گروه نرم افزاری آسمان

صفحه اصلی
کتابخانه
شاهنامه فردوسی
جلد ششم
سوره طه



صفحه 45 از 226
اشاره
-20 بسم اللّه الرّحمن الرّحیم -
[ [سوره طه [ 20 ]: آیات 1 تا 79
37 طه [ 1] ما أَنزَلنا عَلَیکَ القُرآنَ لِتَشقی [ 2] إِلاّ تَذکِرَةً لِمَن یَخشی [ 3] تَنزِیلًا مِمَّن خَلَقَ الَأرضَ وَ - بِسم اللّه الرَّحمن الرَّحِیم -قرآن- 1
148 الرَّحمن عَلَی العَرش استَوي [ 5] لَه ما فِی السَّماوات وَ ما فِی الَأرض وَ ما بَینَهُما وَ ما تَحتَ الثَّري - السَّماوات العُلی [ 4] -قرآن- 1
- 6] وَ إِن تَجهَر بِالقَول فَإِنَّه یَعلَم السِّرَّ وَ أَخفی [ 7] اللّه لا إِلهَ إِلاّ هُوَ لَه الَأسماءُ الحُسنی [ 8] وَ هَل أَتاكَ حَدِیث مُوسی [ 9] -قرآن- 1 ]
[ 290 إِذ رَأي ناراً فَقالَ لِأَهلِه امکُثُوا إِنِّی آنَست ناراً لَعَلِّی آتِیکُم مِنها بِقَبَس أَو أَجِدُ عَلَی النّارِ هُديً [ 10 ] فَلَمّا أَتاها نُودِيَ یا مُوسی [ 11
إِنِّی أَنَا رَبُّکَ فَاخلَع نَعلَیکَ إِنَّکَ بِالوادِ المُقَدَّس طُويً [ 12 ] وَ أَنَا اختَرتُکَ فَاستَمِع لِما یُوحی [ 13 ] إِنَّنِی أَنَا اللّه لا إِلهَ إِلاّ أَنَا فَاعبُدنِی وَ
404 إِن السّاعَۀَ آتِیَۀٌ أَکادُ أُخفِیها لِتُجزي کُلُّ نَفس بِما تَسعی [ 15 ] فَلا یَصُدَّنَّکَ عَنها مَن لا یُؤمِنُ - أَقِم الصَّلاةَ لِذِکرِي [ 14 ] -قرآن- 1
بِها وَ اتَّبَعَ هَواه فَتَردي [ 16 ] وَ ما تِلکَ بِیَمِینِکَ یا مُوسی [ 17 ] قالَ هِیَ عَصايَ أَتَوَکَّؤُا عَلَیها وَ أَهُشُّ بِها عَلی غَنَمِی وَ لِیَ فِیها مَآرِبُ
341 فَأَلقاها فَإِذا هِیَ حَیَّۀٌ تَسعی [ 20 ] قالَ خُذها وَ لا تَخَف سَنُعِیدُها سِیرَتَهَا الأُولی - أُخري [ 18 ] قالَ أَلقِها یا مُوسی [ 19 ] -قرآن- 1
21 ] وَ اضمُم یَدَكَ إِلی جَناحِکَ تَخرُج بَیضاءَ مِن غَیرِ سُوءٍ آیَۀً أُخري [ 22 ] لِنُرِیَکَ مِن آیاتِنَا الکُبري [ 23 ] اذهَب إِلی فِرعَونَ إِنَّهُ ]
272 قالَ رَب اشرَح لِی صَدرِي [ 25 ] وَ یَسِّر لِی أَمرِي [ 26 ] وَ احلُل عُقدَةً مِن لِسانِی [ 27 ] یَفقَهُوا قَولِی [ 28 ] وَ - طَغی [ 24 ] -قرآن- 1
167 هارُونَ أَخِی [ 30 ] اشدُد بِه أَزرِي [ 31 ] وَ أَشرِکه فِی أَمرِي [ 32 ] کَی نُسَبِّحَکَ کَثِیراً - اجعَل لِی وَزِیراً مِن أَهلِی [ 29 ] -قرآن- 1
136 إِنَّکَ کُنتَ بِنا بَصِ یراً [ 35 ] قالَ قَد أُوتِیتَ سُؤلَکَ یا مُوسی [ 36 ] وَ لَقَد مَنَنّا عَلَیکَ مَرَّةً - 33 ] وَ نَذکُرَكَ کَثِیراً [ 34 ] -قرآن- 1 ]
أُخري [ 37 ] إِذ أَوحَینا إِلی أُمِّکَ ما یُوحی [ 38 ] أَنِ اقذِفِیه فِی التّابُوت فَاقذِفِیه فِی الیَم فَلیُلقِه الیَمُّ بِالسّاحِل یَأخُذه عَدُوٌّ لِی وَ عَدُوٌّ لَه وَ
375 إِذ تَمشِی أُختُکَ فَتَقُول هَل أَدُلُّکُم عَلی مَن یَکفُلُه فَرَجَعناكَ إِلی - أَلقَیت عَلَیکَ مَحَبَّۀً مِنِّی وَ لِتُصنَعَ عَلی عَینِی [ 39 ] -قرآن- 1
أُمِّکَ کَی تَقَرَّ عَینُها وَ لا تَحزَنَ وَ قَتَلتَ نَفساً فَنَجَّیناكَ مِنَ الغَم وَ فَتَنّاكَ فُتُوناً فَلَبِثتَ سِنِینَ فِی أَهل مَدیَنَ ثُم جِئتَ عَلی قَدَرٍ یا مُوسی
40 ] وَ اصطَنَعتُکَ لِنَفسِی [ 41 ] اذهَب أَنتَ وَ أَخُوكَ بِآیاتِی وَ لا تَنِیا فِی ذِکرِي [ 42 ] اذهَبا إِلی فِرعَونَ إِنَّه طَغی [ 43 ] فَقُولا لَه قَولًا لَیِّناً ]
498 قالا رَبَّنا إِنَّنا نَخاف أَن یَفرُطَ عَلَینا أَو أَن یَطغی [ 45 ] قالَ لا تَخافا إِنَّنِی مَعَکُما أَسمَع وَ أَري - لَعَلَّه یَتَذَکَّرُ أَو یَخشی [ 44 ] -قرآن- 1
46 ] فَأتِیاه فَقُولا إِنّا رَسُولا رَبِّکَ فَأَرسِل مَعَنا بَنِی إِسرائِیلَ وَ لا تُعَذِّبهُم قَد جِئناكَ بِآیَۀٍ مِن رَبِّکَ وَ السَّلام عَلی مَن اتَّبَعَ الهُدي [ 47 ] إِنّا ]
428 قالَ رَبُّنَا الَّذِي أَعطی کُل شَیءٍ - قَد أُوحِیَ إِلَینا أَن العَذابَ عَلی مَن کَذَّبَ وَ تَوَلّی [ 48 ] قالَ فَمَن رَبُّکُما یا مُوسی [ 49 ] -قرآن- 1
خَلقَه ثُم هَدي [ 50 ] قالَ فَما بال القُرُون الأُولی [ 51 ] قالَ عِلمُها عِندَ رَبِّی فِی کِتاب لا یَضِلُّ رَبِّی وَ لا یَنسی [ 52 ] الَّذِي جَعَلَ لَکُمُ
الَأرضَ مَهداً وَ سَلَکَ لَکُم فِیها سُبُلًا وَ أَنزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخرَجنا بِه أَزواجاً مِن نَبات شَتّی [ 53 ] کُلُوا وَ ارعَوا أَنعامَکُم إِن فِی ذلِکَ
430 مِنها خَلَقناکُم وَ فِیها نُعِیدُکُم وَ مِنها نُخرِجُکُم تارَةً أُخري [ 55 ] وَ لَقَد أَرَیناه آیاتِنا کُلَّها فَکَذَّبَ - لَآیات لِأُولِی النُّهی [ 54 ] -قرآن- 1
وَ أَبی [ 56 ] قالَ أَ جِئتَنا لِتُخرِجَنا مِن أَرضِ نا بِسِحرِكَ یا مُوسی [ 57 ] فَلَنَأتِیَنَّکَ بِسِحرٍ مِثلِه فَاجعَل بَینَنا وَ بَینَکَ مَوعِداً لا نُخلِفُه نَحن وَ لا
[ 407 فَتَوَلّی فِرعَون فَجَمَعَ کَیدَه ثُم أَتی [ 60 - أَنتَ مَکاناً سُويً [ 58 ] قالَ مَوعِدُکُم یَوم الزِّینَۀِ وَ أَن یُحشَرَ النّاس ضُحًی [ 59 ] -قرآن- 1
[ قالَ لَهُم مُوسی وَیلَکُم لا تَفتَرُوا عَلَی اللّه کَذِباً فَیُسحِتَکُم بِعَذاب وَ قَد خابَ مَن افتَري [ 61 ] فَتَنازَعُوا أَمرَهُم بَینَهُم وَ أَسَرُّوا النَّجوي [ 62
قالُوا إِن هذان لَساحِران یُرِیدان أَن یُخرِجاکُم مِن أَرضِکُم بِسِحرِهِما وَ یَذهَبا بِطَرِیقَتِکُم المُثلی [ 63 ] فَأَجمِعُوا کَیدَکُم ثُم ائتُوا صَ  فا وَ قَد
456 قالُوا یا مُوسی إِمّا أَن تُلقِیَ وَ إِمّا أَن نَکُونَ أَوَّلَ مَن أَلقی [ 65 ] قالَ بَل أَلقُوا فَإِذا حِبالُهُم وَ - أَفلَحَ الیَومَ مَن استَعلی [ 64 ] -قرآن- 1
عِصِ یُّهُم یُخَیَّل إِلَیه مِن سِحرِهِم أَنَّها تَسعی [ 66 ] فَأَوجَسَ فِی نَفسِه خِیفَۀً مُوسی [ 67 ] قُلنا لا تَخَف إِنَّکَ أَنتَ الَأعلی [ 68 ] وَ أَلق ما فِی
صفحه 46 از 226
405 فَأُلقِیَ السَّحَرَةُ سُجَّداً قالُوا آمَنّا بِرَبِّ - یَمِینِکَ تَلقَف ما صَ نَعُوا إِنَّما صَ نَعُوا کَیدُ ساحِرٍ وَ لا یُفلِح السّاحِرُ حَیث أَتی [ 69 ] -قرآن- 1
هارُونَ وَ مُوسی [ 70 ] قالَ آمَنتُم لَه قَبلَ أَن آذَنَ لَکُم إِنَّه لَکَ بِیرُکُم الَّذِي عَلَّمَکُم السِّحرَ فَلَأُقَطِّعَن أَیدِیَکُم وَ أَرجُلَکُم مِن خِلاف وَ
لَأُصَلِّبَنَّکُم فِی جُذُوع النَّخل وَ لَتَعلَمُن أَیُّنا أَشَدُّ عَذاباً وَ أَبقی [ 71 ] قالُوا لَن نُؤثِرَكَ عَلی ما جاءَنا مِنَ البَیِّنات وَ الَّذِي فَطَرَنا فَاقض ما أَنتَ
قاض إِنَّما تَقضِی هذِه الحَیاةَ الدُّنیا [ 72 ] إِنّا آمَنّا بِرَبِّنا لِیَغفِرَ لَنا خَطایانا وَ ما أَکرَهتَنا عَلَیه مِنَ السِّحرِ وَ اللّه خَیرٌ وَ أَبقی [ 73 ] إِنَّه مَن یَأتِ
710 وَ مَن یَأتِه مُؤمِناً قَد عَمِلَ الصّالِحات فَأُولئِکَ لَهُم الدَّرَجاتُ - رَبَّه مُجرِماً فَإِن لَه جَهَنَّمَ لا یَمُوت فِیها وَ لا یَحیی [ 74 ] -قرآن- 1
العُلی [ 75 ] جَنّات عَدن تَجرِي مِن تَحتِهَا الَأنهارُ خالِدِینَ فِیها وَ ذلِکَ جَزاءُ مَن تَزَکّی [ 76 ] وَ لَقَد أَوحَینا إِلی مُوسی أَن أَسرِ بِعِبادِي
فَاضرِب لَهُم طَرِیقاً فِی البَحرِ یَبَساً لا تَخاف دَرَکاً وَ لا تَخشی [ 77 ] فَأَتبَعَهُم فِرعَون بِجُنُودِه فَغَشِیَهُم مِنَ الیَم ما غَشِیَهُم [ 78 ] وَ أَضَلَّ
بالف ممدود: « الثّراء » رطوبت و نم « الثري » جمع علیا « العلی » : 465 [ صفحه 91 ] معنی لغات - فِرعَون قَومَه وَ ما هَدي [ 79 ] -قرآن- 1
یعنی نابود « ردي » از مصدر « فتردي » ، و مقباس آن شعلهي آتش است که از آتش بر میدارند « قبس » ، خاك نمناك، و خیر و خوبی
« أرب » جمع مأرب و مأربۀ از مادّه « مآرب » ، بمعنی بسختی با چوبدستی ببرگ زدن تا فرو ریزد « هش » از مصدر «ّ اهش » ، شد، افتاد
از مصدر « تنیا » دریا، مار « یم » ، بفتح اوّل بمعنی پراندن و پرتاب کردن « قذف » از مصدر « اقذفیه » ، پشت، نیرو « ازر » ، بمعنی حاجت
مؤنّث أمثل « مثلی » ، یعنی هلاك و نابودتان میکند « یسحت- کم » هنگام روشنی خورشید « ضحی » ، بمعنی سستی و ناتوانی « ونی »
از مصدر لقف بمعنی بسرعت « تلقف » ، بکسر عین جمع عصا بمعنی چوبدستی و بفتح جمع عاصی، و نافرمان «ّ عصی » ، بمعنی افضل
یعنی دریافت و پنهان کرد. ترجمه: بنام خداي بخشندهي مهربان 2 اي محمّد نه اینکه قرآن را بر « اوجس » ، و تندي گرفتن و ربودن
تو فرو فرستادیم که به رنج باشی 3 بلکه براي یادآوري آنکس است که نرمدل است و باندیشهي کار خود 4 فرو فرستادنی است از
آنکه زمین را آفرید و آسمانهاي بلند را 5 همانکه رحمان است و بر عرش مستولی و مسلّط [و بر فراز سقف آفرینش] 6 و بقدرت او
است آنچه در آسمانها و زمین است و میانهي آن دو و آنچه در زیر زمین است 7 و اگر تو بلند سخن بگوئی او بنهان و نهانتر از آن
خبردار است 8 همان خداوند است که جز او خدائی نیست و هر نامی که نکو است مختص باو است. 9 [پس اینکه قرآن از سر
چشمهي خیر است تا وسیلهي خیرات شود اکنون با تو سخنی داریم] آیا از سرگذشت موسی خبر داري! 10 که آتشی دید و
بخانوادهي خود گفت: بمانید که من از دور آتشی میبینم شاید بتوانم شعلهاي از آن برايتان [ صفحه 92 ] بیاورم و یا راهی بآن پیدا
کنم 11 چون بآن رسید آوازي شنید که اي موسی 12 همانا من پروردگار توام پس کفش خود بگذار که تو در وادي مقدّس طوي
هستی 13 و من ترا برگزیدم پس گوش فرا دار بآنچه بتو وحی میشود، 14 همانا من خدایم که جز من خدائی نیست پس مرا ستایش
کن و نماز بخوان تا بیاد من باشی 15 [چه که] رستاخیز لا محاله آمدنی است و بحکمت خود پوشیده دارم [زمان] آنرا تا هر کسی
جزاي آنچه کرده بیند 16 پس [بهوش باش] تا از آن بازت ندارد آنکه منکر است و در پی هواي خود میرود که هلاك و نابود
میشوي 17 اي موسی چی است آن که بدست راست داري! 18 گفت: اینکه عصاي من است براي تکیهام و براي گوسفندم از
درخت برگ فرو میریزم و هم حوائج دیگرم بآن است 19 گفت: [و از سوي حق ندا رسید] اي موسی بیندازش، 20 چو او انداخت
ناگهان عصا ماري شد که بهر سو بشتاب میرفت 21 خداوند گفت: بر دارش و مترس که بصورت اوّل بازش گردانیم و عصایش
کنیم 22 نشانهي دیگر [براي محکومی مخالف] دست در بغل کن و برآر که سفید باشد و نورانی نه از پیسی و بدي و اینکه نشانه
اي دیگر 23 تا بتو نشان دهیم یکی از آیات بزرگ خود را 24 [اکنون که باین مقام رسیدي] برو بسوي فرعون که نافرمان شد و
گرد نفر از 25 موسی گفت: خداي من بمن شرح صدر عنایت کن [که نه از چیزي بترسم و نه از کاري بمانم] 26 و اینکه کار بر
من آسان کن 27 و گره از زبانم بگشاي 28 تا سخنم دریابند 29 و برایم وزیري از خاندان خودم معیّن کن 30 [همین] هارون برادرم
[از همه مناسبتر است] 31 پشتم باو قوي کن 32 و در کارم شریکش کن 33 تا تو را تسبیح بسیار کنیم 34 و یاد تو بسیار بر زبان
آریم 35 که البتّه تو بما بینائی 36 گفت: [و باز چنین شنید]: اي موسی آنچه خواستی بتو رسید 37 چنانکه نوبتی دیگر بر تو منّت
صفحه 47 از 226
گزاردیم [و بتو احسان کردیم] 38 آنگاه که آنچه بایستی الهام شود بمادرت الهام کردیم 39 که نوزادت بتابوت گذار و بدریا انداز
که دریا آنرا بساحل بیندازد، و دشمن من وا میگیردش و [بدانکه] من از سوي خود محبّتی [ صفحه 93 ] بر تو افکندم [که هر که تو
را ببیند دوستت بدارد] و در جلو چشم من [و بارادهي من] پرورده شوي 40 آنگاه که خواهرت میرفت و [بآن خانواده که در
اختیارشان بودي] میگفت: میخواهید رهبريتان بکنم بیک خانوادهاي که اینکه کودك را پرستاري کند! پس [از اینکه راه] تو را
بمادرت برگرداندیم تا روشنی چشمش باشی و اندوهناك نباشد و [بخاطر داري که] کسی را کشتی و ما تو را از اندوه [و گرفتاري
چنین حادثه] نجات دادیم! و هم بچندین آزمایش و گرفتاري تو را آزمودیم [تا ورزیده و آزمودهات کردیم] پس چند سال در میان
مردم مدین بودي سپس اي موسی 41 بتقدیر و سرنوشت معیّن [بدینجا] آمدي و تو را براي خود [و پیغمبریم] انتخاب کردم 42
[اکنون] تو و برادرت با نشانهها [معجزات] که از من دارید بروید و سستی در [کار خود و] یاد من نکنید 43 بروید بسوي فرعون که
متجاوز و گردنفراز شد 44 پس با او بنرمی سخن بگوئید که شاید پند بگیرد یا بترسد 45 [موسی و هارون] گفتند: اي خداي ما،
میترسیم که ما را آزار کند و بکشد و یا بر کفر خود بیفزاید 46 گفت [از سوي حق ندا رسید]: مترسید که من با شمایم میشنوم و
میبینم 47 پس بروید پیش او و بگوئید: ما فرستادگان خداي توایم پس بنی- اسرائیل را با ما روانه کن و آزارشان مکن که [بر
درستی خواستهمان] نشانهاي از خداي تو برایت آوردهایم، و درود و سلام بر آنکس که پیروي هدایت کرد و براه راست بود 48 و
همانا بما وحی شده است و گفتهاند: عذاب بر آنکس است که [حقایق را] دروغ شمارد و پشت بآن کند 49 فرعون گفت: اي
موسی خداي شما کیست! 50 گفت: خداي ما آنکس است که بهر چیزي خلقت همانرا داد [که شایسته بود] و سپس راهنمائی کرد
[بآنچه شرط زندگی او بود] 51 فرعون گفت: پس حال گذشتگان چیست! 52 بپاسخ گفت: علم باحوال گذشتگان نزد خداي من
است در نوشتهاي [ثابت] که نه او گم میکند و نه فراموش 53 همانکه زمین را آسایشگاه شما کرد و بر روي آن براي شما راهها
درست کرد و از آسمان آبی فرود آورد [پس بدانید] که ما بوسیلهي آن، جفت جفت گیاهان جور بجور بیرون آوردیم [ صفحه
54 [تا از آن] بخورید و چهارپایان خود بچرانید که البتّه در اینکه پدیدهها نشانههائی است [بر قدرت خداوند] براي خردمندان [94
55 و شما را از همان آفریدیم و بآن باز میگردانیم و نوبتی دیگر شما را از آن بدر آوریم 56 و البتّه همهي آیات [نه گانهي] خود را
بفرعون نمایش دادیم ولی او دروغ شمرد و [از پذیرش آن] خودداري کرد 57 گفت: اي موسی مگر تو اینجا آمدهاي که با جادوئی
خود ما را از سرزمینمان بیرون کنی! 58 البتّه ما هم مثل جادوئی تو نشانت میدهیم پس تو وقتی معیّن کن و جائی بیک فاصلهي
معیّن میان ما و خود که نه ما و نه تو از آن تخلّف نکنیم 59 موسی گفت: میعاد روز عید و آرایش، بهنگام نیمروز که مردمان فراهم
شوند 60 پس فرعون پشت بگرداند [و سخنی نگفت] و حیله و جادوي خود فراهم کرد و سپس [بمیعاد] آمد 61 [ولی] موسی
نصیحت کرد و گفت: واي بر شما دروغ بخدا مبندید و تهمت نزنید که بشکنجه بیچارهتان میکند و هر که چنین کرد ناامید شد 62
آنگاه در کار خود گفتگو کردند و شور خود پنهان داشتند 63 گفتند که اینکه دو جادو هستند که میخواهند با جادوئی خود شما را
از سرزمینتان بیرون کنند و روش بهتر و برتر شما را ببرند و نابود کنند [ یا اشراف شما را مغلوب خود کنند و ببرند] 64 پس همگی
در حیلهي خود هم آهنگ باشید و سپس با صف و دسته- جمعی بیائید که امروز آنکه برتر شود درستکار است 65 [چون فراهم
شدند] گفتند اي موسی تو [اوّل ابزار جادوئی خود را] میاندازي یا ما اوّل باشیم! 66 او گفت: بلکه شما بیندازید ناگهان چوب و
ریسمانشان از جادوئی بگمان موسی رسید که زندهاند و بجنب و جوشند و باو نهیب میکنند 67 پس در دل ترسی یافت 68 ما [باو]
گفتیم: مترس که تو برتري 69 و آنچه بسمت راست داري بینداز تا فرو برد آنچه درست کردهاند که ساخت ایشان حیلهي جادو
است و جادو هر جا که آید رستگار نشود 70 پس [چون عصا بزمین رسید] جادوها بسجده افتاده بودند و خود گفتند: مؤمن بخداي
موسی و هارون شدیم 71 فرعون گفت: چرا پیش از آنکه بشما اجازه دهم باو ایمان آوردید [معلوم میشود] او بزرگ شما است که
بشما [ صفحه 95 ] جادوئی آموخته است، پس البتّه دست و پاي شما را بعکس میبرم و بر تنه درختان خرما میآویزم تا بدانید
صفحه 48 از 226
کدامیک از ما و خداي موسی عذابش سختتر و پایندهتر است، 72 آنها گفتند: ما بر آن نشانههاي درست که دیدیم و بر خدائی که
ما را آفرید تو را برنمیگزینیم پس آنچه توانی بکن که فرمانت باین جهان روان است 73 و ما مؤمن بخداي خود شدیم تا گناهان ما
را بیامرزد و هم آن جادو که تو ما را وادار و مجبور بآن کردي، و خدا بهتر است و [عذابش] پایندهتر، 74 البتّه آنکه گناهکار
بپیشگاه خداي خود حاضر شود سزایش دوزخی است که نه بمیرد و نه بآسودگی زنده بماند 75 ولی اگر کسی با ایمان و نکوکاري
حاضر شود پس براي اینگونه مردم درجات عالیهي بهشت جاودانی است 76 که رودهاي آب از آن روان است، و همیشه در آنجا
هستند، و همین است پاداش آنکه خود را پاك و پاکیزه داشت. 77 و [از آن پس] بموسی الهام کردیم بندگان مرا ببر و راهی
خشک از دریا براي آنها معیّن کن که نه از فرا رسیدن دشمن بترسی و نه بیمناك باشی از غرق و ناراحتی 78 [موسی روانه شد]
پس فرعون با لشکریان خود آنها را دنبال کرد [تا بدریا رسید] و چندان آب آنها را فراگرفت [که خداي داند و بس] 79 پس
کشف الأسرار: آیات اینکه « طه » : فرعون مردمش را گمراه کرد و خود هم راه بجائی نبرد [چه همگی غرق شدند]. سخن مفسّرین
سوره بحساب قاریهاي کوفه صد و سی و دو آیه است و بحساب قاریهاي بصره صد و سی پنج است، و همهي اینکه سوره بمکّه
238 و در قرائت اینکه کلمه - که گفتهاند در مدینه نازل شده است. -قرآن- 209 « وَ لا تَمُدَّن عَینَیکَ » نازل شده است مگر آیت 131
اختلاف است: حمزه و کسائی با کسر طاء و هاء خواندهاند. و ابو عمر بفتح طاء و کسر هاء خوانده و دیگران با ضم هر دو و « طه »
معنی اینرا گفتهاند: یا رجل است بزبان سریانی یا حبشی و یا نبطی باختلاف نظرها و مقصود پیغمبر است که بجراب ابو جهل و نضر
بن حارث نازل شد چون، آنها گفتند محمّد از دین ما دست برداشت و خود را بدبخت و رنجور کرد که شب و روز در [ صفحه
96 ] نماز و عبادت است با اینکه جملهها بآن حضرت الهام شد که اي مرد قرآن را براي رنج تو نفرستادیم. و بعضی گفتهاند: نام
استعمال « یا رجل » خدا است و هم نام قرآن و نام سوره و نام پیغمبر هم گفتهاند. طبري: چون اینکه کلمه در اینکه شعر عرب بمعنی
شده است: انّ السّ فاهۀ طه من خلائقکم || لا بارك اللّه فی القوم الملاعین یعنی اي مردم بیخردي خوي شما است بس ملعون و
نفرین شده هستید و خداوند چنین مردمی را فرخنده و مبارك نکناد. و چون عدّهاي از مفسّرین هم اینکه معنی را گفتهاند، پس
« تذکرة » بدل از « تنزیلا » : 4 ابو الفتوح « تَنزِیلًا مِمَّن خَلَقَ » ] . معنی اینکه است: اي مرد قرآن را بتو نفرستادیم که خود را برنج بداري
5 در « الرَّحمن عَلَی العَرش استَوي » ] 30- است، یعنی اینکه قرآن تنزیل از خداي که خالق زمین است و آسمانهاي بلند]. -قرآن- 3
7 طبري: سعید جبیر گفته است: « یَعلَم السِّرَّ وَ أَخفی » 39- سوره اعراف آیه 54 گذشت بصحفه 169 ج 3 مراجعه شود]. -قرآن- 3
آنست که « اخفی » یعنی خدا میداند راز را و آنچه را که او در دلت میندازد و تو بآن عمل نمیکنی، و از إبن عبّاس نقل است که
فعل است یعنی آنچه را خدا « اخفی » : 30 إبن زید گفته است - درآینده خواهد بود و جز خدا کس را از آن خبر نیست. -قرآن- 1
پوشیدهتر از سرّ آن باشد که در « اخفی » پنهان کرده است. [أبو الفتوح: إبن عبّاس گفت: سرّ آن باشد که با کسی بگوئی پنهان، و
8 مجمع: یعنی هر نامی که دلالت بر توحید و انعام حق دارد مختص باو است. - « لَه الَأسماءُ الحُسنی » .[ دل داري و با کس نگوئی
10 تأویلات: مقصود از آتشی که موسی دید روح القدس است که از او روشنائی و نور در میآید و روان « إِذ رَأي ناراً » 27- قرآن- 1
18 [ صفحه 97 ] نور هدایت با چشم بصیرت آنرا دید. روح البیان: چون مطلوب - انسانی را روشن میکند و موسی بواسطه -قرآن- 1
أَو أَجِ دُ عَلَی النّارِ » ] . موسی آتش بود خداوند بصورت مطلوب مجازي او نمودار شد تا توجّه بحق کند و رو گردان از آن نشود
152 « 37 اخلَع نَعلَیکَ - بمعنی هادي است یعنی یا کسی را یابم که مرا بآتش راه نماید]. -قرآن- 3 « هدي » 1 ابو الفتوح: گفتند « هُديً
طبري: عکرمه گفته است: چون کفش موسی از پوست خر مرده بود باو امر شد که نعلین خود بدر کن، حسن بصري گفت: کفش
موسی پوست گاو بود ولی چون در سرزمین مقدّسی بود براي تماس پاي او با زمین مأمور باین کار شد تا برکت زمین بپاي او
303 کشف نوشته: یعنی اي موسی یگانه را یگانه باش، از دو گیتی بیزار شو تا نسیم انس از - 21 -پاورقی- 301 - قرآن- 1 - .«15» برسد
صحراي لم یزل دمیدن گیرد حجاب تقسیم از پیش برخاسته و نداي لطف بجان رسیده. تفسیر حسینی نوشته: نظم: گنجی که زمین
صفحه 49 از 226
و آسمان طالب او است || چون در نگري برهنه پایان دارند و گفتهاند: دل خود را از فکر اهل و ولد فارغ کن. مجمع: در اینکه
با ضمّهي ضمیر أهله و کسر « لِأَهلِه امکُثُوا » - و کسر آن، 2 « انّی » با فتح همزه در « إِنِّی أَنَا رَبُّکَ » - آیات چند اختلاف قرائت است: 1
طوي -قرآن- » - بصورت متکلّم مع الغیر و متکلّم وحده 4 « انّا اخترناك و أَنَا اختَرتُکَ » -3 149- 81 -قرآن- 128 - آن. -قرآن- 57
با ضم همزهي متکلّم و فتح آن. « اخفیها » - با تنوین نصب و هم بصورت مقصوره 5 « 174 [ صفحه 98 ] و طوي - 39-22 -قرآن- 154
بمعنی « طوي » 12 طبري: یعنی تو در وادي مبارك بنام طوي هستی. إبن عبّاس گفته است: کلمهي « إِنَّکَ بِالوادِ المُقَدَّس طُويً »
پیمودن و راه طی کردن است، و معنی چنین است: اي موسی تو وادي مقدّس را طی کردهاي و ببالاي آن رسیدهاي، چونکه موسی
40 و بعضی گفتهاند: طوي یعنی دو نوبت و معنی اینکه است: موسی را دو - بشب آنجا را پیمود تا ببالاي آن درّه رسید. -قرآن- 1
نوبت آواز دادند. بعضی دیگر گفتهاند: یعنی وادي دو نوبت مقدّس شده است. مجاهد گفته است: طوي اسم همان درّه است که
16 « فَلا یَصُ دَّنَّکَ عَنها مَن لا یُؤمِن بِها » . موسی رفت، سعید جبیر گفته است: یعنی پاي برهنه قدم بگذار که وادي مقدّس است
مجمع: یعنی جلوگیرت از نماز نشود آنکه بقیامت عقیده ندارد، بعضی گفتهاند: یعنی آنکه بقیامت عقیده ندارد تو را از اینکه عقیده
وَ ما تِلکَ » 49- باز ندارد، و گفتهاند: یعنی آنکه بعبادت و دعوت مردم بآن معتقد نیست مواظب باش تو را منحرف نکند. -قرآن- 1
بسمع موسی رسید سلطان هیبت بر او تاختن آورد، در حیرت و دهشت افتاد، « إِنِّی أَنَا رَبُّکَ » 17 کشف نوشته: چون خطاب « بِیَمِینِکَ
از صولت آن هیبت آرام را جاي نماند، نه تن صبر بر تافت نه دل با عقل پرداخت، تا ربّ العالمین بنداي لطف تدارك دل وي کرد
18 کشف نوشته: گفت: عصاي من است، فرمان آمد که « قالَ هِیَ عَصايَ » 80- 28 -قرآن- 56 - حدیث عصا در میان آورد. -قرآن- 1
بیفکن اینکه عصا که میگوئی عصاي من است، موسی بیفکند، آن عصا مار گشت، موسی چون آهنگ مار دید که قصد وي کرد
بترسید و بهزیمت شد، ندا آمد که اي موسی برگیر و مترس اینکه همان عصا است که تو گفتی و دعوي کردي که عصاي من
است، ترا با دعوي چه کار بود! مردان راه دعوي نکنند و هیچ چیز بخود اضافت نکنند آن صفت هستی و آثار دعوي موسی بود که
[ 22 روح البیان: عصا اشاره است که پیغمبران شبانان خلق هستند و مردم [ صفحه 99 - در آن حضرت روي بوي آورد. -قرآن- 1
چون چهارپایان نیازمند بسبزه و چراگاهند و هم نگهبان از گزند شیر نفس سرکش و گرگ شیطانی. حافظ گفته است: شبان وادي
75 و راغب اصفهانی در کتاب محاضرات گفته - فرمت- 73 -.«16» ایمن گهی رسد بمراد || که چند سال بجان خدمت شعیب کند
است که امام شاذلی صاحب کتاب ضرب البحر گفت در مسجد اقصی بخواب دیدم در وسط حرم قدس خارج مسجد تختی
گذاردهاند و مردم دسته دسته میآیند پرسیدم چه خبر است! گفتند: چون حلّاج سوء ادبی کرده است پیغمبرها میآیند که از حضور
حضرت پیغمبر تقاضاي عفو او را بکنند، ناگاه دیدم آن حضرت بر تخت نشسته و پیغمبران مثل ابراهیم و نوح و موسی و عیسی در
پاي تخت نشستهاند ایستادم و گوش بسخنان آنها دادم شنیدم موسی گفت: شما فرمودهاي: علماي امّت من از پیغمبران بنی- اسرائیل
برترند یکی از آنها را بما بنما، آن حضرت اشاره بغزالی فرمود، موسی از او سؤالی فرمود: او ده جواب داد آن حضرت اعتراض کرد
.!«17» چند جواب دادي « وَ ما تِلکَ بِیَمِینِکَ » که یک سؤال یک جواب لازم دارد نه ده جواب، غزالی گفت: پس تو چرا در جواب
« وَ أَهُشُّ بِها » . 417 [ صفحه 100 ] فخر: عصی و عصاي هر دو قرائت شده است - 627 -قرآن- 399 - 608 -پاورقی- 625 - -قرآن- 581
با کسر هاء نیز قرائت شده است. و با سین بمعنی راندن گوسفندان «ّ اهش » خوانده است، و «ّ اهس » مجمع: عکرمه با سین بینقطه
19 فخر: ممکن است بگویند در اینکه گفتگوي با موسی شرفی است که براي پیغمبر [ص] ما نبوده است. جواب - باشد. -قرآن- 1
گفته شده است بعلاوه که « فَأَوحی إِلی عَبدِه ما أَوحی » اینکه است که چنین گفتگوي مستقیم با آن حضرت نیز بوده است که
گفتگوي با موسی روشن شده است که چه بوده است ولی آنچه با پیغمبر گفته شد دگران را لیاقت نیست که بدانند سر بسته
یادآوري شده است. و باز برتري دیگر اینکه موسی متوجّه بعصاي خود و منافع آن بود که همه را شمرد ولی پیغمبر ما در آنمقام
یعنی از سوي حق کج نشد و از اندازه در نگذشت. و « ما زاغَ البَ َ ص رُ وَ ما طَغی » بآن اندازه دلباختهي حق بود که چنین توصیف شد
صفحه 50 از 226
627 [ صفحه 101 ] میکنم یعنی اتّکاء و اعتمادم بآن است ولی - 229 -قرآن- 596 - باز حضرت موسی گفت به عصا تکیه -قرآن- 194
یعنی خدا کافی است براي تو و مؤمنین پیرو تو، « حَسبُکَ اللّه وَ مَن اتَّبَعَکَ مِنَ المُؤمِنِینَ » براي پیغمبر [ص] در قرآن گفته شده است
و نیز حضرت موسی [ع] اوّل منفعت خود را در نظر گرفت که گفت: بعصا تکیه میکنم بعد سود دیگران را که گفت: براي
ما کانَ اللّهُ » : گوسفندانم برگ میریزم لکن پیغمبر [ص] سود دیگران را جلو میداشت که در قرآن بآن حضرت چنین گفته شد
یعنی تا تو باشی خدا مردم را عذاب نمیکند پس آنحضرت سپر بلا است و جلوگیر عذاب مردم، از اینروي در « لِیُعَذِّبَهُم وَ أَنتَ فِیهِم
وَ لِیَ فِیها » 510- 156 -قرآن- 458 - قرآن- 97 - .« امّتی امّتی » قیامت حضرت موسی اوّل نجات خود میخواهد و پیغمبر ما عرض میکند
18 فخر: اینجا چند نکته است: 1- چون از موسی پرسیدند چه در دست داري! دانست در اینکه پرسش بسی رازها نهفته «ُ مَآرِب
است از اینکه رو دو جواب معیّن داد و بسوّمی سر بسته گفت: با او دگر کارها دارم چون یک یک آنها را نمیدانست، 2- موسی از
اینکه پرسش فهمید که در عصا سود فراوانی است گفت: من که چیزي نمیدانم جز تکیه کردن و بگوسفند برگ دادن ولی چون تو
پرسیدي البتّه بسی سود در آن خواهد بود نیازمندیهاي دیگر بآن انجام میکنم، 3- اینکه جمله را براي اینکه گفت که باز هم از او
بپرسند چیست آنها و اینکه مکالمه بدرازا بکشد و از آن لذّت برد، 4- اوّل مشمول لطف شد و زبانش باز شد و گفت: فواید عصا
19 فخر: چون « قالَ أَلقِها » 26- را یکایک شمرد در اینکه میان ترس او را گرفت و نتوانست جواب دهد سر بسته پاسخ داد. -قرآن- 1
موسی کفش در پا داشت که پا وسیلهي فرار است و بدست عصا داشت و دست و پا وسیلهي طلب است باو گفتند کفش بینداز تا
20 « فَإِذا هِیَ حَیَّۀٌ تَسعی » 16- فرار نکنی و عصا بینداز تا پی دیگري نباشی و از همه جهت آمادهي معرفت حق باشی. -قرآن- 1
تأویلات: یعنی عصا ماري شد که از خشم میجنبید و چون موسی روحی خشمناك داشت آنگاه که بمقام تجلّی صفات حق -قرآن-
30-1 [ صفحه 102 ] رسید بناچار استعداد او براي بهره و حظّ از تجلّی قهر حق و صفت قهّاریّت بیشتر از دیگر تجلّیات بود پس در
هنگام فناي موسی بصفات حق خوي غضب او تبدیل بغضب الهی و قهر ربّانی شد و بصورت اژدهائی نمودار شد که هر چه میدید
21 تأویلات: یعنی آن را بصورت اوّلش برمیگردانیم که بدرجهي مرتبهي نباتی باز گردد و عقلی « سَنُعِیدُها سِیرَتَهَا الأُولی » . میبلعید
و ادّعائی نداشته باشد و چون موسی قوّهي غضبی حیوانی خود را در تربیت شعیب نابود کرده بود و مانند قوّهي نباتی آنرا ضعیف
وَ اضمُم یَدَكَ إِلی جَناحِکَ » 34- کرده بود آنرا عصا نامیدهاند و از اینکه جهت گفته- اند: عصا را شعیب بموسی داد. -قرآن- 1
22 کشف نوشته: معجزهي موسی یکی بیرون از نفس وي بود عصا، دیگري در نفس وي بودید بیضاء عصا « تَخرُج بَیضاءَ
نمودگاري است از آیات آفاق و ید بیضاء نمودگاري است از آیات انفس و ربّ العالمین راه توحید خود بر شناخت اینکه دو طرف
424 تأویلات: - 52 -قرآن- 324 - قرآن- 1 - .« سَنُرِیهِم آیاتِنا فِی الآفاق وَ فِی أَنفُسِهِم حَتّی یَتَبَیَّنَ لَهُم أَنَّه الحَقُّ » : نهاده میگوید جل جلاله
چون روح بال راست آدمی است و نفس بال چپ او است در تدبیر معاش و عقل بواسطهي ارتباط باقوّهي واهمه در کار زندگی
خشک و تیره میشود و از قبول حقایق الاهیّه و مواهب ربّانی دور میافتد از اینکه جهت براي صفاي روح و پذیرش نور قدسی اینکه
24 [أبو الفتوح: آنگه « اذهَب إِلی فِرعَونَ » . جمله گفته شده است یعنی عقل خود را بروح خود بپیوند تا بنور هدایت حق روشن شود
چون او را نبوّت داده بود و اظهار معجزات کرده بود بر دست او، او را گفت: اکنون بسوي فرعون رو و او را دعوت کن که او
25 مثنوي در دفتر چهارم ضمن تمامی حدیث در توبیخ فرعون گفته - طاغی شده است و پاي از حدّ خود بیرون نهاده]. -قرآن- 1
است: گر تو را عقلی است کردم لطفها || ور خري، آوردهام خر را عصا [ صفحه 103 ] آنچنان زین آخورت بیرون کنم || کز عصا
گوش و سرت پر خون کنم اندر اینکه آخور خران و مردمان || مینیابند از جفاي تو امان نک عصا آوردهام بهر أدب || هر خري
را کو نباشد منتجب اژدهائی میشود در قهر تو || کاژدهائی گشتهاي در فعل و خو اینکه عصا از دوزخ آمد چاشنی || بر تو و بر
مؤمن آمد روشنی مر تو را گوید که اي گبر دنی || که هلا بگریز اندر روشنی ورنه درمانی تو در زندان من || مخلصت نبود ز در
بندان من آن عصائی بود ایندم اژدهاست || تا نگوئی دوزخ یزدان کجا است ظاهر است اینکه دوزخ امّا بر دلت || هست پوشیده
صفحه 51 از 226
یقین ز آب و گلت هر کجا خواهد خدا دوزخ کند || اوج را بر مرغ دام و فخ کند هم ز دندانت بر آرد دردها || تا بگوئی
دوزخست و اژدها یا کند آب دهانت را عسل || تا بگوئی که بهشت است و حلل پس بدندان بیگناهان را مگز || فکر کن از
25 طبري: یعنی نیروئی بمن ده که بتوانم آنچه بمن وحی میشود نگاه دارم و بفرعون، « قالَ رَب اشرَح لِی صَدرِي » ضربت نا محترز
35 کشف نوشته: و اینکه از بهر آن گفت که موسی را آن ساعت دل بتنگ آمده بود و باري بر دل - جري و بیباك باشم. -قرآن- 1
وي نشسته که از چنان مقام مناجات میبایست شدن و با دشمن سخن میبایست گفت پس از آنکه با حق تعالی جل جلاله سخن گفته
بود، گفت: بار خدایا چون با دشمن سخن میباید گفت نخست اینکه بار از دل من فرو نه و دلم. برگشاي و فراخ گردان تا رسالت
باز مؤمنان « أَ لَم نَشرَح لَکَ صَدرَكَ » بتوانم گذارد و جواب بتوانم شنید. از بهر موسی چنین گفت: باز از بهر مصطفی [ص] گفت
موسی پس از آنکه بخواست او را بداد، مصطفی [ص] را ناخواسته «ِ فَمَن یُرِدِ اللّه أَن یَهدِیَه یَشرَح صَدرَه لِلإِسلام » : امّت را گفت
بداد امّا منّت بر وي نهاد باز مؤمنان امّت را بیخواست و بیمنّت اینکه نعمت در کنار نهاد نه از آنکه ایشان را بر پیغامبر -قرآن-
261 [ صفحه 104 ] فضلی و شرفی است لکن ضعیفانند و گناهکاران و مفلسان و ضعیفان را بیشتر نوازند و - -162-130 قرآن- 193
عاصیان را بیشتر خوانند، نبینی پدري که فرزندان دارد و یکی از ایشان ناخلف بود، آن ناخلف را بیشتر خواند و به نگرد، پیوسته
لا اله الّا » دلش با وي میگراید، و از حوادث روز بر وي میترسد. نیشابوري: چون بموسی چندین مطلب القاء شد، 1- توحید بوسیلهي
«- إِن السّاعَۀَ آتِیَۀٌ أَکادُ » 3- انجامشناسی که گفت 154- الخ. -قرآن- 117 «- فَاعبُدنِی وَ أَقِم الصَّلاةَ » -2 عبادت حق باین جمله « انا
-6 مأموریّت و مقابلهي با « لِنُرِیَکَ مِن آیاتِنَا » -5 نمایش آیات حق « تا آخر «- ما تِلکَ بِیَمِینِکَ » الخ، 4- اسرار نهانی در موجودات
توجّه بکلام حق و آمادگی براي اینکه تکالیف موسی [ع] را بفشرد و ناراحت کرد و زاري .« اذهَب إِلی فِرعَونَ » بزرگترین کافران
الخ، و اینجا نکتهاي است که شرح صدر وسیله پیدایش نور حق است در دل، و گوش فرا دادن «- اشرَح لِی » نمود که اي خدا
بوحی الهی گوش فرا ده، او خود را آمادهي فهم کرد و گفت: « فَاستَمِع لِما یُوحی » : وسیلهي فهم مطلب است. و چون بموسی گفتند
و پس از پیدایش آن یادش دادند که نتیجهي شرح « أَ لَم نَشرَح لَکَ » الخولی پیغمبر ما صلی اللّه علیه و آله خطاب شد «- رَب اشرَح »
- 401 -قرآن- 550 - 267 -قرآن- 385 - 192 -قرآن- 243 - 131 -قرآن- 165 - 65 -قرآن- 104 - صدر را بخواه باین جمله: -قرآن- 29
« سراجا منیرا » و هم آن حضرت توصیف شد بچراغ روشنی بخش « وَ قُل رَب زِدنِی عِلماً » 742- 662 -قرآن- 719 - -574 قرآن- 644
ولی شرح صدر یعنی آمادگی براي روشنی، پس تفاوت پیغمبر ما [ص] با حضرت موسی علیه السّلام اینکه است که آن حضرت
بخشندهي نور است و موسی گیرندهي آن. و چون به موسی امر شد گوش به وحی خداوندي دهد، و هم امر شد عبادت و نماز کند
فهمید که باید هم خدمت خالق کند و هم خدمت بمخلوق و توجّه بهر یک جلوگیر از توجّه بدیگري است، اینکه بود که شرح
32 تأویلات: یعنی اي خداي من، در مقام تجلّی صفات، دلم را بنور یقین و تمکین روشن - صدر خواست تا بهر دو برسد. -قرآن- 1
کن تا در برابر آزار مردم تنگدل نشوم و از بیخرديشان روحم آزرده نشود و همان طور که سخن تو را بآنها میگویم با گوش تو
هم سخن آنها را [ صفحه 105 ] بشنوم و گفتار و کردار آنها را کار تو بینم و شنوم و شکیبا باشم و روح من در برابر مردم از خود
27 مجمع: در زبان موسی گرفتگی بود که « وَ احلُل عُقدَةً مِن لِسانِی » . چیزي نمودار نکند که پردهاي باشد میان من و حقایق تو
- نمیتوانست بخوبی حروف را ظاهر کند و سخن خود را بفهماند از اینکه جهت دعا کرد که خدایا اینکه را از زبانم بردار. -قرآن- 1
که آفرینش « خَلَقَ الإِنسانَ عَلَّمَه البَیانَ » ، 34 نیشابوري: فضیلت بزرگ انسان سخن گفتن است و از اینکه جهت گفته شده است
ما الانسان لو لا اللّسان الّا » آدمی ببیان و نطق اوست و اگر آن نباشد گویا آفریده نشده است و از علی علیه السّلام نقل شده است که
یعنی آدمی زبان است و بس که اگر زبانش نباشد نقشی است بر دیوار یا حیوانی است بیصاحب، پس « صورة مصّورة او بهیمۀ مهملۀ
زبان وسیلهي زندگی آدمی است از اینکه جهت موسی براي آسانی و پیشرفت کارش اینکه جمله را گفت تا بتواند بخوبی سخن
32 مجمع: إبن عامر با همزه قطع مفتوح در اوّل و همزهي مضموم «ُ اشدُد بِه أَزرِي وَ أَشرِکه » 128- حق را بمردم بفهماند. -قرآن- 87
صفحه 52 از 226
36 « قَد أُوتِیتَ سُؤلَکَ یا مُوسی » 35- در دوّم خوانده است و دیگران بضم همزه در اوّل و فتح آن در دوّم قرائت کردهاند. -قرآن- 1
مجمع: 2 مام صادق علیه السّلام فرمود پدرم از جدّم علیهما السّلام روایت کرد که علی علیه السّلام فرمود: بآنچه انتظار نداري
امیدوارتر باش از آنچه بانتظارش هستی و طمع آنرا داري چون موسی براي آتش رفت و با پیغمبري برگشت، و ملکهي سبا رفت
35 کشف نوشته: موسی در - بدیدار سلیمان و بمسلمانی رسید، جادوهاي فرعون بکومک او رفتند و خود مؤمن شدند. -قرآن- 1
مقام مناجات مست شراب شوق گشته بود، دریاي مهر در باطن وي بموج آمده همی ترسید که مناجات بسر آید و سخن بریده
وَ» : تا آنجا که گفت « رَب اشرَح لِی صَ درِي » گردد همی در سخن و سؤال آویخته بود از پس هر سؤالی سؤالی دیگر میکرد از
316 [ صفحه 106 ] و سوز عشق و شوق ویرا اینکه مرهم - 266 -قرآن- 289 - تا ربّ العزّه درد عشق -قرآن- 238 « أَشرِکه فِی أَمرِي
و هم در کشف- الأسرار است: آنچه بموسی عنایت شده است اینکه امّت را هم نیز شامل است چنانکه ،« قد اوتیت سؤلک » نهاد که
أَلقَیتُ » : آنچه بخواهید خدا براي شما مهیّا کرده است، بموسی گفته شد «ُ وَ آتاکُم مِن کُل ما سَأَلتُمُوه » : براي مؤمنین گفته شده است
«ُ أُولئِکَ لَهُم الَأمن » بمؤمنین گفتند « لا تَخَف إِنَّکَ مِنَ الآمِنِینَ » بموسی گفتند «ُ یُحِبُّهُم وَ یُحِبُّونَه » براي مؤمنین است « عَلَیکَ مَحَبَّۀً مِنِّی
فَاستَجابَ لَهُم » براي اینها گفته شده است « أُجِیبَت دَعوَتُکُما » با او گفتند « وَ اسجُد وَ اقتَرِب » : براي اینها گفتند «ُ قَرَّبناه » براي او گفتند
عَجِلتُ » موسی خود گفت ،« وَ کَذلِکَ نُنجِی المُؤمِنِینَ » مؤمنین مشمول اینکه آیه شدند «ُ أَنجَینا مُوسی وَ مَن مَعَه » او را گفتند « رَبُّهُم
- 367 -قرآن- 389 - 259 -قرآن- 329 - قرآن- 218 - .« لَقَد رَضِ یَ اللّه عَن المُؤمِنِینَ » ولی براي مؤمنین گفته است « إِلَیکَ رَب لِتَرضی
-742- 692 -قرآن- 709 - 630 -قرآن- 662 - 590 -قرآن- 607 - 547 -قرآن- 568 - 515 -قرآن- 534 - 471 -قرآن- 487 - -419 قرآن- 433
39 طبري: إبن اسحاق گفت: چون فرعون فرمان کرد «ِ أَنِ اقذِفِیه فِی التّابُوت » 944- 867 -قرآن- 900 - 812 -قرآن- 832 - قرآن- 777
بچههاي نوزاد آن سال را بکشند، مادر موسی او که نوزاد بود بتابوت کوچک نهاد و به رود نیل انداخت صبح که فرعون با
همسرش در کنار رود نشسته بود آنرا روي آب دید دستور داد از آب گرفتند، چون باز کرد و کودك را در آن دید بفرمان حقّ
39 مجمع: عکرمه گفته است: یعنی تو را جوري آفریدیم که هر « وَ أَلقَیت عَلَیکَ مَحَبَّۀً مِنِّی » 36- دوستی او در دلش افتاد. -قرآن- 1
42 قتاده گفته است: زیبائی در چشم موسی بود که هر - کس ببیندت دوستت بدارد چنانکه فرعون تا او را دید پسندید. -قرآن- 1
39 أبو « وَ لِتُصنَعَ عَلی عَینِی » . که او را میدید دوستش می- داشت. أبو الفتوح: یک معنی اینکه است که تو را دوست خود گرفتیم
30 مجمع: ابو مسلم - الفتوح: نوشته است: و تا تو را تربیت و غذا و طعام و شراب بنظر من باشد، اینکه قول قتاده است. -قرآن- 1
و با کسر لام « لتصنع » و با کسر لام و نصب آخر « لتصنع » گفته است: یعنی تربیت و غذاي تو باحاطه و حفظ من باشد. و با جزم آخر
40 کشف نوشته است: اي موسی تو را در کورهي بلا بردیم « وَ فَتَنّاكَ فُتُوناً » . هم قرائت شده است « لتصنع » و فتح [ صفحه 107 ] تاء
و باخلاص نهادیم تا در دلت جز مهر ما و بر زبانت جز ذکر ما نماند، اوّل که ویرا زادند متواري زادند در خانهي تاریک بیچراغ،
بینوا، و بیکام، مادر را نمی- بایست که پسر بود از بیم فرعون که پسران را میکشت، او را در تابوت کرد و بدریا افکند منزل
اوّلش دریا بود دشمن او را برگرفت، منزل دوّم شمشیر و نطع و دیدار دشمن منزل سوّم بیم از قبطیان که از ایشان یکی را کشته بود،
وانگه بگریخته بپس وانگران دل آشفته و جان حیران، پاي برهنه و شکم گرسنه هیچ ندانست که کجا میرود تا رسید بمدین بمزد
25 بهر کوئی مرا تا کی دوانی || ز هر زهري مرا تا - وري شعیب و شبانی، از سر سوز و حسرت بر توالی محنت گفت: -قرآن- 1
کی چشانی وزان پس افکنی او را بغربت || بمزدوري شعیب و به شبانی شبانی را کجا آنقدر باشد || که تو بیواسطه ویرا بخوانی
پس او را آوري بر طور سینا || هزاران تو سخن با وي برانی او را چنین در بلاء لطف آمیغ میداشت و بزخم شفقتآمیز میپیراست،
اي موسی، نه « وَ اصطَنَعتُکَ لِنَفسِی » : و بانواع بلیّات میشست، آن همه از چه بود! از آن کش خود را میبایست همان است که گفت
در میبایستی، کم میبایستی تو را بگزیدم نه تو را بلکه خویشتن را، از آن بود که سر برادر گرفت و او را بقهر بخود کشید و از او
نگفت چرا کردي! الواح تورات بر زمین زد نگفت چرا زدي! آري در پرده دوستی کارها رود که آن همه بیرون از پردهي دوستی
صفحه 53 از 226
214 و اذا الحبیب اتی بذنب واحد || جاءت محاسنه بالف شفیع اگر - تاوان بود، و در پناه دوستی محتمل بود، شعر: -قرآن- 187
44 مجمع: إبن عبّاس گفته است: یعنی « فَقُولا لَه قَولًا لَیِّناً » [ دوست گناهی کرد نیکیهاي او هزاران میانجی او باشند. [ صفحه 108
بنرمی با فرعون سخن بگوئید و با او درشتی در سخن نکنید، سدّي گفته است: با کنیهاش بخوانید نه باسم که بدش نیاید. مقاتل
الخ و اینکه «- هَل لَکَ إِلی أَن تَزَکّی وَ أَهدِیَکَ إِلی رَبِّکَ » : گفته است مقصود از اینکه جمله همان است که در جاي دیگر است
جمله دلالت دارد بر وجوب مدارا و نرمزبانی در امر بمعروف و نهی از منکر تا براي طرف بهتر قابل قبول باشد و بدش نیاید و رو
358 کشف نوشته: گفتهاند: او را برفق فرمود یعنی حق تربیت وي بجاي آر که او تو را پرورده، - 32 -قرآن- 294 - نگرداند. -قرآن- 1
44 فخر: یعنی بروید و امیدوار باشید که شاید او متذکّر شود و یا بترسد. صافی: در « لَعَلَّه یَتَذَکَّرُ أَو یَخشی » . حق تربیت بر تو دارد
کافی از علی علیه السّلام روایت است: اینکه جمله براي تحریص و ترغیب موسی است بر رفتن پیش فرعون با اینکه معلوم بود که
36 مجمع: مراد از اینکه جمله بیان غرض از اینکه مأموریّت است که او خبردار شود از آنچه تا - فرعون قبول نمیکند. -قرآن- 1
45 « قالا رَبَّنا إِنَّنا نَخاف أَن یَفرُطَ » . کنون بیخبر بود که خدائی هست و او آفریدهي خدا است و یا از تهدید بآینده و عذاب بترسد
یعنی ما «ُ إِنّا نَخاف » فخر: ممکن است گفته شود: با شرح صدر و آسانی کار که بموسی عنایت شد اینکه جمله چه معنی دارد که
میترسیم! جواب اینکه است که شرح صدر و آسانی کار حفظ دستورها و مصون بودن از خطا و نابودي است ولی ترس از دشمن
چیز دیگر است و وسیلهي دیگر لازم دارد. و هم ممکن است گفته شود: با اینکه موسی تنها بمناجات در وادي مقدّس بود چرا گفته
شما دو نفر بروید، جواب اینکه است که چون هارون هم در اینکه « اذهبا » است ما میترسیم! چنانکه در آیت جلو گفته شده است
مأموریّت شریک بوده است و پیرو موسی خطاب بموسی شده است و آنکه بعد با او خواهد بود. و از قرآن عبد اللّه مسعود نقل
174 [ صفحه 109 ] اینکه است موسی گفت: من و - 44 -قرآن- 159 - که معنی -قرآن- 1 « قال ربّنا انّنا نخاف » است و هم از حفصه
با الف « مهادا » « لَکُم الَأرضَ مَهداً » 50 مجمع خلق با فتح و هم سکون لام قرائت شده است و «ُ أَعطی کُل شَیءٍ خَلقَه » . برادرم میترسیم
« نخلفه » 58 مجمع: ابو جعفر با جزم و دیگران با رفع «ُ مَوعِداً لا نُخلِفُه » 121- 32 -قرآن- 96 - نیز قرائت شده است. -قرآن- 1
« مَکاناً سُويً » 25- با کسر سین قرائت مردم حجاز است و ضم سین قرائت دیگران است. -قرآن- 1 « سوي » خواندهاند، و هم کلمهي
- 58 فخر یعنی جائی که بیک فاصله از هر دو دستهي ما و شما باشد، یا مستوي و هموار باشد که همه یکدیگر را ببینیم. -قرآن- 1
59 تبیان قتاده و إبن جریج و إبن زید گفتهاند: مقصود روز عید آنها است. و فرّاء گفته است: روز شریفی داشتند که « یَوم الزِّینَۀِ » 17
20 أبو الفتوح: سعید بن مسیّب گفت: مقصود روز بازاري است که مردم خود را میآراستند و بآن بازار - خود را میآراستند. -قرآن- 1
« یُحشَرَ النّاس ضُحًی » . و دیگران با رفع آن خواندهاند « یوم » میرفتند، و بعضی گفتهاند: روز نوروز بوده است، حسن بصري با نصب
59 حسینی نوشته است: جمع کرده شوند مردمان در چاشتگاه که روشنتر است از باقی روز، حضرت موسی آن روز را تعیین کرد تا
61 مجمع: با فتح یاء و ضم آن هر دو « فَیُسحِتَکُم » 26- ظهور حق و زهوق باطل علی رءوس الأشهاد سمت وقوع پذیرد. -قرآن- 1
16 به - قرائت شده است چون سحت و اسحت بیک معنی است. أبو الفتوح: یعنی بیخ شما برکند، و شما را مستأصل کند. -قرآن- 1
62 فخر: در اینکه جمله پنج احتمال است: 1- إبن عبّاس گفته است: یعنی راز خود از فرعون پنهان کردند و با « وَ أَسَرُّوا النَّجوي » که
یکدگر گفتند: اگر موسی بر ما چیره شد پیروش میشویم 2- قتاده گفت: راز نهانیشان اینکه بود که اگر موسی جادو باشد ما بر او
آنها با « وَیلَکُم لا تَفتَرُوا » چیره میشویم و اگر مرد آسمانی باشد خودش بکار خود بینا است، 3- وهب گفته است چون موسی گفت
443 [ صفحه 110 ] یکدیگر گفتند: اینکه سخن جادوها نیست، 4- سدّي گفته است: یعنی بنهان از - 33 -قرآن- 419 - -قرآن- 1
-5 ضحّاك گفته است: یعنی از همه پنهان کردند و شور کردند که چگونه سحري ،«ِ إِن هذان لَساحِران » : موسی و فرعون گفتند
63 فخر: قرائت مشهور همین است که با کسر همزه و تشدید «ِ إِن هذان لَساحِران » 132- کنند تا بر موسی چیره شوند. -قرآن- 107
با یاء که اینکه را قرائت عثمان و عایشه و إبن زبیر و سعید بن جبیر « انّ هذین » - نون است و چند جور دیگر نیز قرائت شده است، 1
صفحه 54 از 226
و امام حسن مجتبی [ع] دانستهاند، و نقل است که عایشه گفته است: قرائت مشهور خطاي نویسندگان است، و از عثمان نقل است
که بقرآن نگاه کرد و گفت: من در اینکه غلطی مشاهده میکنم که بهمین زودي عرب بزبان خودش آنرا درست خواهد کرد و از
«ّ ان هذان » -2 قرائت إبن کثیر است «ِ إِن هذان لَساحِران » ابو عمرو روایت است که او گفت من خجالت میکشم چنین بخوانم
« ان هذان ساحران » بتخفیف نون اوّل و تشدید نون دوّم، 3- قرائت حفص است بتخفیف هر دو نون، 4- قرائت عبد اللّه مسعود است
603- 26 -قرآن- 578 - قرآن- 1 - .« ما هذان الّا ساحران » بفتح همزه و تخفیف نون و سقوط لام، 5- از ابی بن- کعب نقل است
با یاء از عمرو بن العلا است و اهل نظر « انّ هذین » مجمع: از عایشه نیز گفتار عثمان را نقل کرده است و اظهار نظر نموده که قرائت
قبول ندارند که مثل ابو عمرو و آنها که روش او را پذیرفتهاند از پیش خود در کتاب خدا تصرّف کنند و آنها فقطّ آن طور
63 ابو الفتوح نوشته است: أمیر المؤمنین [ع] گفت: « وَ یَذهَبا بِطَرِیقَتِکُم المُثلی » . میخواندهاند که از مردم ثقۀ و مطمئن فرا گرفتهاند
مراد آن است که روي مردمان با خود گردانند، عبد اللّه عبّاس گفت: سادات و اشراف را ببرند، عکرمه گفت: بهینه شما را ببرند.
قتاده گفت: مراد بنی اسرائیل بودند که بنی اسرائیل به از ایشان بودند. کسائی گفت: یعنی سنّت و سمت و هدي نیکوترین شما. -
24 [ صفحه 111 ] و فتح میم - 64 مجمع: با همزهي قطع و کسر میم و نیز با وصل همزه -قرآن- 1 « فَأَجمِعُوا کَیدَکُم » 39- قرآن- 1
67 کشف: یعنی موسی در دل خود احساس ترس کرد، یا بموجب فطرت « فَأَوجَسَ فِی نَفسِه خِیفَۀً » .« تخیّل » قرائت شده است و نیز
- بشري، یا از اینکه مردم جادوي آنها را حق و درست بپندارند، یا براي اینکه الهام بافکندن عصا دیر از انتظار موسی شد. -قرآن- 1
بدون الف نیز قرائت مردم کوفه « سحر » « کید ساحر » 69 مجمع: با جزم و رفع و هم با تشدید قاف قرائت شده است، و « تلقف » 35
قالُوا لَن » ] 23- و دیگر قرّاء با یک همزه خواندهاند. -قرآن- 1 « أ آمنتم » 71 ابو الفتوح: مردم کوفه با دو همزه «ُ قالَ آمَنتُم لَه » . است
72 ایشان گفتند ما تو را بر نگزینیم بر آنچه بما آمد از بیّنات و معجزات و براهین و نه بر خداي که ما را آفرید، بنابر اینکه « نُؤثِرَكَ
را واو قسم بگیریم چنانکه پارهاي از مفسّرین گرفتهاند معنی چنین میشود: بحقّ « واو » واو عطف باشد و اگر « وَ الَّذِي فَطَرَنا » « واو »
73 ابو « وَ اللّه خَیرٌ وَ أَبقی » 374- 204 -قرآن- 349 - 27 -قرآن- 182 - 72 . -قرآن- 3 «ٍ فَاقض ما أَنتَ قاض » آنخدائیکه ما راي آفرید
فَغَشِیَهُم مِنَ الیَم ما » 29- الفتوح: و خداي جل جلاله بهتر است و باقی تر و ما اختیار بهتر کردیم بر بتر و باقی بر فانی. -قرآن- 1
77 یعنی بدیشان رسید از دریا آنچه رسید و اینکه ابهام براي استعظام و استهوال بزرگی خطر و هولناکی است یعنی آنچه « غَشِیَهُم
لا تَخافُ » 44- بایشان رسید بحدّي بود که آنرا وصف نتوان کرد و باز نتوان گفت و مراد غرق شدن ایشان بود در دریا]. -قرآن- 1
- 21 سخن ما: 1 - بسقوط الف نیز خوانده شده است که فعل نهی باشد یعنی بزن و مترس. -قرآن- 1 « لا تخف » : 77 مجمع « دَرَکاً
سرگذشت موسی و دیدن آتش و شنیدن آواز و مار شدن عصا هزاران سال است که انسان از اینکه دسته مطالب گفتگو کرده است
یا منکر شده است و یا پذیرفته است، ولی معمّاي آنرا حل نکرده است. طنطاوي میگوید اینکه جملهها تعبیراتی است مجازي و
کنائی و ممکن است معنی حقیقی آن منظور [ صفحه 112 ] باشد ولی ما باید از آن پند بگیریم که قصّه براي استفادهي از حقایق
یُضِلُّ » است و نظر بواقعیّات تحوّلات بشري و بحث از چگونگی عصاي موسی خود گمراهیست و اتلاف وقت چنانکه در قرآن است
آنها که پی بحث در چگونگی اینکه مطالب هستند از دستهي گمراهانند و آنها که پی مقصود از اینکه « بِه کَثِیراً وَ یَهدِي بِه کَثِیراً
کنایات هستند هدایت شدهاند اینکه بود نظر طنطاوي، و البتّه اینکه آیات براي تربیت مسلمین است که بدانند اینها غیر از مردم
گذشتهاند و باید مرد تحقیق و تتبّع باشند چون آن دوران مردم جاهل، بجادو منحرف شدند و خردمندان باعجاز موسی براه راست
رفتند، باز بیخردان بسحر سامري و گوسالهي او منحرف شدند و موسی خردمندانشان را براه برد آن روز موسی و محمّد علیهما
السّلام بودند و براي بیخردان معجزه مینمایاندند پس فایدهي اینکه مطالب موقّت بوده است براي همان دوران و براي ما پند و عبرت
راهنمائی بشر است بدوري از « فَلا یَصُدَّنَّکَ عَنها » 2- آیت 16 261- از آنها بجاي گذاردند که حقایقست و همیشگی. -قرآن- 210
همنشین بد که بموسی سفارش شده است مواظب باش جلوگیر تو نشود آنکسکه مؤمن بمعاد نیست یعنی از آدم بیایمان دوري
صفحه 55 از 226
کن، و معلوم است که مقصود اینکه است تحت نفوذ و تأثیر آدم بیدین قرار نگیر، 3- از بقیّهي آیات تا آخر فهمیده میشود که علم
در خدمت ستمکاران و تحصیل علم براي نوکري ارباب قدرت عاقبتش مغلوب شدن و بیچارگی است ولی اثر شرافت علم هر وقت
باشد خودش نمودار میشود چنانکه آن جادوها علمشان براي خدمت بفرعون ستمکار بود و از حق و درستی دور بود مغلوب موسی
شدند ولی سود شرافت علم بآنها رسید که حقیقت را فهمیدند و تابع موسی شدند، 4- داستان غرق فرعون هم نمونهاي است از
عاقبت ستمکاري و پند و عبرت که ظلم دوام نمیکند، و عاقبت چوپانی با برادرش آن دستگاه را ویران کرد، 5- مسئلهي گذر کردن
موسی و مردمش از راه خشکی میان دریا و غرق شدن فرعون و پیروانش شاید اعجاز و بر خلاف انتظار باشد، و یا باین جمله
39 -قرآن- - مقصود براهنمائی موسی باشد بیک طرف خشک از دریا و کناره- -قرآن- 13 « فَاضرِب لَهُم طَرِیقاً فِی البَحرِ یَبَساً »
1058-1011 [ صفحه 113 ] اي که آب جزر دارد و آسوده از رسیدن دشمن است و آنها مطّلع بر آن نیستند ولی آنها خودسرانه و
«ُ وَ أَضَل فِرعَون قَومَه » بغرور اینکه گودي کم است و آب زیاد نیست موسی را دنبال کردند و آب فراگرفتشان و شاید جملهي آخر
اشاره بهمین غرور و غفلت فرعون باشد که نیندیشیده مردم را بدنبال موسی برد و براه غلط رفت، و آنها را گمراه کرد که نه براه
راست و ایمان رفتند و نه براه نجات و جاي کم آب تا غرق نشوند بلکه هم از دین منحرفشان کرد و هم در گذراندن از دریا و
252- خودش نیز هدایت نشد نه بهدایت معنوي چون مخالف بود و نه بهدایت ظاهري چون بدریا رفت و غرق شد. -قرآن- 220
[ [سوره طه [ 20 ]: آیات 80 تا 135
یا بَنِی إِسرائِیلَ قَد أَنجَیناکُم مِن عَدُوِّکُم وَ واعَدناکُم جانِبَ الطُّورِ الأَیمَنَ وَ نَزَّلنا عَلَیکُم المَن وَ السَّلوي [ 80 ] کُلُوا مِن طَیِّبات ما
رَزَقناکُم وَ لا تَطغَوا فِیه فَیَحِل عَلَیکُم غَضَبِی وَ مَن یَحلِل عَلَیه غَضَبِی فَقَد هَوي [ 81 ] وَ إِنِّی لَغَفّارٌ لِمَن تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً ثُمَّ
493 قالَ - اهتَدي [ 82 ] وَ ما أَعجَلَکَ عَن قَومِکَ یا مُوسی [ 83 ] قالَ هُم أُولاءِ عَلی أَثَرِي وَ عَجِلت إِلَیکَ رَب لِتَرضی [ 84 ] -قرآن- 1
فَإِنّا قَد فَتَنّا قَومَکَ مِن بَعدِكَ وَ أَضَ لَّهُم السّامِرِيُّ [ 85 ] فَرَجَعَ مُوسی إِلی قَومِه غَضبانَ أَسِفاً قالَ یا قَوم أَ لَم یَعِدکُم رَبُّکُم وَعداً حَسَناً أَ
فَطالَ عَلَیکُم العَهدُ أَم أَرَدتُم أَن یَحِ ل عَلَیکُم غَضَب مِن رَبِّکُم فَأَخلَفتُم مَوعِدِي [ 86 ] قالُوا ما أَخلَفنا مَوعِدَكَ بِمَلکِنا وَ لکِنّا حُمِّلنا
[ أَوزاراً مِن زِینَۀِ القَوم فَقَذَفناها فَکَذلِکَ أَلقَی السّامِرِيُّ [ 87 ] فَأَخرَجَ لَهُم عِجلًا جَسَداً لَه خُوارٌ فَقالُوا هذا إِلهُکُم وَ إِله مُوسی فَنَسِیَ [ 88
648 وَ لَقَد قالَ لَهُم هارُون مِن قَبل یا قَوم إِنَّما فُتِنتُم بِه وَ - أَ فَلا یَرَونَ أَلاّ یَرجِع إِلَیهِم قَولًا وَ لا یَملِک لَهُم ضَ  را وَ لا نَفعاً [ 89 ] -قرآن- 1
إِن رَبَّکُم الرَّحمن فَاتَّبِعُونِی وَ أَطِیعُوا أَمرِي [ 90 ] قالُوا لَن نَبرَحَ عَلَیه عاکِفِینَ حَتّی یَرجِعَ إِلَینا مُوسی [ 91 ] قالَ یا هارُون ما مَنَعَکَ إِذ
رَأَیتَهُم ضَلُّوا [ 92 ] أَلاّ تَتَّبِعَن أَ فَعَصَیتَ أَمرِي [ 93 ] قالَ یَا بنَ أُم لا تَأخُذ بِلِحیَتِی وَ لا بِرَأسِی إِنِّی خَشِیت أَن تَقُولَ فَرَّقتَ بَینَ بَنِی إِسرائِیلَ
489 قالَ فَما خَطبُکَ یا سامِرِيُّ [ 95 ] قالَ بَصُ رت بِما لَم یَبصُ رُوا بِه فَقَبَضت قَب َ ض ۀً مِن أَثَرِ الرَّسُولِ - وَ لَم تَرقُب قَولِی [ 94 ] -قرآن- 1
فَنَبَذتُها وَ کَذلِکَ سَوَّلَت لِی نَفسِی [ 96 ] قالَ فَاذهَب فَإِن لَکَ فِی الحَیاةِ أَن تَقُولَ لا مِساسَ وَ إِن لَکَ مَوعِداً لَن تُخلَفَه وَ انظُر إِلی
[ إِلهِکَ الَّذِي ظَلتَ عَلَیه عاکِفاً لَنُحَرِّقَنَّه ثُم لَنَنسِفَنَّه فِی الیَم نَسفاً [ 97 ] إِنَّما إِلهُکُم اللّه الَّذِي لا إِلهَ إِلاّ هُوَ وَسِعَ کُل شَیءٍ عِلماً [ 98
596 مَن أَعرَضَ عَنه فَإِنَّه یَحمِل یَومَ القِیامَۀِ وِزراً - کَذلِکَ نَقُصُّ عَلَیکَ مِن أَنباءِ ما قَد سَبَقَ وَ قَد آتَیناكَ مِن لَدُنّا ذِکراً [ 99 ] -قرآن- 1
100 ] خالِدِینَ فِیه وَ ساءَ لَهُم یَومَ القِیامَۀِ حِملًا [ 101 ] یَومَ یُنفَخ فِی الصُّورِ وَ نَحشُرُ المُجرِمِینَ یَومَئِذٍ زُرقاً [ 102 ] یَتَخافَتُونَ بَینَهُم إِن ]
374 وَ یَسئَلُونَکَ عَن الجِبال فَقُل - لَبِثتُم إِلاّ عَشراً [ 103 ] نَحن أَعلَم بِما یَقُولُونَ إِذ یَقُول أَمثَلُهُم طَرِیقَۀً إِن لَبِثتُم إِلاّ یَوماً [ 104 ] -قرآن- 1
یَنسِفُها رَبِّی نَسفاً [ 105 ] فَیَذَرُها قاعاً صَف َ ص فاً [ 106 ] لا تَري فِیها عِوَجاً وَ لا أَمتاً [ 107 ] یَومَئِذٍ یَتَّبِعُونَ الدّاعِیَ لا عِوَجَ لَه وَ خَشَ عَتِ
365 یَعلَمُ - الَأصوات لِلرَّحمن فَلا تَسمَع إِلاّ هَمساً [ 108 ] یَومَئِذٍ لا تَنفَع الشَّفاعَۀُ إِلاّ مَن أَذِنَ لَه الرَّحمن وَ رَضِیَ لَه قَولًا [ 109 ] -قرآن- 1
ما بَینَ أَیدِیهِم وَ ما خَلفَهُم وَ لا یُحِیطُونَ بِه عِلماً [ 110 ] وَ عَنَت الوُجُوه لِلحَی القَیُّوم وَ قَد خابَ مَن حَمَلَ ظُلماً [ 111 ] وَ مَن یَعمَل مِنَ
الصّالِحات وَ هُوَ مُؤمِن فَلا یَخاف ظُلماً وَ لا هَضماً [ 112 ] وَ کَ ذلِکَ أَنزَلناه قُرآناً عَرَبِیا وَ صَ رَّفنا فِیه مِنَ الوَعِیدِ لَعَلَّهُم یَتَّقُونَ أَو یُحدِثُ
صفحه 56 از 226
- لَهُم ذِکراً [ 113 ] فَتَعالَی اللّه المَلِک الحَقُّ وَ لا تَعجَل بِالقُرآن مِن قَبل أَن یُقضی إِلَیکَ وَحیُه وَ قُل رَب زِدنِی عِلماً [ 114 ] -قرآن- 1
533 وَ لَقَد عَهِدنا إِلی آدَمَ مِن قَبل فَنَسِیَ وَ لَم نَجِد لَه عَزماً [ 115 ] وَ إِذ قُلنا لِلمَلائِکَۀِ اسجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاّ إِبلِیسَ أَبی [ 116 ] فَقُلنا
یا آدَمُ إِن هذا عَدُوٌّ لَکَ وَ لِزَوجِکَ فَلا یُخرِجَنَّکُما مِنَ الجَنَّۀِ فَتَشقی [ 117 ] إِن لَکَ أَلاّ تَجُوعَ فِیها وَ لا تَعري [ 118 ] وَ أَنَّکَ لا تَظمَؤُا
378 فَوَسوَسَ إِلَیه الشَّیطان قالَ یا آدَمُ هَل أَدُلُّکَ عَلی شَجَرَةِ الخُلدِ وَ مُلک لا یَبلی [ 120 ] فَأَکَلا - فِیها وَ لا تَضحی [ 119 ] -قرآن- 1
[ مِنها فَبَدَت لَهُما سَوآتُهُما وَ طَفِقا یَخصِفان عَلَیهِما مِن وَرَقِ الجَنَّۀِ وَ عَصی آدَمُ رَبَّه فَغَوي [ 121 ] ثُم اجتَباه رَبُّه فَتابَ عَلَیه وَ هَدي [ 122
قالَ اهبِطا مِنها جَمِیعاً بَعضُ کُم لِبَعض عَدُوٌّ فَإِمّا یَأتِیَنَّکُم مِنِّی هُديً فَمَن اتَّبَعَ هُدايَ فَلا یَضِلُّ وَ لا یَشقی [ 123 ] وَ مَن أَعرَضَ عَن ذِکرِي
564 قالَ رَب لِمَ حَشَرتَنِی أَعمی وَ قَد کُنت بَصِیراً [ 125 ] قالَ کَذلِکَ - فَإِن لَه مَعِیشَۀً ضَنکاً وَ نَحشُرُه یَومَ القِیامَۀِ أَعمی [ 124 ] -قرآن- 1
أَتَتکَ آیاتُنا فَنَسِیتَها وَ کَذلِکَ الیَومَ تُنسی [ 126 ] وَ کَ ذلِکَ نَجزِي مَن أَسرَفَ وَ لَم یُؤمِن بِآیات رَبِّه وَ لَعَذاب الآخِرَةِ أَشَ دُّ وَ أَبقی
127 ] أَ فَلَم یَهدِ لَهُم کَم أَهلَکنا قَبلَهُم مِنَ القُرُون یَمشُونَ فِی مَساکِنِهِم إِن فِی ذلِکَ لَآیات لِأُولِی النُّهی [ 128 ] وَ لَو لا کَلِمَۀٌ سَبَقَت مِن ]
489 فَاصبِر عَلی ما یَقُولُونَ وَ سَبِّح بِحَمدِ رَبِّکَ قَبلَ طُلُوع الشَّمس وَ قَبلَ غُرُوبِها وَ - رَبِّکَ لَکانَ لِزاماً وَ أَجَل مُسَ  می [ 129 ] -قرآن- 1
مِن آناءِ اللَّیل فَسَ بِّح وَ أَطرافَ النَّهارِ لَعَلَّکَ تَرضی [ 130 ] وَ لا تَمُدَّن عَینَیکَ إِلی ما مَتَّعنا بِه أَزواجاً مِنهُم زَهرَةَ الحَیاةِ الدُّنیا لِنَفتِنَهُم فِیهِ
وَ رِزقُ رَبِّکَ خَیرٌ وَ أَبقی [ 131 ] وَ أمُر أَهلَکَ بِالصَّلاةِ وَ اصطَبِر عَلَیها لا نَسئَلُکَ رِزقاً نَحن نَرزُقُکَ وَ العاقِبَۀُ لِلتَّقوي [ 132 ] وَ قالُوا لَو لا
یَأتِینا بِآیَۀٍ مِن رَبِّه أَ وَ لَم تَأتِهِم بَیِّنَۀُ ما فِی الصُّحُف الأُولی [ 133 ] وَ لَو أَنّا أَهلَکناهُم بِعَذاب مِن قَبلِه لَقالُوا رَبَّنا لَو لا أَرسَلتَ إِلَینا رَسُولًا
735 قُل کُلٌّ مُتَرَبِّص فَتَرَبَّصُوا فَسَ تَعلَمُونَ مَن أَصحاب الصِّراطِ السَّوِي وَ مَنِ - فَنَتَّبِعَ آیاتِکَ مِن قَبل أَن نَذِل وَ نَخزي [ 134 ] -قرآن- 1
در سورهي بقره مفصّل گفته شد که مقصود چیزي است « المَن وَ السَّلوي » : 113 [ صفحه 116 ] معنی لغات - اهتَدي [ 135 ] -قرآن- 1
از مصدر رقوب با « ترقب » ، آواز گاو « خوار » ، چیزهاي زیادي، چیزهاي سنگین « وزر » جمع « اوزار » ، همانند ترنجبین و مرغ بلدرچین
در قاموس بهر سه حرکت حرف اوّل گفته است از مصدر « مساس » . ضم اوّل و دوّم و رقابۀ با کسر اوّل بمعنی حراست و مواظبت
خرد « نسفا » . یعنی با من تماس مکن و من هم با تو تماس نمیکنم و نه بپساي و نه بپسایم « لا مساس » مس بمعنی پسودن و دو کلمهي
« امت » ، زمین صاف، پست هموار « صفصف » ، زمین هموار که در آن کوه و تپه نباشد « قاع » . کردن، از ریشه کندن، غربال کردن
از مصدر « تضحی » ، شکستن، هضم کردن، عصب کردن « هضم » ، آهستهترین صدا « همس » ،ّ جاي بلند، ناتوانی، دو- دلی و شک
بمعنی چسباندن و بر هم منطبق « خصف » از مصدر « یخصفان » 36- بمعنی بآفتاب رفتن و مکشوف شدن. -قرآن- 13 « ضحا و ضحاء »
کردن. ترجمه: [از پس نابودي فرعون گفتیم] 80 اي بنی اسرائیل [بهوش باشید که چگونه] شما را از شرّ دشمن آسوده کردیم و با
[پیغمبر] شما وعده کردیم که در سوي راست کوه طور [با او سخن گفتیم] و ترنجبین و مرغ براي شما فرستادیم 81 پس از اینکه
خوراکیهاي لذیذ بخورید که روزي شما کردیم و در آن ناشکري، و طغیان نکنید که خشم من بر شما جایگیر شود، و هر که خشم
من او را گرفت فرو افتاده است و بگودال جهنّم شده 82 [ولی] من البتّه آمرزندهام آنرا که توبه کرد و مؤمن شد و نیکوکاري پیشه
کرد و سپس هدایت شد و راه راست پیش گرفت 83 و [چون موسی براي مناجات حاضر شد باو گفتیم] اي موسی چه چیز تو را
وادار کرد که شتاب کردي و از مردم خود [جلو افتادي]! 84 گفت آنها همینها هستند که در دنبال من هستند و خود بسوي تو شتاب
کردم تا رضاي تو بیابم 85 خدا- گفت: امّت تو را پس از آنکه از آنها جدا شدي ما آزمودیمشان و سامري گمراهشان کرد 86 پس
موسی برگشت بطرف مردم خود اندوهناك و خشمگین و گفت: اي مردم مگر خدایتان بشما وعدهي خوب و مساعدت نداد! مگر
آن وعدهي برگشت و قرار داد [ صفحه 117 ] بر شما گران و دراز آمد یا خواستید خشم خداوندي بر شما فرود آید که از قرار داد
وعدهي با من تخلّف کردید! 87 [بجوابش] گفتند: به اختیار و توانائی خود از میعاد تو تخلّف نکردیم و لکن چیزهاي سنگین که از
زینتهاي مردم فرعون با خود برداشتیم همه را ریختیم و سامري [نیز آنچه داشت] انداخت 88 پس او مجسمه گوسالهاي براي آنها
درست کرد که صداي گوساله میکرد، و گفتند همین است خداي شما و موسی، و او فراموش کرد [راه وصول بخداي خود را که
صفحه 57 از 226
براي مناجات بجاي دگر رفت] 89 مگر اینکه مردم نمیبینند که گوساله پاسخ گفتارشان نمی- دهد و اختیار سود و زیان آنها را
ندارد 90 و با اینکه پیش از آن هارون بآنها گفته بود اي مردم باین گوساله امتحان و آزموده شدید ولی آفریدگار شما خداي
رحمان است 91 پس در پی من باشید و فرمان من ببرید، آنها گفتند: ما دستبردار از اینکه گوساله نیستیم تا موسی بسوي ما باز آید
92 [پس از گفتگوي با مردم موسی رو به هارون کرد و] گفت: اي هارون چون دیدي بنی اسرائیل گمراه شدند 93 چه جلوگیرت
شد که دنبال من بیائی مگر باندیشهي نافرمانیم بودي! 94 او گفت: اي فرزند مادر سر و ریشم مگیر [و اهانت و آزارم مکن] که من
ترسیدم بگوئی: سخن من در نظر نداشتی و میان بنی اسرائیل جدائی انداختی [که از آنها جدا شدي و هر کسی بدستهاي پیوست 95
آنگاه روي بسامري کرد و] گفت: اي سامري اینکه چه کار است از تو! 96 او گفت: من چیزي دیدم که دیگران ندیدند و مشتی از
ردّ پاي رسول گرفتم و آنرا افکندم، و نفسم چنین بخاطرم آورد [از ردّ پاي جبرئیل که از آن آواز شنیدم مشتی خاك بردارم و
بدرون گوساله زرین بریزم تا آواز کند و مردم شیفتهي آن شوند، کردم و بهدف خود رسیدم یا من چیزي فهمیدم که دیگران
نفهمیدند و قسمتی از اثر و روش رسول که موسی باشد گرفتم و بدور انداختم و آنچه بسلیقهام مفید و بدرد خور بود بکار بردم و
خاطرهي خودم بمن کومک کرد که اینکار را کردم نه با فکر دیگري] 97 موسی گفت برو که در زندگی بگوئی: بمن دست نزنید
[که هر کس با تو تماس کند هر دو گرفتار تب [ صفحه 118 ] شوید] و تو را میعادي است که البتّه از آن بر کناري نداري، و بنگر
بخداي ساخته خود که چسبیده [و فریفته] اش هستی لا جرم بسوزانیم او را و خاکسترش بر دریا بفشانیم چه سوزاندن و چه افشاندي
98 [پس اي مردم] همانا خداي شما همو است که جز او خدائی نیست و علمش گشاده و فراگیر همه چیز است، 99 اي محمّد اینکه
چنین میسرائیم براي تو اخبار گذشتگان را که تذکّري است از سوي خود براي تو آوردهایم 100 [ولی] آنکس که از آن روي
گرداند روز قیامت باري سنگین بر دوش خواهد برد 101 و [چنین کسان] پیوسته در زیر آن میمانند و آن روز بد باري براي آنها
است 102 روزي که بصور دمیده میشود و بآن روز بد- کاران را با چشم سبز و زشت فراهم میکنیم 103 و آهسته با یکدگر
میگویند: فقط ده روز زنده ماندید 104 لیکن ما بهتر میدانیم که چه میگویند، زیرا مردمی که روش بهتر دارند و فهمیدهترند
میگویند فقطّ یک روز بیش نماندید [که آسوده بودید و ز آن پس گرفتار شدید] 105 اکنون اي محمّد در جواب آنها که
میپرسند [با اینکه سختی قیامت پس] عاقبت کوهها چه میشود! بگو: خداي من آنها را بسختی از جاي میکند 106 و بیابانی میکند
هموار 107 که نه، در آن کجی بینی و نه بلندي 108 بآن روز مردم دنبال آواز دعوت کننده خواهند رفت [بیاختیار بعرصه محشر]
بیخطا، و قدرت فرار، و آوازها پست شده است، در برابر عظمت خداوندي پس چیزي نمیشنوي مگر صدائی نرم و آهسته [که
مردم راه میروند و نفس میکشند] 109 و در آن روز میانجیگري سود ندارد مگر براي آنکه از سوي حق برایش اجازه رسیده است و
سخنش را حق پسندیده است 110 چون او میداند آنچه در پیش روي مردم است و آنچه در پس آنها است که خود از آن خبر
ندارند 111 و همهي نفوس و صورتها و روي و روانها درماندهاند و وابسته بآنکه جاودان زنده است و پاینده و آنکه با خود ستمی
برد ناامید خواهد بود 112 و آنکه کارهاي نیک کند و مؤمن باشد نه از ستم بترسد و نه از کسر و نقص کار [ یا جزاي] خود، 113
و اینکه چنین است [بیان حقایق و عواقب که بصورت] قرآن و بزبان عرب آنرا فرود [ صفحه 119 ] آوردیم و مردم را بجملههاي
گوناگون آن بیم دادیم تا شاید پرهیزگار شوند و یا تذکّر و یاد حق در دلشان پیدا شود، 114 پس بلند مرتبه خداوندي است که
بدرستی و حقیقت او است پادشاه و بس، و تو اي محمّد برسیدن و خواندن قرآن شتاب مکن پیش از آنکه الهام آن بر تو برگذار
شود و انجام یابد و [بجاي آن] بگو: اي خدا بدانشم بیفزاي 115 و [اینکه یادآوري و راهنمائی نه امروزي است که] پیش از اینکه
بآدم سفارش کردیم و از او پیمان گرفتیم و او فراموش کرد و استقامتی در او نیافتیم 116 و چون بملائکه گفتیم براي آدم سجده
کنید و آنها سجده کردند مگر ابلیس که خودداري کرد 117 بآدم گفتیم: البتّه اینکه ابلیس دشمن تو و همسرت هست پس [مواظب
باشید] از بهشت بیرونتان نکند که گرفتار و رنجور شوي 118 چون بهرهي تو در آنجا اینکه است که نه، گرسنه شوي، نه برهنه 119
صفحه 58 از 226
و نه تشنه شوي، و نه در آفتاب باشی 120 پس شیطان بدل او خلاند و وسوسهاش کرد که اي آدم میخواهی راهنمائیت کنم بدرخت
جاودانی و سلطنتی که کهنه و نابود نشود! 121 [آدم پذیرفت] پس هر دو خوردند از آن [که او راهنمائیشان کرد] پس براي آنها
زشتی و عورتشان نمودار شد و [بناچار] از برگهاي بهشت میگرفتند و بر خود میچسباندند، پس اینکه بود که آدم نافرمانی خداي
خود کرد و [درخواسته خود] گمراه شد، 122 سپس خدایش او را برگزید و توبهاش بپذیرفت و راهنمائیش کرد 123 [آنگاه] گفت:
همگی از آن فرود روید که دستهاي دشمن دیگري است [و از اینکه] پس اگر از من بشما راهنمائی رسید آنکه دنبال کرد هدایت
مرا نه گمراه میشود و نه بدبخت 124 و آنکه از یاد من رو گرداند البتّه زندگی براي او تنگ است و سخت و بمحشر او را کور
میآوریم [که دلیلی و عذري ندارد] 125 او گوید: خداي من، چرا مرا کور بمحشر آوردي با اینکه بینا بودهام [و بهر کار راه و چاه
آن دانستم] 126 خداي گوید: همان طور که پیغام و نشانهي ما آمد و فراموش کردي امروز فراموشت کنند 127 به اینکه گونه سزا
میدهیم آن- کس را که اسراف و تجاوز کرده است و ایمان بآیات و نشانههاي توحید خداي [ صفحه 120 ] خود نیاورده است و
البتّه گرفتاري آخرت سختتر است و پایندهتر 128 مگر راهنما [و موجب عبرت] نشد براي اینکه کافران که چندان ملّتهاي پیش از
ایشانرا نابود کردیم با اینکه در جایگاه خود آسوده میگشتند [ یا هنوز هم بجایگاه آنها قدم می- گذارند و میبینند چه بر آنها
گذشته است] البتّه در اینکه حوادث نشانهها است براي [پند و عبرت] خردمندان 129 و اگر نه اینکه سخنی از خداي تو در پیش
گذشته است [و سرنوشت معیّن شده است] البتّه الزام بود [و گرفتاريشان ناگزیر ولی] 130 تو بر گفتار آنها شکیبا باش و بستایش
خداي خود او را تسبیح کن قبل از دمیدن خورشید و هم پیش از غروب و پنهانی آن و هم از قسمتی از ساعات شب تسبیح کن و
نیز باطراف و کنارههاي روز [بیاد خدا باش] تا شاید خرسند شوي [و از زندگی بهرهمند] 131 و چشمان خود مدوز بآنچه از زینتها و
شکوفههاي زندگی بهرهي زن و مرد اینکه مردم کردیم تا شیفته و آزمودهشان کنیم که روزي پروردگارت بهتر است و پایندهتر
132 تو خانوادهي خود را فرمان بنماز کن و بر آن شکیبا باش که ما از تو روزي نمیخواهیم و خود تو را روزي میدهیم و [البتّه
بهرهمندي از زندگی و خوبی] عاقبت بتقوي و پرهیزگاري است 133 اینکه کافران میگویند. چرا محمّد براي ما نشانهاي از جانب
خداي خود نمیآورد! مگر بآنها نرسیده است خبر درست آنچه در نامهها و کتب پیشینیان بوده است! [و از اخبار پیغمبران و کتابهاي
آنها و گرفتاري کافران اینها خبردار نیستند که چنین توقّعی دارند] 134 و اگر پیش از اینکه خبر و یادآوري اینکه کافران را
بگرفتاري و عذاب نابود میکردیم البتّه میگفتند: اي خداي ما چرا براي ما رسولی نفرستادي تا پیش از اینکه خوار و رسوا شویم
آیات و نشانههاي تو را پیروي کنیم 135 تو بآنها بگو: همگی چشم براهند پس شما بانتظار باشید که بزودي میدانید که براه هموار
80 تنویر المقباس: یعنی بشما وعده کردیم که در کوه « وَ واعَدناکُم جانِبَ الطُّورِ الَأیمَنَ » : است و که هدایت شده. سخن مفسّرین
59 [ صفحه 121 ] مجمع: یعنی خدا بعد از غرق فرعون بموسی - طور از طرف راست موسی کتابی براي شما بدهیم. -قرآن- 15
واعدنا. و انجینا، و » وعده کرد که بطرف راست کوه طور برود تا باو تورات را بدهند که در او احکام و مقرّرات باشد. و جملههاي
بدون الف نیز خواندهاند و جملههاي « وعدنا » نیز قرائت شده است و نیز « انجیت و واعدت و رزقت » بصورت متکلّم وحده « رزقنا
ثُمَّ » .« یحل،ّ و یحلل » با ضم حاء در اوّل و ضم لام دوّم قرائت شده است، و هم با کسره و صداي زیر در هر دو « یحل و یحلل »
82 مجمع: ابو القاسم حسکانی و عیّاشی نقل کردهاند که امام باقر [ع] فرمود: مقصود از اینکه جمله بعد از توبه و ایمان و « اهتَدي
17 کشف: یعنی بسنّت پیغمبر رفتار کند، و روش آن حضرت را پیش گیرد. - عمل صالح ولایت ما خانوادهي پیغمبر است. -قرآن- 1
83 طبري: بما خبر رسیده است که چون بنی- اسرائیل نجات یافتند خداوند بموسی و بنی اسرائیل وعده « وَ ما أَعجَلَکَ عَن قَومِکَ »
کرد که آنها بطرف- راست طور بروند ولی موسی تعجیل کرد و هارون را میان آنها گذارد که از دنبال موسی ببردشان و همین
33 ابو الفتوح: نوشته است: یعنی آن هفتاد کس که با او بودند که ایشان را - قرآن- 1 - .« لترضی » است مقصود از اینکه جملهها تا
برگزید تا کلام خداي بشنوند موسی علیه السّلام ایشان را در راه رها کرد و او از پیش برفت و ایشانرا گفت: بر اثر من میآئید که من
صفحه 59 از 226
عَجِلتُ » 30- فخر: بهر سه حرکت همزه قرائت شده اثر، اثر، اثر. -قرآن- 1 « هُم أُولاءِ عَلی أَثَرِي » . مشتاق شدهام بحضرت خداي تعالی
36 روح البیان: اینکه جمله اشاره است که سالک - ابو الفتوح: براي آن شتافتم تا طلب رضاي تو کنم. -قرآن- 1 « إِلَیکَ رَب لِتَرضی
باید در سلوك بسوي حق شتاب کند و چیزي جلوگیرش نشود چنانکه موسی را چیزي جلوگیر نشد و عدّهي بنی- اسرائیل را که
مانع از سرعت او بودند رها کرد و خود جلو رفت که آنها از دنبال برسند و جامی در شتاب مجنون بسوي لیلی و چشم پوشیدن از
موانع چنین ساخته است: راه نزدیک و بماندم سخت دیر || سیر گشتم زین سواري سیر سیر [ صفحه 122 ] سرنگون خود را ز اشتر
در فکند || گفت سوزندم ز غم تا چند چند تنگ شد بر وي بیابان فراخ || خویشتن افکند اندر سنگلاخ چون چنان افکند خود را
سوي پست || از قضا آن لحظه پایش هم شکست پاي را بربست و گفتا گو شوم || در خم چوگانش غلطان میروم عشق مولی کی
قَد فَتَنّا قَومَکَ » کم از لیلی بود || گوي گشتن بهر او اولی بود گوي شو میگرد بر پهلوي صدق || غلط غلطان برخم چوگان عشق
85 مجمع: در اینکه آیه گمراه کردن کار سامري شمرده شده است و فتنه کار خداوند تا معلوم شود فتنه غیر « ...- وَ أَضَلَّهُم السّامِرِيُّ
بضم لام قرائت شده است یعنی گمراهترین آن عدّه سامري بود. « و اضلّهم » : 60 فخر - 22 -قرآن- 30 - از گمراهی است. -قرآن- 1
کشف: گفتهاند: نسبت فتنه و امتحان بحق از نظر سرنوشت و قضا و قدر است و گمراه کردن مربوط بسامري شده است براي اینکه
تدبیر و نقشه کار از او بوده است. روح البیان: خدا بموسی گفت: میدانی چرا اینکه بر سرت آمد که مردمت را سامري گمراه کرد!
.« اخلُفنِی فِی قَومِی » گفت: نه اي خدا، گفت چون خواستی بیائی ببرادرت- هارون اطمینان کردي و مرا بخاطر نیاوردي که باو گفتی
86 أبو الفتوح: یعنی از آن وعده تخلّف کردند که با موسی قرار داده بودند که بدستور موسی « فَأَخلَفتُم مَوعِدِي » 246- -قرآن- 222
87 أبو الفتوح: یعنی بقدرت و طاقت خود تخلّف « ما أَخلَفنا مَوعِدَكَ بِمَلکِنا » 25- و پیمان با او استوار بمانند تا او برگردد. -قرآن- 1
را با ضم و صداي جلو میم و هم فتح و صداي بالا و هم کسر و صداي زیر میم قرائت « بِمَلکِنا » وعدهي تو نکردیم و کلمهي
129 تأویلات کاشانی: آزمایش بنی اسرائیل بوسیلهي سامري از آن روي بود که نمودار و جدا - 35 -قرآن- 118 - کردهاند. -قرآن- 1
شوند آنهائی که آمادهي براي تجرید هستند و میتوانند خود را از همه [ صفحه 123 ] دلبستگیها خالی و دور کنند براي وصول
بکمالات معنوي، و نیز نمودار شوند آنها که ناتوانند و فرو رفتهاند در خاصیّتهاي مادّي که فقط با حواس ظاهر ادراك میشود و
بآنچه دور از مادّي است و معقول است سر و کاري ندارند و آمادهي فهم آن چیز ها نیستند، و از همین جهت بود که آنها خود
87 طبري: چون بموسی امر شد بنی- «ِ وَ لکِنّا حُمِّلنا أَوزاراً مِن زِینَۀِ القَوم » 356- قرآن- 322 - .« ما أَخلَفنا مَوعِدَكَ بِمَلکِنا » گفتند
اسرائیل را ببرد بآنها فرمان داد که از کالاها و اسباب آرایش مردم فرعون بعاریه بگیرند و اینکه است مقصود از اینکه جملهها که
آنها بجواب گفتند. و عموم قاریهاي مدینه و بعضی از مردم مکّه با ضم حاء و تشدید و کسر میم خواندهاند یعنی ما وادار باین کار
شدیم چون تو فرمان کرده بودي، و قاریهاي کوفه و بصره و بعض مردم مکّه بفتح و صداي بالاي حاء و میم خواندهاند یعنی ما
52 مجمع: بعضی گفتهاند: یعنی گناهانی بر گردنمان بار شد از زینتهاي آن مردم، چون براي آرایش - برداشتیم آنها را. -قرآن- 1
عید بعاریه گرفته بودند و آنگاه که خواستند از مصر فرار کنند ترسیدند که اگر بصاحبانش برگردانند آنها از فرارشان خبردار شوند
87 طبري: قتاده « فَقَذَفناها فَکَ ذلِکَ أَلقَی السّامِرِيُّ » . از اینکه جهت با خود بردند و در نتیجه مرتکب گناه خیانت در امانت شدند
گفته است: خداوند براي موسی سی شب معیّن کرد و آنگاه ده شب بر آن افزود و چون موسی دیر کرد و برنگشت سامري بمردم
گفت: دیر کردن موسی براي اینکه زینتهاي فرعونیان است که در دست شما است آنها جملگی را فراهم کردند و بسامري دادند.
سدّي گفته است: در غیبت موسی هارون بآنها گفت: اینکه زیورها غنیمت است و جایز نیست تصرّف کنید، آنها را در گودالی دفن
47 کشف نوشته: مفسّران گفتند: - کنید چون موسی آمد اگر اجازه داد بردارید و گر نه وظیفهي خود را انجام دادهاید. -قرآن- 1
موسی که بمیعاد حق تعالی رفت با ایشان وعده کرده بود که بچهل روز بازگردد سامري روز و شب هر دو میشمرد، چون بیست
روز گذشته بود گفت: وعده بسر آمد و چهل گذشت بیست روز و بیست [ صفحه 124 ] شب امّا موسی وعده خلاف کرد و نیامد از
صفحه 60 از 226
آنکه شما پیرایهي حرام دارید از قبطیان بعاریت ستده، ایشان گفتند: اکنون چه تدبیر است و رأي تو در آن چی است! گفت آتشی
سازیم و همه در آتش افکنیم، سامري حفرهاي بکند و آتش برافروخت، و آنچه داشت از پیرایه در آتش افکند و بنو اسرائیل آنچه
- قرآن- 237 - .« فَقَذَفناها فَکَذلِکَ أَلقَی السّامِرِيُّ » داشتند همه در آتش افکندند. اینکه است که ربّ العالمین از ایشان حکایت کرد
88 أبو الفتوح: مجاهد گفت: سامري آن گوساله چنان ساخته بود که درون گلوي آن چنان بود که « عِجلًا جَسَ داً لَه خُوارٌ » ] 283
فَقالُوا هذا إِلهُکُم وَ إِلهُ » 32- و مزمار]. -قرآن- 3 « نی » چون بادي در زیر آن دمیدي از گلوي او آواز گاو بیرون آمدي چنانکه آواز
89 مجمع: اینکه جمله چند معنی شده است: 1- إبن عبّاس و قتاده و مجاهد و سدّي و ضحّاك گفتهاند: یعنی مردم « مُوسی فَنَسِیَ
گفتند: اینکه گوساله خداي موسی است و سامري فراموش کرده است اینکه مطلب را، 2- یعنی گفتند: موسی اینکه را گم کرده
- 52 موسی خطا کرده است و اینکه خداي خود را نشناخته و براه دیگر رفته است، 4 - است و رفته است دنبالش میگردد. -قرآن- 1
آغاز مطلب « فنسی » تمام میشود که سخن آن مردم است و جملهي « هذا إِلهُکُم وَ إِله مُوسی » از إبن عبّاس نقل است که جمله در
است یعنی خدا میفرماید که سامري دست برداشت و فراموش کرد دین و آئین خود را که موسی آورده بود و گوساله پرستی را
رواج داد. 5- سامري فراموش کرد که گوساله پدیدهي تازهاي است، و قابل پرستش نیست، 6- یعنی سامري منافق شد و دین خود
قالَ لَهُم هارُونُ » [ 1100 [ صفحه 125 - 915 -قرآن- 1049 - 533 -قرآن- 885 - 171 -پاورقی- 531 - قرآن- 139 - .«18» را کنار گذاشت
- تا آخر. -قرآن- 1 -« یا قَوم إِنَّما » 90 طبري: یعنی پیش از بازگشت موسی، هارون بگوساله پرستان گفته بود اینکه مطلب را «ُ مِن قَبل
153 [ابو الفتوح: هارون قبلا بقوم گفت که اینکه جهالت را مکنید که اینکه فتنه و امتحانی است که میشوید، و - -36 قرآن- 134
94 طبري: چون از کلام اینکه « لا تَأخُذ بِلِحیَتِی وَ لا بِرَأسِی » .[ خداي شما رحمن است که روزي دهنده است و از من پیروي کنید
مطلب فهمیده میشود که موسی سر و ریش هارون را گرفت و بسوي خود کشید، در آیه حذف شده است و سخن هارون نقل شده
96 فخر: با کسر و صداي زیر صاد نیز قرائت شده است و حمزه و کسائی «ِ قالَ بَصُ رت بِما لَم یَبصُ رُوا بِه » 40- است. -قرآن- 1
با تاء بصیغهي خطاب خواندهاند یعنی من چیزي دیدم که شما ندیدید، و دیگران با یاء بلفظ غایب خواندهاند یعنی مردم « تبصروا »
گفتهاند و چنین معنی کردهاند: من چیزي دانستم که دیگران ندانستند. -قرآن- « علم » بمعنی « بصر » ندیدند آنچه من دیدم. و بعضی
فَقَبَضتُ » . 43-1 تأویلات: یعنی از خوّاص علوم ریاضی و طبیعی که وسیلهي طلسم و نیرنگ است چیزي دیدم که دیگران ندیدند
یعنی خاك در مشت شده، و هر دو را با صاد « قبضۀ » 45- 96 فخر: حسن بصري خوانده است: -قرآن- 1 «ِ قَب َ ض ۀً مِن أَثَرِ الرَّسُول
و « من اثر فرس الرّسول » بینقطه خواندهاند [ صفحه 126 ] بمعنی با سر انگشت گرفتن، و از إبن مسعود نقل است که میخوانده است
عموم مفسّرین گفتهاند: مقصود اینکه است که از خاك ردّ پاي اسب جبرئیل برداشت و مقصود از رسول جبرئیل است، و از علیّ
علیه السّلام نقل است که چون جبرئیل آمد موسی را بطور ببرد از میان آن مردم فقطّ سامري او را دید و شناخت، و آنهائی که
گفتهاند با اینکه جمله درست میشود یعنی دانستم که ردّ پاي اسب جبرئیل خاصیّت حیاتی است که « علمت » بمعنی « بصرت » جملهي
دیگران نفهمیدند و من یک مشت از آن خاك برداشتم. ابو مسلم اصفهانی گفته است: در قرآن تصریح باین معنی که مفسّرین
گفتهاند نیست، و وجه دیگري در اینکه جمله متصوّر است که مقصود از رسول موسی است و مقصود از اثر، رسم و روش او است
اینکه چه « فَما خَطبُکَ یا سامِرِيُّ » که دستور داده است و معنی جملهها اینکه طور میشود که چون موسی بسامري اعتراض کرد که
کار است اي سامري! او بجواب گفت: من آن چیزي فهمیدم که دیگران نفهمیدند و حق را از باطل تمیز ندادند، اینکه بود که من
96 « وَ کَذلِکَ سَوَّلَت لِی نَفسِی » 309- قسمتی از اثر و روش و سنّت رسول را که موسی است گرفتم و دور انداختم. -قرآن- 280
یعنی اي موسی همین طور که « اجعَل لَنا إِلهاً کَما لَهُم آلِهَۀٌ » : کشف: یعنی چون دیدم مردم مایل ببتپرستی هستند و بتو میگویند
بتپرستان خداهائی دارند براي ما نیز خدائی درست کن نفسم مرا بر اینکه واداشت که برايشان خدائی از گوساله بسازم. -قرآن-
97 نیشابوري: 19 - یعنی حرام است بر تو تماس با مردم، 2- ممنوع شدن « لَکَ فِی الحَیاةِ أَن تَقُولَ لا مِساسَ » 149- -37-1 قرآن- 109
صفحه 61 از 226
-3 ابو مسلم گفته است: یعنی بهرهي زندگی تو محرومیّت تماس با زن است و قطع ،«19» مردم و اخراج او از میان بنی اسرائیل
را با تاء و « تخلف » 97 مجمع «ُ لَکَ مَوعِداً لَن تُخلَفَه » [ 278 [ صفحه 127 - 177 -پاورقی- 276 - 47 -پاورقی- 175 - قرآن- 1 - .«20» نسل
فخر: قرائت عامّه با ضم و صداي جلو نون و «ُ لَنُحَرِّقَنَّه » 33- با نون و کسر لام خواندهاند. -قرآن- 1 « نخلف » کسر لام و فتح لام، و
تشدید راء است، یعنی میسوزانیم آنرا، و ابو جعفر بفتح نون و ضم راء بدون تشدید خوانده است، یعنی با سوهان میسائیم آنرا و
102 فخر: 1- یعنی آن روز بشاخی میدمند تا بآوازش مردم را بمحشر حاضر « یَومَ یُنفَخ فِی الصُّورِ » 20- نرمش میکنیم. -قرآن- 1
کنند، 2- با فتح و صداي بالاي و او قرائت شده است که جمع صورت باشد یعنی روزي که بصورتها روح دمیده میشود، و زنده
یعنی آنگاه که در بوق میدمند، چون خداوند « فَإِذا نُقِرَ فِی النّاقُورِ » میشوند و معنی اوّل مناسب آیت دیگر است که گفته شده است
کارهاي عالم دیگر را بمانند آنچه- مردم در دنیا میبینند بآنها معرّفی میکند جنبش محشر مردم را مانند جنبش براي سفر و قشون
] 348- 32 -قرآن- 317 - که با بوق تحریک میکنند همانندکرده است که آنجا هم مثل اینجا با بوق شما را فراهم میکنند. -قرآن- 1
کشف یعنی سبزي چشم که زشتترین صفات چشم است و عرب آر شوم میداند. بعضی گفتهاند: یعنی از تشنگی « زرقا » [ صفحه 128
چشمها سبز میشود. [أبو الفتوح: اینکه علامت دوزخیان باشد و گفتند بزرقه چشم کوري خواست، و قول اوّل ظاهر است چون در
خبر است که اهل دوزخ سیاه روي و سبز چشم باشند و اینکه به را زشتی خلق گفت که روي ایشان زشت باشد. تَخافَتُونَ بَینَهُم إِن
2102 با یکدیگر بسرّ و آواز نرم گویند چون جرأت بلند گفتن ندارند از هول آنروز گویند مقام نکردید مگر ده « لَبِثتُم إِلّا عَشراً
أَمثَلُهُم طَرِیقَۀً إِن » ، نگفت که لیالی خواست زیرا عرب حساب بر ماه کنند و ماه بشب برآید « عشرة » گفت و « عشرا » روز، براي آن
آنانکه روش بهتري داشتند گفتند شما پیش از یکروز درنگ نکردید، و از آیه چنان پیداست که قول اینکه دسته « لَبِثتُم إِلّا یَوماً
108 مجمع: ابو مسلم گفته است یعنی «ُ لا عِوَجَ لَه » 473- 332 -پاورقی- 471 - 55 -قرآن- 281 - قرآن- 1 - «1«21».[ درست تر باشد
کجی و انحراف برا آن صدا و دعوت نیست که از کسی بگذرد و رهایش کند و آوازش نکند براي محشر جبّائی گفته است: یعنی
لا تَنفَع الشَّفاعَۀُ إِلّا مَن » 19- کجی براي مردم نیست که بتوانند از پیروي آن صد منحرف شوند و بدنبال آن بمحشر نروند. -قرآن- 1
109 تأویلات: یعنی براي شفاعت دو شرط است اوّل اذن یعنی قدرت لیاقت آنکه شفیع میشود. دوّم « أَذِنَ لَه الرَّحمن وَ رَضِ یَ
73 مجمع: یعنی آنکه از طرف خدا مجاز باشد و سخنش - آمادگی آنکه برایش شفاعت میشود در اینکه شفاعتش کنند. -قرآن- 1
111 مجمع: یعنی صورتها در آنروز خوار است، و تخصیص «ُ وَ عَنَت الوُجُوه » . در پیشگاه حق پسندیده باشد مثل انبیاء و اولیاء
24 [ صفحه 129 ] بعضی گفتهاند: - صورت براي اینکه است که آثار فروتنی و ذلّت در صورت بیشتر نمایان است، و -قرآن- 1
فَلا » . مقصود از وجوه اعیان و رؤسا هستند، یعنی آنها هم در آن روز از همه چیز دست کشیده و رو بسوي حق هستند و بیچاره
«ُ وَ کَذلِکَ أَنزَلناه » 22- با سقوط الف و جزم آخر خوانده است یعنی نباید بترسد. -قرآن- 1 « یخف » مجمع: إبن کثیر « یَخاف ظُلماً
26 کشف: یعنی همانطور که بموسی - 113 مجمع: یعنی همان طور که قصّه پیشینیان برایت گفتیم قرآن برایت فرستادیم. -قرآن- 1
114 طبري: یعنی پیش از آنکه آنچه نازل « لا تَعجَ ل بِالقُرآن مِن قَبل أَن یُقضی إِلَیکَ » . تورات دادیم براي تو قرآن فرود آوردیم
58 اسباب - میشود تمام شود مخوان و براي مردم مگو، یا پیش از آنکه بیان و روشن شود براي تو بر دیگري مخوان. -قرآن- 1
النزول سیوطی: سدّي گفته است: چون آیتی بر پیغمبر علیه السّلام نازل میشد بر خود رنج میداد در حفظ آن که مبادا هنوز بخاطر
خوانده است « نقضی وحیه » نسپرده جبرئیل برود و یا وحی تمام شود، باین آیه باو دستور داده شد که ناراحت نباش. مجمع: یعقوب
که فعل متکلّم است و معلوم و اسم بعد مفعول آن و منصوب یعنی بر گذار کنیم وحی آنرا، و قرائت دیگر بفعل غایب مجهول است
و اسم نایب فاعل و مرفوع یعنی وحی آن برگذار شود و بآخر برسد. و معنی سوّمی براي اینکه جمله است: یعنی تعجیل مکن در
114 یعنی بر حفظ و نگهداریم بیفزا که آنچه بمن « وَ قُل رَب زِدنِی عِلماً » . خواهش نزول قرآن که ما بموجب مصلحت نازل میکنیم
وحی میشود فراموش نکنم، 2- بر علم من بقرآن و معانی آن بیفزا 3- معلومات من را زیاد کن، و نقل است که عبد اللّه مسعود در
صفحه 62 از 226
32 و هم او نوشته: فرق است میان مصطفی و موساي کلیم، موسی چون - قرآن- 1 - .« ربّ زدنی ایمانا و یقینا » دنبال اینکه آیه میگفت
181 [ صفحه - هَل أَتَّبِعُکَ -قرآن- 161 » دعوي علم کرد، ربّ العزّه حوالت او بر خضر کرد و بدبیرستان خضر فرستاد تا میگفت
97 مجمع: عایشه نقل - 26 -قرآن- 69 - قرآن- 1 - .« قُل رَب زِدنِی عِلماً » و مصطفی را حوالت بر خود کرد گفت «ِ 130 ] عَلی أَن تُعَلِّمَن
کرده است که پیغمبر فرمود آن روزي که بر علم من افزوده نشود که من را بحق نزدیک کند خورشید آن روز بر من فرخنده و
مبارك مباد. و معنی اینکه جمله را گفتهاند یعنی بر علم من بسر گذشت پیغمبران بیفزاي، و کلبی گفته است: یعنی بر قرآن بیفزاي
که موجب افزایش علم من است. تأویلات: یعنی چون شوقت انگیخته میشود بر فرا گرفتن علم لدنّی از نهان- خانهي جمع وحدت
در آن شتاب مکن تا خود برسد که پیدایش علم و حکمت در دنبالهي پیشرفت و ترقّی تو است بمراتب قبول و از طلب و استفاضه
خودداري مکن که فیض بینهایت است و فزونی آن بآمادگی است و حال، نه بشتاب و سؤال. فخر: در ارتباط اینکه جمله بجلو دو
تا اینجا مطلب تمام میشود و از اینجا آغاز میشود و نتیجه چنین «ِ یَسئَلُونَکَ عَن الجِبال » جهت گفتهاند: 1- ابو مسلم گفته است از
میشود میپرسند کوهها چه میشود تو در قرآن شتاب مکن، 2- چون سخن از قرآن و آثار آن بمیان است گفته شده است تو بآن
115 « وَ لَقَد عَهِدنا إِلی آدَمَ » 117- عجله مکن چون خدا که اینکه را بتو فرستاده از فراموشی و نابودي آن جلو میگیرد. -قرآن- 86
« نَقُصُّ عَلَیکَ مِن أَنباءِ » فخر: ارتباط اینکه آیه بگذشته: 1- ممکن است براي انجام وعدهي در آیت جلو باشد که گفته شده است
یعنی از سرگذشت گذشتگان برایت میگوئیم، 2- چون گفته شده است که اقسام نوید و تهدید در قرآن هست باین آیات نقل شده
فَنَسِیَ وَ لَم » 403- 187 -قرآن- 374 - 32 -قرآن- 155 - قرآن- 1 - .« عَدُوٌّ لَکَ وَ لِزَوجِکَ » است بر جذر داشتن آدم و همسرش از شیطان
115 طبري: إبن عبّاس گفت: یعنی عهد و پیمان را رها کرد و مجاهد گفت: یعنی فرمان خداي خود را رها کرد، و « نَجِد لَه عَزماً
قتاده گفته است: عزم یعنی صبر نداشت. عطیّه گفته است: یعنی آنچه امرش کردیم نگهبانی آنرا نداشت، إبن زید گفته است: یعنی
] 39- عزم نگهداري و چنگ زدن باوامر حق نداشت، بروایت دیگر إبن عبّاس گفته است: یعنی قرار ندادیم براي او عزم -قرآن- 1
صفحه 131 ] و تصمیم. مجمع: إبن زید و جماعتی گفتهاند: یعنی فراموش کرد ولی آهنگ گناه نداشت چون خطا کرد و بعمد
کاري نکرد. در مورد فراموشی چند قول است: 1- یعنی فراموش کرد آن تهدید را که باو گفته بودند اگر بخوري از بهشت بیرونت
-3 فراموش کرد که براي رعایت ،« إِن هذا عَدُوٌّ لَکَ » میکنند، 2- فراموش کرده بود که شیطان را دشمن معرّفی کردند باین آیه
وظیفهي خود استدلال کند، و آنرا تشخیص دهد چون گمان کرد از فرد معیّن نهی شده است در صورتی که از جنس و عموم آن
201 أبو الفتوح: بنزدیک بیشتر مفسّران آنستکه اینکه فراموشی بمعنی ترك است چنانکه گفت: - مادّه نهی شده بود. -قرآن- 175
125 کشف: نهی یا تنزیهی است یا - یعنی طاعت خدا را ترك کردند و خداي هم ثواب ایشان را. -قرآن- 96 « نَسُوا اللّهَ فَنَسِیَهُم »
تحریمی، و معنی جمله اینکه است که عهد ما و نهی از خوردن تحریمی بود ولی آدم فراموش کرد و پنداشت که تنزیهی است، و
إبن کیسان گفته است یعنی اصرار ببرگشت بگناه دوباره نداشت. و هم کشف نوشته: آري کاري است رفته و حکمی در ازل
پرداخته هنوز آدم زلّت نیاورده که خیاط لطف صدرهي توبهي او دوخته هنوز ابلیس قدم در معصیت ننهاده بود که پیلور قهر،
معجون زهر لعنت وي آمیخته، پیري را پرسیدند از پیران طریقت که آدم صفی با آنهمه دولت و رتبت منزلت و قربت که او را بود
بر وي زدن چه حکمت داشت! پیر بزبان حکمت بر ذوق معرفت جواب داد که تخم « وَ عَصی آدَمُ » نزدیک حق جل جلاله، نداء
بر آن تافت « وَ أَشرَقَت الأَرض بِنُورِ رَبِّها » محبّت در زمین دل آدم افکندند و از کاریز دیدگان، آب حسرت برو گشادند آفتاب
وَ لَم نَجِ د لَهُ » آنرا در صحراي بهشت بپرورد آفتاب « فنسی » طینتی خوش بود قابل تخم در و آمد، شجرهي محبّت بررست، هواي
- پاك کرد آنگه خواست که -قرآن- 372 « فَتابَ عَلَیه وَ هَدي » بدرود، آنگه بباد «ُ ثُم اجتَباه رَبُّه » آنرا خشک کرد پس بداس « عَزماً
859 [ صفحه 132 ] آنرا بآتش پخته گرداند تنوري از - 813 -قرآن- 832 - 760 -قرآن- 786 - 600 -قرآن- 732 - -389 قرآن- 560
بتافت و آن قوت عشق در آن پخته کرد هنوز طعم آن طعام بمذاق آدم نرسیده بود که زبان نیاز برگشاد « وَ عَصی آدَمُ » سیاست
صفحه 63 از 226
و گفتهاند که آدم را دو وجود بود: وجود اوّل دنیا را بود نه بهشت. وجود دوّم بهشت را، فرمان آمد که .« رَبَّنا ظَلَمنا أَنفُسَ نا » : گفت
اي آدم از بهشت بیرون شو بدنیا رو و تاج و کلاه و کمر در راه عشق در باز و با درد و محنت بساز آنگه تو را بدین وطن عزیز و
مستقرّ بقا باز رسانیم با صد هزار خلعت لطف و انواع کرامت علی رءوس- الاشهاد فردا آدم را بینی با ذریّت خود که در بهشت
میرود و ملائکهي ملکوت به- تعجّب مینگرند و میگویند اینکه مرد فرد است که بینوا و بیبرگ از فردوس رخت برداشت، اي آدم
117 « فَلا یُخرِجَنَّکُما مِنَ الجَنَّۀِ فَتَشقی » 210- 61 -قرآن- 183 - بیرون آوردن تو از بهشت پردهي کارها و سرّ رازها است. -قرآن- 44
طبري یعنی از بهشت بیرونتان نکند که زندگی تو با رنج و کار و کاسبی خواهد بود، و سعید جبیر گفت: بآدم گاوي قرمز دادند
-47- تا آخر. -قرآن- 1 «- فَلا یُخرِجَنَّکُما » که با او شیار میکرد و عرق از پیشانی خود پاك مینمود. و همین است معنی اینکه جمله
فهمیده میشود، چون تا در بهشت است با اینکه « لا تجوع، لا تعري، لا تظمأ » از جملههاي بعد « فتشقی » 310 فخر: معنی - قرآن- 286
« أَنَّکَ لا تَظمَؤُا » . خوشیها برگذار میکند، پس اگر از آنجا بیرون شد اینکه خوشیها را نخواهد داشت و معنی شقاوت نمودار میشود
أبو الفتوح نوشته: گفتند: « مِن وَرَقِ الجَنَّۀِ » 23- 119 مجمع همزهي انّک با صداي بالا و صداي زیر هر دو قرائت شده است. -قرآن- 1
121 مجمع: یعنی بامر استحبابی و فرمان غیر الزامی کار نکرد از سود « وَ عَصی آدَمُ رَبَّه فَغَوي » 25- برگ انجیر بود. -قرآن- 1 « ورق »
اینکه باشد که آنچه انتظار داشت از خوردن درخت ممنوع استفاده کند که بهشت « غوي » آن محروم شد، و ممکن است معنی
35 کشف: یعنی آنچه کار او نبود انجام داد. و گفتهاند: یعنی بخطا رفت، و [ صفحه - جاودان باشد محروم و ناامید شد. -قرآن- 1
133 ] بمقصود نرسید. إبن اعرابی گفته است: یعنی: زندگی بر خود تباه کرد و از عزّت و راحت، برنج و ذلّت گرفتار شد. إبن قتیبه
گفته است: گناه آدم در دنبالهي اعتقاد صحیح و ثابت نبوده است و نمیتوان گفت: آدم گمراه است و گناهکار. فخر: اینکه حوادث
پیش از پیغمبري آدم بوده است و زیانی بمقام نبوّت او ندارد بعلاوه که توبه کرد و بعد از توبه او را گمراه و نافرمان نمیتوان نامید.
عیون اخبار الرّضا باب 14 : أبا صلت هروي گفت: چون مأمون دانشمندان مذاهب را دعوت کرد و با حضرت رضا [ع] بحث کردند
وَ عَصی آدَمُ » و محکوم شدند، علی بن جهم گفت: شما معتقد هستید که پیغمبران را خطا نباشد! فرمود: بلی. عرض کرد: اینکه آیه
چه معنی دارد! فرمود: خدا آدم را براي زمین آفرید تا خلیفه و نمایندهي او باشد نه براي بهشت ولی معصیت او در بهشت بود «ُ رَبَّه
نه در زمین و پیغمبر باید در زمین معصوم باشد تا دستورهاي خداوندي بدرستی ابلاغ شود و چون بزمین آمد از خطا محفوظ شد
122 أبو الفتوح: « فَتابَ عَلَیه وَ هَدي » 628- 278 -قرآن- 584 - الخ. -قرآن- 252 «- إِن اللّهَ اصطَفی آدَمَ وَ نُوحاً » : چنانکه در قرآن است
یعنی توبهي او را پذیرفت و راهنمائیش کرد و اینکه توبهي آدم خود عبادتی است که موجب ثوابست نه پشیمانی از گناه و اسقاط
28 کشف: - عقاب، و توبهي پیغمبران خضوع و خشوع است و روي برگرداندن از هر چیز بسوي خدا براي تحصیل ثواب. -قرآن- 1
84 فخر: یعنی دوباره مورد توجّه حق شد و بخشیده شد - قرآن- 67 - .« رَبَّنا ظَلَمنا » یعنی از او در گذشت و راه توبه باو نمود تا گفت
فخر: اوّل روي سخن با آدم و حوّاء است و چون وسیلهي « قالَ اهبِطا مِنها جَمِیعاً بَعضُ کُم » . و راهنمائی شد تا توبه کرد و قبول شد
40 [ صفحه 134 ] بشر فرض شده و بلفظ جمع خطاب شده - پیدایش مردم هستند که دشمن یکدگر میشوند پس بجاي -قرآن- 1
61- 124 طبري: یعنی در منزل و مکان و زندگی در سختی است. -قرآن- 1 « مَن أَعرَضَ عَن ذِکرِي فَإِن لَه مَعِیشَ ۀً ضَ نکاً » . است
مجمع: مجاهد و قتاده و جبّائی گفتهاند: یعنی روزي بر او تنگ باشد و اگر گشایشی برایش فراهم شود او خود بر خود تنگ میگیرد
و از حرص جمع مال همیشه در تنگناي زندگی است. إبن مسعود و سعید بن جبیر گفتهاند: یعنی در عذاب و فشار قبر گرفتار خواهد
بود. إبن عبّاس گفته است: یعنی زندگی او تیره است که آنچه ببخشد و امید برگشت نداشته باشد خاطرش آسوده نیست. عکرمه و
ضحّ اك گفتهاند: یعنی زندگی او از مال حرام خواهد بود که عاقبت آن گرفتاري بعالم دیگر است. ابو مسلم گفته است: گرفتار
کمی معاش و تیرگی آن میباشد و یا گرفتار ناراحتی و آشوب کار زندگی خواهد بود. فخر: از علی علیه السّلام نقل شده است که
پیغمبر [ص] فرمود: سزاي معصیت و گناه سه چیز است: 1- زندگی بتنگی و ناراحتی برگذار میشود 2- در سختی و گرفتاري با
صفحه 64 از 226
مشکلات بیشتر رو برو میشود و راه گشایش کار پیدا نمیشود!. 3- وسیلهي روزي و راه کاسبی از طرق حرام و کارهاي نامشروع
124 فخر: جبّائی گفته است: یعنی در آن روز طوري سرگردان است که هیچ راهی براي خود « وَ نَحشُرُه یَومَ القِیامَۀِ أَعمی » . است
تا آخر فخر: آن ارواح «- کَ ذلِکَ أَتَتکَ آیاتُنا » 41- پیدا نمیکند و مانند کورها بجاي خود میایستد و نمیداند چه بکند. -قرآن- 1
بشري که از ارتباط با معنویات خود را دور داشتهاند و بحقایق روحانی و آفرینش توجّه نکردهاند، پس از مرگ راه بجائی نمیبرند
چون چیزي نمیشناسند و رابطهاي ندارند، از اینکه جهت در اینکه آیه بجواب سؤال او که میپرسد چرا کور محشور شدهام! گفته
128 طبري: قتاده گفت: « یَمشُونَ فِی مَساکِنِهِم » 31- شده است چون در آن عالم رابطه نداشتی اکنون هم رابطه نداري. -قرآن- 1
سرزمین عاد و ثمود « مَساکِنِهِم » 30 [ صفحه 135 ] اعراب هستند که بشام بتجارت میرفتند و مقصود از - قرآن- 1 - « یمشون » مقصود از
است که در راه تجارت اعراب بود و از آن گذر میکردند و متوجّه میشدند که آن ملّتها چه بر سرشان گذشت و چگونه نابود شدند.
روز مرگ است و قیامت هم « أَجَ ل مُسَ  می » 129 مجمع: بعضی گفتهاند: مقصود از « لَکانَ لِزاماً وَ أَجَل مُسَ  می » 68- -قرآن- 54
گفتهاند: و در اینکه جمله کلمات جلو و دنبال آورده شده است و معنی اینکه است: اگر سرنوشت خداوندي نبود که مدّتی زنده
بمانند و در آخرت گرفتار شوند البتّه آن کشتار که در جنگ بدر براي یک عدّه بود، براي همهي کافران در هر موقع لازم و
130 مجمع: اینکه آیه بعقیدهي قتاده و جبّائی براي تعیین اوقات « وَ سَبِّح بِحَمدِ رَبِّکَ » 97- 39 -قرآن- 78 - اجباري میشد. -قرآن- 1
مقصود نماز ظهر است چون وقت آن از اوّل زوال است و چون ظهر و زوال کنارهي نصفهي اوّل است « أَطرافَ النَّهارِ » نماز است و
که از صبح تا ظهر باشد و هم کنارهي نصفهي دوّم است که از زوال تا غروب باشد اطراف النّهار گفته شده است، ولی آنکه گفته
نماز معیّن نیست و مقصود تسبیح بطور کلّی است، اینکه جملهها را براي تعمیم دانسته است که همیشه « و سبّح » است مقصود از
130 مجمع: با ضم تاء و فتح آن خواندهاند و در « لَعَلَّکَ تَرضی » 137- 30 -قرآن- 117 - اوقات متوجّه بحمد و تسبیح باشند. -قرآن- 1
131 طبري: ابو رافع گفته است: براي پیغمبر مهمان رسید من را « وَ لا تَمُدَّن عَینَیکَ » 20- نتیجهي معنی تفاوت نیست. -قرآن- 1
نزدیک نفر از یهود مدینه فرستاد که چیزي بقرض بگیرم او گفت: تا گروگان نباشد ندهم، پیغمبر ناراحت شد و فرمود زره من را
346 کشف - 30 -قرآن- 299 - تا آخر. -قرآن- 1 «- وَ لَقَد آتَیناكَ سَبعاً مِنَ المَثانِی » ببر و گرو بده، اینکه آیه نازل شد و هم اینکه آیه
نوشته: چه داري مهر بیمهري کزو بیجان شد اسکندر || چه بازي عشق با یاري کزو بیملک شد دارا! [ صفحه 136 ] لقمان
سرخسی را وقتی موي دراز گشته بود بر خاطر او بگذشت که کاشکی در میبودي که بگرمابه شدي و موي باز کردي هنوز اینکه
در خاطر تمام در نیاورده بود که یک صحرا همه زر دید، لقمان دیده فراز کرد و با خود گفت: گر من سخنی بگفتم اندر مستی||
با فتح هاء و سکون آن هر دو قرائت شده است، و در خبر است « زهرة » : 131 مجمع « زَهرَةَ الحَیاةِ الدُّنیا » اشتر بقطار ما چرا دربستی
که چون عروة بن زبیر نزد سلطانی زیبائیها و دلخوشیها را میدید بدرون خانهي خود میشد و اینکه آیه را از اوّل قرائت میکرد: -
20 أبو الفتوح: نوشته - تا آخر آنگاه میگفت اي مردم مواظب نماز باشید که خدا شما را بیامرزد. -قرآن- 1 «-َّ لا تَمُدَّن » 28- قرآن- 1
است: و اینکه معنی شاعر بپارسی گفته و نیکو گفته: زمانه پندي آزاد وار داد مرا || زمانه را چو نکو بنگري همه پندست زبان ببند
مرا گفت و چشم دل بگشاي || کرا، زبان نه ببندست پاي در بندست بدانکسی که فزون از تو آرزو چکنی || بدان نگر که بحال
تو آرزومندست [ابو رافع گفت: سبب نزول آیه آن بود که رسول صلّی اللّه علیه و آله مرا نزد جهودي فرستاد و از او قرض خواست
تا «ِ لِنَفتِنَهُم فِیه » جهود گفت: من جز برهن قرض ندهم. رسول را علیه السّلام سخت آمد خداي تعالی براي تسلّی او اینکه آیه فرستاد
132 ابو سعید خدري گفته است: پس از نزول « وَ أمُر أَهلَکَ بِالصَّلاةِ » 283- ایشان را در آن امتحان و اختبار کنیم]. -قرآن- 261
اینکه آیه مدّت نه ماه پیغمبر [ص] هنگام هر نماز بدر خانهي فاطمه و علی علیهما السّلام میرفت و می- فرمود: خدا شما را بیامرزد
31 پیغمبر را از هر پلیدي پاك بدارد و همیشه پاکیزهتان نگاه - آمادهي نماز باشید که خداوند میخواهد شما خانوادهي. -قرآن- 1
دارد. و حضرت امام باقر علیه السّلام فرمود: براي اینکه مردم بدانند: خانوادهي پیغمبر [ص] امتیازي از دیگران دارند یک نوبت با
صفحه 65 از 226
أَ وَ لَم تَأتِهِم بَیِّنَۀُ ما فِی » [ همهي مردم مأمور بنماز شدند و یک نوبت جدا و به عنوان خودشان اینکه دستور رسید. [ صفحه 137
- 61 فخر: سه معنی در اینکه آیه متصوّر است: 1 - با یاء و تاء هر دو قرائت شده است. -قرآن- 1 « یأتهم » : 133 مجمع « الصُّحُف الأُولی
در جواب آنها که مانند گذشتگان علامت و نشانه بر راستی سخن پیغمبر خواستهاند، گفته شده است: که مگر در قرآن همان اخبار
گذشتگان گفته نشده است، پس چون اینکه کتاب با آن صحف گذشته مطابق است از پیغمبري که درس نخوانده است معجزه
است پس همین قرآن نشانهي راستی است، 2- یکی از آنچه در صحف و کتب گذشته بوده است بشارت بآمدن پیغمبر است و
چون گفتهي آن کتب و وعدهي آنها آمدن پیغمبر است که آشکارا آمده است پس چه انتظاري دارند! 3- طبري و قفّال گفته- اند:
یعنی مگر در کتب گذشتگان ندیدهاند که آنها مطالبهي نشانه کردند و نشانه رسید و نپذیرفتند و نابودشان کردیم، پس اینها چگونه
و دنبالهي « وَ ما أَعجَلَکَ عَن قَومِکَ » آیه و نشانه میخواهند که بسرنوشت آنها گرفتار شوند!. سخن ما در اینکه آیات: 1- آیت 83
آن با آنچه در تورات نقل شده است تفاوت دارد، و شاید مقصود از اینکه آیات و نقل آن سرگذشت باین صورت براي فهماندن
بیهود آن روز است که دین شما و اخبار و حوادث آن که از چندین قرن آنرا به ارث بردهاید و میگوئید از همان دوران، نوشتهاند و
بیادگار گذاشتهاند، اکنون بیندیشید و تصدیق کنید که مطلب درست اینکه است که ما میگوئیم نه آنچه شما وسیلهي اغفال قرار
دادهاید و به اسم تورات موسی بمردم مینمائید، و نیز در تورات قضیّهي گوساله ساختن از طلا را بهارون نسبت میدهد، در سفر
خروج باب سی و دوّم مینویسد: چون دید موسی بموقع معیّن از کوه پائین نیامد از هارون خواستند که برايشان خدائی بسازد که
74 اینکه است که میتوان احتمال داد نقل - در جلو چشمشان راه برود. هارون از گوشوارههاشان گوساله ساخت، تا آخر. -قرآن- 42
اینکه مطالب از اوّل تا بآخر براي پرده برداري از مجعولات و یا خطاهاي یهود آن روز است که آنچه میان شما مشهور [ صفحه
138 ] است درست نیست، پس ما در مطالب اینکه چند آیه چیزي نمیتوانیم بفهمیم جز همینکه سخنی است میان پیغمبر [ص] و یهود
صریح است در اینکه شفاعت قابل « تا آخر «- لا تَنفَع الشَّفاعَۀُ » آن روز با آنچه در کتابها و خاطره- هاي خود داشتهاند. 2- آیت 109
پیشبینی نیست و فقطّ مربوط است به اینکه که رحمت و رضاي حق شامل حال کسی بشود و معلوم است که رضا و رحمت در
شاید اشاره باشد به اینکه « تا آخر «-ُ وَ عَنَت الوُجُوه » 3- آیت 111 42- دنبالهي آمادگی و لیاقت مخصوص فراهم میشود. -قرآن- 14
که چون در اینکه عالم آدمی گرفتار نیازمندیهاي زندگی است رو بهر طرفی دارد هم بجانب آنچه فناپذیر است بموجب نهاد و
فطرت مادّي خود و هم سوي حق و بقا و ثبات بموجب استعداد نفسی و روانی و ساختمان معنوي خود، ولی در آن عالم حوائج
زندگی نیست و روي بسوي حق و قیّوم است و بس و وسیله هم جز عمل صالح نیست و اگر ستمی با کسی بود بموجب گرفتاري و
ناامیدي است، و اینکه خود توضیح آیت جلو است که شفاعت تصوّر ندارد مگر بار ظلم نباشد و عمل صالح و ایمان همراه باشد. -
نشانهي بزرگی است که پیغمبر اینکه سخنان را از خود نمیسازد و ریا و « تا آخر «-ِ وَ لا تَعجَل بِالقُرآن » 4- آیت 114 40- قرآن- 14
تدلیس در آن نیست و فقطّ بالهام است و بس، و نیز ممکن است علاوه بر آنچه نقل کردیم دستور و یادآوري بآن- حضرت باشد
که مختصر تحریک تو را مغرور نکند و نپنداري که وحی است و القاء قرآن تا جریان حالت وحی انجام شود و آیات در خاطرهات
مستقرّ شود، و احتمال دیگر اینکه است که شاید آن حضرت بواسطهي گفتهها و خواستههاي مردم ناراحت میشد و آرزو میکرد
آیتی از قرآن برسد که بتواند جواب مردم را بدهد، براي آسایش خاطر شریفش گفته شده است تو پیش از موقع شتاب مکن و
شاید اشاره باین « الی آخر «- عَهِدنا إِلی آدَمَ » 5- آیت 115 44- چنین توقّعی مدار که آنچه لازم است بموقع میرسد. -قرآن- 14
39 [ صفحه 139 ] باشد که پدر بشر فراموشکار و بیتصمیم بود و اینکه خاصیّت نهادي بشري است، و در - مطلب هم -قرآن- 14
باشد، یعنی در او ایجاد عزم نکردیم و بقیّهي « لم نوجد » از سوي خداوند « لم نجد » فطرت او نهاده شده است و ممکن است معنی
294- اگرچه در سورهي بقره مف ّ ص ل نوشتهایم اینجا هم میگوئیم: -قرآن- 266 « فَلا یَضِ لُّ وَ لا یَشقی » اینکه آیات تا آخر 123
سجدهي ملائکه و سکناي بهشت و آسایش همیشگی که گرسنگی و تشنگی و برهنگی نداشته باشد شاید کنایه باشد از امکان
صفحه 66 از 226
آنگونه زندگی براي انسان بشرط اینکه تمرکز فکري با ارادهي ثابت داشته باشد تا ابلیس و وسیلهي یأس و ناامیدي و بدي هم باو
تسلیم باشد و همهي افکار و اعمال، مثبت و درست و نتیجه بخش باشد و هرگز بدي و بدخواهی و دشمنی و محرومیّت در کار و
فکر مردم متصوّر نباشد و همهي بشر در هر زمان و در هر جاي دنیا که باشند با صلح و صدق و خیرخواهی و کومک یکدیگر
باشند، و همان است مردمی. و زمانی که حکومت معصوم نمودار شود و بشر لایق باشد براي یک حکومت جهانی که حاکم آن
مصون از خطا باشد، ولی چون نیروي حفظ و ارادهي آدمی ناقص بود، بملائکه و نیروي عاقله گفتیم به آدم سجده کنید یعنی
فروتن و بفرمان او باشید، آنها پذیرفتند ولی دیگر نیروهاي سرکش آدمی که نتیجهي آن محرومیّت و ناسازگاري است نافرمان شد
و موجب غرور و انحراف آدمی شد و عورت و زشتی او که اخلاق رذیلهاش باشد نمودار شد، و بهمین مناسبت گفته شده است
چون اینکه نواقص در کار بود گفتیم از آن مقام و آن- جور زندگی فرود آئید که بعضی دشمن بعضی هستند، و چون از شرافت
نهادي عمومی نتوانستید استفاده کنید بایستی هادي و راهنما براي شما بفرستیم و اگر پیروي او کردید گمراه و بدبخت نخواهید بود.
اشاره بهمین مطالب باشد که نتیجهي فکر و کار آدم اینکه شد که « وَ مَن أَعرَضَ عَن ذِکرِي » و شاید بهمین مناسبت آیت 124
راهنما بفرستیم تا پیروان آن راه خود بیابند و خوشبخت باشند، ولی اگر باز هم آن خوي بد بجاي ماند و ناسازگاري پیشه کردند
-1392- قرآن- 1361 - « لَه مَعِیشَۀً ضَ نکاً » البتّه زندگی در اینکه عالم بتنگی است و بعالم دیگر کوري خواهد بود. پس شاید جملهي
تا آخر باشد که حدّ اعلاي بهرهي حیاتی آدمی بوده است و حدّ «- إِن لَکَ أَلّا تَجُوعَ » 1726 [ صفحه 140 ] در برابر - قرآن- 1702
مَن » میباشد که پیروي راهنمایان کنند، و پستترین درجه و محرومیّت اینکه قسمت سوّم است « فَإِمّا یَأتِیَنَّکُم مِنِّی هُديً » متوسّط
« لا تَمُدَّن عَینَیکَ » 6- آیت 131 271- 162 -قرآن- 256 - 44 -قرآن- 123 - که پشت بحق کردن است و گرفتاري. -قرآن- 12 « أَعرَضَ
اگرچه جهت نزول نقل کردهاند ولی بقرینهي جملههاي بعد ممکن است براي آرامش خاطر پیغمبر باشد که آرزو کرده است مال و
سرمایه میداشت تا مردم دنیاپرست باین وسیله مسلمان شوند و موجب تقویت دیگران باشند، اینکه است که یادآوري شده است:
مال تولید ایمان نمیکند و هر که بیشتر دارد گرفتاریش بیشتر است و همانها که به روزي خدا داده ساختهاند و مؤمن شدهاند بهترند
و پایندهتر، و ما از تو دین بروزي و سرمایه نمیخواهیم چون روزي تو را هم ما میدهیم و ممکن بود بهمه روزي بدهیم که مؤمن
شوند ولی آن جور دینداري بدرد نمیخورد و تو هم باندیشهي آن مباش و همان کس و کار خود را که بدرستی مؤمن هستند
40- سرپرستی کن و وادار بنماز کن که عاقبت خوب نتیجهي تقوي است که آنها دارند نه آنکه بطمع مال مسلمان شود. -قرآن- 14
أَ وَ لَم » : شاید بیان مطلب اینکه طور باشد که کافران معجزه خواستهاند در جواب آنها گفته شده « قالُوا لَو لا یَأتِینا بِآیَۀٍ » -7 آیت 123
مگر آنچه در کتب گذشته بوده است، براي اینکه مردم بطور واضح و آشکار نرسیده است که باز هم علامت و نشانهي « تَأتِهِم بَیِّنَۀُ
درستی سخن و معجزه میخواهند، پس اگر مرد فکر و دین و صلاح هستند همانها که تاکنون دیدهاند و شنیدهاند روشن و درست و
نمایان اکنون در قرآن برايشان آورده شده است و اگر بهانه است و فرار از حق،ّ ما براي بستن راه عذر، پیغمبران و وسائل رهبري
فرستادیم که عذري نداشته باشند و آنگاه که نتیجهي بدکار خود را میبینند نگویند چرا راه خوب بما نشان ندادند. پس از اینکه
ببعد گوش بسخن اینکه کافران نباید کرد که همه گفتهي آنها بهانه است فقط بآنها بگو جواب شما را بآینده واگذار میکنم و چشم
177 [ صفحه 141 ] جزء هفدهم - 46 -قرآن- 145 - براه هستم تا از پردهي غیب و سرنوشت ما و شما چه نمودار شود. -قرآن- 14