فصل هفتم : از کوفه تا شام
7 / 1روانه کردن خاندان پیامبر صلّی الله علیه وآله وسلّم به شام
اشاره
تاریخ الطبری به نقل از عوانه بن حَکَم کَلْبی : هنگامی که حسین علیه السلام کشته شد و بار و بُنه و اسیران را تا کوفه آوردند و نزد عبید اللّه بردند ، در همان هنگام که محبوس بودند ، سنگی در زندان افتاد که نوشته ای به آن آویخته بود . در نوشته چنین آمده بود : «پیکی ، واقعه شما را در فلان روز برای یزید بن معاویه برده است . آن ، فلان مدّت در راه است و در فلان روز هم باز می گردد . اگر صدای اللّه أکبر شنیدید ، یقین کنید که کشته می شوید و اگر صدایی نشنیدید ، در امان هستید ، إن شاء اللّه !» . دو سه روز پیش از آمدن پیک ، سنگی در زندان افتاد که نوشته ای با چاقویی همراهش بود و در نوشته چنین آمده بود : «وصیّت کنید و کارهایتان را یادآور شوید که فلان روز ، چشم به راه پیک هستند» . پیک آمد و صدای «اللّه أکبر» شنیده نشد و نوشته ای آمد که : «اسیران را به سوی من بفرست» . عبید اللّه بن زیاد ، مُحَفِّز (1) بن ثَعلَبه و شمر بن ذی الجوشن را فرا خواند و گفت : اثاث [و اهل و عیال] و سرِ حسین را به سوی امیر مؤمنان ، یزید بن معاویه ، ببرید .
1- . این نام با صورت های گوناگونی آمده است : محفّر ، محقن ، مخفر ، محقر ، محفز و مجفز و بیشتر «محفّز» نقل شده که ظاهرا همین درست باشد .
تاریخ الطبری عن أبی مخنف :دَعا [عُبَیدُ اللّه ِ بنُ زِیادٍ] زَحرَ بنَ قَیسٍ ، فَسَرَّحَ مَعَهُ بِرَأسِ الحُسَینِ علیه السلام ورُؤوسِ أصحابِهِ إلی یَزیدَ بنِ مُعاوِیَهَ ، وکان مَعَ زَحرٍ أبو بُردَهَ بنُ عَوفٍ الأَزدِیُّ وطارِقُ بنُ أبی ظَبیانَ الأَزدِیُّ ، فَخَرَجوا حَتّی قَدِموا بِهَا الشّامُ عَلی یَزیدَ بنِ مُعاوِیَهَ . (1)
الطبقات الکبری (الطبقه الخامسه من الصحابه) :قَدِمَ رَسولٌ مِن قِبَلِ یَزیدَ بنِ مُعاوِیَهَ یَأمُرُ عُبَیدَ اللّه ِ أن یُرسِلَ إلَیهِ بِثَقَلِ الحُسَینِ علیه السلام ومَن بَقِیَ من وُلدِهِ وأهلِ بَیتِهِ ونِسائِهِ . فَأَسلَفَهُم أبو خالِدٍ ذَکوانُ عَشَرَهَ آلافِ دِرهَمٍ ، فَتَجَهَّزوا بِها . (2)
الأخبار الطوال :إنَّ ابنَ زِیادٍ جَهَّزَ عَلِیَّ بنَ الحُسَینِ علیه السلام ومَن کانَ مَعَهُ مِنَ الحَرَمِ ، ووَجَّهَ بِهِم إلی یَزیدَ بنِ مُعاوِیَهَ مَعَ زَحرَ بنِ قَیسٍ ومِحقَنِ بنِ ثَعلَبَهَ وشِمرِ بنِ ذِی الجَوشَنِ . (3)
الأمالی للصدوق عن حاجب بن زیاد :أمَرَ [عُبَیدُ اللّه ِ بنُ زِیادٍ] بِالسَّبایا ورَأسِ الحُسَینِ علیه السلام فَحُمِلوا إلَی الشّامِ ، فَلَقَد حَدَّثَنی جَماعَهٌ کانوا خَرَجوا فی تِلکَ الصُّحبَهِ : أنَّهُم کانوا یَسمَعونَ بِاللَّیالی نَوحَ الجِنَّ عَلَی الحُسَین علیه السلام إلَی الصَّباحِ . (4)
تاریخ الطبری عن الغاز بن ربیعه الجرشی :إنَّ عُبَیدَ اللّه ِ أمَرَ بِنِساءِ الحُسَینِ وصِبیانِهِ فَجُهِّزنَ ، وأمَرَ بِعَلِیِّ بنِ الحُسَینِ فَغُلَّ بِغُلٍّ إلی عُنُقِهِ ، ثُمَّ سَرَّحَ بِهِم مَعَ مُحَفِّزِ بنِ ثَعلَبَهَ العائِذِیِّ عائِذَهِ قُرَیشٍ ، ومَعَ شِمرِ بنِ ذِی الجَوشَنِ ، فَانطَلَقا بِهِم حَتّی قَدِموا عَلی یَزیدَ ، فَلَم یَکُن عَلِیُّ بنُ الحُسَینِ یُکَلِّمُ أحَدا مِنهُما فِی الطَّریقِ کَلِمَهً حَتّی بَلَغوا . (5)
1- . تاریخ الطبری : ج 5 ص 459 ، أنساب الأشراف : ج 3 ص 415 ، تاریخ دمشق : ج 18 ص 445 ، البدایه والنهایه : ج 8 ص 191 وراجع : الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 576 والمنتظم : ج 5 ص 341 وتذکره الخواصّ : ص 260 .
2- . الطبقات الکبری (الطبقه الخامسه من الصحابه) : ج 1 ص 485 وراجع : تهذیب التهذیب : ج 6 ص 429 وسیر أعلام النبلاء : ج 3 ص 309 والردّ علی المتعصّب العنید : ص 45 .
3- . الأخبار الطوال : ص 260 ، بغیه الطلب فی تاریخ حلب : ج 6 ص 2631 .
4- . الأمالی للصدوق : ص 230 الرقم 242 ، روضه الواعظین : ص 210 ، بحار الأنوار : ج 45 ص 155 وراجع : هذه الموسوعه : ج 7 ص 380 (الفصل الثانی : ما ظهر من الآیات / نیاحه الجنّ) .
5- . تاریخ الطبری : ج 5 ص 460 ، تاریخ دمشق : ج 57 ص 98 ، الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 576 ، البدایه والنهایه : ج 8 ص 194 وفیه «محقر بن ثعلبه العائذی» وکلاهما نحوه .
تاریخ الطبری به نقل از ابو مِخنَف : عبید اللّه بن زیاد ، زَحْر بن قیس را فرا خواند و سرِ حسین علیه السلام و سرهای یارانش را همراه او برای یزید بن معاویه فرستاد . همراه زَحْر ، ابو بُرده بن عوف اَزْدی و طارق بن ابی ظَبیان اَزْدی نیز بودند و آنان با آن سرها رفتند تا در شام بر یزید بن معاویه وارد شدند .
الطبقات الکبری (الطبقه الخامسه من الصحابه) :پیکی از سوی یزید بن معاویه آمد که به عبید اللّه فرمان می داد تا اثاث حسین علیه السلام و باقی ماندگان خاندان و فرزندان و زنان او را به سوی یزید ، روانه کند . ابو خالد ذَکوان ، پیشاپیش ، ده هزار درهم به آنان داد و با آن ، توشه سفر فراهم کردند .
الأخبار الطّوال :ابن زیاد ، علی بن الحسین (زین العابدین) علیه السلام را و هر کس را از حَرَم که با او بود ، سوار کرد و آنان را همراه زَحر بن قیس و مِحقَن بن ثَعلَبه و شمر بن ذی الجوشن به سوی یزید بن معاویه روانه کرد .
الأمالی ، صدوق به نقل از دربان ابن زیاد : عبید اللّه بن زیاد ، فرمان داد تا اسیران و سر حسین علیه السلام را به شام ببرند . گروهی از آنان که با آن کاروان رفته اند ، برایم گفتند که شب ها تا صبح ، صدای نوحه گری جنّیان را بر حسین علیه السلام می شنیدند .
تاریخ الطبری به نقل از غاز بن ربیعه جُرَشی : عبید اللّه فرمان داد که زنان حسین علیه السلام و کودکانش را آماده کنند و فرمان داد تا علی بن الحسین (زین العابدین) علیه السلام را تا گردن در زنجیر کنند . سپس آنان را با مُحفِّز بن ثَعلَبه عائِذی (از تیره عائذه قریش) و شمر بن ذی الجوشن ، روانه کرد . آن دو ، کاروان را آوردند تا نزد یزید آمدند . علی بن الحسین علیه السلام در طول راه ، با آن دو ، کلمه ای سخن نگفت تا [به شام ]رسیدند .
الإرشاد :إنَّ عُبَیدَ اللّه ِ بنَ زِیادٍ بَعدَ إنفاذِهِ بِرَأسِ الحُسَینِ علیه السلام أمَرَ بِنِسائِهِ وصِبیانِهِ فَجُهِّزوا ، وأمَرَ بِعَلِیِّ بنِ الحُسَینِ علیه السلام فَغُلَّ بِغُلٍّ إلی عُنُقِهِ ، ثُمَّ سَرَّحَ بِهِم فی أثَرِ الرَّأسِ مَعَ مُجفِرِ (1) بنِ ثَعلَبَهَ العِائِذِیِّ وشِمرِ بنِ ذِی الجَوشَنِ ، فَانطَلَقوا بِهِم حَتّی لَحِقوا بِالقَومِ الَّذینَ مَعَهُمُ الرَّأسُ . ولَم یَکُن عَلِیُّ بنُ الحُسَینِ علیه السلام یُکَلِّمُ أحَدا مِنَ القَومِ فِی الطَّریقِ کَلِمَهً حَتّی بَلَغوا . (2)
تاریخ الیعقوبی :اُخرِجَ عِیالُ الحُسَینِ علیه السلام ووُلدُهُ إلَی الشّامِ ، ونُصِبَ رَأسُهُ عَلی رُمحٍ . (3)
مقاتل الطالبیّین :حُمِلَ أهلُهُ [أی أهلُ الحُسَینِ علیه السلام ] أسری ، وفیهم : عُمَرُ ، وزَیدٌ ، وَالحَسَنُ ، بَنُو الحَسَنِ بنِ عَلِیِّ بنِ أبی طالِبٍ علیه السلام ، وکانَ الحَسَنُ بنُ الحَسَنِ بنِ عَلِیٍّ قَدِ ارُتثَّ (4) جَریحا فَحُمِلَ مَعَهُم ، وعَلِیُّ بنُ الحُسَینِ علیه السلام الَّذی اُمُّهُ اُمُّ وَلَدٍ (5) ، وزَینَبُ العَقیلَهُ ، واُمُّ کُلثومٍ بِنتُ عَلِیِّ بنِ أبی طالِبٍ ، وسُکَینَهُ بِنتُ الحُسَینِ . (6)
نور القبس المختصر من المقتبس :لمّا حَمَلَ عُبَیدُ اللّه ِ بنُ زِیادٍ وُلدَ الحُسَینِ بنِ عَلِیٍّ وحَرَمَهُ إلی یَزیدَ بنِ مُعاوِیَهَ شَیَّعَهُم جَمعٌ مِن أهلِ الکُوفَهِ، فَلَمّا بَلَغُوا النَّجَفَ وَقَفوا لِتُودیعِهِم فَأنشَأَتْ اُمُّ کُلثُومٍ بِنتَ عَلِیِّ بنِ أبی طالِبٍ : ماذا تَقولونَ إن قالَ النَّبِیُّ لَکُمماذا فَعَلتُم وأنتُم آخِرَ الاُمَمِ بِأَهلِ بَیتی وأَنصاری ومَحرَمَتیمِنهُم اُساری وقَتلی ضُرِّجوا بِدَمِ ما کانَ هذا جَزائی إذ نَصَحتُ لَکُمأن تَخلُفونی بِسوءٍ فی ذَوی رَحِمی وَالشِّعرُ لِأَبِی الأَسوَدِ . قالَ : (رَبَّنَا ظَلَمْنَا أَنفُسَنَا وَإِن لَّمْ تَغْفِرْ لَنَا وَ تَرْحَمْنَا لَنَکُونَنَّ مِنَ الْخَسِرِینَ ) (7) . (8)
1- . کذا فی المصدر وإعلام الوری ، وفی مثیر الأحزان وبحار الأنوار : «مخفر» .
2- . الإرشاد : ج 2 ص 119 ، إعلام الوری : ج 1 ص 473 ، مثیر الأحزان : ص 96 نحوه ، بحار الأنوار : ج 45 ص 130 ؛ جواهر المطالب : ج 2 ص 293 نحوه .
3- . تاریخ الیعقوبی : ج 2 ص 245 .
4- . ارْتُثَّ : أی حُمل من المعرکه رثیثا ، أی جریحا وبه رمق (الصحاح : ج 1 ص 283 «رثث») .
5- . راجع : ج 1 ص 258 (القسم الأوّل / الفصل الخامس / شهر بانو) و ص 328 (القسم الأوّل / الفصل السادس / علیّ الأوسط زین العابدین علیه السلام ) .
6- . مقاتل الطالبیّین : ص 119 .
7- . الاعراف :23 .
8- . نور القبس المختصر من المقتبس : ص 9 .
الإرشاد :عبید اللّه بن زیاد ، پس از روانه کردن سر حسین علیه السلام ، فرمان داد که زنان و کودکانِ او را آماده کنند و فرمان داد تا علی بن الحسین (زین العابدین) علیه السلام را تا گردن در بند کنند . آن گاه ، آنان را با مُجفِر بن ثَعلَبه عائذی و شمر بن ذی الجوشن ، در پی سر ، روانه کرد . آنان رفتند تا به حاملان سر رسیدند و علی بن الحسین علیه السلام در راه ، کلمه ای با آنان سخن نگفت تا [به شام] رسیدند .
تاریخ الیعقوبی :خانواده حسین علیه السلام و فرزندانش را به سوی شام بردند و سر حسین علیه السلام را بر نیزه کردند .
مقاتل الطالبیّین :خاندان حسین علیه السلام را مانند اسیران بردند . در میان آنان ، عمر ، زید و حسن ، فرزندان حسن بن علی بن ابی طالب علیه السلام نیز بودند . حسن بن حسن بن علی علیه السلام در معرکه ، زخمی شده بود و با آنان ، برده می شد . علی بن الحسین علیه السلام که مادرش اُمّ وَلَد (کنیز فرزنددار) بود ، زینب، عقیله بنی هاشم ، اُمّ کلثوم ، دختر علی بن ابی طالب علیه السلام و سکینه ، دختر حسین علیه السلام نیز با آنان بودند .
4246.المناقب ، ابن شهر آشوب ( به نقل از سلیمان بن مُغَیره ، از مادرش ) نور القبس المختصر من المقتبس :هنگامی عبید اللّه بن زیاد ، خانواده و فرزندان حسین بن علی علیه السلام را به سوی یزید بن معاویه می فرستاد ، گروهی از مردم کوفه ، آنان را بدرقه نمودند . چون به منطقه نجف رسیدند ، برای وداع با آنان ، ایستادند . سپس در این هنگام ، اُمّ کلثوم ، دختر علی بن ابی طالب علیه السلام خواند :
چه پاسخی خواهید داد ، آن گاه که پیامبر صلی الله علیه و آله ، شما را خطاب کند که :
[وای بر شما!] چه کردید ، حال آن که شما ، واپسینْ امّت هستید
با خاندانم و یارانم و ذرّیه ام
که برخی اسیر و برخی در خون تپیده اند؟!
این ، پاداش من نیست ، در اِزای آن که شما را ارشاد کردم
پس از من ، با خاندانم ، بد رفتاری کنید .
شاعر شعر ، ابو الاسود است . سپس گفت : «پروردگارا! ما به خود ، ستم کرده ایم؛ و اگر از ما در نگذری و بر ما رحم ننمایی ، از زیانکاران خواهیم بود» . .
نکتهتفید روایات تاریخ الطبری و تاریخ دمشق والإرشاد للمفید (1) ، أنّه بعد واقعه کربلاء اُرسل الرأس الشریف لسیّد الشهداء ورؤوس سائر الشهداء إلی الشام أوّلاً ، ثم اُرسل الأسری بعد ذلک. ولکنّ هناک عددٌ آخر من الروایات یفید بأنّ رؤوس الشهداء اُرسلت مع الأسری إلی الشام . (2) کما تفید بعض الروایات أنّ الرأس الشریف لسیّد الشهداء بعث إلی دمشق أوّلاً . ثمّ اُرسلت الرؤوس الاُخری بعد ذلک مع الاُسری . (3)
1- . تاریخ الطبری: ج 5 ص 459، تاریخ دمشق: ج 18 ص 445؛ الإرشاد: ج 2 ص 119.
2- . الإقبال: ج 3 ص 89، الملهوف : ص 208، الأمالی للصدوق : ص 230 الرقم 242؛ تاریخ الطبری: ج 5 ص 463، الکامل فی التاریخ: ج 2 ص 576.
3- . الفتوح : ج 5،ص 127، مقتل الحسین علیه السلام للخوارزمی : ج 2 ص 55 .
نکتهبر پایه گزارش تاریخ طبری، تاریخ دمشق و الإرشاد مفید ، پس از واقعه کربلا ، ابتدا سر مقدّس سیّد الشهدا علیه السلام و سایر شهیدان را به شام فرستادند و پس از آن ، اسیران را اعزام کردند ؛ لیکن طبق شماری دیگر از گزارش ها ، سرهای شهدا، همراه با اسیران به شام فرستاده شده اند . برخی گزارش ها هم حاکی از آن اند که سرهای شهیدان ، همراه اسیرانْ اعزام شدند ؛ لیکن سر مقدّس سیّد الشهدا علیه السلام ، پیش از کاروان به دمشق رسید .
توضیحی در باره مسیر کاروان اسیران کربلا ، از کوفه به شام و از شام تا مدینه
اشاره
کاروان اسیران کربلا را پس از انتقال به کوفه ، اندکی نگاه داشتند و سپس به سوی دمشق ، پایتخت حکومت اُمویان ، فرستادند . مسیر حرکت این کاروان ، در کتب تاریخ و سیره ، معیّن نشده است . از این رو ، پیموده شدن هر کدام از مسیرهای میان کوفه و دمشقِ آن روزگار ، محتمل است . برخی خواسته اند با ارائه شواهدی ، حرکت آنان را از یکی از این چند راه، قطعی نشان دهند؛ ولی مجموع قرائن ، ما را به اطمینان کافی نمی رساند . (1) ما ابتدا راه های موجود آن روزگار را بر می شمریم و سپس ، قرائن ارائه شده را بررسی می کنیم . ذکر این نکته پیش از ورود به بحث ، لازم است که میان کوفه و دمشق ، فقط سه راه اصلی بوده است . البتّه هر کدام از این راه ها، در بخشی از مسیر ، فرعی های متعدّد کوتاه و بلندی هم داشته اند که طبیعی است . (2)
مسیر حرکت کاروان اسیران کربلا ، از کوفه به شام
راه نخست : راه بادیه
کوفه ، در عرض جغرافیاییِ حدود 32 درجه و دمشق ، در عرض جغرافیاییِ حدود 33 واقع است . این ، بدان معناست که مسیر طبیعی میان این دو شهر ، تقریبا بر روی یک مدار ، قرار دارد و نیازی به بالا رفتن و پایین آمدن بر روی زمین ، جز در حدّ کسری از یک درجه نیست . بر روی این مدار ، راهی واقع بوده که به «راه بادیه» مشهور بوده است. این مسیر ، کوتاه ترین راه بین این دو شهر است و حدود 923 کیلومتر (3) مسافت داشته است . مشکل اصلی این راه کوتاه ، گذشتن آن از صحرای بزرگ میان عراق و شام است که از روزگاران کهن ، به «بادیه الشام» مشهور بوده است . این مسیر ، برای افرادی قابل استفاده بوده که امکانات کافی (بویژه آب) برای پیمودن مسافت های طولانی میان منزل های دور از همِ صحرا را داشته اند ، هر چند ، گاهی شتاب مسافر ، او را وادار به پیمودن این مسیر می کرده است . گفتنی است در صحراها ، شهرهای بزرگ ، وجود ندارند ؛ امّا این به معنای نبودن راه یا چند آبادی کوچک نیست .
1- . مرحوم حاج شیخ عبّاس قمّی در نَفَسُ المهموم (ص 388) می گوید : بدان که ترتیب منزلگاه هایی که آنان در هر سفر ، در آنها پیاده شدند و خوابیدند و یا [بدون خوابیدن] از آنها گذشتند ، مشخّص نیست و در کتاب های معتبر نیز چیزی گفته نشده است ؛ بلکه در بیشتر آنها ، از سفر اهل بیت [ِ امام علیه السلام] به شام ، سخنی به میان نیامده است .
2- . ر . ک : نقشه شماره 5 در پایان همین مجلد .
3- . فاصله کوفه تا شام به خط کاملاً مستقیم 867 کیلومتر است.
راه دوم : راه کناره فرات
فرات ، یکی از دو رود بزرگ عراق است که از ترکیه سرچشمه می گیرد و پس از گذشتن از سوریه و عراق ، به خلیج فارس می پیوندد . کوفیان ، برای مسافرت به شمال عراق و شام ، از کناره این رود ، حرکت می کردند تا هم به آب ، دسترس داشته باشند و هم از امکانات شهرهای ساخته شده در کناره فرات ، استفاده کنند . گفتنی است لشکرهای انبوه و کاروان های بزرگ که به آب فراوان نیاز داشتند ، ناگزیر از پیمودن این مسیر بودند . (1) این مسیر ، ابتدا از کوفه به مقدار زیادی به سوی شمال غرب می رود و سپس از آن جا به سوی جنوب ، بر می گردد و با گذر از بسیاری از شهرهای شام ، به دمشق می رسد . این راه ، انشعاب های متعدّد داشته و با طول تقریبی 1190 تا 1333 کیلومتر ، جای گزین مناسبی برای راه کوتاه ، امّا سختِ بادیه بوده است . مجموع این راه و راه بادیه را می توان به یک مثلّث ، تشبیه کرد که قاعده آن ، راه بادیه است .
1- . لشکر امیر مؤمنان علیه السلام هم برای نبرد صفّین ، همین مسیر را پیمود .
راه سوم : راه کناره دجله
دجله ، دیگر رود بزرگ عراق است و آن نیز مانند فرات ، از ترکیه سرچشمه می گیرد ؛ امّا از شام نمی گذرد و درگذشته ، برای رفتن به شمال شرق عراق ، از مسیر کناره آن ، استفاده می کرده اند . این راه ، مسیر اصلی میان کوفه و دمشق ، نبوده است و باید پس از پیمودن مقدار کوتاهی از آن ، کم کم به سمت غرب پیچید و پس از طیّ مسیر نه چندان کوتاهی ، به راه کناره فرات پیوست و از آن طریق ، وارد دمشق شد . این مسیر را می توان سه ضلع از یک مستطیل دانست که ضلع دیگر طولیِ آن را راه بادیه و سه ضلع یاد شده آن را : مسافت پیموده شده از کوفه به سمت شمال ، راه پیموده شده به سمت غرب ، و راه پیموده شده به سمت جنوب که بازگشت به بخشی از مسیر پیموده شده قبلی است ، تشکیل می دهند . از این رو ، از همه راه های دیگر ، طولانی تر است و طول آن ، حدود 1545 کیلومتر است . این راه را «راه سلطانی» نامیده اند .
چند نکته قابل توجّه
ما دلیل روشن و گزارش تاریخی معتبر و کهنی برای اثبات عبور کاروان اسیران کربلا از یکی از این سه راه ، در دست نداریم و حدیثی نیز از اهل بیت علیهم السلام در این باره به ما نرسیده است . آنچه در دسترس ماست ، برخی نشانه های جزئی و ناکافی اند که به صورت پراکنده ، در برخی کتاب ها آمده اند ، و نیز قصّه پردازی ها و شرح حال های بی سند و نامعتبری که در کتاب های غیر قابل استناد (مانند مقتل ساختگی منسوب به ابو مِخنَف) ، آمده و سپس در کتاب های دیگر ، تکرار شده اند . (1) اینک ، نشانه های جزئیِ پیش گفته را بررسی می کنیم : 1 . در معجم البلدان که یک کتاب کهن جغرافیایی است در معرّفی بخشی از شهر حَلَب در شام ، آمده است : در غرب شهر و در دامنه کوه جوشن ، قبر محسن بن حسین علیه السلام است که گمان دارند وقتی اسیران [کربلا] را از عراق به دمشق می بردند ، او از مادرش سقط شده است و یا کودکی بوده است همراه آنان که در حَلَب ، در گذشته و همان جا دفن شده است . (2) معلوم است که این گزارش ، در صورت درستی ، عبور کاروان از راه بادیه را نفی می کند (زیرا حَلَب ، در آن مسیر قرار ندارد) ؛ امّا به تنهایی نمی تواند یکی از دو مسیر سلطانی (کناره دجله) و یا کناره فرات را تأیید کند ؛ زیرا این دو راه ، در مسافتی طولانی ، با هم مشترک هستند و منطقه حَلَب ، در مسیر هر دو راه قرار دارد . از سوی دیگر ، به کار رفتن واژه «یزعمون (گمان دارند)» از سوی مؤلّف معجم البلدان ، بر قابل استناد نبودن این پندار ، دلالت دارد ، بویژه آن که فرزندی به نام محسن و یا همسر بارداری از امام حسین علیه السلام در وقایع کربلا ، سراغ نداریم و سخنی از آنها در کتاب های در دسترس ، نیامده است ، و وجود شهرت محلّی ، بر فرض درستی گزارش ، از حدّ یک عقیده عمومیِ معمولی ، فراتر نمی رود . 3 2 . ممکن است برخی بر اساس یکی بودن مسیر بردن سرِ امام حسین علیه السلام و حرکت کاروان اسیران واقعه کربلا ، با استناد به گزارش ابن شهرآشوب که به نقل از نطنزی ، به ماجرای برخورد راهب صومعه با سرِ امام حسین علیه السلام ، در منزل قِنَّسرین (در شمال شام) پرداخته است ، (3) بخواهند عبور از راه سلطانی را اثبات کنند . پاسخ این گروه ، آن است که پیش فرض این استدلال ، یعنی یکی بودن مسیر حرکت کاروان اسیران و سرِ مبارک امام حسین علیه السلام ، مسلّم نیست (4) و این احتمال ، وجود دارد که سر را در شهرها چرخانده باشند ؛ امّا اسیران را از راهی کوتاه تر برده باشند . حتّی در برخی اخبار ، آمده است که سر مطهّر امام علیه السلام را پس از ورود اسرا به شام ، در شهرهای شام نیز گردانیدند ، چنان که در شرح الأخبار آمده است : آن گاه یزید ملعون ، دستور دارد که سرِ حسین علیه السلام را در شهرهای شام و دیگر شهرها بگردانند . (5) مطابق این نقل ، این امکان وجود دارد که سر مطهّر امام علیه السلام ، پس از رسیدن به شام ، به مناطقی چون موصل و نَصیبین هم که در راه سلطانی قرار دارند ، رسیده باشد . از این رو ، احتمال دارد که این گونه حوادثِ گزارش شده ، مربوط به روزگار چرخاندن سر پس از رسیدن اسیران به شام بوده و یا در مسیر حرکت آنان به سوی شام ، اتّفاق افتاده باشد . همین احتمال ، در باره مکان هایی که به «رأس الحسین علیه السلام » موسوم اند ، وجود دارد . ابن شهرآشوب ، در ذکر مناقب امام علیه السلام آورده است : از فضیلت های ایشان (امام حسین علیه السلام ) ، کراماتی است که از مکان هایی که به آنها «رأس الحسین علیه السلام » گفته می شود و از کربلا تا عَسقَلان و در میان آن دو (موصل و نَصیبین و حَماه و حِمْص و دمشق و جز اینها) قرار دارند ، دیده شده است . (6) در باره این مناطق ، علاوه بر این که ابن شهرآشوب ، تصریح نکرده که اسیران یا سر مطهّر ، از آنها گذر داده شده اند ، این احتمال وجود دارد که چون سالیان درازی در قلمرو حکومت های شیعی یا دوستدار اهل بیت علیهم السلام (مانند : آل حَمْدان و فاطمیان) بوده اند ، در آنها به هر دلیل یا انگیزه ای (چه واقعیت ، چه یادبود و چه خواب و ...) ، «رأس الحسین» هایی ایجاد شده باشد ، چنان که رأس الحسینِ موجود در قاهره ، در زمان فاطمیان ، ایجاد شد . افزون بر این ، ماجرای راهب و سر ، برای برخی مکان های دیگر هم ذکر شده که به دلیل بعید بودن تکرار این ماجرا ، گزارش ابن شهرآشوب ، (7) دست خوشِ تعارض می گردد ؛ زیرا یکی از مکان های ذکر شده ، دِیْری در اوایل راه است (8) و با قِنَّسرین که در اواخر راه واقع است ، همخوان نیست . گفتنی است بر فرض صحّت گزارش ابن شهرآشوب نیز ، گذشتن کاروان اسیران از راه سلطانی اثبات نمی شود ؛ زیرا بخشی از راه سلطانی، با راه فرات ، مشترک است و منطقه قِنَّسرین ، در مسیر کناره فرات نیز قرار دارد . البتّه این گزارش ، در صورت درستی ، عبور از راه بادیه را نفی می کند . 3 . به گمان ما و بر خلاف آنچه در عصر اخیر رواج یافته ، گذشتن کاروان اسیران کربلا از راه سلطانی ، کمترین احتمال را دارد ؛ زیرا دورترین راه است و اساسا راهی نیست که برای کاروانی کوچک که به اسارت می روند ، نه برای گردشگردی ، انتخاب شود . افزون بر این که پیموده شدن این راه ، مدرک معتبری ندارد و مستند این قول ، مقتل منسوب به ابو مِخنَف است . (9) از سوی دیگر ، پذیرش عبور از راه طولانیِ سلطانی ، با ماجرای «اربعین» و این که اسیران در بازگشت از شام ، در اوّلین اربعین واقعه عاشورا بر سرِ مزار حسین علیه السلام حاضر شده باشند نیز ناسازگار است . (10) ممکن است گفته شود که قدرت نماییِ دستگاه حاکم ، اقتضا می کرده که اسیران را از درون شهرها عبور دهند و از این رو ، آنان را از راه سلطانی برده اند ؛ امّا این دلیل با بردن اسیران از مسیر کناره فرات نیز سازگار است ؛ زیرا در این مسیر هم شهرهای مهمّی واقع بوده است . افزون بر این ، با چرخاندن سرهای شهدا نیز این قدرت نمایی به انجام می رسیده و به چرخاندن گروهی اندک (در حدّ یک خاندان کوچک و متشکّل از چند زن و کودک) ، نیازی نبوده است ؛ زیرا این کار ، اگر نشانه ضعف حکومت نباشد ، نشانه قدرت آن هم شمرده نمی شود ، بویژه که دستگاه حاکم ، شجاعت و سخنوریِ امام زین العابدین علیه السلام و زینب کبرا علیهاالسلام و دیگر اسیران را در کوفه ، شاهد بوده است . از این رو ، سیاست ، اقتضا داشته که اسیران را از بیراهه ببرند و در شهرها نچرخانند . 4 . بر اساس آنچه گفته شد ، تنها نکته ای که می تواند حرکت کاروان اسیران از راه سلطانی و یا راه کناره فرات را بر راه بادیه ترجیح دهد ، دسترس داشتن به آب رودخانه است که این نیز با توجّه به کوچک بودن کاروان و امکان حمل آب با شتر ، چندان وجه استواری نیست . مؤیّد این نکته ، عدم ذکر جزئیّات سفر و نبودن گزارشی در باره رسیدن کاروان به شهرها و یا دست کم ، یکی دو شهر مهمّ سرِ راه است ، که خود ، نشان از پیمودن مسیر بیابانی و یا حتّی بیراهه است . 5 . برخی شواهد که می توانند موجب ترجیح راه بادیه بر دو راه دیگر گردند ، عبارت اند از : یک . راه کناره فرات و راه سلطانی ، هر دو ، دارای شهرهای بسیاری بوده اند و اگر این راه ها ، مسیر حرکت اسیران می بود ، بایستی نقل هایی از مواجهه مردم این شهرها با کاروانیان یا مشاهده شدن آنان در آن شهرها ، در منابع معتبر می آمد چنان که در کربلا و کوفه و شام ، چنین گزارش هایی وجود دارد ، در حالی که در این باره ، هیچ نقلی نیامده است . بنا بر این ، به نظر می رسد که مسیر حرکت اسیران ، از جایی بوده که کمترین حضور مردمی را داشته که همان مسیر بادیه است . دو . اعتراض هایی که از لحظه شهادت امام حسین علیه السلام علیه حکومت اُمَوی ، حتّی به وسیله برخی طرفداران حکومت و خانواده جنایتکاران ، انجام یافت و بازتابی که واقعه عاشورا در کوفه به وجود آورد ، قاعدتا حکومت را از این که اسیران و سر مطهّر امام علیه السلام را از مسیر شهرها و آبادی های پُرجمعیتْ عبور دهند ، باز می داشت . متن کامل بهایی نیز مؤیّد این مسئله است : مَلاعین که سرِ حسین علیه السلام [را] از کوفه بیرون آوردند ، خائف بودند از قبائل عرب که غوغا کنند و از ایشان ، باز ستانند . پس راهی [را] که به عراق است ، ترک کردند و بیراه می رفتند . (11) سه . سرعت انجام گرفتن کار ، در کارهای حکومتی ، یک اصل است . لازمه رعایت این اصل ، گذر از کوتاه ترین و سریع ترین مسیر بوده است .
1- . از جمله ، ر .ک : طریق الکرام من الکوفه إلی الشام .
2- . معجم البلدان : ج 2 ص 284 و 186 . این مطلب ، در بغیه الطلب فی تاریخ حلب (ج1 ص 411 - 414) ، مفصّل تر آمده است .
3- . المناقب ، ابن شهرآشوب : ج 4 ص 60 .
4- . ر .ک : ص 225 (نکته) .
5- . شرح الأخبار: ج 3 ص 159 .
6- . المناقب ، ابن شهرآشوب : ج 4 ص 82 . در باره «رأس الحسین»های موجود در مناطق مورد اشاره و حتّی خارج از این مناطق و ارزیابی تاریخی آنها ، ر .ک : نگاهی نو به جریان عاشورا : ص355 (مقاله «رأس الحسین و مقام های آن» ، به قلم مصطفی صادقی) .
7- . ر . ک : ص 91 ح 2254 .
8- . ر . ک : ص 97 ح 2258 .
9- . مقتل الحسین علیه السلام المنسوب إلی أبی مخنف: ص 180 .
10- . بویژه آن که این مقتل ، ماجراهای مفصّل و زمانبَری را در ضمن حرکت کاروان اسیران ، آورده است .
11- . کامل بهایی : ج 2 ص 291 .
نتیجه نهایی
به دلیل نبودِ دلایل روشن و قابل اعتماد ، نمی توان اظهار نظر قطعی کرد ؛ ولی با توجّه به نکاتی که گذشت عبور کاروان اسیران کربلا از مسیر بادیه ، احتمال بیشتری را به خود اختصاص می دهد .