یمن که عدهي زیادي مسیحی در آنجا بودند و بنام: مونوفیسیه یا معتقدین بطبیعت
واحده نامیده شدهاند و اینکه عقیده از بدعتهاي مسیحیها در قرن پنجم بوده است و در همان زمان از طرف مسیحیهاي دیگر حکم
- قرآن- 1 - « الم » : حرمت اینکه عقیده صادر شده است. [المنجد چاپ 1956 ]، و آنها براي بحث مذهبی با پیغمبر آمده بودند. ترجمه
2 معبود و آفریننده یکی است که جز او خدائی نیست، زنده و جاویدان است که همه چیز وابسته باو است، 3 همو است که اینکه 7
کتاب را بر تو فرو فرستاد بدرستی و استواري که کتابهاي ادیان گذشته را درست شمرده و همو است که بروزگار گذشته تورات و
انجیل را براي هدایت مردم فرستاده است. 4 [پس از آن دو] فرقان و راه جدائی درست از نادرست فرو فرستاد، پس آنها که آیات
خدا [و نشانههاي حق]ّ باور ندارند آزاري سخت بانتظارشان بود که خدا چیره بود و کینهتوزي کند. البته چیزي در زمین و آسمان
پوشیده بر خدا نباشد. 6 چه او است که شما را در بچه- دان بآنگونه که خواهد و سرنوشت کرده چهره بندي کند چونکه جز او
خدائی نیست و برتر است و حکیم [که کار شایسته کند]. 7 او است که بر تو اینکه نامه فرو فرستاد که پارهاي از آن آیاتی است
استوار و نمودار که هر کس معنی آن در یابد و پایه و اصل اینکه کتاب آن آیات بود. و دستهي دیگر بیکدیگر همانندند که نمودار
نباشد و آنها که کج اندیش و بد دل هستند پی آن آیات قرآن روند که نمودار نیست تا تأویل [و روئی دیگر براي] آن بیابند و آن
را بگردانند و فتنهجوئی کنند ولی تأویل آن نداند مگر خدا و آنانکه بدانش استوار باشند که گویند: ما به حکم و متشابه قرآن باور
داریم که همه از سوي [ صفحه 4] پروردگار ما بود. و جز خردمندان اینکه را در نیابند. 8 که گویند: پروردگارا پس از آنکه ما را
رهنمون شدي دلمان تیره مکن و از سوي خود مهري بر ما فکن که همانو توئی بخشنده و بس. 9 پروردگارا تو مردم را بروزي
فراهم کنی که کس در آن دو دل نباشد و البته [اینکه وعدهي خداوندي اوست] خدا میعاد خود خلاف نمیکند. سخن مفسّرین:
1 فخر رازي: ابو بکر از عاصم نقل کرده است که او با سکون میم و فتح همزهي اللّه قرائت کرده است و بقیّه با فتح میم و « الم »
اتصال آن به لام اللّه خواندهاند. [در معنی اینکه کلمه و سایر حروف مقطّع اوّل سورهها در مقدّمهي جلد اوّل مفصّل بحث شده
21 صفیعلی شاه اینکه حروف را در تفسیر منظوم خود در همین سوره اینکه طور تعبیر کرده است: هست اشارت - است.] -قرآن- 15
اینکه الف بر اصل ذات || کو بود عاري ز اسماء و صفات در وجود او اوّل است و ابتداء || وز وجود و بود خود ذاتش بپا لام باشد
عقل فعّال اي خلیل || که مسمّی گشت او بر جبرئیل اوسط است اندر وجود و مستفیض || او ز مبدأ منتهی را پس مفیض میم در
تحقیق ارباب شهود || شد محمّد کآخر آمد در وجود میشود بر وي تمام اینکه دائره || متّصل باشد باوّل یکسره اوّل و آخر بهم
2 طبري: عدّهاي گفتهاند: یعنی پیوسته بجاي خود ایستاده و مقصود «ُ القَیُّوم » گشتند وصل || گشت زین رو خاتم او در فرع و اصل
آن است که دائمی است و بیزوال در برابر گفتگوي علماي مسیحی با پیغمبر که عیسی را فرزند خدا میدانستند میگوید خدا ثابت
14 مجاهد گفته است: یعنی ایستاده بهر کار و دست اندرکار و مواظب همه چیز. - است و عیسی زایل و نابود شده است. -قرآن- 1
41 فخر-: - 3 ابو الفتوح: ابراهیم بن ابی عیّله بتخفیف خوانده است یعنی فرود آمد کتاب. -قرآن- 1 «ِّ نَزَّلَ عَلَیکَ الکِتابَ بِالحَق »
یعنی با زیادي و فراوانی فرو فرستاد. در اینکه تعبیر اشارهاي [ صفحه 5] است لطیف که چون تورات و انجیل یک باره نازل :« نزّل »
شده است قرآن بر خلاف آنها طبق مصلحت در مواقع معیّن بتدریج و دفعات متعدّد نازل شده است. ابو مسلم گفته است: بالحقّ
یعنی آنچه از اخبار ملّتهاي پیشین گفته است راست و درست است. یا باین معنی است که: وعدهها و تهدیدها که در قرآن است
مردم را براه حق و درستی وادار میکند نه بیهوده گوئی و باطل. طبري: محمّد بن جعفر بن زبیر گفته است: یعنی آنچه مردم در آن
3 فخر: معنی مصدقا آن است که کتب ادیان سابق را درست « مُصَدِّقاً » . اختلاف کرده اند راست و درستش در قرآن نازل شده است
دانسته است بر اینکه معنی اعتراض شده است با اینکه قرآن ناسخ و نابود کنندهي آنها است چه طور آنها را تصدیق میکند! جواب
صفحه 14 از 201
آن است که ادیان آمدن پیغمبر و قرآن را خبر داده- اند که احکامشان تا وقتی است که دین محمّد ظاهر شود و آنها را نسخ
3 « وَ أَنزَلَ التَّوراةَ وَ الإِنجِیلَ » خواهد کرد بعلاوه که در توحید همه یک هدف داشتهاند و قرآن هم همانها را تصدیق کرده است
عبده: تورات کلمهاي است عبرانی بمعنی شریعت و ناموس و مجموع اینکه پنج کتاب است که میگویند: موسی آن را نوشته است.
[در جلد اول راجع بتورات مطالبی نوشته شده است] انجیل کلمهایست یونانی بمعنی بشارت یا تعلیم جدید که مسیحیها آن را
مشتمل بر چهار کتاب میدانند و اناجیل اربعه می- نامند، و سند متّصل و رشتهي تاریخی معیّن ندارند تا معلوم کند چه وقت و چه
کسانی آن را نوشتهاند و در تعیین تاریخ کتابت آن اختلاف زیاد دارند، نقل کردهاند که در سال سی و هفت میلادي نوشته شده
4 کلمهي قبل «ُ مِن قَبل » 510- 13 -قرآن- 471 - است و بعضی شصت و چهار و دیگري نود و هشت میلادي گفته است. -قرآن- 1
چون بایستی بکلمهاي اضافه شود آنرا اسم شمردهاند و باعراب اسم معرب تلفظ میکنند، ولی چون اینجا اضافه نشده است و مقطوع
4 مجمع عبد اللّه بن سنان از حضرت صادق « وَ أَنزَلَ الفُرقانَ » 14- الاضافه است مضموم و مبنی بر ضم تلفظ شده است. -قرآن- 1
25 [ صفحه 6] هر آیت واضح و روشنی که پیغمبران گذشته را تصدیق کرده است. تفسیر قاضی: فرقان - [ع]: فرقان یعنی -قرآن- 1
تا آخر آیه 4 طبري: مسیحیها که منکر توحید شده و « إِن الَّذِینَ کَفَرُوا » . یعنی کلیّهي کتابهاي آسمانی که حق و باطل را معین میکند
عیسی را خدا پنداشتهاند و اینکه فرقان و دلیل فاصل میان حق و باطل را نپذیرفتند آزار براي آنها آماده است و کسی قدرت دفاع از
-5 تا آخر- طبري: مقصود آن است: اي پیغمبر گفتار و عقیده زشت مسیحیها «ِ إِن اللّهَ لا یَخفی عَلَیه » 29- انتقام خدا ندارد. -قرآن- 1
36 تنویر المقباس ص 34 : مقصود آن - نسبت بعیسی و اعتقاد بالوهیّت او و نظر سوء که با تو دارند بر خدا پوشیده نیست. -قرآن- 1
طبري: مقصود تذکر بمسیحیها است که «1» «ِ است که خدا مطلع است از جریان کار و مسافرت مسیحیهاي نجران. وِّرُکُم فِی الَأرحام
صورت بندي آفریدهها در بچّه دان بتقدیر خداوند است و عیسی خود هم از آنهائی است که بقدرت خدا چهرهبندي در رحم مادر
شده است.بري: مقصود تذکر بمسیحیها است که صورت بندي آفریدهها در بچّه دان بتقدیر خداوند است و عیسی خود هم از
37 فخر: در اینکه دو آیه اشارتی - 32 -پاورقی- 34 - آنهائی است که بقدرت خدا چهرهبندي در رحم مادر شده است. -قرآن- 1
لطیف است که از خدا چیزي پوشیده نیست و اگر عیسی ع داراي مرتبهي خدائی باشد بایستی بر او چیزي پوشیده نمیبود و خود
می- توانست دفع ضرر از خود بنماید و نیز چهرهبندي از خدا است و عیسی هم اگر شریک خدا بود نباید مثل دیگر آفریدهها
صورتبندي شود. [ صفحه 7] ابو الفتوح نوشته: در رحم صورت نگارد چنان که خواهد یکی را سیاه یکی را سپید یکی زشت و
یکی نیکو و یکی دراز و یکی کوتاه و یکی نر و یکی ماده یکی سعید و یکی شقی یکی کریم و یکی لئیم یکی خوشخو و یکی
7 فخر: اگر از لفظ یک معنی فهمیده بشود بطوري که احتمال معنی دیگر «ٌ آیات مُحکَمات » . بدخو چنان که خواهد و مصلحت داند
داده نشود و یا احتمال معنی دیگر بسیار ضعیف و دور از ذهن باشد اینکه لفظ را محکم مینامند یعنی صریح و آشکار در اینکه
معنی و یا ظاهر و نزدیک بذهن مثلا اگر بگوئیم: حسن شیر آورد، معلوم است که مقصود همان مادهي غذائی است نه آن حیوان
وحشی و نیز اگر بگوئیم: فلان مهندس عالم است ظاهر است که مقصود اطلاع از ریاضی است و احتمال اینکه مقصود اطّلاع از
علوم دیگر است دور از ذهن است پس اینجور کلمات را محکمات مینامند و لفظی که دو معنی دارد و نسبت بهیچ یک ذهن منتقل
نمیشود و مورد تردید است آن را مجمل مینامند و اگر نسبت بیک معنی ظاهر و معنی دیگر دور از ذهن است اینکه معنی دوم را
مؤوّل مینامند و اینگونه الفاظ را متشابه مینامند، یعنی داراي معانی همانند و موجب تردید ذهن که نمیتوان آن دو را از یکدیگر
جدا کرد و مقصود را تشخیص داد. پس اگر در جمله معلوم شد که معنی ظاهر کلمه مقصود نیست و معنی دیگر آن که دورتر از
ذهن است مناسب است که مقصود باشد در اینگونه موارد فهم مقصود گوینده مشکل میشود مثل اینکه آیه: [إِذا أَرَدنا أَن نُهلِکَ
قَریَۀً أَمَرنا مُترَفِیها فَفَسَ قُوا فِیها فَحَق عَلَیهَا القَول]ُ. ظاهر جمله یعنی: چون خواستیم که مردمی را نابود کنیم فرمان میدادیم مردمان
متمکن و مالدار را که فاسق میشدند و بدکار و سرنوشت خداوند بر آنها وارد میشد. البته اینکه معنی ظاهري مقصود نیست زیرا
صفحه 15 از 201
1270 [إِن اللّهَ لا یَأمُرُ بِالفَحشاءِ] یعنی - 20 -قرآن- 1171 - خدا فرمان بفسق نمیدهد و چنانکه در آیت دیگر صریح فرموده: -قرآن- 1
خدا فرمان ببدکاري نمیدهد، پس از اینکه مقدمه میگوئیم: در الفاظ متشابه اگر یقین کردیم که معنی روشن و ظاهر آن مقصود
نیست می- توانیم آن را تأویل کنیم و برگردانیم بمعنی غیر ظاهر و دورتر از فهم، و لیکن ما نمیتوانیم بفهمیم که معنی غیر ظاهر
40 [ صفحه 8] و استفادهي از لفظ براي معنی دور از فهم و - مسلم است و مقصود گوینده زیرا دلیل قطعی بر آن نداریم -قرآن- 1
غیر ظاهر موجب اطمینان بمقصود نیست چون پس از آنکه معنی ظاهر منظور گوینده نبود بقیهي معانی مبهم کلمه همگی مساوي
هستند و نمیتوانیم مطمئن شویم که مقصود گوینده کدام یک از آنها است مگر با دلیل قطعی دیگر. اینکه بود خلاصهاي از نظر
خود امام فخر و هم او نقل میکند: إبن عبّاس گفته است: محکمات سه آیه از سورهي انعام است [قُل تَعالَوا-- تا آخر] و متشابهات
حروف اوائل سورهها است که معنی آنها بر یهود مشتبه بود و کوشش میکردند که از آنها مدّت نبوّت پیغمبر را استخراج کنند
[تفصیل آنرا در مقدّمهي مجلّد اوّل نوشتهایم] و باز إبن عبّاس گفته است: محکمات آیات ناسخ است و متشابهات آیات منسوخ.
أصم گفته است: محکم آن است که مقصود واضح باشد مثل [جَعَلنا مِنَ الماءِ کُل شَیءٍ حَیٍّ] و متشابه آن است که پس از تأمّل و
فکر مقصود فهمیده شود مثل آیات قیامت و زنده کردن مردگان که اگر بیندیشند میفهمند آنکه در آغاز ایجاد کرده میتواند
498 معنی دیگر آنکه: محکم آنچه قابل فهم باشد بهر وسیله که ممکن شود. متشابه - 87 -قرآن- 455 - بانجام زنده کند. -قرآن- 70
آنچه بهیچ وسیله نشود آنرا روشن کرد مثل وقت قیامت و مقدار ثواب و عقاب و نظیرش اینکه آیه [یَسئَلُونَکَ عَن السّاعَۀِ تا آخر]. -
214 در دنباله اینکه مطالب امام چند جهت براي متشابهات نقل کرده است: 1- اگر همهي قرآن محکمات میبود براي - قرآن- 184
مردمی که آنرا پذیرفته بودند روشن و آشکار بود و دیگران را از بحث و دقّت در آن ناامید میکرد ولی هر فرد متفکّر و علاقمند در
متشابهات آن میاندیشد و از آن استفاده میکند و در نتیجه مطلب حق واضح میشود. 2- اگر همهي قرآن محکمات بود مردم مقّلد
و کوتاه فکر میشدند و فکرها راکد میماند و دامنهي علم محدود میشد، و علوم دیگر که براي فهم قرآن لازم است متروك
میشد و یا تدوین و تشریح نمیشد. 3- چون قرآن براي همهي بشر است محکمات آن براي عوام موجب شک و تردید میشد که
مثلا موجود لامکان و غیر مجسم معدوم است و غیر متصوّر، لیکن پس [ صفحه 9] از تعبیرات مختلف بمحکم و متشابه وسیلهي
روشن شدن فکر او است و میفهمد که آنچه در مرحلهي اوّل توهّم کرده است غلط بوده و جور دیگر هم میتوان تصوّر و تصدیق
کرد. روح البیان: قرآن خود را محکم معرّفی کرده است و متشابه، مقصود از محکم آن است که تمامی آن حق است و استوار و غیر
قابل نسخ و ناسازگاري و نابودي، و مقصود از متشابه آنکه تمام قرآن بیکدیگر همانند است در درستی معنی و استواري لفظ، و در
هدایت از جهت معنی و اعجاز و فصاحت لفظی. تفسیر برهان: از امام جعفر صادق علیه السّلام پرسیدند معنی محکم و متشابه را
فرمود: آنچه بایستی بآن عمل شود محکم است و آنچه مردم جاهل نمی- توانند بفهمند متشابه است. تفسیر نفخۀ الرّحمان نهاوندي
مقدّمهي طرفهي هفدهم مطلبی در آنجا نوشته که ما نتیجه نظر او را اینکه طور تعبیر میکنیم: عالم آفرینش کتاب تکوینی است و
قرآن کتاب تدوینی پس همانطور که موجودات مختلف و طبایع و استفادهي از آنها متنوّع است و بعضی معلوم بوده است که چه
استفاده براي انسان دارد و بعضی بتدریج معلوم شده در آینده مورد استفاده خواهد شد، قرآن هم که کتاب تدوینی آفرینش است
محکمات دارد که از آن استفاده شده است و متشابهات دارد که به تدریج استفاده کردهاند و از قسمتهائی هنوز نتوانستهاند استفاده
کنند و البتّه در آینده بهرههاي تازهاي خواهد داشت چنانکه در مقدّمهي مجلّد اوّل تحت عنوان قرآن و دیگران نقل شده است از
نویسندگان خارجی که مزایاي قرآن در آتیه بهتر معلوم میشود. خلاصه و نتیجهي گفتار عبده: بعضی از متشابهات قرآن جزء
بزرگترین نعمتهاي خدا شمرده میشود، مثلا آنجا که اوقات نماز را مجمل و مبهم گفته است [فَسُبحانَ اللّه حِینَ تُمسُونَ وَ حِینَ
تُصبِحُونَ وَ لَه الحَمدُ فِی السَّماوات وَ الَأرض وَ عَشِیا وَ حِینَ تُظهِرُونَ] چون منطقهي عربستان غیر از آن نواحی است که ممکن است
300 [ صفحه 10 ] بیانی - مدّت روز آنجا و ساعت باشد و عرب نمیتوانست اینکه اختلاف را درك کند بایستی بیک -قرآن- 160
صفحه 16 از 201
گفته شود که براي همیشه و همه کس در همه جا قابل استفاده باشد تا بتوانند اوقات نماز را بشناسند. و بعض متشابهات قرآن داراي
معانی متعدّدي است که باختلاف حالات و مواقع بر یکی از آنها تطبیق میشود و همین وسیله است که بتوانند در آن بیندیشند و
در لغت بمعنی ریشه و « ام » 7 فخر و دیگران نوشتهاند: کلمهي «ِ هُن أُمُّ الکِتاب » . احکام و وظائف را براي موقع مناسب استخراج کنند
اصل پیدایش است و چون محکمات خود واضح است و متشابهات بوسیلهي آنها روشن میشود محکمات امّ الکتاب و اصل قرآن
نامیده شده است. و نیز امام گفته است: چون آیات محکمات جمع است مناسب است که امّهات بلفظ جمع باشد، ولی بواسطهي
26- اینکه مجموع محکمات یک اصل است و مجموع متشابهات یک فرع منشعب از آنها است مفرد گفته شده است. -قرآن- 1
7 مجمع: 1- ربیع گفته است مقصود مسیحیهاي نجران هستند که با پیغمبر بحث میکردند: که چون قرآن «ٌ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِم زَیغ »
شما مسیح را توصیف کرده است به [کلمۀ الله و روح منه] ادّعاي ما را ثابت میکند، اینکه آیه براي معرّفی آنها نازل شده است و
2- کلبی گفته است: 383- 37 -قرآن- 347 - در جواب آنها اینکه آیت دیگر نازل شد [إِن مَثَلَ عِیسی عِندَ اللّه-ِ تا آخر]. -قرآن- 1
مقصود یهود هستند که براي استخراج مدّت بقاء مذهب اسلام در حروف مقطعهي اوائل سورهها بحث میکردند که شاید از قانون
رمز حروف بتوانند اینکه الفاظ را بر یک مدّتی تطبیق کنند. و بعضی گفتهاند: مقصود کلیّهي منکرین بودند که میخواستند از
استدلال بمتشابهات منکر حق شوند. کلید فهم قرآن سنگلجی ص 67 ببعد: چون قرآن با عموم آدمیان سرو کار دارد که بیشترشان
از فهم حقایق معنوي عاجز هستند از اینکه روي بصورت متشابه گفته شده است و اینکه متشابهات در برابر آیات محکمات است که
معنی آنها را روشن میکند مثل [هُوَ السَّمِیع البَصِ یرُ] که میفهماند خدا چشم و گوش دارد باین جمله [لَیسَ کَمِثلِه شَیءٌ] و [هُوَ
408 [ صفحه - 377 -قرآن- 380 - 300 -قرآن- 351 - اللَّطِیف الخَبِیرُ] معنی اینها روشن میشود که خدا بینا و شنوا است -قرآن- 272
« ابتِغاءَ الفِتنَۀِ » . 11 ] ولی نه بآنگونه که شما میپندارید بلکه همانند ندارد. و آگاهی است که از اینکه پارههاي بدنی شما بینیاز است
7 مجمع: 1- از مجاهد نقل است: مقصود آنهائی هستند که از بحث در متشابهات تولید شک در دل مردم میکردند و موجب
2- و نیز گفتهاند: مقصود فتنهي در دین است که گمراهی باشد و کسانی که 21- اختلاف عقیده و هرج و مرج میشدند. -قرآن- 1
بحث در متشابهات میکنند نتیجهي عملشان فتنهي در دین و گمراهی است. 3- و از امام صادق علیه السّلام نقل است: مقصود از
7 معنی تأویل مرجع است و بازگشتگاه، گفتهاند: «ِ ابتِغاءَ تَأوِیلِه » . فتنه کفر است یعنی براي بیدینی بحث در متشابهات میکنند
مقصود آن است که مردم بددل و منحرف پی تأویل و معانی غیر ظاهري میروند که دلیلی بر آن ندارند مثل تشخیص ثواب و
با تلخیص و اقتباس: مقصود از تأویل ریشهي معارف قرآن است و نمودار :« المیزان » 23- عقاب و یا زمان پیدایش قیامت. -قرآن- 1
کردن حقیقت خارجی که یک رشته کار و یا سخن و یا دستوري نما و مثالی از آن است. براي نمونه: 1- در آیات 78 و 82 سوره
کهف [سَأُنَبِّئُکَ بِتَأوِیل ...- ذلِکَ تَأوِیل]ُ مقصود از تاویل نموداري حقایقی است که خضر جهت سوراخ کردن کشتی، و کشتن
- 2- در سوره یوسف از 4 292- 267 -قرآن- 275 - نوجوان، و بیمزد دیوار راست کردن را براي موسی توضیح داد. -قرآن- 240
110 که کلمه تأویل تکرار شده است مقصود نمایاندن و برگرداندن ظاهر خواب یوسف و دوستان زندانی او است بآن حقیقتی که
بعد نمودار شد و یکی از دوستان همدم شاه شد و دیگري بدار رفت و یوسف را برادران بپادشاهی سجده کردند. 3- آیت 35
الاسراء [وَ زِنُوا بِالقِسطاس المُستَقِیم تا أَحسَن تَأوِیلًا] کلمهي تأویل بازگشت و نتیجهي اینکه دستور را نشان میدهد که ترازوي
83 [ صفحه 12 ] پس تأویل نه مختص بآیاتی معین - 58 -قرآن- 64 - درست عدالت و صلاح جامعه را بهتر نگاه میدارد. -قرآن- 21
وَ الرّاسِخُونَ فِی » . است و نه مدلول لفظ را نشان میدهد بلکه نموداري حقیقی است که بصورت الفاظی در جملهاي آمده است
7 مجمع در ارتباط اینکه جمله اختلاف است که مربوط به قبل است تا معنی شود: [تأویل قرآن را خدا میداند و ثابتین در «ِ العِلم
علم] و یا آغاز جمله است تا چنین معنی شود: [فقط خدا تأویل قرآن میداند و راسخین در علم از اینکه مباحث دم نمیزنند و
میگویند اینها از جانب خدا است.] و اکثر مفسّرین معنی اوّل را اختیار کردهاند و گفتهاند: مقصود از راسخین اصحاب پیغمبر و
صفحه 17 از 201
مفسّرین اوّل هستند، از إبن عبّاس نقل شده است ما راسخین در علم هستیم. ولی در تفسیر تنویر المقباس فیروزآبادي که از تفسیر
إبن عبّاس است معنی دوم را پسندیده و گفته است: راسخین در علم یعنی عبد اللّه بن سلام و دیگر علماي یهود که اسلام
33 تفسیر صافی: کتاب کافی از حضرت امام محمّد باقر علیه - پذیرفتهاند میگویند اینکه آیات قرآن از جانب خدا است. -قرآن- 1
السّلام نقل کرده است: راسخین در علم کسانی هستند که همه کس آنها را عالم میدانند. و از امام صادق [ع] نقل کرده است: ما
7 فخر: اینکه جمله ستایشی است از خداوند براي «ِ وَ ما یَذَّکَّرُ إِلّا أُولُوا الَألباب » . راسخین در علم هستیم و ما تأویل قرآن را میدانیم
مؤمنین خردمند که آنها را توصیف میکند به اینکه که عقل و خرد خود را در فهم قرآن بکار میبرند و آنچه با دلیل و علم و فکر
توانستند بفهمند از محکمات است و آنچه پس از فکر و دقت باز هم نفهمیدند از متشابهات خواهد بود و عقل و ایمان آنها
راهنمایشان هست که تصدیق کنند اینها کلامی است که در آن تناقض نیست و بیهوده گفته نشده است و البته معنی صحیح دارد
8 طبري شهر بن حوشب از مادر مؤمنین امّ سلمه روایت کرده است: پیغمبر « لا تُزِغ قُلُوبَنا » 44- که آنها نتوانستهاند بفهمند. -قرآن- 1
مکرّر میگفت: یا مقلّب القلوب ثبّت قلبی علی دینک و اینکه آیه را قرائت میفرمود: [رَبَّنا لا تُزِغ قُلُوبَنا بَعدَ إِذ هَدَیتَنا- تا آخر آیه].
252 فخر معنی کرده است: راسخین در علم پس از ایمان بمحکمات و متشابهات [ صفحه 13 ] از خدا - 22 -قرآن- 201 - -قرآن- 1
إِنَّکَ جامِع النّاسِ » . مسئلت میکنند که چون دل آنها را متمایل و خوي گرفته بحق قرار داده است برنگرداند و متوجه بباطل نکند
9 نیشابوري: چون مؤمنین مسئلت هدایت و رحمت کردهاند در دنبالهي آن اینکه جمله اشاره است بمنویّات آنها «ِ لِیَوم لا رَیبَ فِیه
که در اینکه دعا نظر مادي ندارند بلکه میگویند بمناسبت میعاد قیامت که قابل تخلف نیست می- خواهیم که براه راست و با دلی
-9 نیشابوري: اینکه جمله دنبالهي نقل است از گفتار راسخین در علم و یا آغاز جمله « لا یُخلِف المِیعادَ » 54- پاك باشیم. -قرآن- 1
24 سخن ما: 1- از اوّل تا آیت - است. در هر صورت اشاره است که تخلّف از وعده با حقیقت خداوندي ناسازگار است. -قرآن- 1
5 [لا یَخفی عَلَیه شَیءٌ] میفهماند: حقیقت آفرینش نه آن طوري است که مسیحیان میگویند بلکه وابسته است بیک قدرت کامل
دائمی که اینکه کتاب آسمانی تو و دیگر پیغمبران شعاعی از آن نور است و آن قدرت است که وسیلهي راهنمائی بشر است. -
2- خلقتهاي مختلف موجودات وابسته بهمان قدرت است نه بمخلوقاتی همانند خود. 3- آیت 7 [هُوَ الَّذِي أَنزَلَ 65- قرآن- 38
عَلَیکَ الکِتابَ- تا آخر] میفهماند که اینکه قرآن هم مثل دیگر موجودات یکی از پرتوهاي خداوندي است که در اینکه عالم کون
و فساد مشتمل بر قسمتهاي متفاوت است همانطور که دیگر موجودات متفاوت ساخته شدهاند اینکه کتاب آسمانی هم داراي مطالب
و مراتب مختلف است که هر کسی بقدر فهم خود از آن میتواند استفاده کند و در نتیجه ایمان کامل لازم است که آنچه را
نمیتواند بفهمد تسلیم باشد و بمیل و خواهش خود تعبیر نکند چون پارهاي مطالب فقط براي توجه افکار گفته شده است و حقیقت
آن قابل درك بشر نیست مثل قیامت و آنچه مربوط بعوالم دیگر است که اطّلاع از آن مختص بآفریننده است و بس. مثنوي
54 [ صفحه 14 ] حرف قرآن آمد که ظاهر است || زیر - قسمتهاي نامفهوم قرآن را اینجور معرّفی و تشبیه کرده است: -قرآن- 12
ظاهر باطنی هم قاهر است تو ز قرآن اي پسر ظاهر مبین || دیو آدم را نبیند غیر طین ظاهر قرآن چو شخص آدمی است || که
نقوشش ظاهر و جانش خفی است مرد را صد سال عم و خال او || یک سر موئی نبیند حال او 4- آیت [هُوَ الَّذِي یُصَوِّرُکُم فِی
- الَأرحام]ِ مناسب است بگوئیم که فلاسفه اسلام گفتهاند بقاي موجودات به سه نیرو است. 1- نامیه. 2- غاذیه [وسیله رسیدن غذا] 3
مولّده و بعضی مصوّره را اضافه کردهاند، و خواجه در تجرید آنرا باطل داند، و جانور شناسان گویند نطفه نر مرکّب است از
سلولهاي زندهاي که بغایت ریز است چندانکه محسوس نباشد و گویند، مانند کرمی باریک و داراي سري بشکل بیضی است و دم
آن نسبتا دراز است و آنرا اسپرماتوزوئید نامیدهاند و در نطفه ماده یک و گاهی بیشتر، سلولی است بادامی شکل که آنرا اوول
مینامند که در هریک ماه یک یا دو تا از آنها در تخمدان ماده تولید میشود ولی در بعضی زیادتر است مثل سگ در هر ماه نه و
خوك تا شانزده اوول ممکن است ماهیانه در تخمدانش تولید شود. در موقع تلقیح که اسپرماتوزوئیدها وارد کیسهي رحم میشوند
صفحه 18 از 201
اگر اوول که سلول تناسلی ماده است در آنجا موجود بود میان سلولهاي نر مسابقه شروع میشود براي رسیدن به سلول تناسلی ماده،
هر یک از آنها که زودتر خود را بآن رساند پوستهاي برجسته در سر اوول موجود است که نشانهي آمادگی او است براي تلقیح فورا
آن سلول سر خود را به آن پوسته وارد کرده و سلول ماده دم سلول نر را قطع نموده و اطراف خود را با پوستهي قابل مقاومت
میپوشاند تا مانع ورود سلولهاي نر دیگر بشود و آنها بتدریج نابود شده و جذب در خون میشوند، و اینکه دو سلول با هم ترکیب
شده سلول تخمی را تولید میکنند که غالبا بداخل رحم رانده شده بجدار رحم میچسبد که در آن جا غشائی تولید میشود و
بوسیلهي یک رگ که بند ناف باشد سلول تخمی بآن جا بسته و مربوط میشود، سپس پردههائی اطراف تخم را میگیرد و در میان
آنها مایعی تولید میشود تا آن را از ضربات واردهي خارجی محافظت بنماید. بتدریج در اثر تغذیهي از بند ناف اینکه تخم زیاد
- 56 [ صفحه 15 ] و بسه دسته سلول تقسیم میشود. 1 - میشود و بشکل خون بسته و گوشت جویده شده تبدیل میشود -قرآن- 11
سلولهاي خارجی بنام اکتدرم. 2- داخلی بنام آندودرم. 3- سلولهاي وسطی بنام مزدرم که سلولهاي خارجی تبدیل به پوست و
اعصاب میشوند و داخلی دستگاه گوارش و تنفس را تشکیل میدهند و وسطی در ابتدا ستون فقرات و بعد استخوانهاي دیگر و
سپس عضلات و خون را تولید میکنند سپس اینکه خون بسته و مجموعهي سلولها بوسیلهي تغذیه رشد کرده بصورت عضلات
نمودار شده استخوانها را میپوشد بطوریکه در سه ماهگی خطوط و شکل آن دیده میشود و در چهار ماهگی کاملا جنس و
شخصیّت آن نمودار میشود. اینکه بود مختصري از آنچه در جانور شناسی آزمایش و معلوم شده است، بنا بر اینکه میگوئیم
همانچه که موجب پیدایش [اسپرماتوزوئید] در نطفهي نر و [اوول] در نطفهي ماده میشود همان هم موجب تشکیل و تکمیل
صورتهاي مختلف میشود و احتیاجی بقوّهي مصوّرهي جداگانه ندارد و نه احتیاج بملکی و یا نور قاهر دیگري که اینکه کارها را
انجام دهد بلکه همان قدرت لایزال که از جذب موّاد غذائی نطفه و سلول نر و ماده ساخته با آن خصوصیّات که گفته شد همو هم
استعداد و لیاقت داده است بهر نطفه و سلولی که طبق شرایط معین نموّ نموده بصورت حیوان یا گیاه با شکل مخصوص فردي خود
نمودار شود. و همین است معنی یُصَوِّرُکُم فِی الَأرحام 5- براي جملهي آیت 7 [فِی قُلُوبِهِم زَیغ]ٌ اینکه شعر مثنوي در مجلّد اوّل
766 کردهاي تأویل حرف بکر را || خویش را تأویل کن - 713 -قرآن- 741 - داستان خرگوش و نخجیر مناسب است: -قرآن- 684
نی ذکر را بر هوا تأویل قرآن میکنی || پست و کژ شد از تو معنی سنی ماند احوالت بدان طرفه مگس || کوهمی پنداشت خود را
هست کس وصف بازان را شنیده در زمان || گفته من عنقاي وقتم بیگمان آن مگس بر برگ کاه و بول خر || همچو کشتیبان
همی افراشت فرّ گفت من کشتی و دریا خواندهام || مدّتی در فکر آن میماندهام اینک اینکه کشتی و اینکه دریا و من || مرد
کشتیبان و اهل رأي و فن [ صفحه 16 ] صاحب تأویل چون بال مگس || وهم او بول خر و تصویر خس
[ [سوره آلعمران [ 3]: آیات 10 تا 13
إِن الَّذِینَ کَفَرُوا لَن تُغنِیَ عَنهُم أَموالُهُم وَ لا أَولادُهُم مِنَ اللّه شَیئاً وَ أُولئِکَ هُم وَقُودُ النّارِ [ 10 ] کَ دَأب آلِ فِرعَونَ وَ الَّذِینَ مِن قَبلِهِم
کَ ذَّبُوا بِآیاتِنا فَأَخَ ذَهُم اللّه بِذُنُوبِهِم وَ اللّه شَدِیدُ العِقاب [ 11 ] قُل لِلَّذِینَ کَفَرُوا سَتُغلَبُونَ وَ تُحشَرُونَ إِلی جَهَنَّمَ وَ بِئسَ المِهادُ [ 12 ] قَد
کانَ لَکُم آیَۀٌ فِی فِئَتَین التَقَتا فِئَۀٌ تُقاتِل فِی سَبِیل اللّه وَ أُخري کافِرَةٌ یَرَونَهُم مِثلَیهِم رَأيَ العَین وَ اللّه یُؤَیِّدُ بِنَصرِه مَن یَشاءُ إِن فِی ذلِکَ
620 معنی لغات: [تغنی] از اغناء بمعنی بینیاز کردن. [وقود] آتشگیره. [دأب] استدامهي در کار، - لَعِبرَةً لِأُولِی الَأبصارِ [ 13 ] -قرآن- 1
عادت. [مهاد] جایگاه خواب، رختخواب، زمین پست. جهت نزول: سیوطی در اسباب النّزول از ابی داود و بیهقی نقل کرده است:
إبن عبّاس گفت چون پیغمبر از جنگ بدر مراجعت فرمود یهود را در بازار جمع کرد، و فرمود: شما با دیگر مسلمانان هم فکر و
مسلمان شوید که بمصیبت اعراب قریش در جنگ بدر گرفتار نشوید. آنها جواب دادند: اي محمّد چیره شدن بر قریش موجب
غرور تو نشود که آنها روش جنگ را نمیدانند و اگر سر و کارت با ما بیفتد خواهی دانست ما چکارهایم. و از عکرمه روایت کرده
صفحه 19 از 201
است: فنحاص یهودي در روز بدر گفت: محمّد بر اینکه مردم مسلّط شد ولی نباید مغرور باشد که آنها آئین جنگ نمیدانند. آیات
دوازدهم و سیزدهم در برابر اینکه سخنان یهود نازل شد. ترجمه: 10 کسانی که کافر شدند سرمایهها و فرزندانشان نتواند برايشان
جلوگیر توان خداوندي شود و البته آنان آتشگیرهي دوزخ باشند. 11 بمانند روش مردم فرعون و آنانکه پیش از ایشان بودند و
نشانههاي توان و آیات ما را دروغ شمردند و [گناهکار شدند] و خداوند به سزاي گناهانشان گرفتارشان کرد، و خداوند را آزار
سخت بوده. 12 اي محمّد بکسانی که کافر شدند بگو: بزودي دگران بر شما چیره شوند [ صفحه 17 ] و بدوزخ فراهمتان کنند که
بد آسایشگاهی است. 13 چه نشانهي خوبی براي شما بود در سرگذشت دو گروه [که در بدر] رو برو شدند و یکی براي خدا
میجنگید و دیگري بیدین که آن دستهي خداپرست را بچشم خود دو برابر میدید چون خدا آن را که خواهد و بسرنوشت کرده با
إِن الَّذِینَ » : یاري خود پشتیبانی کند و البتّه در اینکه [سرگذشت مسلمانان و جنگ بدر] پندي است خردمندان را. سخن مفسّرین
43 مقصود کعب بن اشرف بزرگ یهودیهاي مدینه است و دوستان او، و - 10 تنویر المقباس فیروزآبادي ص 35 : -قرآن- 15 « کَفَرُوا
11 إبن عباس: یعنی مانند روش آل فرعون و بنی اسرائیل که با « کَدَأب آلِ فِرعَونَ » . گفتهاند: مقصود ابو جهل و کفّار قریش هستند
- موسی بدرفتاري کردند و سزاي خود را دیدند کافران هم با تو بدرفتاري کردند و سزاي خود را در جنگ بدر دیدند. -قرآن- 1
12 اکثر مفسّرین با تا قرائت کردهاند که معنی خطاب میشود ولی حمزه و کسائی و خلف و اعمش با یا « سَتُغلَبُونَ وَ تُحشَرُونَ » 26
13 طبري و دیگر مفسّرین « یَرَونَهُم مِثلَیهِم » 31- قرائت کرده که غایب معنی شود یعنی آنها مغلوب و برانگیخته میشوند. -قرآن- 1
نقل کردهاند: اهل مدینه [ترون] با تاء خواندهاند و اینکه طور معنی میشود: شما یهود، کافران را دو برابر مسلمین میبینید، ولی بقیّه
با یا خواندهاند و معنی چنین است: مسلمین اعراب را دو برابر خود میبینند با اینکه سه برابر بودند. و گفتهاند: یعنی اعراب مسلمین
25 ابو الفتوح نوشته است: عبد اللّه مسعود گوید باوّل که نگریدیم گمان بردیم - را دو برابر خود میدیدند و میترسیدند. -قرآن- 1
که ایشان ششصد و بیست و شش مرد باشند بر ضعف ما، هر چه یک ساعت بود در چشم ما حقیرتر بودند تا گمان بردیم که کمتر
13 ابو الفتوح نوشته است: « إِن فِی ذلِکَ لَعِبرَةً » . از مایند یکی میگفت اینان هفتاد مرد باشند دیگري او را میگفت صد مرد باشند
31 [ صفحه 18 ] بیایند مردي را از شهر خود بیرون کرده او بشب از شهر گریخته از - در اینکه عبرتی است که گروهی -قرآن- 1
دست ضعفاء آن شهر و سفهاء ایشان و پنهان بشهري دیگر آمد جماعتی بیبرگ و ساز بیعدد و عدّت از پی او بیامدند در
مساعدت او هجرت کردند، از آنجا جماعتی انصار بنصرت او برخاستند از اینان بیبرگتر و بیسازتر، آنگه کاروانی از آن رؤساء
مکّه با عزّت و منعت میآمد، حق تعالی اینکه ضعیفان بینوایان را فرمود که: بروي و آن کاروان بیاري، برفتند هر سه یا چهار بر
شتري سلاح ایشان چوبها بود و بیشتر پیاده مشرکان بیامدند تنگ هزار مرد با ساز و آلت و عدّت و مدد و قوّت دل و صاحب حقّی
که با کاروان ایشان بود، چون ایشان را بدیدند در کارزار رفتند، بس وقت نرفت که اینکه گدایان ضعیف آن رؤسا و شجاعان را
بکشتند و مالشان بغنیمت برگرفتند و سلاحهایشان بستدند و منصور و مظفر و با غنیمت و کاروان تا مدینه آمدند، اینکه جاي اعتبار
باشد خداوندان عقل را. سخن ما: 1- در علم النّفس میگویند یکی از تمایلات و خواستههاي با ارزش انسان میل بحقیقتجوئی
است که گاهی براي استفادهي مادّي است مثل کنجکاويهاي علمی و اختراعات و گاهی فقطّ از نظر وصول بحقیقت است که با
تمام مشکلات و ناملایمات مقاومت میکند و آن را میجوید تا بمقصود برسد مثل دوستی علم از نظر اینکه علم است و علاقه
بکشف حقایق موجودات و سعادت حقیقی و نظائر آن بهترین نمونهي اینکه جور مردم همان مسلمین صدر اسلام بودند که فقطّ
- براي حقیقت و توسعه و تعالی توحید کوشش میکردند و از هیچ فداکاري مضایقه نکردند تا بآنچه بایستی برسند، رسیدند. 2
شخصیّت و ارزش آدمی به آن چیزهائی است که جزء موجودیّت خود کرده است مثل علم و هنر و صنعت که از خاصیّتهاي ذات و
نهاد انسان میشود ولی آنچه خارج از موجودیّت آدمی است و فقط ارتباط و وابستگی خارجی باو دارد ارزشی است موقّت و
اعتباري مانند مال و جاه و دیگر مزایا و خواستههاي عمومی مردم. اوّل اینکه آیات اشاره بقسمت دوّم است که آنچه اینکه مردم
صفحه 20 از 201
دارند و به آن [ صفحه 19 ] مغرورند ارزش آن عارضی و موقّت است. 3- جملهي [هُم وَقُودُ النّارِ] میفهماند که آن آتش سزاي
35 در آخر - بدکاران از اینکه گونه کسان افروخته میشود که آتشگیره میشوند و دوزخ بوجود اینها روشن میشود. -قرآن- 13
آیات اشاره شده است بحس حقیقتجوئی و شخصیّت مسلمین که عدّهي سیصد و سیزده نفري بدون هیچ وسیله فقط با طاعت از
پیغمبر و دلبستگی بآن کلمات و فرمودهها و آیات قرآن که عاشق توسعهي آن بودن چون محبوب و معشوقشان بود بجلو هزار نفر
دشمن محمّد رفتند با هفتاد یا نود شتر و دو اسب و هشت شمشیر و شش زره، بقیّهي اسلحه و وسائل، ایمان بود و میل حقیقت
خواهی و اعلاي کلمهي لا اله الّا اللّه. اینکه است حقیقت [یُؤَیِّدُ بِنَصرِه مَن یَشاءُ] که خداوند در سرشت و خمیرهي آنها خواستهي
507- حقیقتجوئی نهاده بود، آنها هم با نیروي ایمان پی آن رفتند و بمقصود رسیدند. -قرآن- 473
[ [سوره آلعمران [ 3]: آیه 14
زُیِّنَ لِلنّاس حُبُّ الشَّهَوات مِنَ النِّساءِ وَ البَنِینَ وَ القَناطِیرِ المُقَنطَرَةِ مِنَ الذَّهَب وَ الفِضَّۀِ وَ الخَیل المُسَوَّمَۀِ وَ الَأنعام وَ الحَرث ذلِکَ مَتاعُ
253 معنی لغات: [قناطیر] جمع قنطار، مال زیاد و مهم.ّ [المقنطرة] مال زیاد جمع - الحَیاةِ الدُّنیا وَ اللّه عِندَه حُسن المَآب [ 14 ] -قرآن- 1
شده. [الخیل] اسب. [المسوّمۀ] نشانهدار و بچراگاه رها شده [مآب] از مصدر اوب بمعنی بازگشتن. جهت نزول: عبده ارتباط اینکه
آیه را بآیات پیش چند احتمال داده است: 1- چون مسیحیهاي نجران که براي مباحثه با پیغمبر آمدند با لباسهاي زیبا بودند که
مسلمین آرزوي آن را کردند، اینکه آیه براي آرامش دل آنها بود. 2- رئیس و سرپرست آن عده گفت من معتقد بدرستی گفتار
پیغمبر هستم ولی امپراطور رم بمن احسان و احترام میکند و اگر مسلمان شوم از نظر او میافتم، براي توبیخ او است. 3- چون پس
از جنگ بدر پیغمبر یهود را دعوت باسلام فرمود آنها به مال [ صفحه 20 ] و اعتبارات خود مباهات کردند، اینکه آیه براي جواب و
فکر غلط آنها نازل شد. ترجمه: مردم دلباختهاند به زن و فرزند و اندوختههاي طلا و نقره و اسبهاي بچراگاه رها شده و دگر
چارپایان و کشتزار که همگی بهرههاي زود گذر زندگی است با اینکه بهترین بازگشت به پیشگاه خداوند است [که سود دوران
14 مجمع: حسن بصري گفته است: یعنی شیطان دوستی اینان را براي انسان آرایش و «ِ زُیِّنَ لِلنّاس » : زندگی است]. سخن مفسّرین
نمایش میدهد، و گفتهاند: خداوند دوستی اینکه چیزها را در نهاد انسان آفریده و آنها را در نظر او آراسته است. جبّائی گفته است:
آنچه باید در زندگی دوست بدارد خدا برایش آرایش میدهد و آنچه دوستی آن زشت است شیطان در نظر انسان جلوه میدهد. -
35 المیزان: آرایش خواستههاي زندگی بدو گونه است: 1- آنکه آدمی آنها را دستاویز پیشرفت زندگی و بقاي نوع - قرآن- 15
خود کند تا او را بکمال ابدي برساند و همان است که از سوي حق در نهاد او سرشته شده است و در قرآن اینکه گونه دوستی
مکرر یاد شده است. 2- دلباختگیهاي زندگی است که آدمی را از یاد حق دور میکند و در قرآن آن را بشیطان وابسته کرده است
چون خداوند اجازه داده است که آدمی بدنبال آنها برود و همین است حقیقت اختیار آدمی در زندگی تا هر کسی چگونه از
14 طنطاوي: کلیّهي تشکیلات بشري مولود خواستهها و حب شهوات آدمی است که «ِ حُبُّ الشَّهَوات » ! بوتهي آزمایش نمودار شود
موجب بقاي او است، نقل کردهاند: ارسطو وصیّت کرد بر گورش خانهاي هشت ضلعی بسازند و بر هر ضلعی جملهاي بنویسند که
1- جهان مانند بستانی است و دولتها بجاي دیوار آن 22- مجموعه مصالح بشري در آنها باشد. و آن جملات اینکه بود: -قرآن- 1
هستند. 2- دولت بمنزلهي پادشاهی است که قانون دربان و نگهبان او است. 3- قانون مولود افکار و تدبیرهاي پادشاهان و
4- پادشاه و زمامدار مانند شبانی است که قشون یاور او است. 5- قشون یاوري است که پشتیبان آن [ زمامداران است. [ صفحه 21
سرمایه است. 6- سرمایهها فرآوردهي رعیّت است. 7- رعیّت را با عدالت میتوان مالک شد و نگهداري کرد. 8- عدالت موجب
فراهمی دلها و مؤانست ملّتها و وسیلهي اصلاح جهان است. پس تمام موّاد حیات و خواستهها و سرمایه ابزار و وسیله براي تکامل
نوع است مانند دام صیادان که وسیله است براي بدست آوردن شکار که اگر شکارچی همّت بر خوبی دام کوتاه دارد و در
صفحه 21 از 201
اندیشهي شکار نباشد راه مقصود را گم کرده و محروم خواهد شد و کسی نیست که از زندگی و گرفتاریها و محرومیتها راضی
باشد در هر درجه و مقامی هست دلگیر است و گله گذار، بقول متنبّی: کل من فی الکون یشکو دهره || لیت شعري هذه الدّنیا
لمن! همه از زندگی شکایت دارند پس اینکه دنیا مال کی است که از آن راضی باشد! سلیمان پیغمبر ع در تورات خواستههاي
زندگی را ناچیز شمرده است و گفته است: در پرتو اینکه خورشید چیزي تازه نیست و آنچه را ما تازه و خوش میدانیم پیک
گذشتگان است که رنج و اندوه آنها را بخاطر ما میآورد و ما را هم ناراحت میکند، چه میلیونها سال که همین غم و شادیها بوده
است و رفته است و باز پیدا شده است. در دنبال گفتههاي سلیمان افکار عمر خیام را نقل کرده است که مسلمین او را میشناختند و
نامش را مردم جهان نشنیده بودند تا در اینکه سالها رباعیّات او را بانگلیسی و از آن بعربی ترجمه کردند و اکنون نام رباعیّات او
اروپا و آمریکا را فراگرفته است و در همین مملکت تا دوازده تماشاخانه افکار او را نمایش میدهند که بیشتر یا تمام اندیشهها و
گفتههاي او در پستی زندگی است و چارهجوئی از رنج زندگی است به نوشیدن شراب و بیخبري از خود و آنچه در جهان است،
نظیر اینکه گونه سخن را ابو العلاء معرّي گفته و تمام لذائذ بلکه اصل زندگی را زشت دانسته و گفته است وجود من نتیجه جنایت
پدر من است که موجب پیدایش من شده است ولی من دست بچنین جنایتی [ صفحه 22 ] نبردم و وسیلهي پیدایش کسی نشدم.
اینکه است معنی زندگی که هر کس باندازهي فهمش راه فرار از ناگواریهاي آن را تشخیص داده است چنانکه مردم جاهل و
پاکباخته و هم دستهاي عالم و نابغه وسیلهي آسایش از اندوههاي خود را در مستی و بیخبري دانستهاند و به نوشیدن شراب و یا بکار
بردن چرس و بنگ و تریاك خود را آسوده میدانند و بعضی درجهي بالاتر را گرفته با مرفین و کوکائین خود را از اندیشهي در هر
چه هست آسوده دارند لیکن خردمندان ناگواري حس نمیکنند و زندگی را که براي علم و عبادت و عمل است برخود گوارا
14 عموم مفسّرین گفتهاند: علت نام بردن زن در اولین خواستههاي انسان آن است که بیشتر و جلوتر « مِنَ النِّساءِ » . مینمایند
خواهشهاي انسان خواهش جنسی است چنانکه از پیغمبر نقل کردهاند: بهترین دام شیطان براي گمراهی انسان مسئلهي توجّه بزن
است، و هم نوشتهاند که فرموده است: بالاترین گرفتاري مردم بعد از من دلباختگی و تمایل بزنان خواهد بود. و باز فرموده است:
14 ابو الفتوح: « وَ البَنِینَ » 18- یک زن و مرد در یکجا بخلوت نباشند که سوّمی آنها شیطان خواهد بود و موجب اغفالشان. -قرآن- 1
راوي خبر گوید که رسول علیه السّلام اشعث قیس را گفت: تو را از دختر حمزه فرزندي هست! بپاسخ گفت: پسري دارم از او که
اگر بدل آن جفنهاي [کاسه] ثرید [آبگوشت نان در آن خورد شده] بودي که من به مهمان دادمی دوستتر داشتمی، رسول علیه
16 ایشان میوه دلند و روشنائی چشمند و با اینکه همه جاي بددلی و بخیلی و اندوهند. - السّلام گفت: چرا چنین میگوئی! -قرآن- 1
14 ابو الفتوح نوشته: علما در معنی مسوّمه خلاف کردند، مجاهد گفت و سعید و جبیر و ربیع که چرنده باشد و « وَ الخَیل المُسَوَّمَۀِ »
حسن بصري گفت: در مرغزار کرده، سدّي گفت: مرد مرا بحسن و جمال تعجّب آرد، و ابو عبیده و اخفش گفتند: بعلامت کرده
28 بعضی دیگر از مفسّرین گفتند: اسبان - یعنی بداغ کرده، إبن زید گفت: آن باشد که براي کارزار بدست نهاده باشند. -قرآن- 1
پیشانی و دست و پاي سفید و عرب [ صفحه 23 ] اینچنین اسبان هم مستحسن دارند و هم مبارك. ابو جعفر المداینی روایت کند از
قاسم بن الحسن بن الحسن از پدرش از جدّش امیر المؤمنین علی علیه السّلام از رسول صلّی اللّه علیه و آله که گفت: چون خداي
تعالی خواست تا اسب بیافریند باد جنوب را گفت: من از تو خلق خواهم آفریدن یعنی آن فرشتگان را که بر باد جنوب موکّل باشند
خلقی که عزّ اولیاء و دوستان من باشند و مذلّه دشمنان من و جمال اهل طاعت من، فرشتگان گفتند: بار خدایا فرمان توراست. حقّ
تعالی از باد جنوب اسبی بیافرید، آنگه گوید من تو را غریب آفریدم و خیر در پیشانی تو بستم و غنیمتها مجموع بود بر پشت تو،
خداوند تو را بر تو مهربان کردم و تو را پرندهي بیپر کردم چون اسب را بر زمین فرستاد و پایهاي او بر زمین قرار گرفت صهیل
کرد [یعنی شیهه کشید] حق تعالی گفت برکت بر تو باد جانوري که من بصهیل تو مشرکان را ذلیل کنم و گوش- هاشان پر کنم و
دلهاشان بترسانم، چون خداي تعالی چیزها بر آدم عرضه کرد گفت: بگزین آنچه خواهی او اسب بگزید، خداي تعالی گفت: عزّ
صفحه 22 از 201
خود و عزّ فرزندان خود اختیار کردي، تا زنده باشند برکت من بر تو باد و بر ایشان، از خلق هیچ نیافریدم که بنزد من از تو محبوبتر
باشد و اینکه تو اختیار کردي. و ابو هریره روایت کند که رسول علیه السّلام گفت: خیر در پیشانی اسبان بسته است تا بروز قیامت.
نقل اینکه تفصیل بمنظور اطلاع است از فکر آن زمان نسبت باین حیوان [نویسنده]. سخن ما: همانطور که حیوان موجودي است
جنبنده در پی خواستههاي خود انسان که سر آمد دیگران است در سرشت او میل بخواستههاي جور به جور است که از اینکه
خاصیّت جدا نیست. لیکن گفتههاي پیغمبر و هدف او متوجّه بیک واقعیت و مصلحت ما فوق همه است که در همهي جنبشها و
تکاپوي زندگی و به چنگ آوردن زن و فرزند و گاو و گوسفند خدا را فراموش نکنیم یعنی مصلحت اصلی و خیر حقیقی را در
نظر داشته باشیم و از راهی که بآن میرسیم شهوات خود را تعقیب کنیم و در هر جایگاه که آنرا معیّن کرده است تمایلات خود را
بکار بریم، [ صفحه 24 ] و پیدا کردن اینکه راه و جایگاه را دو وسیله قرار داده است: اول: خرد آدمی که خود بسنجد و صلاح و
شاگرد سقراط که در قرن چهارم قبل از میلاد -«2» فساد را بیابد. دوّم: گفتار و رفتار خردمندان که راهنماي آنها پیغمبرانند. ستیپ
بوده است گفته است: هر موجود زنده در پی لذّت و خوشی است و از رنج و الم گریزان است و عقل انسان او را وادار میکند که
پی خواستههایش باشد و چون بزندگی اعتماد نیست و در هر آن احتمال مرگ میرود عقل حکم میکند که نباید یک آن از لذّت
باز ماند، مناسب اینکه عقیده اینکه رباعی خیام است:- شاگرد سقراط که در قرن چهارم قبل از میلاد بوده است گفته است: هر
موجود زنده در پی لذّت و خوشی است و از رنج و الم گریزان است و عقل انسان او را وادار میکند که پی خواستههایش باشد و
چون بزندگی اعتماد نیست و در هر آن احتمال مرگ میرود عقل حکم میکند که نباید یک آن از لذّت باز ماند، مناسب اینکه
12 اینکه عقل که در ره سعادت پوید || روزي صد بار خود تو را میگوید دریاب تو - عقیده اینکه رباعی خیام است: -پاورقی- 10
اینکه یکدم وقتت که نه اي || آن تره که بدروند و دیگر روید فردوسی همچنین گفته است: چنین بود تا بود چرخ روان||
باندیشه رنجه چه داري روان! بیاراي خوان و به پیماي جام || ز تیمار گیتی مبر هیچ نام سعدي باین تعبیر نمایش داده است: سعدیا
دي رفت و فردا همچنان معلوم نیست || در میان آن و اینکه فرصت شمار امروز را و حافظ گفته است: حاصل کارگه کون و مکان
اینکه همه نیست || باده پیش آر که اسباب جهان اینکه همه نیست در دنبالهي طرز فکر آریستیپ عدّهاي کارشان بجائی میکشد
که نمیتوانند بتمایلات خود برسند و در نتیجهي ناامیدي آخرین وسیلهي آسایش را در خود کشی دانسته و اقدام به آن کردهاند که
آنها را- سیرنائیکها- میگفتهاند. بعد از آریستیپ، ابیقور یا اپیکور حکیم مشهور یونانی که از سیصد و چهل و یک تا دویست [
صفحه 25 ] و هفتاد پیش از میلاد بوده است معتقد بوده است: [باید پی آن خوشی رفت که با دوام باشد] و گفتهاند: خلاصهي
نظریهي او اینکه جملهها است 1- لذّت واقعی آن است که رنج و الم در دنبالش نباشد، 2- رنجی که بخوشی نپیوندد نباید تحمّل
- شود، 3- هر خوشی که موجب محرومیّت از خوشی بهتر و یا تولید رنج بیشتر بکند، بیارزش است و باید از آن دوري کنند، 4
رنجی که جلوگیر از رنج بیشتر و یا وسیلهي خوشی بیشتري باشد باید پی آن رفت و آن را لذّت دانست، اینهائی که نقل کردیم
دورنمائی بود از افکار اخلاقی ارباب فکر و نظر، اکنون باید متوجّه شد که اوّل آیه توجّه داده است بهمان نظریّه منفی و بدبینی که
شهوات آدمی براي او جالب شده است، و در جملهي آخر آیه کلیهي نظریّات اخلاقی را خلاصه نموده و سعادت آدمی را در
دلبستگی بعالم ابدي محدود کرده است، اینکه است حقیقت اعجاز قرآن که بالاترین وسیلهي رهنمائی بشر است. صفیعلیشاه در
تفسیر خود استفاده از سرمایهي زندگی را اینطور معرّفی کرده است: زندگی را سیم و زر باشد معین || گر نگردد خرج با وي عقل
و دین عاقل آن را کرد صرف دین و کیش || تا منظم زو کند آئین خویش ابلهان آئین باخذ زر دهند || تاج عیسی را به نعل خر
دهند
[ [سوره آلعمران [ 3]: آیات 15 تا 17
صفحه 23 از 201
قُل أَ أُنَبِّئُکُم بِخَیرٍ مِن ذلِکُم لِلَّذِینَ اتَّقَوا عِندَ رَبِّهِم جَنّات تَجرِي مِن تَحتِهَا الَأنهارُ خالِدِینَ فِیها وَ أَزواج مُطَهَّرَةٌ وَ رِضوان مِنَ اللّه وَ اللّهُ
بَصِ یرٌ بِالعِبادِ [ 15 ] الَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنا إِنَّنا آمَنّا فَاغفِر لَنا ذُنُوبَنا وَ قِنا عَذابَ النّارِ [ 16 ] ال ّ ص ابِرِینَ وَ ال ّ ص ادِقِینَ وَ القانِتِینَ وَ المُنفِقِینَ وَ
بمعنی آگاه و مطلّع کردن. [رضوان] خوشنودي. « أنبا » 421 معنی لغات: [انبّؤکم] از مصدر - المُستَغفِرِینَ بِالَأسحارِ [ 17 ] -قرآن- 1
[قانتین] از مصدر قنوت، بمعنی اطاعت و تسلیم ببندگی خدا. [ صفحه 26 ] ترجمه: اي محمّد 15 بمردم بگو: خواهید بهتر از اینکه
[زیبائیهاي زندگی] آگاهتان کنم براي پرهیزگاران بپیشگاه پروردگارشان بهشتها است که رودها بآن روان است و بدان جاودان
بمانند با همسرانی پاك مانده و هم خوشنودي خداوند که او بیناي ببندگان است. 16 همان مردمی که گویند: پروردگارا ما مؤمن
شدیم و تو گناهانمان بیامرز و از آزارش دورمان بدار. 17 آنها شکیبایند و راستگویند و سر ببندگی حق دارند و بخشندهاند و به
15 فخر: إبن عامر و عاصم و حمزه و کسائی با دو همزه قرائت کردهاند « أَ أُنَبِّئُکُم » : نیمه شبان آمرزش از خدا خواهند. سخن مفسّرین
همانطور که مشهور است و از نافع و ابی عمرو قراءات مختلف نقل شده است، و در تفسیر عبده براي تلفّظ اینطور کلمات که با دو
15 « وَ أَزواج مُطَهَّرَةٌ » 33- همزهي متّصل بهم است و اوّلی مفتوح و دوّم مضموم است چهار جور قرائت نقل کرده است. -قرآن- 15
فخر: از میان تمام خوشیها همسر نام برده شده است براي اینکه آغاز پیدایش وابسته بازدواج است و مهمترین خوشیهاي انسان در
توصیف شده است که جامع تمام مزایا و کمالات است چون مقصود از طهارت هم « مُطَهَّرَةٌ » مؤانست با زن است و بیک کلمهي
وَ رِضوان مِنَ » 220- 26 -قرآن- 207 - طهارت مادّي است و هم معنوي که همهي برتریها و صفات مطلوبه را شامل است. -قرآن- 1
- 15 قرائت بیشتر قرّاء با کسر راء است ولی ابو بکر از عاصم روایت کرده است که او با ضم راء قرائت نموده است. -قرآن- 1 «ِ اللّه
28 طبري: رضوان یعنی بالاترین جایگاه محترمین و مردمان گرامی در بهشت. ابو الفتوح: از ابو سعید خدري نقل است که پیغمبر
فرمود: بهتر از بهشت رضوان خداوند است. کشف نوشته موسی گفت: خدایا، مرا کاري در آموز و بعملی راهنماي که چون آن
بجاي آرم تو از من راضی شوي، ربّ العالمین گفت: یا موسی طاقت نداري و آنچه میخواهی برنتاوي، موسی بسجود در افتاد و
تضرّع کرد، آنگه ربّ العالمین گفت: [ یا بن عمران] رضاي من در آن است که بحکم من راضی شوي. شیخ ابو عثمان [ صفحه
27 ] حیري را پرسیدند: چه معنی رضاي بعد القضا را خواست! گفت رضایش پیش از قضا عزم باشد بر رضا به عین رضا، و بعد از
قضا، حقیقت رضا آن بود. فخر: متکلّمین گفتهاند مزد دو جور است یا سود مادّي است مثل بهشت و حور العین، یا احترام و ارزش
مقام است که رضوان باشد چونکه مردم متنعّم در بهشت پس از آنکه دانستند خداي تعالی از آنها راضی است و تمجیدشان میکند
بیشتر شادکام خواهند شد و درجهي خوشی در بهشت بالاتر خواهد رفت، و حکما گفتهاند: بهشت اشاره است به بهرههاي جسمانی
و رضوان اشاره بحظّ و خوشی روحانی است که جلوهگر شدن نور حق است در روح و قلب شخص پارسا و همان وسیله میشود که
او شیفته و غرق معرفت حق بشود و در نتیجه از خدا راضی و از کار و کوشش خود خرسند است، و در آخر مرتبهي اینکه تکامل
بجائی میرسد که مرضی خداوند میشود یعنی بالاترین مظهر قدرت و کاملترین فرد از اینکه مخلوق که در آیت دیگر گفته شده
474 نشابوري: چون آقا از غلامش راضی بود او و تمام دارائیش مال غلام است پس خداوند که - است: راضِیَۀً مَرضِیَّۀً. -قرآن- 455
15 فخر: یعنی « بَصِ یرٌ بِالعِبادِ » . از کسی راضی بود آفرینش او براي اینجور مخلوق است پس مافوق تمام خوشیها رضوان است
مصلحت و صلاح مردم را خدا میداند پس لازم است که بآنچه او براي آنها در عالم دیگر معیّن کرده است راضی باشند و بپذیرند
16 کشف نوشته است: آفرین خدا بر آن جوان مردان باد « رَبَّنا إِنَّنا آمَنّا » 21- و از آنچه در عالم ممنوع شدهاند دوري کنند. -قرآن- 1
که در هر چه گویند و هر چه خواهند و هر قاعده که نهند، اوّل نام دوست برند و از او گویند و باو گویند که با او خو کردهاند و
25 با هر که سخن گویم و گر خواهم و گر نه || ز اوّل سخن نام توام در دهن آید آنگه در هر چه شنوند - بآن آسودهاند: -قرآن- 1
[ 16 [ صفحه 28 - 17 غزّالی در مجلّد چهارم احیاء العلوم در معنی صبر: اینخاصیّت -قرآن- 1 « الصّابِرِینَ » .[ و خوانند، گویند: [آمنّا
صفتی است مختص بانسان که موجب جلوگیري از شهوات است، و در برابر آن غریزهي میل و محرّك بسوي شهوات است، که
صفحه 24 از 201
خودداري و مقاومت با آنها موجب میشود براي تولید حالتی در انسان بنام صبر و چون انسان بآسیبهاي شهوات و ناسازگاري آنها
با سعادت انسان بینا شد و اینکه بینائی قوّت پیدا کرد آن را ایمان مینامند که در نتیجهي آن، یقین میکند شهوات دشمن راهزنی
است مانع از وصول بسعادت و طریق حق و اینکه یقین سبب میشود که کلیهي کارهاي او برخلاف مقتضاي شهوت و خواستههاي
نفسانی باشد. ممکن است چند حالت از صبر تولید شود: 1- تحمّل کارهاي سخت از قبیل عبادات و غیر آنها و یا برخود هموار
کردن ناگواریها مانند بیماري و زخمهاي شدید و دیگر سختیهاي زندگی که اینها همه نتیجه صبر است و اینکه ناگواریها اگر مطابق
با دستور دین انجام شود البتّه پسندیده است 2- صبر نفس و روح است از خواستهاي طبع آدمی در میل بامر جنسی و یا مصرف
کردنی شخص که آن را عفّت مینامند یا عفّت شکم و یا عفّت شرم و فرج. 3- اگر خودداري از ناگواریهاي خارجی باشد مانند
مصیبتها و تلف خواسته ها آن را صبر مینامند که در برابر آن جزع و بیتابی است. 4- صبر از تعقیب مال و اندوختن سرمایه که آن
را خودداري مینامند و در برابر آن مستی نعمت و فزون طلبی است. 5- صبر در برابر دشمن و پیشآمدهاي ترسآور، شجاعت
است که مقابل آن خوف و جبن و بددلی است. 6- صبر در پیشآمدها و سختیها مانند رفتن جاه و مال و کارشکنیها و ایجاد
زحمتها که آن را سعهي صدور و شهامت و پایداري مینامند که در برابر آن بزدلی و ضعف و بیچارگی است. 7- صبر در افشاي
رازها و نسنجیده سخن گفتن و آن را رازداري و کتمان سرّ مینامند. 8- صبر از زیادرویهاي در زندگی زهد نامیده میشود که در
9- صبر باندازهي ممکن و مقدار کم در حوائج زندگی را قناعت مینامند و در برابرش شره [ برابر آن حرص است [ صفحه 29
نامیده میشود. 10 - صبر در برابر موجبات خشم و غضب را حلم و بردباري مینامند، پس سر- آمد و اساس اخلاق که شرط ایمان
است که بصبر دیگر اخلاق فاضله تکمیل و حقیقت ایمان مستقرّ میشود. فخر: یعنی بطور کلّی در انجام واجبات و مستحبّات و
خودداري از ممنوعات دین و هر حادثه و رنج که بآنها برسد در همگی صابر و شکیبا هستند و بیقراري نمیکنند و در دل از خدا
17 مجلّد چهارم احیاء العلوم غزّالی: 1- راستی بزبان که در اخبار از گذشته و حال و آینده زبان خود را « وَ الصّادِقِینَ » . راضی هستند
در اختیار بدارد و سخن نگوید مگر مطابق با حقیقت که وفاي بوعدهي در آینده هم صدق در گفتار است و چنین کسی را صادق
2- راستی در دل یعنی نیّت و اراده مطابق با عمل خارج باشد که 19- مینامند و مشهورترین انواع صدق همین است. -قرآن- 1
نتیجهي اخلاص است و در تمام حرکات حق و درستی را منظور بدارد و از اینکه جهت گفتهاند صدق یعنی صحت و درستی
توحید در دل، و همین است معنی اینکه آیات [إِذا جاءَكَ المُنافِقُونَ قالُوا نَشهَدُ- الی قوله- وَ اللّه یَشهَدُ إِن المُنافِقِینَ لَکاذِبُونَ] یعنی:
373 منافقین چون بحضور تو آیند میگویند ما شهادت میدهیم که تو پیغمبر هستی و خداوند - 299 -قرآن- 319 - -قرآن- 256
میداند که تو رسول اویی و خداوند شهادت میدهد که منافقین دروغ گویند. و معلوم است که شهادت خدا به دروغ منافقین نسبت
بآن است که در دل دارند یعنی در دل منکر پیغمبرند و گفتارشان با نیّت و آنچه در دل دارند مطابق نیست. 3- راستی در عزم و
ثبات رأي، و صادق در اینکه قسمت کسی است که داراي نیروي محکم و ثابت باشد در آهنگ کارهاي نیک و انحراف و تردید
در او راه نیابد، چنانکه از انس بن نضر نقل شده است موفّق نشد بحضور در جنگ بدر و بر او ناگوار آمد و بر خود عزم کرد که
چون از اوّلین جنگ در حضور پیغمبر محروم شدم اگر دوباره [ صفحه 30 ] جنگی اتّفاق افتاد کاري بکنم که خدا داند و بس. سال
بعد جنگ احد پیش آمد، سعد بن معاذ او را دید گفت کجا میروي! جواب داد: چه خوش است بوي بهشت که من آن را در احد
مییابم و مشغول جنگ شد تا کشته شد و در تن او هشتاد و چند اثر زخم از شمشیر و نیزه مشاهده شد که خواهرش گفت: برادرم
468- شناخته نمیشد و فقطّ بوسیلهي جامههایش او را شناختم و اینکه آیه نازل شد: [رِجال صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللّهَ عَلَیه]ِ. -قرآن- 421
-4 راستی در کارها که آنچه میکند در باطن برخلاف و یا کمتر از آن نباشد و همین است که پیغمبر صلی اللّه علیه و آله فرموده
است: خدایا نهان من را بهتر از آشکار من بکن و آشکارم را صالح و شایسته بگردان، و یزید بن حرث گفته است: چون نهان و
آشکار کسی برابر شد انصاف است، و اگر نهان بهتر شد فضیلت است، و اگر آشکار بهتر شد خیانت است. و ابو عبد الرّحمان زاهد
صفحه 25 از 201
میگفت و میگریست: خدایا با مردم بامانت رفتار کردم ولی آنچه میان من و تو بود خیانت کردم. و ابو یعقوب نهرجوري
میگفت: صدق بمعنی موافقت حق است در نهان و آشکار. ابو الفتوح نوشته است: اوّل صدقی که باشد او را صدق ایمان باشد
خدایرا تا آنجا که گوید: [رَبَّنا إِنَّنا آمَنّا] در اینکه گفتار صادق باشد، آنگه احتراز کند از آنکه در گفتار او تفاوتی کما بیش رود،
که در خبر است که چون مرد یکبار و دوبار راست بگوید براست گفتن معروف شود تا بنزدیک خداي تعالی نام او در جریدهي
صدّیقان بنویسند، و چون یک دو بار دروغ بگوید عادت شود او را تا بنزدیک خداي تعالی او را از جملهي کذابان بنویسند، قتاده
گفت: ایشان را نیّت راست باشد و دلهاشان مستقیم باشد و زبانهاشان لا جرم در سرّ و علانیه صادق باشد، در دل با خداي راست
گویند و در ظاهر بر زبان با خلقان راست گویند و راست روند و راست باشند، هیچ کژي در گفتار و کردار باقوال و اعمال خود راه
-17 « وَ المُنفِقِینَ » 18- -17 در آیت 238 سورهي بقره آنچه مناسب بود گفته شد. -قرآن- 1 « وَ القانِتِینَ » 131- ندهند. -قرآن- 107
19 [ صفحه 31 ] طلعت شمس قطّ الّا بجنبها ملکان یقولان اللّهمّ - ابو الفتوح: در خبر است که رسول علیه السّلام گفت: [ما -قرآن- 1
اعط کل منفق خلفا و کل ممسک تلفا.] هر روز با خورشید که طلوع میکند دو ملک است که میگویند: اي خدا بهر بخشندهاي
عوض بده و مال هر بخیل را نابود کن. کشف الاسرار: گه مال بازند و گه حال، گه تن بازند و گه جان، مال در راه دوست، حال
در کار دوست، تن در جستن دوست، و جان در دیدار دوست: ما را همه هر چه هست ایثار تو را است || گوش از قبل سماع،
-17 غزّالی « وَ المُستَغفِرِینَ بِالَأسحارِ » گفتار تو را است دیده نظر، جمال بسیار تو را است || جان و دل و دین، نثار دیدار تو را است
در آخر مجلّد اوّل احیاء العلوم: روش پیغمبر در سحرخیزي معیّن نبود، گاهی نصف شب و گاهی بیشتر دو ثلث شب و گاهی یک
34 چون آواز خروس بگوش پیغمبر میرسید - سوّم و گاهی یک ششم باختلاف مواقع بیدار میبود، عائشه گفته است: -قرآن- 1
بلند میشد، و هم عائشه گفته است: چون پیغمبر از نماز وتر [یک رکعت نماز آخر شب نزدیک صبح] فارغ میشد در جایگاه نماز
خود بپهلو میخوابید تا بلال آن حضرت را براي نماز صبح خبردار میکرد، و پیوسته هنگام سحر میخوابید. و مشهور شده است که
خواب آن وقت سنّت و روش پیغمبر بوده است، و خواب آن وقت را موجب مکاشفه و مشاهدهي از پشت پردههاي غیب میدانستند
که صاحب دلان آن هنگام از مقام ماوراي حس الهام میگیرند. و اشخاص متعدّد روایت کردهاند که مواظبت کردهاند نماز شب
پیغمبر را در سفر، آن حضرت بعد از عشاء میخوابید بعد بلند میشد و در اطراف آسمان نگاه میکرد و میگفت: [رَبَّنا ما خَلَقتَ
هذا باطِلًا- تا آخر] پس از آن دندان مسواك میکرد و وضو میگرفت و مشغول نماز میشد بطوري که گمان میکردهاند باندازهاي
که در خواب بوده است همان قدر هم نماز خوانده است و باز میخوابید و پس از مدّتی بیدار میشد و بهمان اندازه و عمل برگزار
216 ابو الفتوح: مجاهد و قتاده و ضحّاك و کلبی گفتند: نمازکنندگان باشند یعنی نماز شب کنان، زید بن - میفرمود. -قرآن- 184
اسلم گفت: آنان باشند که نماز بامداد باوّل وقت چون صبحدم [ صفحه 32 ] باشد بگذارند، إبن کیسان گفت: آنان باشند که نماز
بامداد بجماعت کنند، حسن بصري گفت: در شب نماز کنند تا بوقت سحر آنگه در وقت سحر باستغفار مشغول باشند. در جمله
وصایاي لقمان که پسرش را وصیّت نمود که اي پسر نباید که خروس از تو زیركتر باشد بوقت سحر برخیزد و استغفار کند و تو
خفته باشی. مجمع: حضرت امام رضا از حضرت امام صادق [ع] نقل کرده است: یعنی آنها که هنگام سحر نماز میخوانند و هم از
امام صادق [ع] نقل شده است: کسی که هنگام سحر هفتاد مرتبه بگوید: [استغفر اللّه ربّی و اتوب الیه] مشمول اینکه آیه خواهد بود.
حسینی نوشته: بیت: گناه آمد شهود ما سوي اللّه || از اینکه نوع گناه استغفر اللّه و گفتهاند یعقوب که بفرزندانش گفت: [سَوفَ
أَستَغفِرُ لَکُم] یعنی در آینده براي شما از خدا آمرزش میخواهم مقصودش آن بوده است که هنگام سحر دعا بکند که آن وقت
68 بیان السعادة: صبر موجب راستی است که - مستجاب است چون دشوارتر است و روح آدمی در آن وقت صافتر است. -قرآن- 42
نتیجهي آن استقامت در اقوال و افعال و احوال است و کمال قنوت که طاعت و بندگی باشد همین استقامت در افعال و اقوال و
احوال است و طاعت و استقامت وسیلهي آسانی بخشش فعلیّات نفس است یعنی آنچه را شخص موجود و در اختیار دارد بآسانی
صفحه 26 از 201
میتواند ببخشد و از آن در- گذرد، و با اینکه جور بخشش تقرّب بیوم الدّین حاصل میشود که نزدیکی بروشنائی و نورانیّت دین
است و زشتیهاي تیرگی و ظلمانیّت خویهاي آدمی را میپوشاند و نزدیک میشود بسحر و صبح امید و چون مطابق تکوین و فطرت
انسانی اعمال و وظائف دین معیّن شده است و ظاهر آدمی با باطنش باید مطابق باشد، خداوند موظّف کرده است او را که در سحر
تیرگی نهاد خود و هنگام ظلمانیّت خوي بشري به زبان استغفار گوید تا سحر، تیرگی باطن بروشنی روز صفا و جلوهي نور حقّ
متّصل شود. امام قشیري گفته است: تأویل آیه اینکه است: شکیبا هستند در انجام فرمان [ صفحه 33 ] خدا راستگو هستند در آنچه با
خدا عهد و پیمان بستهاند و بندگان هستند با استقامت در دوستی خدا و منفقین و بخشندگان در راه خدا هستند و از دیدن گناهان
خویش در سحر باستغفارند. صفیعلیشاه در عرفان الحق ص 30 : استاد طریقت جنید عالی مرتبت گوید: صبر نوشیدن جرعههاي
مرارت است بخرسندي نه بعبوس و ناپسندي، صبر ناقص ترك شکوه است از الم بلا و صبر کامل استقبال بلارفتن بکمال رضا و
علامت صبر اینکه: چون با یاران نشیند با آنکه در غمرات بلا است کسی تفاوت در حالش نبیند و صبر را مراتب است و هر
مرتبهاش حالی را مناسب: صبر بر طاعت معبود نتیجهاش انکشاف اسرار وجود است صبر از شهوت نتیجهاش عزت، صبر با اهل نفاق
حاصلش پاکی اخلاق است صبر در بلامنتج قرب بخدا است. تفسیر صفیعلیشاه در همین آیه: اندر اسحارند آمرزش طلب || هر دم
قُل أَ أُنَبِّئُکُم- الخ مطابق » افزایند بر عشق و ادب از ذنوب هستی خود لا شوند || باقی اندر هستی مولی شوند سخن ما: 1- آیت 15
میل و خواستههاي مردم، بآنها نوید بهرههاي عالم دیگر داده شده است که در اوّل نوید بهشت و ازدواج داده شده و در آخر
الخ شاید اشاره باین باشد که چون « یَقُولُونَ رَبَّنا » 2- آیت 16 46- رضوان گفته شده است که آخرین کمال آدمی است. -قرآن- 24
در آیت جلو مردم باتقوي توصیف شدهاند باین جمله نشان داده شده است: نتیجهي تقوي امیدواري است که پرهیزگاران با جرأت
در برابر حدیث ابو الفتوح از پیغمبر، مثنوي « منفقین » 3- آیت 17 کلمهي 34- تمام خواهش آمرزش و آسایش میکنند. -قرآن- 13
چنین گفته است: گفت پیغمبر که دایم بهر پند || دو فرشته خوش منادي میکنند کاي خدایا منفقان را سیر دار || هر درمشان را
عوض ده صد هزار اي خدایا ممسکان را در جهان || تو مده الّا زیان اندر زیان [ صفحه 34 ] اي خدایا منفقان را ده خلف || اي
خدایا ممسکان را ده تلف منفق و ممسک محل بین به بود || چون محل باشد مؤثّر میشود اي بسا امساك کز انفاق به || مال حقّ
را جز بامر حق مده تا عوض یابی تو مال بیکران || تا نباشی از عداد کافران 4- مسئلهي استغفار سحر است که چه اختصاصی دارد
آنها را در عرض صابرین و صادقین شمردهاند! علّت آن بسیار واضح است، بخصوص براي مردم صحرانشین و ساکنین بیابان صاف
حجاز در آخر شب که خستگی روز بواسطهي خواب شب تمام شده است و حال نشاطی در انسان است، و دیدن آسمان صاف و
ستارههاي درخشان و آرامش طبیعت احساسات او را تحریک میکند و توجّه او را بعوالم ماوراء محسوس بیشتر جلب میکند و
روح براي فراگرفتن بهرههاي معنوي آمادهتر میشود و صدق و حقیقت در دعا و نیاز بیشتر است و آنچه میگوید و می- خواهد
همان است که در دل تولید میشود و بزبان روان میگردد، چون در ساعتی است که روح صاف است و دل پاك است و مشاغل
مادّي برکنار است و گرفتاریهاي زندگی هنوز او را بخود نکشیده است پس ارتباط ارادهي جزئی آدمی با ارادهي کلّی ازلی و
[ سرنوشت معیّن او آسانتر و امکان انطباق آن نزدیکتر و احتمال بهدف رسیدن خواهش و پوزش بیشتر خواهد بود. [ صفحه 35
[ [سوره آلعمران [ 3]: آیات 18 تا 20
شَهِدَ اللّه أَنَّه لا إِلهَ إِلاّ هُوَ وَ المَلائِکَ ۀُ وَ أُولُوا العِلم قائِماً بِالقِسطِ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ العَزِیزُ الحَکِیم [ 18 ] إِن الدِّینَ عِندَ اللّه الإِسلام وَ مَا
اختَلَفَ الَّذِینَ أُوتُوا الکِتابَ إِلاّ مِن بَعدِ ما جاءَهُم العِلم بَغیاً بَینَهُم وَ مَن یَکفُر بِآیات اللّه فَإِن اللّهَ سَرِیع الحِساب [ 19 ] فَإِن حَاجُّوكَ فَقُل
أَسلَمت وَجهِیَ لِلّه وَ مَن اتَّبَعَن وَ قُل لِلَّذِینَ أُوتُوا الکِتابَ وَ الأُمِّیِّینَ أَ أَسلَمتُم فَإِن أَسلَمُوا فَقَدِ اهتَدَوا وَ إِن تَوَلَّوا فَإِنَّما عَلَیکَ البَلاغ وَ اللّهُ
دارندگان کتاب آسمانی که علماي « أُوتُوا الکِتابَ » . عدل و بحق کارکردن « القسط » : 620 معنی لغات - بَصِیرٌ بِالعِبادِ [ 20 ] -قرآن- 1
صفحه 27 از 201
63 جهت نزول: ابو الفتوح: دو نفر از علماي مسیحی شام - مردم بیسواد که اعراب باشند. -قرآن- 44 « امیّیّن » . یهود و نصاري باشند
بمدینه خدمت پیغمبر رسیدند بآن حضرت عرض کردند مهمترین شهادت که در کتاب خدا است چگونه شهادتی است! اینکه آیه
براي جواب آنها نازل شد. سیوطی در اسباب النّزول: در حدود هشتاد آیه از اوّل اینکه سوره مربوط است بگفتگوي علماي مسیحی
نجران. ترجمه: 18 خدا خود گواه است که جز او خدا نیست و فرشتگان و دانایان نیز گواهند با اینکه او دست اندر کار عدالت است
[که هر چیز بجاي خود آفریده] البتّه جز او خدا نیست که برتر است و دانا. 19 البته کیش درست به پیشگاه خداوند همین اسلام
است و دو دستگی و ناسازگاري یهودیان و مسیحیان با آنکه حقیقت را به آنها آموختند [و دانستنی بدانستند] از آن روي بود که
سرکش و فزونخواه با یکدیگرند و هر که [چنین باشد] و به نشانههاي خداوندي کافر شود او زود بشمار کارش رسد. 20 اي محمّد
اگر اینکه بیدینان با تو دشمنی و جدل کنند بگو: من و پیروانم روي دل بخدا سپردیم و با تورات و انجیلخوانان و مردم بیسواد بگو:
شما هم سرسپردهاید یا نه! [ صفحه 36 ] پس اگر تسلیم شدند راه خود یافتهاند و اگر رويگردان شدند تو را جز پیغامرساندن کاري
-18 مجمع: سعید بن جبیر گفت: در اطراف کعبه سیصد و «ُ شَهِدَ اللّه أَنَّه » : نیست و خدا بکار بندگان خود بینا است. گفتار مفسّرین
41 -قرآن- - نازل شد همهي آنها برو بر زمین افتاده بودند. -قرآن- 16 « شَ هِدَ اللّه أَنَّه-ُ الی آخر » شصت بت نهاده بودند، چون آیت
قرائت کردهاند و معنی چنین میشود: صابرین و صادقین شاهدها هستند. و « شهداء اللّه » 159-135 ابو الفتوح: ابو نهیک و ابو شعشاء
مفسّرین جمله را مختلف معنی کردهاند: حکم کرد قضاوت کرد اعلام کرد بیان و توضیح کرد. إبن کیسان معنی کرده است: خدا
بتدبیر عجیب و ساخت محکم و کارهاي درست و صحیح خود شهادت داده است. و ابو عتاهیهي شاعر گفته است: و فی کل شیء
له آیۀ || تدل علی انّه واحد در هر چیزي نشانهاي است که میرساند او یکی است. از عربی پرسیدند: چه دلیل داري بر یگانگی
خدا! گفت: [البعرة تدل علی البعیر و آثار القدم تدل علی المسیر] پشگل نشان میدهد که آنجا شتري بوده است و رد قدمها نشانه
است که کسی گذر کرده است. مف ّ ض ل گفته است: شهادت خدا بمعنی اطّلاع دادن و اعلان کردن از طرف او است و شهادت
«ِ وَ أُولُوا العِلم » . فرشتگان و مؤمنان بمعنی اقرار است. و نیز او نوشته: چون سخن در توحید میرود مدّعی و حاکم و گواه او است
-18 ابو الفتوح: مفسّرین چند معنی کردهاند: 1- پیغمبران، 2- اصحاب پیغمبر، 3- علماي ادیان دیگر که اسلام پذیرفتهاند مانند عبد
-18 ابو الفتوح « قائِماً بِالقِسطِ » . 22 تفسیر اهل بیت نقل شده است: مقصود علی علیه السّلام است - اللّه إبن سلام و غیره. -قرآن- 1
نوشته است: معنی آنکه عادل است براي آنکه از شرط گواه آن است که عدل باشد اي عجب در گواهی خداي عدالت شرط -
20 [ صفحه 37 ] است در حکومت حاکم تو عدالت شرط نیست! بنگر که اللّه تعالی عدل با توحید چگونه مقرون کرد تا - قرآن- 1
آنجا که بر توحید گواهی میدهد عدل بشرط کرد. طبري: محمّد بن جعفر بن زبیر گفته است: خدا و ملائکه و صاحبان علم
شهادت دادند برخلاف آنچه علماي مسیحی نجران میگفتند و آنکه شهادت را قضاوت معنی کرده است بر خلاف لغت عرب
است و چنین معنی نه در لغت عرب معلوم شده است و نه در عجم. ابو السّ عود: یعنی بپا میدارد عدالت را در همه چیز و گفتهاند:
و معنی « قائم » با صداي جلو و رفع در « قائم بالقسط » : یعنی غیر از خدا نیست خدائی بپایدارندهي عدالت، و بعضی قرائت کردهاند
چنین میشود: نیست خدائی مگر آنکه با عدالت است. فخر: یعنی اجراي امورش بر استقامت است. و نیز نقل کردهاند: یعنی
بندگانرا بعدل پاداش دهد و بسزا جزا دهد. فی ظلال: یعنی عدل بدرستی وابسته باو است چون یکتائی و وحدت مطلق استوار
کنندهي عدل مطلق است و اگر دو تائی حکمی کنند یک نواخت نباشد و عدل حقیقی فراهم نشود اینکه است که عدالت و وحدت
18 طبري: یعنی غیر از آن یگانهي واقعی « لا إِلهَ إِلّا هُوَ- تا آخر » . در طبیعت پیوند با هم شدهاند که هر یک بدیگري وابسته است
22 ابو الفتوح: از صادق علیه السّلام پرسیدند چرا اینکه جمله تکرار - دیگري شایسته نیست که معبود باشد و پرستش شود. -قرآن- 1
شده است! در جواب فرمود: در اوّل اثبات و اخبار بتوحید شده است، دوّم براي دستور و بیان وظیفه است که چون دانستید خدا
19 « إِن الدِّینَ » . یکی است پس همگی باین حقیقت مؤمن باشید و بگوئید خدا یکی است و چیره است بر همه و محکم کار است
صفحه 28 از 201
- طبري: معنی دین در اینکه جمله فرمانبردن و خارشدن است، و معنی اسلام تن در دادن و انقیاد است با خاري و فروتنی. -قرآن- 1
19 [ صفحه 38 ] فی ظلال: خدا یکی است از مردم یک عقیده میخواهد و اسلام یک عقیده است که از آغاز پیدایش پیغمبران
خواستهي آنها همین بوده است یعنی تسلیم دل تسلیم نهان تسلیم در جنبش و کار و اینکه آیه همین را میگوید: اسلام یک عقیده
19 طبري: مقصود از مورد اختلاف انجیل است و « وَ مَا اختَلَفَ- تا آخر » . است که آدمی از آغاز تمدّن خود بآن وادار شده است
صاحبان کتاب علماي مسیحی هستند که عالم بانجیل بودند ولی در شخصیّت حضرت مسیح اختلاف کردند و براي نمودن برتري و
آقائی خود هر کدام چیزي گفتند و یکدیگر را زشت شمردند، و از بعضی مفسّرین اوّل نقل شده است که مقصود یهود است که
20 فخر: مقصود از اینکه جمله آن « أَسلَمت وَجهِیَ » 18- پس از موسی ع بواسطهي جاهطلبی عقاید مختلف اظهار کردند. -قرآن- 1
است که: اوّل در برابر لجاجت آنها جاي بحث نیست چون در آیههاي متعدّد آنچه باید گفته شود اظهار شده است و بدرستی از
مطالب پیغمبر و هدف اسلام مطّلع هستند، و لجاج و بحث آنها نه از جهت پوشیدهبودن مطلب است بلکه بمنظور سوء استفاده و
جاهطلبی است پس جواب اینکه جور مردم همین است که من تسلیم هستم شما خود دانید. دوّم- مقصود آن است که شما در چیزي
بحث میکنید که خود اصل آن را قبول دارید، چون در ایمان بآفریننده که شما مخالف نیستید من هم همان را میگویم پس من
تسلیم باو هستم و شما اگر مطلب دیگري دارید که خدا جسم است یا پسر دارد یا بشکل بت او را باید نمایش داد و پرستید بایستی
شما ثابت کنید و من را اقناع نمائید و گر نه من گفتنیها را گفتم و دیگر بشما کاري ندارم. سوّم- که ابو مسلم گفته است: اینکه
جمله نظیر گفتار ابراهیم خلیل [ع] است که در آیت دیگر از او نقل شده است [وَجَّهت وَجهِیَ لِلَّذِي فَطَرَ السَّماوات وَ الأَرضَ] و
چون یهود مسیحی و بتپرستان عرب بابراهیم و روش او احترام میگذاشتند به پیغمبر دستور داده شد: تو روش ابراهیم را پیش بگیر
20 فرّاء گفته است یعنی عمل « وجهی » 1070- 21 -قرآن- 1008 - و بآنها بگو: من بهمان راه میروم که ابراهیم رفته است. -قرآن- 1
خود را خالص کردم و امام و دیگران [ صفحه 39 ] گفتهاند: وجه کنایه از نفس است چون انسان رو بجانب چیزي که کرد بتمامی
20 اینکه کلمه باید در آخر [ یا ] داشته باشد تا «ِ وَ مَن اتَّبَعَن » . خود رو بآن خواهد بود پس معنی چنین است: خود را تسلیم کردم
بفهماند اینکه معنی را: [هر که پیروي کرد مرا] مجمع: عاصم و حمزه و کسائی با حذف [ یا ] قرائت کردهاند چون کسره و صداي
زیر نون کافی است براي استفادهي معنی بعلاوه که در قرآنهاي اصلی نیز، همینطور نوشته بوده است و بعضی با [ یا ] قرائت
23 سخن ما: 1- ملائکه و یا موجودات و قواي لایتناهی مرموز و مخفی که وسیلهي پیدایش دستههاي بیشمار - کردهاند. -قرآن- 1
موجودات هستند خود نشانهي یک قدرت دیگري است که همه مسخّر و بفرمان او هستند. 2- هرکس داراي علم یعنی قوّهي تفکّر
باشد و بیندیشد اینکه حقیقت برایش نمودار میشود که یک جرقّه از خورشید جداشدن و یا قوّهي جاذبه و یا میل بمرکز و گردش
دور مرکز و یا برق و یا خاصیّت پیدایش یاخته هر کدام را وارسی کنیم میبینیم حادثهاي است و یا پدیدهاي است که در دنبال یک
چیز دیگر نمودار شده است و تا هر اندازه عقب برویم بیندیشیم بیشتر مطمئن میشویم که حقیقت دیگري است و اینکه پیدایشهاي
پی در پی وابسته بیک اراده و قدرت مافوق است، بقول سنائی: بنزد عقل هر دانندهاي هست || که با گردنده گردانندهاي هست از
آن چرخد که گرداند ورا پیر || قیاس چرخ گردون را همی گیر 3- معرّفی مقام علم و عالم است که بالاترین عالم آنکس است که
« وَ مَا اختَلَفَ الخ » متوجّه بآغاز شناسی شود و خود را از حیرت بدرآورد که از کجا آمدم و بکجا میروم. 4- آیت 19 جملهي
معرّفی علماي بیعمل است که بسا مردم با آنکه اهل کتاب و مطالعه هستند زحمات آنها در روح و روانشان اثر نگذاشته و در
سرکشی و فزونطلبی با جهّال تفاوت ندارند، و در موقع عمل تمام خواندهها و شنیده ها و یادگرفتهها را فراموش میکنند و منکر
میشوند، چنانکه امروز هم میبینیم کسانی را که در مراکز علم و بحث استفاده کرده و یا دانشگاههاي بزرگ را دیده و مقام علمی
38 [ صفحه 40 ] احراز نمودهاند ولی چون اختیاري بآنها داده شود علم و تجربه و فراگرفتهها را کنار گذارده تا آنجا که - -قرآن- 21
بتوانند آنچه میخواهند میکنند. 5- آیت 20 راهنمائی مردم نادان است که در آخر آیات یادآور شده است اي پیغمبر تو و پیروانت
صفحه 29 از 201
جز ابلاغ حق وظیفهاي ندارید، و بنام ارشاد و یا امر بمعروف و نهی از منکر نباید مردم تعصّب کنند و موجب آشوب بشوند.
[ [سوره آلعمران [ 3]: آیات 21 تا 22
إِن الَّذِینَ یَکفُرُونَ بِآیات اللّه وَ یَقتُلُونَ النَّبِیِّینَ بِغَیرِ حَقٍّ وَ یَقتُلُونَ الَّذِینَ یَأمُرُونَ بِالقِسطِ مِنَ النّاس فَبَشِّرهُم بِعَذاب أَلِیم [ 21 ] أُولئِکَ
294 معنی لغات: [الیم] دردناك. [حبطت] از مصدر - الَّذِینَ حَبِطَت أَعمالُهُم فِی الدُّنیا وَ الآخِرَةِ وَ ما لَهُم مِن ناصِ رِینَ [ 22 ] -قرآن- 1
حبط بمعنی باطل و بیهودهشدن. ترجمه: 21 همانا کسانیکه نشانههاي حق و آیات خدا را باور نکنند و پیغمبران بناروا کشند و هم
آنکسان را میکشند که فرمان بدرستی و عدالت با مردمان کنند. اي محمّد بآزاري دردناك نویدشان بده، 22 چه اینگونه مردم
21 « یَقتُلُونَ النَّبِیِّینَ » : کسانی بودند که آنچه کردهاند باین جهان و سراي دیگر نابود شود و یاوري بر ایشان نباشد. سخن مفسّرین
صافی: مقصود اهل کتاب همزمان با پیغمبر است که پیشینیان آنها پیغمبرها و رهبرهاشان را میکشتند، و اسلاف و باز- ماندگان
آنها هم باین کار راضی بودند پس نسبت قتل پیغمبران بآنها درست است که راضی بآن کار بودهاند و بعلاوه در پی کشتن پیغمبر و
43 تنویر المقباس إبن عبّاس: یعنی اینکه مردم دوست میدارند پدران خود را که پیغمبران را میکشتند. - مسلمین بودند. -قرآن- 15
21 فخر: ممکن است مقصود اینکه باشد که آنها میپنداشتند کشتن پیغمبران بحق بوده است در صورتی که بغیر حقّ « بِغَیرِ حَقٍّ »
21 ابو الفتوح: حمزه [یقاتلون] با « یَقتُلُونَ الَّذِینَ » [ 17 مجمع: یعنی کاري میکردند که جز بناحق نبود. [ صفحه 41 - است. -قرآن- 1
25 از مقاتل نقل شده است مقصود پادشاهان بنی اسرائیل است که آنها را - الف قرائت کرده است یعنی جنگ میکردند. -قرآن- 1
میکشتند با اینکه مردمان صالح و رهبران بعدالت بودند، إبن جریج گفته است: مقصود آنهائی است که پیرو انبیاء بودند و چون
میدیدند مردم پیغمبران را میکشند آنها را نهی میکردند، ولی بعوض پذیرفتن پند اینکه پیروان را هم میکشتند. و از ابو عبیدهي
جرّاح نقل کردهاند که پیغمبر نظیر اینکه مطلب را نقل فرمود و باین آیه استشهاد فرمود که مقصود اینجور مردم و کار آنها است.
21 ابو الفتوح نوشته است: اصل بشارت در لغت خبري باشد که از اثر آن سرور و حزن بر بشره پیدا شود، و لکن در عرف « فبشّرهم »
22 ابو الفتوح نوشته است: اصل « حَبِطَت أَعمالُهُم » . در سرور و خبر خیر مستعمل است و در عذاب و محنت استعمالش مجاز بود
فِی الدُّنیا وَ » 23- کلمه از حبط است و آن آن بود که شتر گیاهی بد بخورد و شکمش بیاماسد از آن و هلاك شود. -قرآن- 1
22 مجمع: مقصود یهود است و عمل آنها رفتار بتورات است و باطل بودن آن درست نبودن عمل بتورات و خونشان بحکم « الآخِرَةِ
اسلام مباح بود و جایز القتل بودند و چون کار خوب مناسب آن عالم ندارند در آنجا هم از عمل خود بهره نمیبرند، و همین است
22 یعنی کاري نکردند که در اینکه عالم یا عالم دیگر کسی یا چیزي یار و « وَ ما لَهُم مِن ناصِرِینَ » 29- معنی جملهي بعد: -قرآن- 1
31 سخن ما: آیت آخر جملهي [حبطت] بمعنی: بیهوده و هدر شد از آن جهت ممکن است گفته - هواخواهشان باشد. -قرآن- 1
شده است که طرز کار و ضمائم خارجی گاهی طوري است که کوششهاي انسان را نابود میکند، اگر برزگري تخم بد بکارد یا
شرائط زراعتش ناقص باشد یا آسیبی بزراعت برسد، عمل نابود میشود، همچنین اهل صنعت و هنرپیشه و نویسنده، پس اینکه جمله
میفهماند که انسان بهمان گونه که در کارهاي مادّي بهره و محرومیّت دارد، در [ صفحه 42 ] کارهاي معنوي هم و نباید میان
خواص مادّي انسان با معنویّات او تفاوت دانست و چون در کارهاي زندگی موجبات پیشرفت لازم دارد و اگر کمبود در آنها شد
بیهوده میشود، در کارهاي عالم دیگر هم باید همهي شرایط و لوازم رعایت شود تا بیهوده نباشد، و دو کلمهي [فِی الدُّنیا وَ الآخِرَةِ]
که دنبال هم گفته شده است اشاره است بهمین که آن جهان از اینجا جدا نیست و آنچه اینجا فراهم کند آنجا دریافت نماید. -
317- قرآن- 289
[ [سوره آلعمران [ 3]: آیات 23 تا 25
صفحه 30 از 201
أَ لَم تَرَ إِلَی الَّذِینَ أُوتُوا نَصِ یباً مِنَ الکِتاب یُدعَونَ إِلی کِتاب اللّه لِیَحکُمَ بَینَهُم ثُم یَتَوَلّی فَرِیق مِنهُم وَ هُم مُعرِضُونَ [ 23 ] ذلِکَ بِأَنَّهُم
قالُوا لَن تَمَسَّنَا النّارُ إِلاّ أَیّاماً مَعدُودات وَ غَرَّهُم فِی دِینِهِم ما کانُوا یَفتَرُونَ [ 24 ] فَکَیفَ إِذا جَمَعناهُم لِیَوم لا رَیبَ فِیه وَ وُفِّیَت کُلُّ نَفسٍ
بهره. « نصیب » . از مصدر رؤیت بمعنی دیدن و اندیشیدن « تر » . آیا « أ» : 427 معنی لغات - ما کَسَ بَت وَ هُم لا یُظلَمُونَ [ 25 ] -قرآن- 1
از مصدر توفیۀ بمعنی انجام « وفّیت » . بمعنی شک و دو دل بودن « ریب » از مصدر تولّی بمعنی پشت کردن و اعتنا نکردن « یتولّی »
دادن و نتیجه رساندن و وفاکردن. جهت نزول: اسباب النّزول سیوطی: إبن عبّاس گفت: روزي پیغمبر تشریف برد به [مدراس] یعنی
جائیکه تورات درس میدادند با جماعتی از آنها پیشنهاد دین کرد و دعوت بخدا، نعیم بن عمرو و حرث بن زید گفتند: تو چه دین
داري! فرمود بر دین و روش ابراهیم خلیل علیه السّلام هستم. گفتند: ابراهیم مذهب یهود داشت، آن حضرت فرمود: میان من و شما
تورات حکومت کند آنرا بیاورید و آنچه باشد قبول دارم، آنها نپذیرفتند. آیت 23 و 24 در دنبالهي اینکه گفتگو نازل شد، و نیز
مفسّرین نقل کردهاند زن و مرد آبرومند یهود بیعفّتی کردند، براي حفظ آبروي آنها گفتند: از محمّد قضاوت میخواهیم شاید
مجازاتش آسانتر باشد، آن حضرت حکم به سنگسار کرد، آنها گفتند: اینکه حکم ظالمانه است. فرمود تورات بیاورید که همین
[ حکم را کرده است، گفتند: عبد اللّه بن صوریا در فدك عالم است و تورات میداند، حاضرش کردند، مشغول [ صفحه 43
خواندن تورات شد چون باین حکم رسید دستش را روي جملههاي اینکه مطلب گذاشت عبد اللّه بن سلام برخاست و دست او را
گرفت و مطابق حکم پیغمبر خواند، اینکه آیات دنبالهي اینکه قضیّه نازل شد. ترجمه: 23 اي محمّد بنگر بآن کسان که بهرهاي از
کتاب آسمانی [تورات] دارند و آنان را میخوانند که بآن رفتار شود و میانشان حکومت و داوري کند. دستهاي از ایشان پشت
میکنند و رو گردان از آن میشوند. 24 اینکه رفتارشان از آن رواست که می- گفتند: ما بجز چند روز گرفتار آتش دوزخ نخواهیم
بود [اینکه بود که رو گردان از حق بودند] و همین دروغ بدین بستنشان گولشان زد. 25 ولی چه خواهند کرد بآن روز که خواه و
وَ غَرَّهُم- » : ناخواه میرسد چون فراهمشان کنیم و به هر کس مزد آنچه کرده بدرستی داده شود و بر کسی ستم نشود! سخن مفسّرین
24 مجمع: مقصود علماي یهود است و موجب غرور و تهمت آنها را چند احتمال دادهاند: 1- محدود و مختصر بودن « الخ
گرفتاریهاي عالم دیگر، 2- ادّعاي آنها که ما فرزندان و دوستان خدائیم چنانکه در آیت دیگر اینکه مطلب از آنها نقل شده است،
-3 اینکه گفتگو با پیغمبر که ما بر حقّیم و تو بر باطل موجب غرورشان شده که خوب گفتهاند و محکومش کردهاند پس هر تهمت
28 سخن ما: 1- بطوري که اهل تتبّع و تاریخ میگویند معلوم نیست تورات - و باطلی که اظهار کنند بجا و بموقع است. -قرآن- 15
موجود چقدر بعد از موسی تدوین شده است! تا پانصد سال بعد هم احتمال دادهاند و هم معلوم نیست تورات اصلی بچه زبان بوده
است و از چند لغت رد شده است تا بترجمههاي متنوّع اخیر رسیده است. و همینطور انجیل و دیگر کتب مقدّسه لغت اصلی و تاریخ
تدوین آنها روشن نیست چنانکه در اوّل سورهي بقره و اینکه سوره در کلمهي تورات و انجیل اشاره شده است. از جمله [أُوتُوا
نَصِ یباً مِنَ الکِتاب]ِ یعنی بهرهاي از کتاب بآنها رسیده است همین مطلب فهمیده میشود، که اینکه مردم تورات میخوانند و درس
45 [ صفحه 44 ] معلوم نیست و خود نمیفهمند که چه میگویند چون مختصر بهرهاي که آنها از تورات - میدهند ولی -قرآن- 11
دارند همین است که میتوانند اینکه کتاب در دست خود را بنام تورات بخوانند، بیش از اینکه نه اطّلاع از اصل تورات دارند و نه
میتوانند تسلیم باشند بآنچه در دست دارند، نتیجهي وجودي اینجور مردم که پایهي معلوماتشان بر غلط است و عقل پروراندن و
نمایشدادن همان اغلاط را هم ندارند همین است که هرگز براي فهمیدن حرف حق حاضر نیستند و غرور اسم علم آنها را چنان
گمراه میکند که خود را از هر کس برتر دانسته معتقدند که باید مردم آنها را پرستش کنند و کورکورانه نظریّات آنها را وحی
آسمانی بشمارند. 2- با اینکه جملهها مردم خودپرست و سفیه معرفی میشوند که در هر دوره و زمان آثار وجودي اینگونه مردم
همین است که گفتیم و امروز هم نمونهي آنها را زیاد میبینیم بخصوص در طبقات نویسندگان و مبلّغین که با دقت در نوشته و
گفتههاشان خوب معلوم میشود که مصداق اینکه آیه هستند در غرور و بیسوادي و گمراهی.
صفحه 31 از 201
[ [سوره آلعمران [ 3]: آیات 26 تا 27
قُل اللّهُم مالِکَ المُلک تُؤتِی المُلکَ مَن تَشاءُ وَ تَنزِع المُلکَ مِمَّن تَشاءُ وَ تُعِزُّ مَن تَشاءُ وَ تُذِلُّ مَن تَشاءُ بِیَدِكَ الخَیرُ إِنَّکَ عَلی کُلِّ
شَیءٍ قَدِیرٌ [ 26 ] تُولِج اللَّیلَ فِی النَّهارِ وَ تُولِج النَّهارَ فِی اللَّیل وَ تُخرِج الحَی مِنَ المَیِّت وَ تُخرِج المَیِّتَ مِنَ الحَی وَ تَرزُق مَن تَشاءُ بِغَیرِ
397 معنی لغات: [اللّهم]ّ یا اللّه، و اي خدا. [تنزع] از مصدر نزع بمعنی کندن و جدا کردن. [تولج] از مصدر - حِساب [ 27 ] -قرآن- 1
ایلاج بمعنی داخل کردن. جهت نزول: اسباب النّزول سیوطی: قتاده گفت: براي ما نقل کردهاند: پیغمبر [ص] دعا کرد که
امپراطوریهاي ایران و رم در پیروان و امّت آن حضرت باشند، اینکه دو آیه در جواب آن دعا نازل شد. مجمع: پس از فتح مکه
پیغمبر [ص] فرمود: دین اسلام بایران و رم خواهد رسید و مسلمین [ صفحه 45 ] تا آنجا میروند، منافقین و یهود مسخره کردند،
اینکه آیه نازل شد. ترجمه: 26 و خود بگو: اي خداي پادشاه پادشاهان تو بهر که خواهی پادشاهی دهی و از هر که خواهی
پادشاهیش بگیري و هر که را خواهی گرامی کنی و هر که را خواهی خوار نمائی چه همه خوبیها بدست و توان تو است که بر همه
چیز توانائی، 27 شب را تو بروز و روز را بشب کنی و هم زنده از مرده و مرده از زنده بنمائی و بهر که خواهی بیشمار روزي دهی.
26 ابو الفتوح نوشته است: ابو رجاء العطاردي گفت: اینکه میم که در آخر اللّهم است جامع «ِ اللّهُم مالِکَ المُلک » : سخن مفسّرین
است هفتاد نام را که اوّلش میم است چون ملک و مالک و محیی و ممیت و منعم و محسن و مفضل، پس چنان است که آنکس
که خداي را باین بخواند هفتاد نام خوانده باشد. بدانکه ما را ملک خوانند و مالک خوانند، امّا مالک الملک جز خدایرا نخوانند
44 یا مالک الملک و دیّان العرب، رسول علیه السّلام او را نهی کرد و گفت ساکت - اعشی رسول را مدح کرد و گفت: -قرآن- 15
باش که خدا مالک الملک است، و در خبر هست که رسول علیه السّلام شنید از کسی که کسی را آواز میداد میگفت: یا شهنشاه
رسول علیه السّلام نهی فرمود و گفت: مگو، زیرا پادشاه پادشاهان خدا است. شرح تعرّف ص 114 : و اندرین سخن اشارت است که
مفسّرین کلمهي ملک را چند معنی کردهاند، امام « تُؤتِی المُلکَ مَن تَشاءُ » . همه خلق از وي نشان دارند و وي از کس نشان ندارد
31 ممکن است مقصود، همهي اقسام ملک باشد یعنی ملک پیغمبري و علم و عقل و تندرستی و اخلاق نیکو و - فخر: -قرآن- 1
حکومت و سلطنت، و مال و دوستی که همهي اینها انواع دارائیهاي آدمی است که کلمهي ملک آنها را میفهماند، از محمّد ورّاق
نقل شده است: مقصود آنست که خدا سلطنت بر نفس و چیرگی بر سرکشیهاي نفس و بیچارهکردن اهریمن بهر کس بخواهد
میدهد. ابو الفتوح نوشته است: عبد اللّه مبارك گفت در نزدیک سفیان ثوري شدم بمکّه [ صفحه 46 ] بیمار بود و داروي خورده
بود و اندوهی میبود او را، گفتم: چه بوده است تو را! گفت بیمارم و داروي خوردهام، گفتم پیازي هست! بفرمود تا بیاوردند،
بشکستم و گفتم: ببوي و بازگیر، آن ببوئید و بازگرفت و عطسهي چندش فراز آمد و گفت: [الحمد للّه ربّ- العالمین] و ساکت
شد، مرا گفت: یا إبن المبارك فقیه و طبیب، گفتم دستوري باشد که مسئلهاي چند بپرسم! گفت بپرس، گفتم: مرا بگوي تا مردم
کیست! گفت: فقیهان، گفتم: پادشاهان کیستند! گفت زاهدان، گفتم: اشراف کیستند! گفت پرهیزکاران، گفتم: غوغا کیستند!
گفت: آنانکه باطراف گردند، و احادیث نویسند براي آنکه تا مال مردمان خورند، گفتم: سفلگان کهاند! گفت ظالمانند. آنگه
وداعش کردم، مرا گفت یا إبن المبارك، اینکه خبر و مانند اینکه نگاهدار که امروز ارزان است پیش از آنکه گران شود ببها نیابند.
کشف نوشته: ابو بکر ورّاق گفت: اینکه ملک قهر نفس است و هواي خود زیر دست خود داشتن، همان ملک است که سلیمان
26 ابو الفتوح نوشته: عزّت میدهی بوسیلهي قناعت و خوار میکنی بواسطهي طمع که « تُعِزُّ مَن تَشاءُ وَ تُذِلُّ » . پیغمبر [ص] خواست
قانع عزیز است و طامع ذلیل، قانع اگرچه گرسنه است سیر است و طامع اگرچه سیر است گرسنه است، مالی که آن را نهایت نیست
قناعت است. گویند: حاتم اصم ببغداد شد، خلیفه را خبر کردند که زاهدي از خراسان آمده است، احضارش کرد و گفت: تو زاهد
هستی! گفت: نه من زاهدم که سر بدنیا و عقبی فرود نارم، تو زاهدي که بدین مختصر قناعت کردي. و هم در معنی اینکه جملهي
صفحه 32 از 201
از آیه گفتهاند: یعنی عزّت میدهی بپیغمبر و مسلمین و خوار میکنی عرب را و یا یهود را و هم در آینده دولتهاي بزرگ رم و
34 حسینی نوشته: بیت: مفتاح اختیار بدست قضاي او است || از هر که خواست بستند و آن را که خواست داد - ایرانرا. -قرآن- 1
37 [ صفحه 47 ] و کسائی با تشدید یاء - تا آخر 27 ابو الفتوح: کلمهي: [میّت] را نافع و حمزه -قرآن- 1 «ِ تُخرِج الحَی مِنَ المَیِّت »
قرائت کردهاند و بقیّه [میت] با تخفیف و بیتشدید، مفسّرین قدیم مانند عبد اللّه مسعود و سعید بن جبیر و دیگران چندین معنی
کردهاند: 1- مرده از زنده و زنده از مرده، درمیآوري، 2- نطفه از موجود زنده و موجود زنده از نطفه خارج میکنی، 3- مرغ از
تخم و تخم از مرغ، 4- درخت از دانههاي میوه و میوه از دانهي درخت، 5- مؤمن از کافر و کافر از مؤمن، چون مؤمن زندهدل است
و کافر دل مرده و در قرآن بیشتر اینکه معانی استعمال شده است. و ممکن است معنی شود: فرزند عالم از شخص جاهل و فرزند
جاهل از عالم پیدا میکنی. زهري گفته است: پیغمبر [ص] در خانهي یکی از زنان خود زنی را دید خوش وضع و لباس، فرمود
اینکه کیست! عرض کردند یکی از خالههاي شما است، فرمود: خالههاي من در اینکه شهر غریب هستند اینکه کدام است که اینجا
آمده است عرض کردند: خالده دختر اسود بن عبد یغوث، فرمود: [سبحان الّذي یخرج الحی من المیّت] چون خودش مؤمن و صالح
27 تفسیر سعد السعود: ابو العبّاس مقريء گفته است: لفظ حساب در قرآن بسه معنی «ٍ بِغَیرِ حِساب » . بود و پدرش کافر و بیدین
1- بمعنی رنج مثل همین آیه، یعنی بیرنج و زحمت روزي میرسانی، 2- شماره و عدد، مثل: 18- استعمال شده است: -قرآن- 1
[یُوَفَّی الصّابِرُونَ أَجرَهُم بِغَیرِ حِساب]ٍ یعنی پاداش صابرین عدد و شماره ندارد. 3- بمعنی مطالبه و خواستن، مثل: [هذا عطائنا فامنن
او امسک بغیر حساب] یعنی بهرهي ما همین است یا ببخش و یا بیش از اینکه مطالبه مکن، و مقصود از اینکه جمله آن است که
چون اینکه کارهاي مهم در قدرت خدا آسان است پس تسلط اسلام بر رم و ایران مهم نیست و بآسانی فراهم خواهد شد. -قرآن-
151-100 سخن ما: 1- وادار کردن مردم بتوجّه و مطالعه در تاریخ و تحوّل زمان و مکان و موجودات: اوّل دوران چندین سالهي
یهود و انقراض آنها و باز مختصر صورتی که بخود گرفتند، اقتدار فراعنهي مصر و نابودي و انقراضشان، و هم اختلاف شب و روز
در منطقههاي کم و بیش مختلف از ایران و حجاز و شام و مصر که با آنها روابط [ صفحه 48 ] و رفت و آمد داشتند و اینکه
اختلافها را مشاهده کردهاند و نیز پیدایش جزیرهها و یا نابودي آنها و تحوّلاتی که در بحر احمر، یهود از گذشتگان خود شنیده و
دیده بودند و همچنین بهترین نمونهي پیدایش زنده از مرده و مرده از زنده، تحوّل فصول و پیدایش بهار از زمستان و پیدایش خزان
از تابستان که همهي اینها پیوسته در جلو چشم است پس باید مردم تربیت شوند و اهل معرفت باشند اینها را با دقّت مطالعه کنند و
مجهولات خود را مرتفع کنند و فکر و عقیدهي بهتر و صالحتر پیدا کنند. 2- جملهي [بِیَدِكَ الخَیرُ] که مفسّرین در آن بحث
کردهاند و در سجدهي ملائکه و امتناع شیطان مجلّد اوّل سورهي بقره مفصّل نوشتهایم اینک میگوئیم: معنی ظاهر جمله اینکه است
که هر خوبی بدست تو است، اشکال در اینکه معنی کردهاند که شرّ بدست کی است! اگر از دیگري غیر خدا بدانیم همان عقاید
قدما و ثنویّه خواهد بود که معتقد بدو اصل نور و ظلمت و یزدان و اهریمن بودند و خوبیها را از نور و یزدان میدانستند و بديها را
از اهریمن و ظلمت و اینکه درست نیست و اگر شرّ را از خدا بدانیم مخالف با ظاهر جمله است، براي روشن شدن مطلب میگوئیم.
بمعنی دست کنایه از قدرت و توانائی است، در اینکه جمله کلمات [بیدك] جلوتر از خیر گفته شده است براي فهماندن معنی « ید »
انحصار و محدود بودن، در نتیجه معنی چنین میشود: فقطّ از قدرت تو خیر پدید است و بس. بنابراین ما از اینکه جمله استفاده
میکنیم که موجودیّت و آثار قدرت خیر است، و شر هرگز متعلّق قدرت و پدیدهي جهان نیست، و کلمات شرّ و شرور و بد و بدیها
یا در هر زبانی دیگر که مرادف با اینکه الفاظ باشد، فقطّ گفتاري است که بشر مطابق احساس منفعت خود باختلاف اشخاص و
مواقع چیزهائی را باین کلمات توصیف میکند، و اینکه الفاظ موجود خارجی را نشان نمیدهد، اینکه فرد شعر مشهور است: از خیّر
32 مقصود همین است که آثار قدرت همه خوبی است، و رابطه و تناسب میان دو موجود - محض جز نکوئی ناید. -قرآن- 13
خارجی را ممکن است آدمیزادها بد بنامند براي مثال، میگویند: فلان غذا براي مریض بد است، البتّه آن غذا خود بد نیست ولی
صفحه 33 از 201
چون با مزاج مریض مقایسه شود موصوف ببد میشود. [ صفحه 49 ] میگویند ظلم بد است و بقدري واضح است که ممکن است
بعضی حیوانات هم آن را تشخیص دهند، البتّه اینکه مطلب درست است امّا ستم موجود خارجی نیست و با سنجش دو چیز نسبت
بیکدیگر میشود ستم، براي مثال مال از کسی گرفتن ممکن است ستم باشد ممکن است کمال عدل و احسان باشد. پس اگر دقیق
شویم میتوانیم تصدیق کنیم که پیدایش کلمات بد و شرّ در نتیجهي طرز آفرینش کرهي زمین و عالم حیاتی ما است که پیوسته در
کون و فساد است و تغییر و تبدیل و پیدایش و نابودي و در اینکه جریان آنچه را ما نمیتوانیم با تمایلات و احساسات خود تطبیق
کنیم بکلمهي بد توصیف میکنیم تا آنجا که دو اصل مهم،ّ زندگی را توصیف ببدي میکنیم و میگوئیم هوا بد است و گرما
موذي است و بد.
[ [سوره آلعمران [ 3]: آیات 28 تا 30
لا یَتَّخِ ذِ المُؤمِنُونَ الکافِرِینَ أَولِیاءَ مِن دُونِ المُؤمِنِینَ وَ مَن یَفعَل ذلِکَ فَلَیسَ مِنَ اللّه فِی شَیءٍ إِلاّ أَن تَتَّقُوا مِنهُم تُقاةً وَ یُحَ ذِّرُکُم اللّهُ
نَفسَه وَ إِلَی اللّه المَصِیرُ [ 28 ] قُل إِن تُخفُوا ما فِی صُدُورِکُم أَو تُبدُوه یَعلَمه اللّه وَ یَعلَم ما فِی السَّماوات وَ ما فِی الَأرض وَ اللّه عَلی کُلِّ
شَیءٍ قَدِیرٌ [ 29 ] یَومَ تَجِ دُ کُلُّ نَفس ما عَمِلَت مِن خَیرٍ مُح َ ض راً وَ ما عَمِلَت مِن سُوءٍ تَوَدُّ لَو أَن بَینَها وَ بَینَه أَمَداً بَعِیداً وَ یُحَ ذِّرُکُم اللّهُ
616 معنی لغات: [دون] پائین مقابل فوق، جلو، غیر و بجز، پست و نازل- [یحذرّه] از مصدر - نَفسَه وَ اللّه رَؤُفٌ بِالعِبادِ [ 30 ] -قرآن- 1
تحذیر که اصل آن حذر است بمعنی بیداردل و خوددار و ترسناك بودن [تقاة] پرهیزگاري و حذر و خود را دور داشتن. [تبدو] از
مصدر ابداء بمعنی آشکار کردن. [امد] نهایت و پایان زمان و منتهاي هر چیز. جهت نزول: تفسیر طبري: إبن عبّاس گفت: عدّهاي از
یهود مثل حجّاج بن- عمرو، و کعب بن اشرف و دیگران خواستند با چند نفر از اهل مدینه و انصار اظهار دوستی [ صفحه 50 ] کنند
که شاید آنها را از دین بگردانند. چند نفر دیگر از مسلمین مثل عبد اللّه بن- جبیر و دیگران بآنها گفتند: از اینکه یهودیها ملاحظه
کنید و بدوستیشان مغرور نشوید آن مسلمانان نصیحت همکیشان خود را نپذیرفتند دو آیت 28 و 29 براي نصیحت آنها و اینکه
جریان نازل شد. ابو الفتوح: پیغمبر میخواست سفر خود را بطرف مکه پنهان دارد که اعراب مکّه خبردار نشوند، حاطب بن ابی
بلتعه که مردي مسلمان بود نامه به دوستان مکّهي خود نوشت تا آنها را از قصد پیغمبر اطّلاع دهد و نامه را بزنی سیاه داد که بمدینه
براي گدائی آمده بود، آن زن نامه را در موي خود پنهان کرد و روانهي مکّه شد، پیغمبر بعلی و زبیر فرمود اینکه زن از فلان راه
بمکّه روانه شده و نامه دارد آن را از او بستانید، آنها از پی او روانه شدند، زبیر باو رسید و تهدیدش کرد و نامه را مطالبه کرد او
گریه کرد و سوگند یاد نمود که چیزي با خود ندارم زبیر سخن او باور داشت و بر- گشت بعلی گفت او سوگند یاد میکند و گریه
میکند. برگردیم و پیغمبر را خبردار کنیم. علی فرمود پیغمبر از طریق وحی ما را خبردار کرده است که اینکه زن نامه دارد و باید از
او بستانیم تو بسوگند و گریهي او فریفته میشوي! علی علیه السّلام نزد او رفت و فرمود نامه را بده و گر نه برهنهات میکنم و نامه
را میستانم و میکشمت و شمشیر مهیا کرد، او گفت روي خود بگردان تا نامه را تسلیم کنم و از میان موي درآورد و داد، علیّ
علیه السّلام نامه را حضور پیغمبر [ص] آورد، آن حضرت بلال را امر فرمود مردم را اعلام نماید براي نماز همگی حاضر شوند،
پیغمبر [ص] بر منبر شد و در خطبه فرمود: من از خدا خواستهام مردم مکّه از اینکه مسافرتم خبردار نشوند تا من بیخبر آنها وارد مکّه
شوم، اکنون کسی از شما نامه به آنها نوشته است هر کس صاحب نامه است بلند شود و اقرار کند و گر نه رسوا خواهد شد یکی دو
مرتبه تکرار کرد چون کسی بلند نشد فرمود: خودم میگویم، حاطب بن ابی بلتعه از جاي برخاست و چون بید میلرزید و گفت:
اي پیغمبر اینکه نامه من نوشتم ولی نه از نظر جاسوسی و نفاق با همکیشان خود، لیکن با خود اندیشیدم که اگر آنها بر ما چیره
شوند اینکه نامه راه خوشرفتاري آنها باشد نسبت بمن، آیه در جلوگیري از تکرار اینکه عمل [ صفحه 51 ] نازل شد و نیز نقل
کردهاند: عبادة بن صامت عدّهاي هم قسم و دوست، یهودي داشت، در روز جنگ احزاب بپیغمبر عرض کرد: اگر اجازه بدهید در
صفحه 34 از 201
حدود پانصد نفر یهودیان دوست و هم قسم با من هستند، اینها را بکمک بخواهم که وسیلهي تقویت مسلمین باشد، در جواب
پیشنهاد او اینکه آیه نازل شد. ترجمه: 28 و بنهان کافران را در برابر مسلمانان دوست خود ندانند و آنکه چنین کند بپیشگاه خداوند
ارزشی ندارد مگر براي جلوگیري از بد آنها و خداوند شما را از خشم خود میترساند [کز سازش با کافران شایستهي آن شوید] چه
سر انجام همه بسوي او است. 29 اي پیغمبر بگو: اگر آنچه در دل دارید نهان یا آشکار کنید خدا از آن خبردار است و آنچه
بآسمانها و زمین است او بداند و بر همه چیز توانا بود. 30 [اي مردم بیندیشید از آن] روز که هر کس آنچه خوب کرده آماده بیند و
اگر بد کرده آرزو کند میان او و آن جدائی دور باشد و خداوند [با اینکه سخنان] شما را از خشم خود میترساند که او مهربان
28 نشابوري: دوستی مؤمن با کافر بسه جور تصوّر دارد: -قرآن- « لا یَتَّخِذِ المُؤمِنُونَ الکافِرِینَ أَولِیاءَ » : ببندگان است. سخن مفسّرین
-1 راضی باشد که او کافر بماند و اینکه خود کفر است، چون از شخص مسلمان متصوّر نیست که چنین عقیدهاي داشته 66-15
باشد. 2- معاشرت و دوستی ظاهري در امور زندگی و همین است که در آیه منع از آن شده است. 3- حدّ متوسّط از هر دو قسمت
« فَلَیسَ مِنَ اللّه فِی شَیءٍ » . که دلگرمی بکافر و اطمینان و یاري خواستن از او بواسطهي دوستی و یا خویشاوندي که اینهم ممنوع است
28 نشابوري: یعنی از دوستی و دین خدا در هیچ مرحلهاي نیست که بتوان آن را باسم دوستی نامید، و بکلّی از رابطهي با خدا دور
است، و اینکه جمله بمنزلهي توضیح است براي کلمات: [مِن دُونِ المُؤمِنِینَ] که نتیجه چنین میشود: دوستی با کافران غیر دوستی با
إِلّا أَن تَتَّقُوا مِنهُم » . 277 [ صفحه 52 ] ندارد و قابل اجتماع با یکدیگر نیست - 37 -قرآن- 250 - مؤمنین است و حدّ مشترك -قرآن- 1
38 طبري: براي اینکه کلمه چند معنی نقل کرده است: 1- اظهار - 28 مجمع: بعضی از قرّاء تقیّه قرائت کردهاند. -قرآن- 1 « تُقاةً
دوستی به زبان با آرامش دل. 2- اظهار موافقت بزبان در دین و بدشمردن مسلمین. 3- میانهي مسلمان با کافر خویشاوندي باشد. ابو
الفتوح نوشته است: عبد اللّه مسعود گفت: با مردم بسازي و مخالطه کنی و با ایشان مصافحه کنی و دست در دست ایشان نهی تا
آنچه خواهند و دین را رخنه نکنی، با کافران مخالطت شرط است و با مؤمنان مخالصه، او را بزبان نگاه دار و اینرا بدل دوست دار،
دلت براي جرّ منفعت ثواب آجل با اینکه باید و زبان براي دفع مضرّت عاجل با او. صعصعۀ بن صوحان رحمه اللّه اسامۀ بن زید را
گفت: پدر تو مرا از تو دوستتر داشت، و من تو را از فرزند خودم دوستتر دارم، و تو را وصیّت میکنم بدو خصلت: با مؤمن
دوستی خالص کن و با کافر بخلق خوش زندگانی کن که کافر از تو بخلق خوش راضی شود. و صادق علیه السّلام گفت: ریا
کردن با مؤمن شرك است و با منافق در سراي او عبادت است و شاعر گوید: و دارهم ما دمت فی دارهم || و ارض هم ما کنت فی
ارضهم تا در خانهي آنها هستی با ایشان مدارا کن و تا در سرزمین آنها هستی راضیشان بدار. تفسیر عبده: معنی جمله اینکه است:
روا نیست که شما با کافران دوست شوید براي ضرر مسلمین ولی میتوانید بوسیلهي دوستی با آنها خود را از شرشان محفوظ
بدارید، و بنابراین دوستی با آنها براي جلب نفع مسلمین روا خواهد بود و دولتهاي مسلمان با دول غیر مسلمان هم پیمان شوند براي
سود مسلمین و یا جلو گیري از ضرر بر آنها ولی جایز نیست براي آنها اقدام بدوستی کافران که در نتیجه زیانی بمسلمین داشته
] 37- 28 فخر: ابو مسلم گفته است: کلمهي نفس براي آن -قرآن- 1 «ُ وَ یُحَذِّرُکُم اللّه نَفسَه » . باشد اگرچه از غیر مملکتشان باشد
صفحه 53 ] گفته شده است که متوجّه کند: مورد حذر چیزهاي مختلف و بیاهمیّت نیست بلکه مورد حذر خدا است که گرفتاري
« یَتَّخِذِ » از جانب او سختترین گرفتاریها است. و ممکن است کلمهي نفس قید باشد براي اتّخاذ و ضمیر نفسه بجاي اتّخاذ باشد که از
فهمیده میشود تا معنی چنین باشد: خدا میترساند شما را از اصل اینکه کار که دوستی با کافران است چون خود بدکاري است با
269 تأویلات کاشانی: اینکه جمله را تعبیري کرده است که ما اینطور بیان میکنیم - صرف نظر از عواقب وخیم آن. -قرآن- 258
مقصود از کلمهي نفس دعوت مردم است بتوحید کامل و معاینهي حق جل شأنه تا به دیگري متوجّه نباشند و از موجبات ترس در
30 « یَومَ تَجِدُ کُلُّ نَفس ما عَمِلَت مِن خَیرٍ مُح َ ض راً » . زندگی باك نداشته باشند و پیوسته حق را به بینند و از قهر او برحذر باشند
62 تفسیر برهان: از سعید بن مسیب روایت است: - مجمع: گفتهاند: یعنی اوراق اعمال خود را از خوب و بد میبینید. -قرآن- 1
صفحه 35 از 201
حضرت زین العابدین روزهاي جمعه در مسجد پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله مردم را موعظه میفرمود و با اینکه جملهها بآنها خطاب
مینمود: [ایّها النّاس اتّقوا اللّه و اعملوا انّکم ترجعون فتجد کل نفس ما عملت فی هذه الدّنیا من خیر محضرا- تا آخر]. فخر: در
مقیّد نشده است و اینکه لطیفهاي است که ثواب اعمال « من سوء » مقیّد شده است و در دوّم « محضرا » بکلمهي « من خیر » : جملهي اوّل
را حاضر در جلو چشم معرّفی کرده است ولی اعمال بد را فقطّ معرّفی کرده است که آرزوي دوري از آنها میشود براي اینکه
وعدههاي نیک شایستهتر است که انجام شود از مجازاتها. تأویلات: کاشانی: هر آنچه انسان میگوید یا میکند، اثري از آنها در
روح او باقی میماند، و چون مکرّر شود حالتی ثابت و پابرجا در روان و جان او تولید میشود که آن را ملکهي راسخهي نفسانی
مینامند، از اینکه گفتار و کردارها صورتی هم در عالم واقع منقّش میشود که انسان خود نمیتواند آن صورتها و حالت ثابتهي
خود را دریابد، زیرا مشاغل حسّی روزانه و افکار و خیالات زندگی و گرفتاري بقوّهي واهمه که فلان [ صفحه 54 ] چه کرد و فلان
چه شده است و چه خواهد شد، موجبات انصراف انسان است از توجّه بعالم پاینده و ثابت، و چون اینکه وسائل نابود شد و انسان از
احتیاجات زندگی خلاصی یافت و روح از بدن جدا شد آن حالت ثابت، و بزبان فلسفه کمال جوهري او نمودار میشود، آن وقت
است که اگر اینکه تکامل از وسائل ممنوع و منفی بوده است بدي را حاضر میبیند و آرزو میکند که با آن فاصله داشته باشد، و
اگر با کردار و گفتار نیک تکمیل شده است عمل خیر آماده است. مثنوي در دفتر دوّم ذیل حکایت اظهار دیوانگی ذو النّون مصري
نموداري کارهاي دوران زندگی را در عالم دیگر، مفصّل و روشن معرّفی کرده است، اینک چند شعر آن: حشر پرحرص سگ
مردار خوار || صورت خوکی بود روز شمار زانیان را گنده اندام نهان || خمر خواران را بود گند دهان گند مخفی کان بدلها
میرسید || گشت اندر حشر محسوس و پدید بیشهاي آمد وجود آدمی || بر حذر شو زین وجود ار آدمی! ظاهر و باطن اگر باشد
- فرمت- 69 -» یکی || نیست کس را در نجات او شکی در وجود ما هزاران گرگ و خوك || صالح و ناصالح و خوب و خشوك
71 حکم آن خورا است کو غالبتر است || چون که زر بیش از مس آمد آن زر است سیرتی کان در وجودت غالب است || هم
30 مفسّرین گفتهاند: جهت تکرار اینکه جمله براي تأکید است و کمال «ُ وَ یُحَ ذِّرُکُم اللّه نَفسَه » بر آن تصویر حشرت واجب است
مواظبت و بخاطر داشتن، و ممکن است اشاره باشد: در اوّل به اینکه که در دوستی با کافران باید از عذاب خدا بترسند تا گرفتار
نشوند، ولی در دوم دنبالهي نموداري کارهاي زشت و آرزوي فاصلهي از آنها گفته شده است، تا بفهماند که خدا شما را وادار
میکند بکمال حذر و مواظبت و بیدار دلی از منفیّات و موجبات بدي که خودش در نهاد و آفرینش شما معیّن کرده است تا گرفتار
37 [ صفحه 55 ] دوري و فاصلهي از آنها نکنید. صفیعلیشاه گفته است: جمله دوّم اشاره - نتایج بد آنها نشوید و آرزوي -قرآن- 1
است به اینکه که همانطور که وجود خدا یقینی است حضور بدیها در عالم دیگر مسلّم است چنانکه از اینکه شعرش استفاده
میشود: میدهد حق بیمتان از خویشتن || تا بدانید اینکه یقین خواهد شدن نیست انذارش جز از لطف و وداد || چون رءوف است
براي جلوگیري از دوستی مردم ناموافق است تا جلوگیري از اعمال غرض « لا یَتَّخِ ذِ الخ » او بهر جابر عباد سخن ما: آیت 28 جملهي
و سوء استفادهي آنها بشود، سازمانهاي ضدّ جاسوسی و تبلیغات، پلیس مخفی، امنیّت اجتماعی قسمت عمدهي اینها براي جلوگیري
از دوستی با مخالفین است، در آن روز که اینکه آیه نازل شد معلوم بود که مختصر رابطه با مخالفین اسلام مضرّ باسلام و مسلمین
بود چون دین و سیاست از یکدیگر جدا نبود و آنچه بر خلاف دستور پیغمبر بود، بر زیان اجتماع و سیاست و مخالف با دین بود، و
آیا امروز اینکه دستور بمعنی عمومی و کلّی براي مسلمین است که هیچ مسلمان با کافر نباید دوستی کند! معلوم است که آن روز
همین معنی استفاده میشود، ولی « مِن دُونِ المُؤمِنِینَ » دوستی با کافران موجب تقویت آنها و ضعف مسلمین بود چنانکه از کلمات
امروز دوستی افراد اگر از حدود متعارف تجاوز نکند و جهت سیاسی نداشته باشد آیه از اینکه طور دوستی منع نمیکند براي مثال
از دوستی یک دانشجوي مسلمان با دانشجوي غیر مسلمان یا تاجر مسلمان با تاجر غیر مسلمان مفاد اینکه آیه جلوگیر نیست. لکن
اگر اینکه دوستیها بجائی رسید که موجب زیان مادّي و یا معنوي بمسلمانان باشد مسلّم بمفاد اینکه آیه نامشروع است و نتیجهاش
صفحه 36 از 201
براي مردم همان است که دنبالهي آن گفته شده است: از مصلحت و انسانیّت دور است و کار شیطانی است که براي همیشه در
آتش و آزار هستند، چنانکه متجاوز از صد و پنجاه سال است عموم صاحبان مقام و قدرت در ممالک اسلام دوستان کفّار هستند
که ضعف و زیان مسلمین مولود همین دوستیها است و البتّه همانطور که در آیه گفته شده پوشیدهداشتن و آشکارکردنشان -قرآن-
797 [ صفحه 56 ] تفاوت ندارد و در پیشگاه علم و قدرت خداوند روشن است و معلوم و سزاي کارهاي خود - -40-27 قرآن- 770
را خواهند دید، ممکن است بهانه کنند که امروزه دوستیها مولود تقیّه و ترس از قدرت آنها است، ولی در خود آیه گفته شده است
که از خدا بترسند و اینجور چیزها را بهانه نکنند و حدّ آنرا نگاه دارند، آمیزش و اظهار دوستی از ترس ممکن است درست باشد
لیکن عمل امروز نوکري و تسلیم همه چیز است بآنها. خودم شاهد منظرهاي بودم فراموش نشدنی: شخصی را که مقام موقّتی بنام
کفالت باو سپرده بودند، چون پیشخدمت ورود سه نفر از مردمان غیر مسلمان را خبر داد آن شخص مانند آدم مصروع و جن زده از
جاي جست و براي جوابگوئی حاضرین که عدّهاي محترمین بودند و براي بیرونکردن آنها بمنظور کمال فروتنی و تملّق از واردین،
جملات نا- مفهومی میگفت که زودتر از اطاق خارج شوند تا هنگام ورود آنها خلوت باشد و اینکه عمل که جاي براي بهانه یا
احترام در آن نیست بدرستی منطبق است بر مورد نهی که در آیه شده است و البتّه روابط سیاسی و معاهده و قراردادهائی که مستلزم
خواري و زبونی مسلمین نباشد مشمول اینکه آیه نیست و انجام آن لازمست چنانکه از تفسیر محمّد عبده نقل کردیم. 2- مطلب
دیگري که بخاطر میرسد احتراز از دوستی با کافران بواسطهي بغض از نظر اختلاف فکر و عقیده که برگشت آن بتع ّ ص ب و
احساسات مردمان جاهل است، مفاد آیه و گفتار مفسّرین، هیچکدام اینکه جور دشمنی را لازم ندانسته و فقط همان اندازه از
دوستی جلوگیري شده است که بر ضرر مسلمین و مخالف با عقیدهي مسلمانی باشد. 3- لزوم تقیّه است که در آیه مجاز شده است
اینهم مطلبی است وجدانی انسان که در مورد ترس باید بهر وسیله ممکن است خود را از شرّ موذي حفظ کرد، و اینکه جور رفتار را
نباید نفاق و دوروئی و بدنهادي بشمارند، چنانکه در جاي دیگر قرآن هم اینکه مطلب هست مثل [إِلّا مَن أُکرِهَ وَ قَلبُه مُطمَئِنٌّ] که در
345 [ صفحه - موقع خود گفته خواهد شد، ولی از خوارج نقل شده است که بهیچ وجه در دین تقیّه جایز نیست اگرچه -قرآن- 300
57 ] موجب نابودي انسان باشد. 4- مفاد بقیّهي آیات که مجسّم شدن اعمال خوب و بد است در پایان زندگی همان است که از
تأویلات و دیگران توضیح شد و باز در آیات مربوطه گفته خواهد شد.
[ [سوره آلعمران [ 3]: آیات 31 تا 32
قُل إِن کُنتُم تُحِبُّونَ اللّهَ فَاتَّبِعُونِی یُحبِبکُم اللّه وَ یَغفِر لَکُم ذُنُوبَکُم وَ اللّه غَفُورٌ رَحِیم [ 31 ] قُل أَطِیعُوا اللّهَ وَ الرَّسُولَ فَإِن تَوَلَّوا فَإِن اللّهَ لا
237 معنی لغات: [تولّوا] از مصدر تولّی بمعنی پشتکردن و بیاعتنائی کردن جهت نزول: طبري: - یُحِبُّ الکافِرِینَ [ 32 ] -قرآن- 1
جمعی حضور پیغمبر سوگند یاد کردند که ما خدا را دوست داریم. اینکه آیه در جواب آنها نازل شد. مجمع: محمّد بن جعفر بن
زبیر گفت: عدّهاي از مسیحیهاي نجران ادّعا میکردند که: ما حضرت مسیح را بزرگ میشماریم چون خدا را دوست داریم به
پیغمبر [ص] امر شد: در جواب آنها چنین بگو: ترجمه: [اي پیغمبر آنها که دعوي دوستی خدا کنند تو بپاسخشان] بگو: اگر خدا را
دوست دارید پیرو من شوید تا خدا دوستتان بدارد و گناهانتان بیامرزد که خدا آمرزنده است و مهربان. 32 اي محمّد بگو: فرمان
إِن » : خدا و پیامبر برید، پس اگر پشت گرداندند [و سخنت نپذیرفتند و کافر بمانند] البتّه خدا کافران را دوست ندارد. سخن مفسّرین
31 ابو الفتوح نوشته است: اي عجب پاشنهي کفیده [کفیده و کفید و کفته، نار از هم باز شده باشد. لغت فرس] را « کُنتُم تُحِبُّونَ اللّهَ
دوست داري پاي از هواي او بیرون ننهی، دعوي دوستی خدا میکنی و یک ذرّه پاي در رضاي او برجاي نداري به کسی که دعوي
دوستی مخلوقی کرد و او را وفات رسید اینکه مدّعی خویشتن را ملامت میکند تا چرا چون او برفت و اینکه در مساعدت او نرفت.
49 [ صفحه 58 ] اگر مرده باشم و - دیگري گفت: مساعدت و موافقت من در دوستی با دوست من تا آنجا است که -قرآن- 15
صفحه 37 از 201
سالیان بر خاك من گذشته و او مرا آواز دهد، یا جوابش دهم یا بومی از گور من او را جواب دهد، تا آواز و گفت او بر زمین
نیفتد. و لو انّ لیلی الاخیلیّۀ سلّمت || علی و دونی جندل و صفائح لسلّمت تسلیم البشاشۀ اوزقا || الیها صدي من جانب القبر صائح
اینکه بیتها توبۀ بن الحمیر راست، گویند: از اتّفاقات عرب یکی آن بود که اینکه توبۀ که گویندهي اینکه بیتها است فرمان یافت و او
را دفن کردند و مدّتی بر اینکه برآمد یک روز شوهر لیلی اخیلیّۀ با لیلی از جانبی میآمدند بسر گور توبۀ بن الحمیر برسیدند اینکه
مرد را آن بیتها یاد آمد، لیلی را گفت: بحق من بر تو که بروي توبۀ بن الحمیر را سلام کنی تا دروغ او پیدا شود در آنکه گفته:
لسلّمت تسلیم البشاشۀ تا آخر، لیلی گفت: رها کن، شاعري از سر سوداي خود چیزي بگفت آن را حقیقتی نباشد، بر او سخت
گرفت و سوگند داد، لیلی اشتر پیش راند و آواز داد، گفت: السّلام علیک یا توبۀ بن- الحمیر، اتّفاق چنان افتاد که در گور شکافی
بود، و در آن شکاف کوفی آشیانه کرده چون آواز لیلی اخیلیّۀ بشنود از آنجا بپرید و آوازي کرد، و شتر لیلی از آواز و پرواز آن
مرغ برمید و لیلی را بیفکند و در جاي بمرد و گور او را همانجاي در پهلوي گور او بنهادند، و رسول علیه السّلام گفت: شرك در
امّت من پوشیدهتر است از رفتن مورچهي خرد در شب سیاه بر سنگ نرم، و کمینهي او آن است که مرد کسی را دوست دارد بر
تا آخر. -قرآن- « قُل إِن کُنتُم تُحِبُّونَ اللّهَ » ظلمی یا دشمنش دارد بر عدلی، و دین نیست الّا دوستی و دشمنی آنگه اینکه آیه برخواند
1297-1258 کشف الأسرار: ابتداي اینکه آیت بزبان اهل طریقت، بجمع و تفرقت بازمیگردد [تُحِبُّونَ اللّهَ] تفرقت است [یُحبِبکُمُ
اللّه]ُ جمع است [تُحِبُّونَ اللّهَ] خدمت شریعت است [یُحبِبکُم اللّه]ُ کرامت حقیقت، خدمت از بنده بخداي برشود و الیه الاشارة بقوله
[إِلَیه یَصعَدُ الکَلِم الطَّیِّب]ُ کرامت از خداي ببنده فرود آید، و هو قوله [وَ رَبَطنا عَلی قُلُوبِهِم] هرچه از بنده شود، تفرقت است بفرض
101 -قرآن- - معلوم، بپراکندگی موصول، هر چه از خداي آید جمع است، پاك باشد بیغرض آزاد باشد از هر علّت، -قرآن- 80
399 [ صفحه 59 ] نظیر اینکه آیت و معنی جمع و - 319 -قرآن- 369 - 210 -قرآن- 279 - 169 -قرآن- 189 - -136-115 قرآن- 148
تفرقت آن است که ربّ العالمین گفت: [وَ لَمّا جاءَ مُوسی لِمِیقاتِنا وَ کَلَّمَه رَبُّه]ُ [جاء موسی] عین تفرقت است، و [کلّمه ربّه] حقیقت
جمع، تفرقت صفت اهل تکوین است و جمع صفت اهل تمکین، موسی در مقام تکوین بود که چون خداي با وي سخن گفت از
حال بحال گشت تا کس در روي وي نتوانست نگریستن و مصطفی اهل تمکین بود و در عین جمع لا جرم در وقت رؤیت و
مکالمت در حال استقامت و تمکّن بماند و یک موي بر اندام وي متغیّر نگشت، ثمرهي روش موسی با تفرقت اینکه بود که [وَ قَرَّبناهُ
683 نتیجهي - 611 -قرآن- 666 - 136 -قرآن- 586 - نَجِیا] ثمرهي کشش مصطفی در عین جمع اینکه بود که [دَنا فَتَدَلّی]. -قرآن- 79
استفاده از شرح اشعۀ اللّمعات جامی: آخرین درجه دوستی آن است که محبوب را آئینهي خود بیند و نیز خود را آئینهي دوست بیند
تا اینکه شعر وصف حالش بشود: هر گه که در صفاي رخ یار بنگرد || گردد همه جهان بحقیقت مصوّرش چون باز در فضاي دل
32 مفسّرین نوشتهاند: چون در آیت پیش دستور دوستی « أَطِیعُوا اللّهَ وَ الرَّسُولَ » خود نظر کند || بیند چو آفتاب رخ خوب دلبرش
خدا با فرمانبري از پیغمبر [ص] نازل شد منافقین مثل عبد اللّه بن ابی و دیگران گفتند: محمّد دوستی خدا را با فرمان خود یکی
دانسته و میخواهد مردم او را مانند عیسی دوست بدارند. در جواب گفتگوي آنها اینکه آیه نازل شد که اطاعت از پیغمبر براي
در « فَاتَّبِعُونِی- الخ » 35 سخن ما: آیت 31 - اطاعت از خدا و رسیدن نتیجهي آن بخود شما است که آمرزش گناهان باشد. -قرآن- 1
اینکه گفتگوي با مردم توجّه میدهد به یک واکنش که خواه و نخواه اگر دوستی پیدا شد نتیجهي دیگري در دنبال دارد که
فرمانبري از پیغمبر باشد و بهره آن برگشت همان دوستی است بسوي خود مردم و حقیقت دوستی خدا بیداردلی است و توجّه به
آفرینش خداوند و استفاده از آنچه در طبیعت بقدرت او باختیار انسان گذارده شده است و غنیمت شمردن زیبائیها و انواع بهرهها
که هر کس بموجب استعداد مخصوص بخود میتواند نیروي خود را در قسمتی بکار برد و از آن بهرهمند شود، و البتّه وقتی صرف
34 [ صفحه 60 ] از مظاهر طبیعت مفید و شایسته خواهد بود که با اطاعت از رهبر و - وقت و نیرو در بهرهبرداري -قرآن- 18
فرمانرواي آدمی باشد و رهبر انسان در مرتبهي اوّل عقل او است و در مرتبهي بعد پیغمبر است که به موجب حکم عقلاید اطاعت
صفحه 38 از 201
کرد از کسی که خردمندتر از همه است و تفوّق فکري و عقلی بر دیگران دارد و مصلحت مردم را بهتر از خودشان تشخیص
میدهد و نتیجهي اینکه دو مرحله مرتبهي سوّم است که دوستی خدا است نسبت بانسان فرمانبردار و دوستدار خدا چون اگر کسی
از راه صالح و شایسته طبق فرمان عقل و شرع باعمال مؤثر در زندگی مشغول شد البتّه هم نتیجهي مادّي از کار خود میبرد و هم در
اجتماع با ارزش و محبوب مردم است و معنی دوستی خدا همین است که شخص در زندگی فردي و اجتماعی منفی و منفور نباشد
و بهرهمند و موفّق باشد و موجودي باشد مؤثر و با ارزش و از کارگران شایسته و صالح در آفرینش خداوند باشد نه انگل و
بیارزش.
[ [سوره آلعمران [ 3]: آیات 33 تا 37
إِن اللّهَ اصطَفی آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبراهِیمَ وَ آلَ عِمرانَ عَلَی العالَمِینَ [ 33 ] ذُرِّیَّۀً بَعضُها مِن بَعض وَ اللّه سَمِیع عَلِیم [ 34 ] إِذ قالَت امرَأَتُ
عِمرانَ رَب إِنِّی نَذَرت لَکَ ما فِی بَطنِی مُحَرَّراً فَتَقَبَّل مِنِّی إِنَّکَ أَنتَ السَّمِیع العَلِیم [ 35 ] فَلَمّا وَضَ عَتها قالَت رَب إِنِّی وَضَعتُها أُنثی وَ
اللّه أَعلَم بِما وَضَعَت وَ لَیسَ الذَّکَرُ کَالأُنثی وَ إِنِّی سَمَّیتُها مَریَمَ وَ إِنِّی أُعِیذُها بِکَ وَ ذُرِّیَّتَها مِنَ الشَّیطان الرَّجِیم [ 36 ] فَتَقَبَّلَها رَبُّها بِقَبُولٍ
حَسَن وَ أَنبَتَها نَباتاً حَسَ ناً وَ کَفَّلَها زَکَرِیّا کُلَّما دَخَلَ عَلَیها زَکَرِیَّا المِحرابَ وَجَ دَ عِندَها رِزقاً قالَ یا مَریَم أَنّی لَک هذا قالَت هُوَ مِن عِندِ
833 معنی لغات: [اصطفی] از مصدر اصطفاء بمعنی برگزیدن و انتخاب کردن - اللّه إِن اللّهَ یَرزُق مَن یَشاءُ بِغَیرِ حِساب [ 37 ] -قرآن- 1
از مصدر « اعیذ » . [ذرّیّۀ] نسل و اولاد [محرّرا] از مصدر تحریر بمعنی آزادکردن. [وضعت] از [ صفحه 61 ] مصدر وضع بمعنی نهادن
شریفترین قسمت هر مجلس و جاي نماز امام جماعت. ترجمه: [مردم بدانند پیغمبران برگزیدگانند « محراب » . اعاذه بمعنی پناهدادن
براي رهبري آدمیان و] 33 خدا از جهانیان برگزید آدم و نوح را و هم اولاد ابراهیم و فرزندان عمران را 34 که دستهاي از آنان
فرزند دستهاي دیگر بود چه خداوند شنوا و دانا است [بارزش مردمان و اینک نشانهي آن] 35 که همسر عمران گفت: خدایا اینکه
فرزند که در شکم دارم نذر پرستشگاه تو کردم پس از من بپذیر که تو شنوائی و دانائی 36 و چون او فرزند بزاد گفت: پروردگارا
فرزند من دختر است و مانند پسر [شایستهي خدمت] نیست و نامش مریم کردم و او و فرزندان او را از آسیب دیو بپناه تو میسپارم.
37 ولی خداوند بهتر دانست که او چه زائیده است و آن را بخوبی پذیرفت و بنکوئی پرورش داد و سرپرستی او زکریّا کرد تا که هر
گاه بنماز گاه او میرفت نزد او خوردنی میدید و میپرسید: اینکه از کجا برایت رسید! او میگفت از پیشگاه خدا که او بهر که
33 مجمع: مفسّرین نوشتهاند: امتیاز آدم همان بود که مورد سجدهي « إِن اللّهَ اصطَفی » : خواهد بیشمار روزي دهد. سخن مفسّرین
ملائکه شد و در بهشت جاي گرفت و پدر همهي مردم و پیغمبران بود و پیغمبر بود بر همهي مردم، امتیاز نوح زیادي عمر بود که
شیخ الانبیاء نامیدند و بدعاي او طوفان شد، کشتی ساخت و پدر بشر پس از طوفان است و آل ابراهیم مقصود خود ابراهیم است که
از آتش نمرود نجات یافت و خلیل اللّه نامیده شد و هم اولاد ابراهیم علیه السّلام که حضرت پیغمبر [ص] باشد و دیگر پیغمبران که
39- از اولاد او بودند و دیگر مؤمنین را هم گفتهاند، آل عمران مقصود موسی و عیسی است که رهبران بشر بودهاند. -قرآن- 15
فخر: چندین جهت امتیاز براي انبیاء نوشته است و بخصوص براي پیغمبر [ص] ما که نمونهي آن را مینویسیم: 1- قوّت نیروي
و خلاصهي داستان اینکه « قالَت نَملَۀٌ » : سامعه چنانکه در قرآن از سلیمان حکایت کرده است که سخن مورچه را شنید در اینکه آیه
] 139- است که موري در گذرگاه سلیمان بود، برفقایش گفت: همه بلانهي خود روید که سلیمان و قشونش شما را -قرآن- 123
صفحه 62 ] پایمال نکنند، سلیمان شنید و از گفتار او خندهاش گرفت. 2- قوّت شامّه که در قرآن از یعقوب نقل شده است: پیراهن
یوسف را به کنعان میبردند یعقوب گفت: من بوي یوسف مییابم. 3- قوّهي حافظه در پیغمبر خاتم [ص] که در قرآن بآن حضرت
خطاب شده است: خواندن قرآن را بتو میآموزیم و تو فراموش نخواهی کرد. 4- قوّت سرعت حرکت که در قرآن از زبان وزیر
که نتیجه آن است: یک نفر عالم که در حضور سلیمان بود گفت: « أَنَا آتِیکَ بِه قَبلَ أَن یَرتَدَّ إِلَیکَ طَرفُکَ » : سلیمان نقل شده است
صفحه 39 از 201
من ملکهي سبا را بیک چشم بهمزدن حاضر میکنم. و چون نیروي عالم اینکه باشد نیروي خود پیغمبر معلوم است چه اندازه خواهد
34 مجمع: حسن بصري و قتاده گفتهاند: یعنی بعضی کومک و همفکر بعضی دیگر «ٍ ذُرِّیَّۀً بَعضُ ها مِن بَعض » 61- بود. -قرآن- 1
بودهاند در راهنمائی بشر. و دیگران گفتهاند بعضی از نسل و تبار بعضی دیگر بودهاند، و همین معنی را بحضرت صادق نسبت
34 طبري از قتاده: یعنی خدا شنوا و «ٌ وَ اللّه سَمِیع عَلِیم » 33- دادهاند، و در تفسیر إبن عبّاس هر دو معنی نوشته شده است. -قرآن- 1
31 مجمع: معنی دیگر آنکه خدا شنوا و دانا است باستقامت و راستی و منویّات ذرّیهي - دانا است به دعاي مریم و نذر او. -قرآن- 1
« إِذ قالَت امرَأَت عِمرانَ » انبیا که همین موجب فضیلت آنها شد بر دیگران. و نتیجهي معنی قتاده چنین میشود: جملهي اول آیت بعد
34 میشود و معنی آیه اینکه است: خدا شنوا و دانا است بانچه همسر عمران با خداي خود «ٌ سَمِیع عَلِیم » مربوط بآخر آیت پیش
35 ابو الفتوح: همسر عمران سالخورده بود و فرزند نداشت، روزي « ما فِی بَطنِی مُحَرَّراً » 276- 235 -قرآن- 257 - گفت. -قرآن- 203
در سایهي درختی بود دید مرغی بچهي خود را دانه میدهد شوق فرزند در نهادش بجنبید و دلش بسوخت و از خداوند فرزند
خواست، چون حس کرد که بار- دار شده است نذر کرد او را براي خدمت معبد. شعبی گفته است: یعنی او را فقطّ براي -قرآن-
29-1 [ صفحه 63 ] عبادت معیّن کرد، بعضی گفتهاند محرّرا یعنی: آزاد از کارهاي زندگی براي عبادت خدا و نیز گفتهاند یعنی:
خدمتگذار استادان و متصدّیان تدریس در معابد و نقل کردهاند که فرزند را میفرستادند براي خدمت معبد تا بسن رشد میرسید
36 مجمع: عاصم و إبن عامر با ضمّ « بِما وَضَعَت » . خود مختار بود که آنجا بماند یا خارج شود و اگر میماند حق نداشت خارج شود
تا قرائت کردهاند و معنی چنین میشود: خدا داناتر است که من چه فرزندي زائیدم و اینکه جمله گفتار مادر مریم خواهد بود براي
عذرخواهی از دلتنگی جملهي اوّل که گفت: خدایا بچهي من دختر است اینکه جمله را گفت که بفهماند خدا مصلحت تو را بهتر
میداند. و باقی قرّاء بسکون تا خواندهاند و معنی چنین میشود: خدا بهتر میداند که اینکه چه شخصیّتی خواهد داشت و تو که
36 مجمع: مفسّرین نوشتهاند: یعنی آن « وَ لَیسَ الذَّکَرُ کَالأُنثی » 16- شکایت داري دختر است آثار وجودي او را نمیدانی. -قرآن- 1
- صلاحیّت خدمت معبد که در مرد هست در زن نیست، بواسطهي مصونیّت مرد از عوارض زنان، و از اتّهام در آمیزش. -قرآن- 1
33 قتاده گفته است: مرسوم نبوده است خدمت زن در معابد، باین مناسبت گفته است: زن مثل مرد نیست که قابل اینکه جور کار
37 « وَ إِنِّی أُعِیذُها » . باشد. فخر: یعنی من پسر خواستم ولی اینکه دختر که خدا داده است البتّه بهتر است از پسر که من خواستهام
- مجمع: چون نوزادش دختر بود او را از شرّ شیطان بخدا سپرد تا از حوادث و اتّهامات که براي زن بیشتر است سالم بماند. -قرآن- 1
«ٍ بِقَبُول حَسَن » 16- 37 فخر: کلمهي تقبّل مبالغه است در معنی پذیرش که کلمهي قبل آن معنی را نمیفهماند. -قرآن- 1 « فَتَقَبَّلَها » 23
37 مجمع: یعنی با آنکه دختر بود و گمان میبردند که شایسته خدمت پرستشگاه نیست خداوند او را با کمال خوبی براي اینکه کار
21 [ صفحه 64 ] فخر: خادمان معبد - پذیرفت. و از إبن عبّاس نقل شده است: یعنی راهنمائی کرد او را براه نیکبختان. -قرآن- 1
فرزندان هارون و مردمان محترم بودند و چون مریم متولّد شد مادرش او را بپارچهاي پیچید و نزد خادمان معبد برد که اینکه نذر
خدمت در اینجا است و چون عمران پیشواي آنها بود و مرده بود براي پرستاري مریم که یادگار بزرگ پیشوا بود میان آنها اختلاف
37 ابو الفتوح: یعنی او را تمام « وَ أَنبَتَها نَباتاً حَسَ ناً » . شد تا بقید قرعه زکریّا عهدهدار پرستاري او شد و اینکه است معنی قبول حسن
وَ» . 31 فخر: یعنی رشد و نموّ آن نوزاد سریع و زیاد بود و با رشد و صلاح و عفّت بزرگ شد - خلق و راست اندام آفرید. -قرآن- 1
37 ابو الفتوح: عموم قاریها با تخفیف فاء خواندهاند و معنی کردهاند: کفالت کرد زکریّا او را، و بقیّهي قاریهاي کوفه با « کَفَّلَها
15 و از إبن کثیر نقل شده است: با تخفیف و - تشدید فاء خواندهاند و معنی کردهاند: خدا زکریّا را کفیل او قرار داد. -قرآن- 1
کسره فاء خوانده است که معنی چنین میشود: کفیل او زکریّا بود. و از مصحف عبد اللّه مسعود نقل شده است که در آن نوشته
37 مجمع: بالف کوتاه و بدون همزهي « زکریّا » . با همزهي اوّل و معنی میشود: بکفالت و سرپرستی گرفت او را « اکفلها » : بوده است
37 مجمع: زکریّا میدید مریم در « وَجَ دَ عِندَها رِزقاً » .« زکریّاء » آخر قرائت کردهاند و با الف ممدود و همزهي آخر نیز خواندهاند
صفحه 40 از 201
24 از ابو علی جبّائی - زمستان میوههاي تابستانی دارد و در تابستان میوهي زمستانی، و در غیر فصل و تازه در نزد او است. -قرآن- 1
نقل کردهاند: ممکن است مردم براي ارادت بمریم چیزهاي متنوّع میآوردند، و چون زکریّا میآمد آنها را میدید تعجّب میکرد یا
شاك میشد و از او میپرسید، او در جواب میگفت: روزي خدا حساب ندارد. طبري: محمّد بن اسحاق نقل کرده است: سال
تنگ شد و زکریّا از لوازم زندگی مریم عاجز شد، ببنی اسرائیل گفت: من نمیتوانم عهدهدار مریم باشم آنها هم عاجز بودند و
نتوانستند قرعه زدند براي تکفّل او قرعه بنام مردي در آمد یوسف نام که [ صفحه 65 ] نجّار بود و عموزادهي مریم و هرچه از کسب
خود استفاده میکرد میآورد براي مخارج مریم و چون کافی نبود رنج میبرد و مریم او را دلداري میداد که خدا روزي ما را
میرساند و خدا آن را برکت میداد و چون زکریّا میآمد و آنها را میدید میگفت: یوسف اینکه توانائی ندارد که چنین چیزها
« إِن اللّهَ اصطَفی » بیاورد اینها از کجا است! مریم جواب میداد: روزي خدا است که بیحساب است. سخن ما: 1- آیت اوّل
یادآوري میکند: پیروي و اطاعت از پیغمبر که در آیت پیش امر شد بواسطهي امتیازات در عقل و فکر و ساختمان بدنی او و امثال
او است که دیگر پیغمبران باشند. براي روشن شدن مطلب میگوئیم: پایهي آفرینش بر تفاوت در موجودیّت موجودات است، یعنی
افراد هر دستهي از موجودات بیجان و گیاه و حیوان با یکدیگر در تمام خصوصیّات و امتیازات و نواقص مختلف هستند بقول
فلاسفه [وجود مبنی بر تشکیک است]، یعنی در اصل آفرینش همه یکی و در امتیازات بینهایت اختلاف است، چنانکه میبینیم از
یک درخت برگها و میوهها که بیتفاوت یکی هستند باز در بعضی از آنها فرقی دیده میشود، و همین مختصر فرق است که
موجب اختلاف ارزش و شخصیّت و آثار هر موجود است، پس معنی اختیار کردن آدم در مرتبهي اوّل برتري شخصیّت نوعی انسان
است نسبت بدیگر موجودات، و در اشخاص بعد که نوح و آل ابراهیم علیه السّلام و دیگران است امتیازات فردي است، بهمان طور
که یک مخترع یا دانشمند یا پیشوا داراي خصوصیّاتی است که در دیگران نیست و همان موجب برتري او و رسیدن بآن مقام است،
پس آیه اشاره است باین مطلب عمومی نهادي آفرینش که مردان تاریخی و نابغهها داراي امتیازاتی بودهاند و پیغمبران بدرجهي اوّل
در نقل گفتار مادر مریم که نر مثل ماده نیست ممکن است « لَیسَ الذَّکَرُ- الخ » 2- آیت 36 50- اینکه برتري بودهاند. -قرآن- 26
بگوئیم: اشاره است بیک مسئلهي عمومی طبیعی که نر با ماده اختلاف دارد و همانند نیستند اگرچه در اعمال حیاتی برابر هستند و
بموازات یکدگر انجام میدهند لیکن یک موجب تفاوت اصلی در آنها است که اینک توضیح میشود: در موجودات دو -قرآن-
فعل و » 30-13 [ صفحه 66 ] خاصیّت است که یکی کار و جنبش یا انجام عمل است و دیگري پذیرش و قبول، و به اصطلاح فلسفه
که بیشتر خاصیّت جنبش یا انجام عمل و فعل در نر است، و خاصیّت پذیرش و انفعال در ماده است. و آنچه بیشتر خاصیّت ،« انفعال
جنبش و عمل دارد یا نر میتواند انجام دهد و ماده عاجز از آن است و یا نر بیشتر و بهتر میتواند انجام دهد بخصوص در انسان و
همچنین آنچه خاصیّت پذیرش و انفعال در آن بیشتر است یا نر عاجز از آن است و یا ماده بهتر و کاملتر میتواند انجام دهد و اگر
در کارهاي زندگی که مرد و زن انجام میدهند دقّت شود اینکه مسئله بخوبی نمودار است و پارهاي خردهگیریها که اینکه
خصوصیّات بواسطهي محیط و تربیت است و گر نه ممکن است هر دو مساوي تربیت شوند عقیدهاي است نامقبول چون آنچه گفتم
در جامعههاي وحشی که از اصل پیدایش، محیط و تربیت مخصوص نداشتهاند و در حیوانات و وحوش هم اینکه تفاوت دیده
اینکه استفاده میشود که زن و مرد بلکه هر نر و ماده در حیات موازي « لَیسَ الذَّکَرُ کَالأُنثی » میشود. پس میتوان گفت: از جملهي
3- آخر آیه که یادآور شده است: خدا بیحساب روزي میدهد گفتار مفسّرین را نقل 63- هستند ولی مساوي نیستند. -قرآن- 34
کردیم که مطلب غیر متعارف و معجزآسا است لیکن در اصل آیه بچنین چیزي تصریح نشده است و روایت مسلّم هم نیست پس
ممکن است بگوئیم: چون بر خلاف انتظار زکریّا چیزهائی در اختیار مریم بود از او توضیح میخواست او هم اینکه طور جواب
میداد: احساسات مردم و جریان زندگی ممکن است جوري باشد که با حساب و پیشبینی مطابق نشود و سرنوشت آدمی غیر از
[ 35 سورهي نساء از اینکه مقوله سخنی داریم. [ صفحه 67 - حساب او باشد در آیات 34
صفحه 41 از 201
[ [سوره آلعمران [ 3]: آیات 38 تا 41
هُنالِکَ دَعا زَکَرِیّا رَبَّه قالَ رَب هَب لِی مِن لَدُنکَ ذُرِّیَّۀً طَیِّبَۀً إِنَّکَ سَمِیع الدُّعاءِ [ 38 ] فَنادَته المَلائِکَۀُ وَ هُوَ قائِم یُ َ ص لِّی فِی المِحرابِ
أَن اللّهَ یُبَشِّرُكَ بِیَحیی مُصَدِّقاً بِکَلِمَۀٍ مِنَ اللّه وَ سَیِّداً وَ حَصُوراً وَ نَبِیا مِنَ الصّالِحِینَ [ 39 ] قالَ رَب أَنّی یَکُون لِی غُلام وَ قَد بَلَغَنِیَ الکِبَرُ
وَ امرَأَتِی عاقِرٌ قالَ کَ ذلِکَ اللّه یَفعَل ما یَشاءُ [ 40 ] قالَ رَب اجعَل لِی آیَۀً قالَ آیَتُکَ أَلاّ تُکَلِّمَ النّاسَ ثَلاثَۀَ أَیّام إِلاّ رَمزاً وَ اذکُر رَبَّکَ
لفظ داراي یک معنی و عیساي مسیح کلمه اللّه نامیده شده « کلمۀ » : 634 معنی لغات - کَثِیراً وَ سَبِّح بِالعَشِی وَ الإِبکارِ [ 41 ] -قرآن- 1
است، بمناسبت اینکه چون کلمه بدون سابقهي اجزاء و لوازم با حرکت لب و زبان پیدا میشود عیساي مسیح هم در حکم کلمه
است که بیسابقهي ازدواج نر و ماده متولّد شده است و نیز در اصطلاح مسیحیها کلمه را میگویند: یکی از اصول سهگانهي
در مضیقه و تنگی و شخص فاقد تمایل جنسی یا شخص مواظب « حصورا » .« اقنیمی از ثالوث اقدس » آفرینش است و بقول خودشان
از مصدر عقر بمعنی نازائی و سترون بودن زن. « عاقر » . فرزند نو خطّ و جوان و پسر « غلام » . و خوددار از اعمال شهوات نفسانی
باین هنگام زکریّا [که براي مریم چنین برتري » بصبح و بامداد رفتن، سحر خیزيکردن. ترجمه: 38 « ابکار » . اول تاریکی شب «ّ عشی »
دید] گفت: پروردگارا از پیشگاه خود فرزندي پاك و شایسته بمن عنایت کن چه تو میشنوي دعا را 39 او که در محراب بنماز
ایستاده بود فرشتگانش آواز کردند: همانا خداوند بیحیی نام فرزندي نویدت میدهد که آقائی بود کلمهي حق راستشمار، و از
خواستهها پرهیزگار و پیغمبري و الامقام. 40 زکریّا گفت: پروردگارا چگونه فرزندم آید که بپیري رسیدهام و همسرم سترون [
بمن بنما، خدا « بارداري زنم » صفحه 68 ] باشد! پاسخ شنید: چنین بود ولی خدا آنچه خواهد کند. 41 او گفت: پروردگارا نشانه
گفت: نشانهات آنکه تا سه روز جز برمز سخن نگوئی و بسیار یاد پروردگار خود کن و ببامداد و خفتن بتسبیح باش. سخن مفسّرین:
38 ابو الفتوح نوشته است: مالک بن انس روایت کرده است که پیغمبر فرمود: هر مردي که بمیرد و نسلی صالح رها « ذُرِّیَّۀً طَیِّبَۀً »
کند، خداي جل و علا بهر عملی صالح که ایشان کنند هم چندان ثواب که ایشان را دهد او را بدهد بیآنکه از ثواب ایشان چیزي
26- 39 حمزه و کسائی و خلف، فنادیه قرائت کردهاند، با یا بصورت فعل مذکّر. -قرآن- 1 « فَنادَته المَلائِکَۀُ » 37- بکاهد. -قرآن- 15
39 ابو الفتوح نوشته است: جاي نماز را «ِ یُصَلِّی فِی المِحراب » .« فناداه جبرئیل » : ابو الفتوح: از مصحف عبد اللّه مسعود نقل کرده است
محراب خواند که آن جایگاه کارزار است با شیطان ایستادن تو در محراب رغم شیطان بود پس آن جاي آلت کارزار شیطان بود. -
را با امالهي الف یعنی متمایل به صورت صداي بالا خوانده است، و دیگران با « محراب » 28 و إبن عامر در همهي قرآن - قرآن- 1
39 مجمع: إبن عامر و حمزه با کسر و صداي زیر در همزه « أَن اللّهَ یُبَشِّرُكَ » . تفخیم الف یعنی بصورت الف کامل قرائت کردهاند
از مصدر بشارت قرائت « یبشر » قرائت کردهاند و بقیّه با فتح و زبر همزه خواندهاند. و حمزه و کسائی با فتح یا و سکون با و ضم شین
کردهاند و با ضم یا و سکون با و کسر شین از مصدر ابشار نیز قرائت شده است و قرائت بقیّهي قرّاء با ضم یا و فتح با و تشدید و
39 فخر: 1- ممکن است مقصود اینکه باشد: او را یحیی نام بگذار 2- زکریّا « بِیَحیی » 30- کسر شین است از مصدر تبشیر. -قرآن- 1
[ 11 [ صفحه 69 - مطلّع بوده است که پیغمبري بنام یحیی خواهد آمد باو بشارت دادند که یحیاي پیغمبر فرزند تو است. -قرآن- 1
39 طبري: بعضی از اهل بصره که عالم بلغات عرب بوده است کلمه را کتاب معنی کرده بمناسبت سخن عرب که «ِ بِکَلِمَۀٍ مِنَ اللّه »
یعنی فلان کس چنین کلمهاي براي من خواند یعنی چنین قصیدهاي ولی اینکه ترجمهي قرآن است « انشدنی فلان کلمۀ کذا » : گوید
27 مجمع: همهي مفسّرین گفتهاند مقصود عیسی بن مریم است مگر ابو عبیده که گفته است مقصود کتاب - برأي خود. -قرآن- 1
خدا است چون عرب قصیده را کلمه مینامد اگرچه مفصّل باشد و جهت اینکه عیسی کلمه نامیده شده است: 1- بکلام خدا موجود
شده است نه بوسیلهي پدر. 2- همانطور که کلمه و کلام وسیلهي رهنمائی است عیسی هم وسیلهي رهنمائی است و بهمان مناسبت
که روح اللّه نامیده شده است بواسطهي زنده شدن دین مردم باو مانند روح که بدنها بآن زنده است. فخر: پنج معنی براي کلمه
صفحه 42 از 201
نوشته است که معانی نزدیک بیکدیگر است، و مناسب همان است که عیسی کلمهاي است و بمنزلهي گفتاري است از خدا نه مثل
39 ابو الفتوح نوشته است: قتاده گفت: سیّد عالم و ورع باشد سعید جبیر گفت: حلیم « وَ سَیِّداً » . دیگران مخلوقی با وسائل طبیعی
14 مجاهد گفت: آن بود که بنزدیک خداي - باشد. ضحّاك گفت: پرهیزگار باشد عکرمه گفت: آن بود که خشم نگیرد. -قرآن- 1
حسود آقا نخواهد شد. خلیل گفت: مطاع باشد. « فان الحسود لا یسود » گرامی باشد. سفیان ثوري گفت: آن بود که حسد نبرد
زجّاج گفت: آن بود که در خصال خیر بر سر آمده بود. احمد بن عاصم گفت: آن بود که قناعت کند بآنچه او قسمت کرده باشد.
آنکه « المتوکّل علی اللّه » : آنکه تسلیم بفرمان خدا باشد. محمّد بن علی التّرمذي گفت « الرّاضی بقضاء اللّه » : ابو بکر ورّاق گفت
توکّل بر خدا کند ابو یزید بسطامی گفت: بلند همت بود از آنکه با خود حدیث دنیا کند و گفتهاند: آن بود که بخیل نباشد. جابر
بن عبد اللّه انصاري روایت کند که رسول علیه السّلام بنی سلمۀ را گفت: سیّد شما کیست! گفتند: جدّ بن قیس با آنکه بخیل است.
عمرو إبن » رسول علیه السّلام گفت: [ صفحه 70 ] کدام درد است از بخل بیدرمانتر ولی سیّد شما آن مرد پیچیده موي بنام
الجموح است. عبد اللّه عبّاس گفت: با رسول علیه السّلام نشسته بودیم جماعتی درآمدند بر ایشان اثر و جامهي سفر بود گفتند: یا
رسول اللّه در امّت تو سیّد بباشد! گفت: بلی مردي که او را مالی بود و سخاي، و با درویشان نزدیک باشد و مردم از او کم شکایت
39 بیشتر مفسّرین معنی کردهاند: خوددار از آمیزش با زنان بود بعضی از فقهاء خواستهاند از اینکه جمله استفاده « وَ حَصُوراً » . کنند
کنند که اینکه روش نیکو است چون یحیی بآن ستوده شده است و جواب دادهاند آنچه براي ملّتهاي پیشین نیکو بوده است لازم
40 طبري: «ُ قالَ رَب أَنّی یَکُ ون » 14- نیست براي ما هم پسند باشد [رسائل شیخ مرتضاي انصاري مبحث اصالۀ البرائۀ]. -قرآن- 1
عکرمه و سدّي گفتهاند: چون بزکریّا بشارت دادند شیطان نزد او رفت و گفت: اینکه بشارت از شیطان بود و تو را مسخره کرد و
و احتمال « اجعَل لِی آیَۀً » : اگر از جانب خدا بود مثل دیگر وقتها بتو الهام میشد او براي آرامش خاطر اظهار تعجّب کرد و گفت
310- 31 -قرآن- 291 - است که پرسش و تعجّب زکریّا براي آن بود که از همین زن یا از زن دیگر فرزند خواهد داشت. -قرآن- 1
40 ظاهر اینکه جمله آن است که پیري بمن رسید ولی اینجور استعمال در کلام عرب زیاد است که بعکس تعبیر « وَ قَد بَلَغَنِیَ الکِبَرُ »
یعنی: ستارهي ثریّا نمودار شد و چوب بر آفتابپرست نشست « طلع الثّریّا و انتصب العود علی الحرباء » : 30 مثل - میکنند. -قرآن- 1
در صورتی که مقصود اینکه است: آفتابپرست بر چوب نشست. و در اینکه جمله هم ظاهرا مقصود آن است که من به پیري
رسیدهام. و عمر زکریّا را از نود و دو سال تا صد و بیست سال نوشتهاند که در موقع بشارت خودش باین پیري و همسرش نود و
1- زبان زکریّا [ 28 [ صفحه 71 - 41 فخر: اینکه آیه را بسه جور تفسیر کردهاند: -قرآن- 1 « أَلّا تُکَلِّمَ النّاسَ » . هشت ساله بوده است
بند شد که تا سه روز نتوانست سخن بگوید مگر برمز و اشاره. 2- نظر ابو مسلم است که چون زکریّا نشانهاي خواست براي درستی
و پیدایش اینکه خبر خوش باو گفتند: نشانه آن است تو مأمور شوي که با کسی سخن نگوئی مگر به رمز که هر وقت بتو دستور
رسید مشغول ذکر و تسبیح باش و با کسی سخن مگو و احتیاجات خود را برمز بفهمان بدانکه آن موقع فرزند براي تو پیدا شده
است. 3- از قتاده نقل شده است: در مجازات اینکه تعجّب و پرسش گرفتار شد بآزاري که زبانش بند شد و نتوانست سخن بگوید.
41 مجمع: اینکه معجزهي « وَ اذکُر رَبَّکَ » 15- 41 فخر: با ضم واو و میم و با فتح هر دو نیز قرائت شده است. -قرآن- 1 « إِلّا رَمزاً »
بیشتري است که نتواند با مردم سخن بگوید ولی بداند که در ذکر خدا آزاد است. بعضی گفتهاند: مقصود اینکه است که روزه
20 فی ظلال: گرچه زکریا در نوید بفرزند دو دل نبود ولی براي آرامش دل - بگیرد چون در روزه باشاره سخن میگفتند. -قرآن- 1
خود نشانهاي نمودار خواست تا او که پیغمبر است از دو دلی و خارخارك آدمیان آسوده باشد، اینکه بود که باید تا سه روز زبانش
در سخن گفتن با مردم بند باشد و چون دل او بسوي حق شد زبانش بذکر خدا باز میشود. سخن ما: 1- دنبالهي فرمان بمتابعت
پیغمبر و اعلام به اینکه که پیغمبران برگزیدگان هستند با اینکه آیات بیاد میآورد سوابق آنها را که مسیحیهاي آن روز از آن اطّلاع
داشتند و یهود هم کم و بیش تصدیق داشتند تا معلوم شود آنهائی که به مقام نبوّت رسیدهاند بشهادت تاریخ گذشتگان داراي امتیاز
صفحه 43 از 201
و برگزیدگی از جانب خدا بودهاند. 2- از نظر سوابق تاریخی که با سوادها از آن مطّلع بودند و آن را باور داشتند یادآوري میشود
که در طبیعت برخلاف مرسوم و عادت همیشگی ممکن است حوادثی بقدرت خداوند نمودار شود که قابل پیشبینی نباشد مانند
[ پیدایش یحیی از پیرمرد و پیرزن سترون که خودشان همچنین انتظاري نداشتند. [ صفحه 72
[ [سوره آلعمران [ 3]: آیات 42 تا 43
وَ إِذ قالَت المَلائِکَۀُ یا مَریَم إِن اللّهَ اصطَفاك وَ طَهَّرَك وَ اصطَفاك عَلی نِساءِ العالَمِینَ [ 42 ] یا مَریَم اقنُتِی لِرَبِّک وَ اسجُدِي وَ ارکَعِی
از مصدر قنوت بمعنی فرمانبردن بنماز ایستادن از سخن خودداري کردن براي « اقنتی » : 203 معنی لغات - مَعَ الرّاکِعِینَ [ 43 ] -قرآن- 1
خدا فروتن شدن. ترجمه: [مریم را کار بآن جا کشید که] 42 روزي فرشتگان باو گفتند: اي مریم خدا تو را برگزید [تا مادر مسیح
باشی] و از هر پلیدي پاکت کرد و بر همهي زنان جهان برترت نمود. 43 اي مریم براي پروردگار خود فروتن باش و سجدهي او کن
مکرّر شده است ما دو جور معنی کردیم و « اصطفاك » 42 چون جملهي «ِ إِن اللّهَ اصطَفاك » : و با دگران برکوع باش. سخن مفسّرین
43 طبري: اینکه جمله و جملهي بعد را خشوع « و اسجدي » 41- معلوم شد که از زجّاج نیز همین دو معنی نقل شده است. -قرآن- 15
و خضوع در عبادت بطور کلّی معنی کرده است. فخر: چون حالت سجود بقرب خداوند نزدیکتر است در جمله مقدّم گفته شده
43 مجمع: احتمال دادهاند که مقصود امر بمتابعت سایرین باشد در عبادت و نماز جماعت نیز معنی کردهاند « مَعَ الرّاکِعِینَ » . است
22 سخن ما در اینکه دو آیه همان است که در ترجمه بآیات - یعنی بصورت نماز جماعت با دیگران رکوع و سجود کن. -قرآن- 1
[ پیش ارتباط دادیم