گروه نرم افزاری آسمان

مقدمه [از گردآورنده]



[انگیزه جمع آوري]
شاید اگر خاطرات آیت الله پسندیده چاپ نمیشد، سید محمد کمرهاي و خاطراتش نیز در دل تاریخ گم میشدند و کسی این مرد
بزرگ و وطنخواه را نمیشناخت. مردي که در سر، شور آزادي داشت و در دل عشق استقلال. ماجرا از هنگامی آغاز شد که
خاطرات آیت الله سید مرتضی پسندیده (برادر امام خمینی) را براي تصحیح، تنظیم و ویراستاري در دست گرفته و آن را براي چاپ
همان موقع و در خلال انجام آن کار براي نخستینبار به نام سید محمد کمرهاي برخورد کردم. آیت الله «1» . آماده میکردم
سید محمد کمرهاي از رجال صدر مشروطه و از واردین در امور سیاسی بود ... پیشنهاد کردند که » : پسندیده درباره او گفته بود
در خاطرات «. ایشان به وکالت مجلس انتخاب شود ولی ایشان به دلیل اینکه خودش را مافوق این مراتب میدانست زیر بار نرفت
آیت الله پسندیده از پیشنهاد پست ریاست الوزرایی به کمرهاي قبل از کودتاي رضا خان و نیز علاقمندي رضا شاه به مشاوره با او نیز
سخن به میان آمده بود. خواندن این مطالب کافی بود تا سؤالهاي متعددي درباره این رجل سیاسی که ضمنا داماد عمه آقاي
پسندیده و امام خمینی نیز بوده، در ذهنم شکل بگیرد؛ سید محمد کمرهاي که بود؟ و در حوادث مشروطه و پس از آنچه نقشی
داشت؟ در دوره رضا شاه چه کرد و سرانجام و فرجام کارش چه شد؟ و چرا کمتر نامی از او در لابلاي متون تاریخی دیده
میشود؟
این پرسشها مرا واداشت تا درپی کشف شخصیت مجهول کمرهاي بروم و
______________________________
1). این خاطرات در سال 1374 از سوي حوزه هنري سازمان تبلیغات تحت عنوان خاطرات آیت الله پسندیده، (به کوشش محمد )
جواد مرادينیا) منتشر شد.
ص: 36
ابعاد و زوایاي زندگی این همشهري به تاریخ پیوستهام را شناسایی کنم. نتیجه کار در ابتدا رضایتبخش نبود و در کمتر کتاب و منبع
منتشر شدهاي نشانی از او یافت میشد. اطلاعات اندك و قطرهاي بود، اما پس از مدتی همان قطرهها که در کنار یکدیگر قرار
گرفتند، ابعادي از چهره این رجل گمنام را آشکار ساختند.
رضازاده ملک نام کمرهاي را در کنار افرادي همچون سید جمال الدین واعظ اصفهانی، ملک المتکلمین، جهانگیر خان
صوراسرافیل، حیدر خان عمو اوغلی، سلیمان میرزا اسکندري، میرزا سلیمان خان میکده، سید محمد رضا مساوات، علی اکبر
«1» . دهخدا، یحیی میرزا اسکندري و میرزا قاسم خان صوراسرافیل به عنوان بنیانگذاران فرقه اجتماعیون عامیون آورده بود
صفحه 103 از 655
اسماعیل رائین به نقل از میرزا محسن نجمآبادي، کمرهاي و جمعی دیگر، از جمله اسد الله خان ابو الفتحزاده، میرزا سلیمان خان
میکده، حکیم الممالک، سید حسن تقیزاده و ... را به عنوان اعضاي تشکیلات مخفی موسوم به کمیته بین الطلوعین معرفی کرده
این کمیته سرچشمه اصلی حزب دمکرات بود که بهطور طبیعی کمرهاي نیز در شمار اعضاي اصلی آن قرار گرفت. «2» . بود
نویسندهاي دیگر از سازمان مخفی سوسیالدمکرات تهران که در سال 1325 ق براي مبارزه با استبداد و مسلح کردن انقلابیون شکل
گرفت یاد کرده و نام کمرهاي، سید جمال الدین واعظ، ملک المتکلمین، حیدر خان عمو اوغلی، صادق طاهباز ... را در ردیف
«3» . بنیانگذاران آن ذکر کرده بود
با ورود آزادیخواهان به تهران بساط استبداد صغیر جمع و بهجاي آن مشروطه کبیر پهن شد. » : عبد الله مستوفی نوشته بود
آزادیخواهان و بخصوص دمکراتهاي آن روز، دیوان محاسباتی از عمید الحکما و سید ابراهیم خلخالی و سید محمد کمرهاي و
«4» .« مشیر اکرم و از این قماش تشکیل دادند
______________________________
. 1). رضازاده ملک، رحیم، چکیده انقلاب حیدر خان عمو اوغلی، انتشارات دنیا، تهران، 1352 ، ص 43 )
. 2). رائین، اسماعیل، حیدر خان عمو اوغلی، جاویدان، تهران، 1355 ، ص 48 )
. 3). ورهرام، غلامرضا، نظام سیاسی و سازمانهاي اجتماعی عصر قاجار، انتشارات معین، تهران، 1367 ، ص 414 )
. 4). مستوفی، عبد الله، شرح زندگانی من با تاریخ اجتماعی و اداري قاجاریه، ج 2، نشر زوار، تهران، 1343 ، ص 298 )
ص: 37
در منابع دیگر به عضویت کمرهاي در سازمان اتحاد اسلام، مهاجرت به همراه سایر ملیون از تهران به هنگام جنگ جهانی اول و ...
اشاره شده بود: در این میان دو سرفصل را در زندگی کمرهاي برجستهتر از سایر فصول یافتم، یکی جلوگیري از تشکیل مجدد
حزب دمکرات به هنگامی که اعضاي اصلی آن در مهاجرت به سر میبردند و دیگري در مخالفت با قرارداد 1919 م. در این مقطع
بود که دمکراتها به دو دسته تقسیم شدند یکی تشکیلیها که خواهان تشکیل مجدد حزب بودند و دیگر ضد تشکیلیها که
سازماندهی دوباره حزب را با توجه به نبودن اعضاي عمده و اصلی آن نظیر سلیمان میرزا، تقیزاده، مساوات کزازي، کلوب و ... به
صلاح نمیدانستند و کمرهاي رهبر ضد تشکیلیها بود.
پس از انقلاب اکتبر روسیه، هجده تن از دمکراتها که در تهران مانده و یا از مهاجرت به ایران برگشته بودند (از » به نوشته شمیم
جمله ملک الشعراي بهار) تصمیم گرفتند که حزب درهم پاشیده خود را احیا کنند. کمیته مرکزي حزب احیاشده دمکرات با دولت
وثوق الدوله قرار گذاشته بود که انتخابات مجلس چهارم را زودتر آغاز کنند. اما انشعاب حزبی و تشکیل گروه و دسته جدیدي به
نام تشکیلات دمکراتهاي ضد تشکیلی به وسیله سید محمد کمرهاي و یارانش که همگی از اعضاي سابق حزب دمکرات بودند
«1» «. نقشه حزب دمکرات را برهم زد
اوراق دیگر «2» . در همین ایام کمرهاي به عنوان سردسته مخالفین قرار داد، به دستور وثوق الدوله بازداشت و راهی زندان شد
زندگی این سید نیز که به تدریج در مقابلم گشوده میشد جالب توجه بود. در خاطرات مخبر السلطنه خواندم که کمرهاي به دنبال
که البته با دخالت پلیس، «3» قتل شیخ محمد خیابانی، در عین مخالفت دولت مشیر الدوله، در خانهاش براي او مجلس ترحیم گرفت
ناتمام ماند.
______________________________
. 1). شمیم، علی اصغر، ایران و دوره سلطنت قاجار، انتشارات مدبر، چاپ هفتم، تهران، 1375 ، ص 576 )
. 2). رشدیه، شمس الدین، خاطرات سیاسی و تاریخی، انتشارات فردوسی، تهران، 1362 ، ص 198 )
صفحه 104 از 655
. 3). هدایت، مهدیقلی خان (مخبر السلطنه)، طلوع مشروطیت، جام، تهران، 1362 ، ص 227 )
ص: 38
در خاطرات آیت الله پسندیده نیز خوانده بودم که در ماههاي آخر سال 1299 ش سفیر انگلیس پس از آنکه کمرهاي دعوت وي را
براي رفتن به سفارت و ملاقات با سفیر رد کرد، خود شخصا به خانه کمرهاي رفت و به او گفت مطابق آنچه اطلاع یافتم شما بسیار
با درایت هستید و مردم به شما خیلی حسن ظن دارند. ما هم به شما حسن ظن داریم و مایلیم شما بپذیرید که رئیس الوزرا بشوید. و
سفیر وقتی این سخن را «. من موافقم به یک شرط و آن این است که شما در مملکت ما دخالت نکنید » : کمرهاي جواب داده بود
«1» . شنید منزل را ترك کرد و رفت
در خلال تحقیق پیرامون شخصیت کمرهاي، به اسناد لژ بیداري ایران که از خانه محمد علی فروغی به دست آمده بود در حوزه
هنري برخورد کردم. درمیان آن اسناد پرونده چند صفحهاي سید محمد کمرهاي نیز دیده میشد. براساس اطلاعات آن پرونده،
چنانچه لایقم به خدمتگذاري دانند از » : استدعا کرده بود « از کارخانه محترم ماسونري » کمرهاي در تاریخ بیستم ماه صفر 1328 ق
که پس از تصدیق صلاحیت وي توسط پنج تن از اعضاي قدیمی، عضویتاش در جلسه شب هفتم «2» «. پذیرفتن دریغ نفرمایند
«3» . صفر 1329 به تأیید لژ رسیده بود
منابع دیگر، جستهگریخته، خبرهایی از موقعیت و فعالیتهاي وي در دوره رضا شاه دادهاند. براین اساس رضا خان در ابتداي کار
خویش به همکاري و مشورت گرفتن از کمرهاي علاقمند بوده است. اما وي خیلی زود در شمار مخالفان جدي رضا شاه درآمده و
حتی اقدام به تشکیل حزبی معارض به نام ملّیون میکند. به نوشته آیت الله پسندیده، رضا خان در زمان ریاست الوزرایی، از
کمرهاي و چند تن از ملیون دعوت میکند تا براي مشورت به نزد او بروند، کمرهاي دعوت جلسه اول را میپذیرد و میرود. در
آنجا به رضا خان میگوید هر
______________________________
.40 - 1). خاطرات آیت الله پسندیده، پیشین، صص 41 )
2). مرادي نیا، محمد جواد، خمین در گذر تاریخ، نور السجاد، قم، 1380 ، ص 189 . همچنین بنگرید به حمید رضا شاهآبادي، )
. 390 و 461 ، 1380 ، صص 28 ، 1378 ، ص 257 ، ج 2 ، تاریخ آغازین فراماسونري در ایران، تهران، حوزه هنري، ج 1
. 3). همان، ص 190 )
ص: 39
«1» . وقت به مشورت نیاز داشتید به منزل ما بیایید. رضا خان سردار سپه از این حرف بدش آمده و روابطشان از آن پس قطع میشود
ملکه تاج الملوك همسر رضا شاه در خاطرات خویش به نوعی گفته بالا را تأیید کرده است. به نوشته وي یکی از دلایل علاقمندي
رضا خان به دکتر محمد مصدق وزیر مالیه، معاشر و مصاحب بودن وي با ملیونی نظیر سید ابو الحسن خرقانی و آقا سید محمد
«2» «. به همین لحاظ رضا هم براي وزیر مالیه بیش از دیگران اهمیت قائل بود » کمرهاي بود
تغییر روش سیاسی رضا شاه و بروز ویژگیهاي یک دیکتاتور از وي، کمرهاي را در جبهه مخالف وي قرار داد، به صورتی که اقدام
به تشکیل حزب مخفی به نام ملیون کرد. سید جعفر پیشهوري در یادداشتهاي خود نوشته است که یک روز سالار ظفر سنجابی
آیا میدانی همه ماها که اسم آزادیخواهی و میهنپرستی بر روي » (عضو حزب ملیون) به منزلم آمده بدون مقدمه و تعارف گفت
خود گذاشتهایم خائن هستیم ... از ترس مال و مقام و جان خود، روز اول جلو یارو [رضا شاه] را نگرفتند حالا که میگویم آقایان
هنوز کار از کار نگذشته بیایید جلو بیفتید، از ترس صدایشان در نمیآید، گوشهایشان را محکم میگیرند که حرفهاي ما را نشنوند
... به شما بگویم ایران فقط یک مرد درستوحسابی دارد.
صفحه 105 از 655
««3» . گفتم: میدانم، آن هم رئیس حزب ملیون شما، کمرهاي است. گفت: من افتخار دارم و شما هم راست گفتید
تشکیلات ملیون که رهبر آن کمرهاي بود و افرادي مانند حسین خان سالار ظفر سنجابی و فرخی یزدي را در عضویت داشت در
سال 1309 ش شناسایی شد و از هم پاشید. این حزب که دکتر محمد مصدق نیز به آن گرایش داشت تصمیم گرفت که به مناسبت
سر همین موضوع شبنامه عده » . انتخابات آن سال بیانیه مفصلی نوشته به شکل شبنامه در تمام تهران و ایران پخش نماید
______________________________
. 1). خاطرات آیت الله پسندیده، پیشین، ص 42 )
. 2). خاطرات ملکه پهلوي، تاج الملوك پهلوي، بنیاد تاریخ شفاهی معاصر ایران، تهران، به آفرین، 1380 . ص 243 )
261 ، به نقل از یادداشتهاي زندان، جعفر - 3). احزاب سیاسی و انجمنهاي سري در کرمانشاه، ج 1، نشر سها، تهران، صص 263 )
.128 - پیشهوري، صص 131
ص: 40
زیادي دستگیر شدند، فرخی هم از فرصت استفاده کرده به روسیه و از آنجا هم به آلمان فرار نمود. حتی خود آقاي کمرهاي
مرحوم را نیز طوري که خودش نقل میکرد براي چند هفته به شهربانی کشیده بودند؛ میگفت اصرار داشتند محل سالار ظفر را از
من دربیاورند و نیز میگفتند سالار ظفر براي چه نزد شما رفت و آمد میکرده است؟ جواب دادم که اولا من مأمور شهربانی نیستم
«1» «... که جاي اشخاص مظنون را پیدا کرده به شما اطلاع بدهم
این شخص بزرگوار تمام نفوذ و شهرت و توانایی خود را در اختیار حزب گذاشته بود. » پیشهوري همچنین درباره او نوشته است
افراد بدون انتخاب رسمی شخص او را به رهبري پذیرفته، با کمال افتخار از نظراتش پیروي میکردند. قباي رهبري در واقع بر قامت
ایشان برازنده و مناسب بود. به خصوص وضعیت کمرهاي را در آنروز هیچکس نمیتوانست داشته باشد. نظر به سابقه ممتد
آزادیخواهی و پاکدامنی، در خانهاش به روي تمام طبقات اهالی پایتخت باز بود. در اتاق پذیرایی کوچکش از هرکس میتوانست
پذیرایی کند. آنروز از وکلا و تجار، از بزرگ و کوچک، اعضاي دوایر دولتی گرفته تا تجار و طبقات کسبه مختلف بازار بدون
تشریفات خاصی خدمتش رسیده و بدون ملاحظه و نگرانی، دردهاي درونی خود را با ایشان درمیان گذاشته، براي رفع مشکلات،
امور شخصی و اجتماعی خود با ایشان مشورت کرده مساعدت و راهنمایی میخواستند. البته هرکس به فراخور حال خود، جواب
«2» «. شنیده، از اندرزهاي پدرانه ایشان استفاده مینمود
آگاهی از مطالبی که ذکر آن گذشت، تا حدود زیادي پرده از چهره گمنام سید محمد کمرهاي برمیداشت ولی باز هم
نمیتوانست معرف واقعی کارنامه و زمانه او باشد.
در جستجوي پاسخ همین سؤالات بودم که به راهنمایی شخصی خیرخواه از زنده بودن نوه کمرهاي و نشانیاش آگاه شده و خرسند
و مشعوف به خانهاش شتافتم.
______________________________
. 1). همان، ص 271 )
.122 - 2). یادداشتهاي زندان، جعفر پیشهوري، صص 123 )
ص: 41
را در کوچهاي «1» عصر یکی از روزهاي گرم آخر اردیبهشت 1379 زنگ در چوبی خانه قدیمی خانم فخر السادات کمرهاي
بنبست از کوچه پس کوچههاي حاشیه خیابان ري به صدا درآوردم. توسط یکی از پسران بزرگ وي به اتاقی که چند پله از سطح
حیاط پردرخت خانه بالاتر بود راهنمایی شدم. در آنجا پس از ورود حاج خانم کمرهاي و همسر سپید موي و موقّرش، بلافاصله بر
صفحه 106 از 655
سر اصل مطلب رفته و سؤالات خود را مطرح کردم. نوه سید که میشد ویژگیهایی از پدربزرگ را در خلال سخن گفتنش
تشخیص داد در کمال متانت و بزرگواري همه آنها را پاسخ گفت و در پایان خبر از وجود تعدادي دفترچه و سند و مدرك از
مرحوم سید محمد کمرهاي داد. وقتی به درخواست من آنها را آورد، در نگاه اول بر ارزشمندي آنها و نیاز جامعه به آگاهی از این
اطلاعات تاریخی پیبردم. خانم کمرهاي آنها را در اختیارم گذاشت و اجازه داد تا به منظور کمک به درك حقایق تاریخی و رشد
و اعتلاي آرمانها و ارزشهاي ملت ایران، از آن بهرهبرداري شود. مجموعهاي که مطالعه آن، بالاخره بخش عمده چهره مجهول
کمرهاي را بر من معلوم کرد.
درباره این مجموعه
مجموعهاي که توسط نوه سید محمد کمرهاي در اختیار گذاشته شد عبارت بود از:
و آخرین آن به شماره « از دهم جمادي الثانی تا 28 رجب 1335 ق » 1. بیست و نه جلد دفتر یادداشت روزانه که اولین آن، تاریخ
را بر روي «[ تاریخچه از هشتم ذیحجه لغایت 27 ربیع الاول 1339 مطابق با 32 اسد لغایت 16 قوس 1299 [ش » سی و نه و عبارت
در میان دفترها نبود که به گفته خانم کمرهاي به همراه اسناد و «2» ( خود دارد. ده جلد از دفترهاي یادداشت (از شماره 2 تا 11
مدارك ارزشمند دیگر در چند مرحله در دهه بیست به سرقت رفتهاند. از دفاتر موجود تعدادي 28 صفحه و تعدادي دیگر 106
برگ داشته و تمام آنها با قلم و
______________________________
1). متولد 1310 ش فرزند سید احمد کمرهاي. )
2). یعنی از تاریخ 28 رجب 1335 تا 7 جمادي الاول 1336 ق. )
ص: 42
مرکب نوشته شده است. کمرهاي در این یادداشتها که به صورت روزانه ثبت نموده و بعدها هیچگونه دخل و تصرفی در آنها نکرده
است، تمام فعالیتهاي روزانه خود، گفتهها، شنیدهها و احساسات خویش و سایر رخدادهاي مهم را به رشته تحریر کشیده است.
بنابراین مطالعه این یادداشتها که فاصله زمانی حدودا پنج سالهاي (از 1335 تا 1340 قمري) را دربر میگیرد خواننده را دقیقا به
فضاي آن روزها و سالها کشانده و با واقعیت حوادث این مقطع تاریخی کشور آشنا میسازد. کمرهاي در بیان حوادث و وقایع
نیز « جامع نگري » . انصاف قابلتوجهی نشان داده و حتی از ثبت نظرات مخالفان و حرفها و سخنان نیشدار آنان نیز دریغ نکرده است
یکی دیگر از ویژگیهاي این یادداشتها است، به صورتی که نویسنده حتی از ثبت خبر چاي خوردن روزانه، نوع غذاهاي مصرفی
براي شام و ناهار، دعواهاي خانوادگی خود و ... نیز کوتاهی نکرده.
2. تعدادي دفتر که در آنها صورت دخلوخرج روزانه به صورت دقیق ثبت شده است. میزان دقت این حساب و کتابها تا آنجاست
که هزینههاي زیر نیز از قلم نیفتاده است: عیدي به مصدق السلطنه، روزنامه رعد، روزنامه رهنما، نوار گیوه احمد، حمام ننه
اسماعیل، قپان تیرها، فقیر، سرقت از حبیب در حرم عبد العظیم، پول قلب [تقلبی] اعانه به تاراج [زدگان] ارومیه، جریمه در کمیسري
نمره 4، سیرك [رفتن] احمد و ... در این دفاتر تمامی هزینهها جداجدا براي هرروز ثبت شده و در پایان یک سال، جمع هزینه
سالانه به دست آمده است. در حاشیه صفحات این دفاتر، حوادث مهم و قابلتوجه نیز به صورت کوتاه درج شدهاند. اهمیت این
دفاتر علاوهبراینکه آیینه تمام نمایی از جزئیات زندگی یک فرد متوسط ایرانی در نیمه اول قرن سیزدهم قمري را در برابر ما قرار
میدهد، در این است که جاي خالی یادداشتهاي روزانه کمرهاي را که تا 16 آذر 1299 ش بیشتر در دسترس نیست تا حدودي پر
میکند و رابطه خواننده با وي را تا روزهاي آخر عمرش برقرار نگاه میدارد.
صفحه 107 از 655
3. علاوه بر دفترهاي یادشده، چند دفتر متفرقه نیز موجود است که نوعا به این مسائل پرداخته است: دفترچه مطالبات و امانات
توشقانئیل و صورت ارسال مراسلات 1333 ق، صورت مطالبات و محاسبات همشیره و ورثه مرحوم مساوات و غیره، صورت
حسابهاي متفرقه و صورتحساب مخارج به
ص: 43
هنگام بازداشت پس از کودتاي سوم اسفند 1299 ، اسناد مالی حزب دمکرات در 1328 و 1329 ق، صورت اسامی رفقاي دمکراتی
طهران و سایر ولایات که در شوال 1338 نوشته شده است، صورت جمع و خرج محصول سنواتی کمره، صورت کلیه املاك
ابتیاعی و موروثی در کمره و تهران. از میان مندرجات این دفاتر نیز، اطلاعاتی که به نظر میرسید براي مطالعه عموم میتواند مفید
باشد، استخراج و در پایان کتاب درج شده. بدیهی است که چاپ تمامی مطالب این دفاتر موجب حجیم شدن بیش از اندازه کتاب
میشد و لذا از انجام آن خودداري گردید.
4. چند برگ سند که هرکدام درخور اهمیت بالایی بوده و در بخش ضمائم کتاب عینا درج شدهاند. این اسناد عبارتند از: نامه
، رضا خان)، رونوشت اجازهنامه لباس روحانیت در سال 1308 ) « مقام محترم حضرت اشرف آقاي رئیس الوزرا » بیتاریخ کمرهاي به
ورقه تصدیق و جواز پوشیدن لباس روحانیت کمرهاي در سال 1315 شمسی، رونوشت سؤالهایی که حکومت طهران در سال
1314 ش براي صدور اجازهنامه لباس روحانیت از کمرهاي پرسیده و جوابهاي وي و بالاخره جملاتی چند از وصیتنامه کمرهاي.
5. دو قطعه عکس از سید محمد کمرهاي که در یکی جوانتر است و در کنار طلبهاي جوان نشسته و دیگري با محاسن سپید، چهره
سالهاي پایانی عمر وي را به نمایش گذاشته، به انضمام مجموعهاي از دیگر تصاویر نیز آمده است.
* بخش اصلی و مهم این کتاب را یادداشتهاي روزانه سید محمد کمرهاي تشکیل داده است و همانطور که در صفحات قبل آمد،
متأسفانه ده جلد از دفاتر مذکور که دربرگیرنده خاطرات مؤلف از تاریخ 28 رجب 1335 ق تا هفتم جمادي الاول 1336 ق بوده
مفقود شده و در اختیار نیست. علاوهبراین به نظر میرسد که یادداشتها از دفتر 39 به بعد نیز ادامه داشته و حداقل تا زمان کودتاي
سوم اسفند و مخفی شدن کمرهاي را دربر میگرفته. در هرصورت این بخش از نوشتهها نیز احتمالا به سرنوشت همان ده جلد قبلی
دچار شدهاند. اما در دفاتر بیست و نهگانه موجود مسائل و مباحث مهم، متنوع و قابلتوجهی درج شده که خواننده را بیواسطه در
فضاي ملتهب آنروز ایران قرار میدهد. کمرهاي در
ص: 44
خلال یادداشتهاي خود که بعضا مایههایی از طنز را نیز به همراه دارد اوضاع به شدت نابسامان، آشفته و تیرهوتار کشور در خلال
سالهاي جنگ جهانی اول و پس از آن، تا هفتاد و هفت روز قبل از کودتاي سوم اسفند را ترسیم کرده است.
در این یادداشتها موقعیت و اوضاع و احوال طبقه حاکمه، طبقات متوسط و عامه مردم در آن سالها به خوبی تبیین و نمونههایی از
شیوه زندگی این اقشار عرضه شده است. از اینرو اگر به این خاطرات عنوان تاریخ اجتماعی بدهیم بیراهه نرفتهایم.
از سوي دیگر این مجموعه را مهمترین منبع تاریخ برجاي مانده از تحولات سیاسی آن دوره نیز میتوان دانست، چرا که به خوبی از
پس ترسیم چهره سیاسی کشور و علل، عوامل و چگونگی شکلگیري کانونهاي قدرت و جابجایی آن برآمده و نقش مردم،
احزاب سیاسی، علما، خوانین و شاهزادگان، قدرتهاي خارجی و ... را در کشاکش جنگ قدرت تبیین کرده است. در این خاطرات
علاوه بر پرداختن به موضوعات متنوع، از رجال و سیاستمداران فراوانی سخن به میان آمده که هرکدام نقشی را در تاریخ معاصر
ایران ایفا کردهاند و بعضا مطالبی که درباره آنها آمده تاکنون در هیچ منبعی ندیدهایم، رجالی همچون سید حسن مدرس، وثوق
الدوله، ملک الشعراي بهار، دکتر محمد مصدق، میرزا کوچک خان جنگلی، شیخ محمد خیابانی، دهخدا، امام جمعه خویی، متین
دفتري، فرخی یزدي، سید محمد بهبهانی، ذکاء الملک فروغی، شیخ ابراهیم زنجانی، اردشیر جی، محتشم السلطنه، مساوات، سلیمان
صفحه 108 از 655
میرزا اسکندري، مشیر الدوله و صدها نام دیگر، بازیگرانی هستند که صحنه تاریخ معاصر ایران را آرایش کرده و کمرهاي از
هرکدام اطلاعات جالب توجهی به دست میدهد.
موضوعات مورد توجه نویسنده نیز علیرغم آنکه تنوع زیادي دارد، عمدتا حول چند محور دور میزند که مهمترین آنها عبارت
است از: اشاره به نقش خارجیها بهویژه انگلیس در تشکیل کابینههاي دولت ایران؛ شرح مصائب ملت ایران در خلال سالهاي
جنگ جهانی اول و پس از آن؛ نحوه انتصابات مسؤولان دولتی و حکومتی پس از مشروطه؛ دستهبنديهاي فراوان با هدف سهیم
شدن در قدرت؛ احزاب مختلف، خصوصا حزب دمکرات و جناحهاي تشکیلی و
ص: 45
ضد تشکیلی آن؛ ماجراي مربوط به کمیته مجازات و اعضاي زندانی و معدوم آن؛ قرارداد 1919 و جریان مخالفت با آن؛ شکوه و
شکایت فراوان از اوضاع بد روزگار (سیاسی، اقتصادي، ابن الوقتها و ...)؛ تلاش فراوان براي بهزیر کشیدن وثوق الدوله از منصب
نخستوزیري؛ اشاراتی به ماجراهاي نهضت جنگل؛ جلسات لژ بیداري ایران
است. او پس از مشاهده اوضاع ناگوار کشور و دردهاي فراوانی که از «؟ چه باید کرد » شاهبیت یادداشتهاي روزانه کمرهاي، بحث
و به نظر میرسد این سؤال کموبیش بیپاسخ، پرسش مشترك همه «؟ چه باید کرد » آنها به کرّات یاد کرده، از خود میپرسد
ایرانیان وطنخواهی بود که آرزوي ایرانی آباد و آزاد را در سر داشتند و براي رسیدن به آن، انقلاب مشروطه را در انداخته و
فداکاريها کرده بودند.
زندگی سید محمد کمرهاي در یک نگاه
- تولد: 1284 قمري در کمره (خمین)
- نام پدر: سید مهدي از طایفه میر ذو الفقار
- ازدواج: با مریم خواهرزاده سید مصطفی کمرهاي، پدر امام خمینی.
1282 ش) - 1277 ش) بتول ( 1362 - - فرزندان: سید احمد ( 1342
- تلاش براي قصاص قاتل پدر امام خمینی ( 1321 ق)
- مرگ همسر اول ( 1323 ق) و ازدواج دوم
- ورود به جرگه آزادیخواهان در خلال انقلاب مشروطه (عضویت در فرقه اجتماعیون عامیون، کمیته بین الطلوعین، حزب
دمکرات)
- عضویت در هیأت رئیسه دیوان محاسبات کشور ( 1327 ق)
- عضویت در لژ بیداري ایران ( 1328 ق)
- مهاجرت از تهران به همراه سایر ملیون ( 1334 ق)
- بازگشت به تهران و در دست گرفتن رهبري مخالفان تشکیل مجدد حزب دمکرات معروف به ضد تشکیلیها ( 1335 ق)
- نوشتن رساله صلاح امروزه و دعوت از احزاب و گروهها براي تأسیس تشکیل ملی ( 1336 ق)
ص: 46
- مخالفت با قرارداد 1919 و دستگیري و حبس او در نظمیه به مدت 15 روز ( 1337 ق)
- برگزاري مجلس ختم براي شیخ محمد خیابانی و اقدام نظمیه در تعطیل کردن آن ( 1338 ق)
- مخفی شدن پس از کودتاي سوم اسفند 1299 ش و سرانجام دستگیري توسط مأموران نظمیه ( 1340 ق)
صفحه 109 از 655
- تشکیل حزب مخفی ملیون در مخالفت با سلطنت رضا شاه و دستگیري او ( 1308 ش)
- ترور نافرجام
- برگزاري مجلس ختم براي سید حسن مدرس در خانه خود و ممانعت شهربانی از ورود مردم به مجلس ( 1316 ش)
1320 (یا 118 روز قبل از سقوط رضا شاه) و دفن در صحن امامزاده عبد الله شهر ري. /2 / - درگذشت در 9
* امید است مندرجات این مجموعه، یاريکننده جویندگان حقیقت در فهم درستتر جریان تاریخ معاصر کشورمان باشد.