سوره البقره ( 2): آیات 219 تا 220
اشاره
ذا یُنْفِقُونَ قُلِ اَلْعَفْوَ ا ما وَ یَسْئَلُونَکَ م ما أَکْبَرُ مِنْ نَفْعِهِ لِلنّ وَ إِثْمُهُ
اسِ م افِعُ ما إِثْمٌ کَبِیرٌ وَ نَ یَسْئَلُونَکَ عَنِ اَلْخَمْرِ وَ اَلْمَیْسِرِ قُلْ فِیهِ
لاحٌ لَهُمْ خَیْرٌ وَ إِنْ ی قُلْ إِصْ ام ا وَ اَلْآخِرَهِ وَ یَسْئَلُونَکَ عَنِ اَلْیَت اتِ لَعَلَّکُمْ تَتَفَکَّرُونَ ( 219 ) فِی اَلدُّنْی اَللّ لَکُمُ اَلْآی
ذلِکَ یُبَیِّنُ هُ کَ
( اَللّ عَزِیزٌ حَکِیمٌ ( 220
اَللّ لَأَعْنَتَکُمْ إِنَّ هَ
شاءَ هُ اَللّ یَعْلَمُ اَلْمُفْسِدَ مِنَ اَلْمُصْلِحِ وَ لَوْ
وانُکُمْ وَ هُ خالِطُوهُمْ فَإِخْ تُ
[ترجمه]
درباره شراب و قمار از تو سؤال می کنند(اي محمد(ص)بگو در آنها گناه بزرگی است و منافعی (نیز)براي مردم دارد(ولی)
گناهشان از منافعشان زیادتر است و از تو می پرسند که چه انفاق کنند؟ بگو زیادي را همین طور خداوند از براي شما براهین
خود را بیان میکند تا این که فکر و تدبیر کنید در امور دنیا و آخرت و درباره یتیمان از تو سؤال می کنند بگو اصلاح براي
آنها بهتر است و اگر با آنها شرکت کردید پس آنان برادران شمایند.( 219 ) و خدا مفسد را از مصلح میداند و اگر خدا می
خواست بر شما سخت میگرفت.خدا عزیز و حکیم است
شرح لغات
چیزي است که انسان را می پوشاند و پنهان می کند مانند درخت و امثال آن و لذا « خمر » خمر:اصل آن از سر(پرشیدن)است و
میگویند چون صورت را می پوشاند. « خمار » به مقنعه نیز
میسر-قمار
ص : 297
عفو-زیاده و بعضی گفته اند بمعناي ترك است.
تخالطوهم-اصل آن از مخالطه است که بمعناي اجتماع و آمیختن می باشد و آن اجتماعی که تشخیص اجزاء آن از یکدیگر
به دو شریک می گویند که مالشان با هم مخلوط شده است. « خلیطان » امکان نداشته باشد مثل مخلوط شدن سرکه با آب و
که بمعناي به مشقت و سختی انداختن است. « اعنات » أعنتکم-به زحمت و سختی میانداخت شما را از
شأن نزول
اللّ علیه و آله آمده عرض کردند نظر خود را در مورد شراب و قمار بیان نما زیرا این
جمعی از اصحاب پیغمبر اکرم صلّی ه
دو،عقل را از بین برده و مال را نابود می کنند(در آنان)آیه فوق نازل گشت.
تفسیر:
اینک خداوند مجدداً به بیان احکام میپردازد.
یَسْئَلُونَکَ عَنِ الْخَمْرِ...
اللّ علیه و آله درباره خمر(شراب)از تو میپرسند و بهر شراب مست کننده اي که موجب فساد عقل و
-اي محمّد صلّی ه
گویند و هر چیزي که زیاد آن باعث مستی شود کم آن نیز حرام است.این مطلبی است که از ظاهر « خمر » پوشانیدن آن گردد
روایت اصحاب ما(شیعه)بخوبی روشن میشود و مذهب شافعی نیز همین است و بعضی گفته اند شراب آب انگوري است که
جوش آمده و بسته شده باشد،این مذهب ابی حنیفه است.
وَ الْمَیْسِرِ...
-مراد از آن همه اقسام قمارها است(ابن عباس-ابن مسعود- مجاهد-قتاده-حسن و همین معنا از پیشوایان ما(شیعه)نیز نقل شده
است.
تا جایی که فرمودند بازیهایی که بچه با گردو می کنند نیز قمار می باشد.
ما... قُلْ فِیهِ
-یعنی بگو در شراب و قمار(اثم کبیر)گناه بزرگ و بسیاري است.
ص : 298
لِلنّ
اسِ... م افِعُ وَ نَ
-و استفاده هائی براي مردم است)استفاده شراب به این است که بواسطه خرید و فروش آن مالی بدست می آورند و با
آشامیدن آن لذت و طرب و نیرویی کسب می نمایند و نفع قمار این است که ممکن است شخصی بدون کار و زحمت پول
رفیق خود را تصاحب میکند و(گاهی)بفقیران کمک نماید.
ما... ما أَکْبَرُ مِنْ نَفْعِهِ وَ إِثْمُهُ
-گناهی که در آنها است زیادتر از منافع آنها می باشد زیرا استفاده هاي آنها محدود ولی گناه آنها موجب غضب پروردگار
عالم میگردد در صورتی که در برابر آن،نفع ناچیز و محدودي بدست آمده است.
از این آیه استفاده می شود اقوالی است. « شراب » و در این که تا چه اندازه حکم
میگوید:که این آیه از دو نظر دلالت بر حرمت شرب خمر دارد اولًا میفرماید:ضرر آنها زیادتر از نفع آنها است و « حسن »-1
اگر ضرر چیزي زیادتر از نفع آن شد عقل بر حرمت و ممنوعیت آن حکم می نماید.
را حرام نموده و میفرماید: « اثم » گناه)است و در آیه دیگري )« اثم » ثانیاً میفرماید:در شراب و قمار
اللّ علیه و آله)بگو خدا زشتیهاي ظاهر و باطن
ا بَطَنَ وَ الْإِثْمَ ( 1)... -اي محمّد صلّی ه ا وَ م ا ظَهَرَ مِنْه واحِشَ م ما حَرَّمَ رَبِّیَ الْفَ قُلْ إِنَّ
و اثم را حرام کرده است) و بعضی گفته اند که(اساساً)در لغت خمر را اثم میگویند چنان که شاعر میگوید:
شربت الاثم حتی ضل عقلی
کذلک الاثم یصنع بالعقول
اثم(خمر)را آشامیدم تا عقلم از بین رفت(آري)این چنین میکند اثم(خمر) با عقلها از آن گذشته اثم را بعنوان
توصیف کرده است و بدون خلاف منظور از آن گناه بزرگ است. « بزرگ » کبیر
معتقد است:مراد از این آیه این است که گناه شراب و قمار پس از این که تحریم شده است از نفع آن بزرگتر « ضحاك » -2 و
می باشد نه در مقام تحریم آن باشد
ص : 299
1) آیه 31 از سوره اعراف -1
حکم زیادتر بودن گناه شراب و قمار جلوتر از بیان حکم حرمت آنها است. « سعید بن جبیر » -3 بعقیده
-4 قتاده میگوید از این آیه حکم حرمت شراب و قمار استفاده نمیشود ولی آیه اي که در سوره مائده می باشد که میفرماید:
اللّ علیه و آله و
ذا یُنْفِقُونَ... -(و اي محمّد صلّی ه ا حرمت شراب و قمار را میرساند وَ یَسْئَلُونَکَ م «... إِنَّمَا الْخَمْرُ وَ الْمَیْسِرُ وَ »
سلّم)از تو می پرسند که چه چیز باید انفاق کنند و سؤال کننده عمرو بن جموح بود که از انفاق در جهاد و بعضی گفته اند از
چیست اقوالی گفته « عفو » و در این که منظور از « عفو » اللّ علیه و آله)بگو
صدقه ها سؤال کرد (قُلِ الْعَفْوَ... -(اي محمّد صلّی ه
شده است:
-1 آنچه از مخارج زن و فرزند زیاد می آید یا بکلی آنچه بدان نیازي نیست (ابن عباس-قتاده).
-2 حد وسط میان اسراف و سخت گیري است(حسن-عطا)و همین معنا از امام جعفر صادق علیه السلام نیز نقل شده است.
-3 آنچه که از خوراك سال زیاد بیاید این معنا از امام محمّد باقر علیه السلام نقل شده است و فرمود حکم این آیه با آیه زکاه
نیز همین را گفته است. « سدي » نسخ شد و
-4 قسمتی از مال که از همه پاکیزه تر و بهتر است.
اتِ... اللّ لَکُمُ الْآی
ذلِکَ یُبَیِّنُ هُ اَلْعَفْوَ کَ
-(خداوند آیات خود را براي شما این چنین بیان می نماید)مراد از آیات،براهین و دلیل ها است بر انفاق و شراب و قمار و
بعضی گفته اند مراد براهین همه احکام اسلام است.
ا وَ الْآخِرَهِ... لَعَلَّکُمْ تَتَفَکَّرُونَ فِی الدُّنْی
-تا این که در امور دنیا و آخرت تفکّر و تدبّر نموده،بدانید دنیا جاي گرفتاري،ذلّت،فناء است ولی آخرت محل بقاء و پاداش
متعلق و مربوط « ا وَ الْآخِرَهِ فِی الدُّنْی » می باشد بنا بر این در دنیا زهد ورزید و متمایل به آخرت باشید و بعضی گفته اند کلمه
است یعنی خداوند در مورد شراب « یبیّن » به
ص : 300
و قمار و نیز دربارة امور دنیا و آخرت،احکام و براهین خود را بیان میکنید تا در آنها فکر و مطالعه نمایید.
ی... ام وَ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الْیَت
-(و در مورد یتیمان از تو می پرسند).
1)(بمال یتیم نزدیک نشوید). ) « الَ الْیَتِیمِ لا تَقْرَبُوا م » : ابن عباس میگویند وقتی که آیات
2)(کسانی که مالهاي یتیمان را از روي ستم میخورند...)نازل شد کسانی که نزدشان ) « ی ظُلْماً ام والَ الْیَت إِنَّ الَّذِینَ یَأْکُلُونَ أَمْ » و
یتیمی میزیست رفتند و آب و خوراك آنها را از آب و خوراك خویش جدا نمودند و در زحمت زیادي قرار گرفتند لذا نزد
اللّ علیه و آله آمده راه چاره اي خواستند در این وقت این آیه نازل گشت.
رسول اکرم صلّی ه
بنا بر این،چون در آیه،پرسشی درباره خود یتیمان نشده و پاسخ آنها از آن نظر نسبت لازم است)تقدیر گرفته شود باین
صورت.
درباره قیام بامور یتیمان و تصرف در اموال ایشان از تو می پرسند. »
اللّ علیه و آله بگو:(اصلاح لهم)اصلاح اموال آنان بدون اجرت و عوض گرفتن،خوب است و پاداش آن
اي محمّد صلّی ه
زیادتر میباشد.
خالِطُوهُمْ... وَ إِنْ تُ
-اگر با آنها شرکت کرده و مالهاي یتیمان را با مالهاي خود مخلوط کنید و پاداش و مزدي نیز در برابر زحماتی که براي انجام
کارهاي آنها می کشید از مالهایشان بردارید.
وانُکُمْ... فَإِخْ
-پس آنان برادران شمایند که بعضی به دیگر کمک کرده و از مالهاي یکدیگر بهره مند میگردند.
این اجازه اي است در این که اگر نفع و صلاح یتیمان در نظر گرفته شود میتوانند در مالهایشان تصرف کرده و خوردن و
و مفسران دیگر.و همین معنا در اخبار ما(شیعه)نیز آمده است. « حسن » آشامیدن و منزل با آنان مشارکت نمایند
ص : 301
1) آیه 152 از سوره انعام و 34 از سوره اسراء -1
2) آیه 10 از سوره نساء -2
اللّ یَعْلَمُ الْمُفْسِدَ مِنَ الْمُصْلِحِ...
وَ هُ
-کسانی که از معاشرت و شرکت با یتیمان منظورشان افساد یا اصلاح باشد خداوند به آنان دانا است.
اللّ لَأَعْنَتَکُمْ...
شاءَ هُ وَ لَوْ
-اگر خدا میخواست در امور یتیمان و معاشرتشان بشما سختگیري کرده و بر شما لازم می نمود که از شرکت آنان دوري
کنید.
و زجاج میگوید:منظور این است که اگر خدا میخواست شما را باموري پر مشقّت،مکلّف میکرد و شما را در مضیقه قرار میداد
ولی خداوند در حق شما این کار را نکرد.
نیز دلالت میکند زیرا اگر خدا میخواست بر آنها سخت بگیرد صحیح و نیکو بود ولی « جبریها » و این آیه ضمناً بر فساد قول
عنایت کرد در وسعتشان قرار داد در این صورت چگونه ممکن بود که خدا آنها را باموري مکلّف کند که قدرت بر آن
ندارند و از آنها چیزي بخواهد که راهی بآن ندارند و متصوّر است که آنان را مأمور به انجام چیزي نماید که از ناحیه خود او
انجام نمی گیرد و اگر چنین بود دیگر سختی و مضیقه اي بالاتر از این متصور نبود.
و بلخی میگوید:این آیه فساد و بطلان قول کسانی را میرساند که معتقدند خداوند قدرت بر ستم کردن ندارد زیرا این آیه می
رساند که سخت گرفتن در انجام تکلیفی که از نظر مصلحت و حکمت درست نیست مقدور خداوند بود و اگر میخواست
میکرد(ولی چون نخواسته ننموده است).
اللّ عَزِیزٌ...
إِنَّ هَ
ایجاب کند انجام میدهد و هیچ قدرتی نمی تواند او را از کار خود باز « مصلحت » -(خداوند عزیز است و با عزت خود آنچه
دارد.
حَکِیمٌ...
-در تدبیر و کارهایش حکیم است و مانعی از آنچه حکمتش اقتضا کند،نیست.
ص : 302
[ [سوره البقره ( 2): آیه 221
اشاره
حَتّ یُؤْمِنُوا وَ لَعَبْدٌ مُؤْمِنٌ
ی اَلْم لا تُنْکِحُوا شُْرِکِینَ أَع وَ حَتّ یُؤْمِنَّ وَ لَأَمَهٌ مُؤْمِنَهٌ خَیْرٌ مِنْ مُشْرِکَهٍ وَ لَوْ جَْبَتْکُمْ
ی اَلْم شُْرِکاتِ تَنْکِح لا وُا وَ
لِلنّ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ
اسِ اتِهِ ی آی اَللّ یَدْعُوا إِلَی اَلْجَنَّهِ وَ اَلْمَغْفِرَهِ بِإِذْنِهِ وَ بَُیِّنُ
اَلنّ وَ هُ
ارِ ی إِلَی أُول دَْعُونَ ئِکَ أَع خَیْرٌ مِنْ مُشْرِكٍ وَ لَوْ جَْبَکُمْ
(221)
[ترجمه]
با زنان مشرك ازدواج نکنید مگر آنکه ایمان آرند،همانا کنیزي با ایمان بهتر از زن مشرك است هر چند(جمال او)اعجاب
شما را برانگیزد.
با مردان مشرك نیز تا وقتی ایمان نیاورده اند ازدواج نکنید و همانا بنده مؤمن بهتر است از مشرك هر- چند(زیبایی یا
ما(ار)اعجاب شما را برانگیزد.
مشرکان شما را بآتش می خوانند و خدا ببهشت و مغفرت و خدا آیات خویش را براي مردم بیان میکند شاید آنان پند گیرند.
شرح لغات:
است و « عمل آمیزش » آمده ولی بعضی میگویند که اصل آن بمعناي « عمل آمیزش » و« عقد » لا تنکحوا:نکاح نکنید و نکاح بمعناي
چون در مورد عقد زیاد استعمال شده لذا اکنون همان معناي عقد از آن فهمیده میشود.
امَه-کنیز-
شأن نزول
مرثد بن ابی مرثد غنوي نازل شد،رسول اکرم او را که مردي شجاع و نیرومند بود بمکه فرستاد تا جمعی از » این آیه درباره
مسلمانان را که در مکه بودند از آنجا بیرون آورد.
در مکه زنی از مشرکان او را بخود خواند و او که مردي مسلمان و پاي بند احکام بود اجابت نکرده زن گفت آیا امکان دارد
که با من ازدواج کنی آن مرد گفت باید از رسول اکرم سؤال کنم که جائز است یا نه؟! وقتی بمحضر آن حضرت شرفیاب شد
و جریان را معروض داشت آیه کریمه نازل شد
ص : 303
تفسیر:
پس از آنکه در آیه گذشته اشاره اي به موضوع ارتباط اجتماعی(در مورد یتیمان)شد در اینجا قسمتی از احکام ارتباطات
اجتماعی را بیان میکند:
حَتّ یُؤْمِنَّ...
ی الْم شُْرِکاتِ تَنْکِح لا وُا وَ
-با زنانی که کافرند تا وقتی ایمان نیاورده و خدا و رسولش را تصدیق نکرده اند ازدواج نکنید.
بعقیده ما این آیه بر حرمت ازدواج با زنان کافر مطلقا(اهل کتاب و غیر آن) دلالت دارد ولی مفسرین در این جهت اختلاف
کرده اند و آن از اینقرار:
به اهل کتاب صادق نیست و در آیات کریمه مشرك و اهل کتاب جداي از هم و « مشرك » -1 جمعی میگویند چون کلمه
بصورت عطف به یکدیگر بیان شده مانند:
« ابِ وَ الْمُشْرِکِینَ لَمْ یَکُنِ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِت »
(1)
2)(کافران از ) « ابِ وَ لَا الْمُشْرِکِینَ ا یَوَدُّ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِت م» (کسانی که کافرند از اهل کتاب و مشرکین جدا نبودند)و
اهل کتاب و مشرکان دوست ندارند که...).
بنا بر این کلمه حرمت ازدواج شامل اهل کتاب نمیشود.
-2 بعقیده جمعی دیگر کلمۀ مشرك شامل اهل کتاب نیز میشود زیرا آنها با انکار نبوت پیامبر اسلام و انکار معجزات آن
حضرت و اسناد آنها بغیر خدا عمداً شرك بخدا آوردند بنا بر این،حکم حرمت ازدواج شامل آنها هم میگردد.
این دسته در اینکه زنان کتابی چگونه از این حکم کلی(حرمت ازدواج) خارج شده و ازدواج با آن جائز شده است دو عقیده
اظهار کرده اند:
3)(زنان پارسا از آنها که ) « ابَ اتُ مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِت وَ الْمُحْصَن » : بعضی میگویند خروج زنان کتابی از این حکم باستناد آیه
پیش از شما کتاب داشته اند...) که در مقام بیان حکم حلال بودن ازدواج این زنان است بعقیده اینان این آیه
ص : 304
1) آیه 1 از سوره بینه -1
2) آیه 99 از سوره بقره -2
3) آیه 7 از سوره مائده -3
ناسخ حکم کلی حرمت ازدواج است(ابن عباس-حسن-مجاهد).
ولی بعضی دیگر معتقدند که این حکم(حرمت ازدواج)مخصوص غیر کتابی است(قتاده-سعید بن جبیر).
عده از مفسرین مانند ما بر این عقیده اند که ظاهر آیه دلالت بر حرمت ازدواج زنان کافر مطلقا دارد و هیچ تخصیص و یا
نسخی هم بر این حکم عارض نشده است.
وَ لَأَمَهٌ مُؤْمِنَهٌ خَیْرٌ مِنْ مُشْرِکَهٍ وَ لَوْ أَعْجَبَتْکُمْ...
-کنیز مؤمن از زنان مشرکه هر چه دلفریب و اعجاب انگیز هم باشند(از نظر مال و یا جمال)بهتر است.
وَ مَنْ لَمْ » : از این آیه استفاده میشود که ازدواج کنیز جائز است اگر چه مرد داراي قدرت مالی باشد و منظور از آیه کریمه
مانُکُمْ ( 1)...-(هر کس از شما از نظر قدرت مالی نتواند ا مَلَکَتْ أَیْ اتِ فَمِنْ م اتِ الْمُؤْمِن یَسْتَطِعْ مِنْکُمْ طَوْلاً أَنْ یَنْکِ حَ الْمُحْ َ ص ن
زنان عفیف مؤمن(آزاد)بنکاح آرد پس میتواند از کنیزانی که مالک شده اید...).
این نیست که شرط حلال بودن نکاح کنیزان نداشتن قدرت مالی است که اگر توانایی مالی بر ازدواج زنان آزاد داشته باشد
نکاح کنیز حرام باشد.
حَتّ یُؤْمِنُوا...
ی الْم لا تُنْکِحُوا شُْرِکِینَ وَ
-با مردان مشرك نباید ازدواج کنید مگر ایمان آورند-این حکم نیز مانند حکم حرمت ازدواج با زنان کافر،مطلق و کلی است
و شامل همه مردان کافر کتابی و غیر کتابی میشود.
وَ لَعَبْدٌ مُؤْمِنٌ خَیْرٌ مِنْ مُشْرِكٍ وَ لَوْ أَعْجَبَکُمْ...
-بنده مؤمن و مسلمان بهتر است از مرد مشرك(آزاد)اگر چه از نظر مال و جمال جالب و چشم گیر باشد.
النّ
ارِ... ی إِلَی أُول دَْعُونَ ئِکَ
-اینان شما را بسوي آتش میخوانند که همان کفر و گناه است که سبب دخول در آتش و عذاب می باشد این قسمت از آیه
بمنزله بیان علت حکم قبلی است که حرمت ازدواج باشد زیرا برتري قدرت شوهر ایجاب میکند که همسرش را بدین و عقیده
خود بخواند و وادار کند.
اللّ یَدْعُوا إِلَی الْجَنَّهِ وَ الْمَغْفِرَهِ بِإِذْنِهِ...
وَ هُ
-ولی خدا با امر و یا اعلامش شما را
ص : 305
1) آیه 25 از سوره نساء -1
دعوت به بهشت و آمرزش میکند یعنی چیزهایی را که از شما میخواهد که با انجام دادن آنها به بهشت و مغفرت الهی میرسید.
است. « اعلام » و یا « امر »« اذن بمعناي » و کلمه
لِلنّ
اسِ... اتِهِ ی آی وَ بَُیِّنُ
-و آیات خود را براي مردم بیان میکند یعنی حجت ها و دلیل هاي خودش را و یا اوامر و نواهی و آنچه حرام و یا مباح نموده
روش و آشکار میکند.
لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ...
-باشد تا مردم متذکر شوند و پند بگیرند .
[ [سوره البقره ( 2): آیه 222
اشاره
ذا تَطَهَّرْنَ فَأْتُوهُنَّ مِنْ حَیْثُ حَ تّ یَطْهُرْنَ فَإِ
ی تَقْر لا بَُوهُنَّ اَلْم وَ ساءَ فِی حَِیضِ وَ یَسْئَلُونَکَ عَنِ اَلْمَحِیضِ قُلْ هُوَ أَذيً فَاعْتَزِلُوا اَلنِّ
( اَلتَّوّ وَ یُحِبُّ اَلْمُتَطَهِّرِینَ ( 222
ابِینَ اَللّ یُحِبُّ
اَللّ إِنَّ هَ
أَمَرَکُمُ هُ
[ترجمه]
تو را از عادت شدن زنان می پرسند بگو:آن رنجی است براي زنان در آن حال از زنان کناره گیري کنید و نزدیکشان نشوید
تا پاك شوند و چون پاك شدند از آنجا که خدا دستور داده بر آنها درآئید که خداوند توبه کنندگان و پاکان و پاکیزه
خویان را دوست دارد.
شرح لغات:
بیک معنی است. « حیض » محیض-عادت شدن زنان و با کلمه
بمعناي کناره گیري. « اعتزال » فاعتزلوا کناره گیري کنید-از
بمعناي پاکی در برابر آلودگی است. « طهر » یطهرن-پاك شوند از
شأن نزول:
درباره شأن نزول این آیه کریمه بعضی معتقدند که در زمان جاهلیت رسم چنین بود که با زنان در ایام عادت غذا نمی
خوردند و از مجالست با آنها دوري می جستند تا از رسول اکرم درباره این مطلب سؤال کردند و این آیه نازل شد(حسن-
قتاده و ربیع).
مجاهد میگوید:جمعی نزد رسول اکرم آمده و میخواستند حکم آمیزش
ص : 306
زنان را در ایام عادت بصورت غیر عادي بفهمند و لذا همین مطلب را سؤال کردند و آیه نازل شد.ولی در نظر ما قول اول
صحیح تر است.
تفسیر:
یَسْئَلُونَکَ عَنِ الْمَحِیضِ...
-در اینجا خداوند حکم دیگري را بیان میکند که از تو(اي محمّد)درباره عادت زنان سؤال میکنند بعضی گفته اند سؤال
بود. « ابو الدحداح » کننده مردي بنام
قُلْ هُوَ أَذيً...
و قاضی بمعناي رنج و آزار دانسته اند که « خون » بمعناي کثیف و نجس گرفته اند و مجاهد بمعناي « قتاده و سدي » را « اذي » -کلمه
زنان در این ایام متحمل میشوند.
ساءَ فِی الْمَحِیضِ... فَاعْتَزِلُوا النِّ
-از آمیزش با زنان در ایام عادت دوري کنید بعقیده ما این حکم حرمت فقط براي آمیزش بصورت عادي است و ابن
عباس،عائشه، حسن،قتاده،مجاهد و محمّد بن حسن نیز بر این عقیده اند.
حَتّ یَطْهُرْنَ...
ی تَقْر لا بَُوهُنَّ وَ
-با آنان پاك نشوند نزدیکی نکنید.
بعضی با تشدید و بعضی بدون آن خوانده اند که معنایش در دو صورت فرق میکند اگر بدون تشدید « یطهرن » در قرائت کلمه
باشد بمعناي پاکی و تمام شدن خون است نه غسل کردن ولی اگر با تشدید خوانده شود معنایش غسل کردن میباشد که
مذهب ما و عقیده مجاهد و طاوس بر همین است.
ذا تَطَهَّرْنَ... فَإِ
شده است. « تطهرن » -هنگامی که غسل کردند یا وضو گرفتند خود را شستند و تمیز کردند که هر سه معنا براي کلمه
فَأْتُوهُنَّ...
هر وقت از احرام « طادُوا ذا حَلَلْتُمْ فَاصْ وَ إِ » : -پس درآئید آنها را،و مراد از این،بیان جواز است نه امر به آن نظیر آیه کریمه
خارج شدید صید کنید)که منظور بیان جواز صید است نه امر به آن و وجوب صید.
اللّ
مِنْ حَیْثُ أَمَرَکُمُ هُ...
-(از جایی که خدا شما را بدان امر کرده است)در معناي این جمله اقوالی گفته شده است:
ص : 307
-1 از جایی که در حال عادت حرام بوده و طریق عادي(ابن عباس،مجاهد قتاده و ربیع).
-2 در حال پاکی نه عادت(سدي،ضحاك).
-3 از راه نکاح نه زنا و فسق(ابن الحنفیّه)و معناي اول با ظاهر آیه مناسب تر است.
-4 در حالی با آنان نزدیک شوید که براي آنها جائز و حلال است و در غیر آن حال،مانند وقتی که روزه اند یا محرم و یا
معتکف،با آنان آمیزش نکنید.
.« اللّ
بیان جواز نزدیکی بصورت عادي نیست و الاّ میفرمود:فی حیث امرکم ه « اللّ
مِنْ حَیْثُ أَمَرَکُمُ هُ » میگوید مراد از « فرّاء »
« التَّوّ وَ یُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِینَ
ابِینَ اللّ یُحِبُّ
إِنَّ هَ
پاکیزگان با در اثر « متطهرین » (خدا توبه کنندگان و پاکان را دوست دارد عطا و اصحاب ما در تفسیر آیه معتقدند که مراد از
بکار بردن آب و شستشوي با آنست.
ولی سعید بن جبیر میگوید منظور پاك شدگان از گناه است.
را چنین معنا کرده اند:توبه کنندگان از گناه کبیره و پاکان از گناه صغیره. « توّابین و متطهرین » بعض دیگر دو کلمه
از این آیه استفاده میشود که لازم است در حال(حیض از زنان کناره گیري گردد تا وقتی که پاك شوند که آخر حدّ حرمت
است و این باب مشتمل بر چند فصل است.
-1 مدت حیض-بعقیده ما اقل مدت حیض سه روز است و اکثر آن ده روز و نظر فقها عراق هم همینست.
شافعی و بیشتر از فقهاء مدینه اقل مدت آن را یک روز و اکثر را پانزده روز میدانند.
-2 حکم آمیزش در حال حیض...-از نظر ما(حرام است باید کفاره دهد)
ص : 308
است. « چهارم دینار » و در روزهاي آخر یک « نیم دینار » 1)و در روزهاي وسط ) « یک دینار » و کفاره اش در روزهاي اول عادت
ابن عباس در تمام این صورت یک دینار را لازم میداند ولی حسن میگوید باید یا یک شتر بدهد یا بنده اي آزاد کند و یا
بیست صاع( 30 کیلو)بدهد.
-3 آخرین مدت حرمت آمیزش.
اقوالی در این باب گفته اند از اینقرار:
-1 بعضی آخرین مدت حرمت آمیزش را قطع خون میدانند.
-2 عده معتقدند در صورت خون اگر وضوء بگیرد و خود را بشوید آمیزش حلال است(عطا و طاووس).
مذهب ما(شیعه)نیز همین است اگر چه مستحبّ است که قبل از غسل آمیزش نشود.
-3 شافعی میگوید بعد از قطع خون شرط حلال بودن آمیزش،غسل کردن زن است.
-4 ابی حنیفه تفصیل داده است باین صورت که اگر مدت حیض زن ده روز باشد بمجرد تمام شدن خون آمیزش حلال است
و اگر مدّت آن کمتر از ده روز باشد تا وقتی که زن غسل نکند یا تیمم ننماید یا وقت نمازي بر او نگذرد و آمیزش با او حلال
نمیشود .
[ [سوره البقره ( 2): آیه 223
اشاره
( لاقُوهُ وَ بَشِّرِ اَلْمُؤْمِنِینَ ( 223 اَللّ وَ اِعْلَمُوا أَنَّکُمْ مُ
أَنّ شِئْتُمْ وَ قَدِّمُوا لِأَنْفُسِکُمْ وَ اِتَّقُوا هَ
ساؤُکُمْ حَرْثٌ لَکُمْ فَأْتُوا حَرْثَکُمْ ی نِ
[ترجمه]
زنان شما کشت شمایند بکشت خویش چنان که خواستید در آئید و براي خویش پیش فرستید و از خدا بترسید و بدانید که
نزد خدا خواهید رفت و(اي رسول)مؤمنان را بشارت ده
ص : 309
1) یک دینار مساوي است با 18 نخود طلا -1
شأن نزول
این آیه درباره عقیده هاي ناصحیح که یهود درباره کیفیت آمیزش و اثر آن داشتند نازل شد و حلیت آمیزش را در صورت
هاي مختلف بیان نمود.
تفسیر:
پس از آنکه خداوند احوال زنان در حال عادي و عادت بیان نموده بدنبال آن میفرماید:
ساؤُکُمْ حَرْثٌ لَکُمْ... نِ
-در معناي این جمله سه قول است:
-1 زنان کشت زار شمایند(ابن عباس و سدي) 2-زنان صاحب کشتند براي شما که فرزند و لذت از آنان بدست میآورید
(زجاج).
أَنّ شِئْتُمْ... -درآئید به کشت خود از هر جا و یا بهر کیفیت که خواستید.
-3 زنان مانند کشت اند براي شما فَأْتُوا حَرْثَکُمْ ی
مالک باین آیه استدلال کرده است بر جواز آمیزش از غیر راه طبیعی با زنان در حال حیض و نافع از ابن عمر و زید بن اسلم از
محمّد بن منکدر و به همین مطلب نقل کرده است ولی بسیاري از فقها با این مطلب مخالفت کرده و گفته اند قرآن تعبیر
گفته شده وَ قَدِّمُوا لِأَنْفُسِکُمْ وَ اتَّقُوا « حرث » کشت)کرده پس باید آمیزش بطور عادي باشد که سبب نسل گردد و بآن )« حرث » به
اللّ -براي خویش اعمال صالحه اي که مأمور بآنها ترغیب شده اید پیش فرستید تا اینکه ذخیره اي براي شما باشد و بسبب
هَ...
ترك تجاوز از حدودي که براي شما بیان شده است از خدا بترس.
مناسب اتصال این جمله بجملات پیش اینست که چون در سابق بانجام کارهایی امر نموده اکنون میفرماید از این طاعاتی که
بانجام آنها مأمور شده اید براي خود پیش فرستید.
ص : 310
براي خود پیش فرستید وجوهی بیان شده است از اینقرار: « قَدِّمُوا لِأَنْفُسِکُمْ » درباره جمله
وقتی انسان میمیرد پرونده اش بسته »: -1 درخواست فرزند که داشتن فرزند صالح پیش فرستادن بزرگی است چنان که میفرماید
فرزند صالحی که دعا کند،صدقه جاریه،و علمی که بعد »: میشود و عملش قطع میگردد مگر از سه دسته که عملشان ادامه دارد
از او مورد استفاده مردم قرار گیرد.
-2 مردن فرزند که در حدیث آمده است:کسی که فرزند نابالغ پیش از خود فرستاده باشد آتش دوزخ باو نمیرسد.
بعضی عرض کردند یا رسول...-اگر دو فرزند از او بمیرد چطور؟ فرموده:همین پاداش را خواهد داشت.
-3 بسم ا...گفتن هنگام آمیزش(عطا) 4-دعا خواندن در این هنگام(مجاهد)و مؤید این وجه است روایتی که ابن عباس از
اللّ علیه و آله و سلّم نقل فرمود وقتی شخصی خواست بهمسر خود درآید
پیامبر اکرم صلّی ه
یعنی بنام خدا،خدایا شیطان را از » اللّ اللهم جنبی الشیطان و جنب الشیطان ما رزقنا فان قدر بینهما ولد لم تضره شیطان
بسم ه »
من دور کن و شیطان را از آنچه بما روزي میکنی دور نما(سپس حضرت فرمود)اگر فرزندي در میان آنها روزي شد حتماً
شیطان باو آسیبی نمیرساند.
و بدانید که جزاء و پاداش خدا را اگر « لاقُوهُ وَ اعْلَمُوا أَنَّکُمْ مُ » -5 ازدواج با زنان عفیف تا فرزندانی پاك و صالح بوجود آید
و مؤمنان را به پاداش و « وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ » اطاعت کرده باشید و یا کیفر و عذاب گناهان را در صورت ارتکاب،خواهید دید
بهشت بشارت ده.
بمعناي یافتن بکار میرود « لقاء » مطابق تفسیر ما،مراد از ملاقات خدا دیدن پاداش الهی است نه دیدن خود او چون کلمه
نمیگویند که همه مردم خدا را می بیند . « مشبهه » لقی جهده(نتیجه کوشش و زحمتش را یافت)و باضافه حتی فرقه » مانند
ص : 311
[ [سوره البقره ( 2): آیه 224
اشاره
( اَللّ سَمِیعٌ عَلِیمٌ ( 224
اَلنّ وَ هُ
اسِ ب مانِکُمْ أَنْ تَبَرُّوا وَ تَتَّقُوا وَ تُصْلِحُوا یَْنَ اَللّ عُرْضَهً لِأَیْ
لا تَجْعَلُوا هَ وَ
[ترجمه]
خدا را در معرض سوگندهاي خود قرار ندهید که نیکوکار و پرهیزکار باشید و میان مردم اصلاح دهید و خداوند شنوا و دانا
است
شرح لغات:
آنچه در معرض خیر و شر قرار » عرضه-چیزیست که صلاحیت و لیاقت کاري را داشته باشد و ابو العباس میگوید
است. « عرضه » میگیرد
بمعناي قسم با معناي اصلی « یمین » و یمین و حلف بمعناي سوگند است و بعضی گفته اند کلمه « یمین » ایمان-جمع
گفته اند: « یمین » است مناسبت دارد زیرا وقتی که قسم میخوردند دست هاي خود را بهم میزدند و از این نظر به آن « دست » که
بمعناي برکت است و یمین عقد چیزي است که بسبب گفتن قسم برکت آن بیشتر میشود. « یمن » و برخی گفته اند از
شأن نزول:
اللّ بن رواحه قسم خورده بود که ازدواج نکند و کسی با او نحن نگوید و کسی میان او و همسرش اصلاح ندهد و
عبد ه
میگفت من درباره این امور قسم خورده ام و انجام آنها بر من حلال نیست این آیه نازل شد.
تفسیر:
سوگندي که به ) « ایلا » پس از آنکه در آیات گذشته احوال زنان و آنچه در مورد آنان حلال و جائز بود بیان شد اینک حکم
سبب آن همسر حرام میگردد)ذکر میشود و قبل بیان این حکم مسئله خود سوگند مورد توجه قرار میگیرد.
مانِکُمْ... اللّ عُرْضَهً لِأَیْ
لا تَجْعَلُوا هَ وَ
-(خدا را در معرض سوگندهاي خود قرار ندهید).
در معناي این جمله و اینکه مراد از آن چیست سه قول است:
-1 سوگند بخدا را مانع از نیکوکاري و پرهیزکاري قرار ندهید به اینکه بقسم
ص : 312
خدا استناد کرده و آن را علت قرار دهید و بگوئید:ما بخدا سوگند خورده ایم (حسن-طاووس قتاده).
در اینجا بمعناي اعتراض است که مانع شدن میان دو چیز میباشد و معترض چیزیست که مانع بین دو امر است « عرضه »، بنا بر این
و نمیگذارد یکی از آنها بدیگري برسد و در اینجا منظور نیست که قسم خوردن و علت آوردن آن را فاصله بین خود و نیکی
قرار ندهید.
بمعناي حجت و معناي آیه اینست که سوگند بخدا را حجت و دلیل خود براي خودداري از نیکی و پرهیزکاري قرار « عرضه »-2
ندهید و اگر قبلا سوگندي خورده اید و اکنون دانستید که خیر و مصلحت در خلاف آن میباشد باید آنچه مصلحت در خلاف
آن میباشد باید آنچه مصلحت و خیر است انجام دهید و استناد بسوگند گذشته ننمائید(ابن عباس،مجاهد،ربیع).
و معناي آیه در این دو وجه یکی است زیرا در هر دو معنا اینست که سوگند بخدا را مانع کار نیک نکنید به اینکه سوگند را
علت و یا حجت قرار دهید.
-3 سوگند بخدا را وسیله مبتذل و عادي در هر حق و باطل قرار ندهید نیکو و خوب شوید و از گناهان مصون باشید
قسم بخدا نخورید اگر چه راست بگوئید و همین معنا از ائمه ما علیهم السلام و از جبائی و ابو مسلّم نقل » و او گفت « عایشه » از
بخدا قسم » اللّ که فرمود
شده است عثمان بن عیسی از ابی ایوب خراز نقل میکند که میگوید:شنیدم از حضرت ابی عبد ه
. « مانِکُمْ اللّ عُرْضَهً لِأَیْ
لا تَجْعَلُوا هَ » نخورید اعم از اینکه راست بگوئید یا دروغ زیرا خداوند میفرماید
براي آن معنا قرار داده است. « عرضه » ابو مسلّم میگوید:هر کس چیزي را زیاد در یک معنی تکرار کند آن را
أَنْ تَبَرُّوا
:در معناي این جمله اقوالی گفته شده است.
-1 تا نیک و خوب شوید یعنی قسم نخورید تا خوب باشید زیرا کسی که کم سوگند میخورد به نیکی نزدیک تر است از
کسی که مرتب سوگند یاد میکند و بعضی گفته اند تا
ص : 313
نیکی و خوبی کنند در سوگند.
برد)یعنی قسم نخورید تا کار نیکی را )« لترك ان تبرّوا » -2 براي دفع و ترك خوبی بنا بر این قول،در آیه حذفی شده است یعنی
ترك کنید.
حذف شده است براي اینکه در معناي « لا» یعنی سوگند نخورید که نیکی ننمائید بنا بر این،کلمه « لا تبرّوا » -3 معنایش اینست که
جائز است(ابو عبیده). « لا» قسم بوده و در این صورت حذف
آمده نمیتواند جواب قسم باشد او میگوید اگر جواب قسم بدون « اَن » این مطلب را نپذیرفته زیرا چون با کلمه « مرد » اگر چه
.« اللّ لا اقوم
و ه » و تقدیر این باشد « اللّ اقوم
و ه »: باشد میتوان در آن حذفی تقدیر گرفت مثلا « اَن » کلمه
النّ
اسِ ب وَ تَتَّقُوا وَ تُصْلِحُوا یَْنَ
است و « ان تبروا » :و دوري کنید از گناه و معصیت در قسم ها و اصلاح کنید در مردم که این جمله(تصلحوا)عطف به فعل قبل
معنایش اینست که قسم بخدا را علت یا حجت قرار ندهید در اینکه نیکی نکنید و پرهیزکار نباشید و در میان مردم به اصلاح
نپردازید و باید این کار را داشته باشید این معنا بنا بر وجه اول و دوم.
اما بنا بر وجه سوم معنایش اینست که خدا را وسیله مبتذل قرار ندهید تا نیکو باشد و نیکی کنید و پرهیزکار و اصلاح گر در
اللّ سَمِیعٌ عَلِیمٌ: خدا شنواست
بین مردم شوید زیرا اگر کسی زیاد قسم بخورد به تقوي و اصلاح بین مردم نزدیکتر است وَ هُ
سخنان شما را و دانا است بآنچه در فکر و درون شما است و بر او هیچ چیز پوشیده و پنهان نیست.
این آیه دلالت بر این دارد که اگر به چیزي سوگند خورد ولی دید کار دیگري بهتر از آن کار است که او قسم خورده که
انجام دهد بر این شخص است که قسم خود را بشکند و آنچه خیر و صلاح است انجام دهد:
در اینکه آیا بر چنین شخصی کفّاره واجب است یا نه اختلاف است:
ص : 314
بیشتر فقها:میگویند کفّاره بر او لازم است ولی عقیده ما بر اینست که کفّاره ندارد.
اگر کسی دیگري را قسم دهد که کاري را انجام دهد یا از بجا آوردن کاري خودداري نماید ولی آن شخص اعتناي بآن
سوگند نکند بعضی گفته اند که گناه نکرده است در این بی اعتنایی به قسم،ولی نظر صحیح اینست که او گناهکار است زیرا
پیامبر اکرم فرمود:
هر کس چیزي از شما بخواهد و شما را بخدا قسم دهد در آن درخواست حتماً باو عطا کنید و هر کس بشما پناهنده شد او را »
پناه دهید .
[ [سوره البقره ( 2): آیه 225
اشاره
( اَللّ غَفُورٌ حَلِیمٌ ( 225
ما کَسَبَتْ قُلُوبُکُمْ وَ هُ ؤاخِذُکُمْ بِ کِنْ یُ مانِکُمْ وَ ل اَللّ بِاللَّغْوِ فِی أَیْ
ؤاخِذُکُمُ هُ لا یُ
[ترجمه]
خدا شما را به قسم هاي بیهوده بازخواست نمیکند ولی بآنچه دل هایتان کسب کرده بازخواست میکند و خدا آمرزنده و
بردبار است.
شرح لغات:
از این جهت که در نظر بعضی بی فایده است با معناي اصلی لغو « لغت » سخن زشت و کلمه « لاغیه » لغو-سخن بی فایده است
مناسبت دارد.
حلیم بردبار و در مورد پروردگار هر وقت گفته میشود منظور از آن،مهلت دادن در تاخیر عذاب و کیفر است.
تفسیر:
«: مانِکُمْ اللّ بِاللَّغْوِ فِی أَیْ
ؤاخِذُکُمُ هُ لا یُ »
(خدا شما را به قسم هاي بیهوده باز خواست نمیکند).
چیست چهار قول گفته شده است. « سوگند لغو » در این آیات اقسام سوگند بیان شده است و در اینکه منظور از
اللّ ،نه و
-1 مراد سوگندهایی است که مردم روي عادت و بدون توجه به اینکه سوگند میخورند بزبان میرانند مانند کلمات:و ه
.« اللّ
ه
ص : 315
و همین معنا از امام باقر و امام صادق علیهما السلام نقل شده است و قول شافعی نیز همین است.
-2 مقصود اینست که کسی بگمان و پندار اینکه سخن او راست است سوگند بخورد و بعد،بفهمد که آنچه گفته و به صحت
آن سوگند خورده،دروغ بوده است چنین شخصی بر این سوگند دروغین خود عقاب نمیشود کفاره اي بر او نیست و سوگند
لغو همین است(مجاهد قتاده و جمعی دیگر)و ابو حنیفه و یارانش همین قول را پذیرفته اند.
-3 مقصود،سوگند کسی است که از روي ناراحتی و غضب قسم یاد کرد که در این صورت خداوند بر شکستن و مخالفت این
ولی سعید بن جبیر در این صورت کفاره را لازم میداند. «( قسم را مواخذه نمیکند(ابن عباس-طاووس و سعید بن جبیر
و کفاره بر آن واجب نیست. « سوگند لغو » -4 مسروق معتقد است که هر سوگندي که لازم الوفا:نباشد
ما کَسَبَتْ قُلُوبُکُمْ... ؤاخِذُکُمْ بِ کِنْ یُ وَ ل
-(ولی بآنچه دل هایتان کسب کرده بازخواست میکند).
از « من ایمانکم » مقصود از اینکه قلب و دل شما کسب کرده،همان نیت و تصمیم است و در این جا حذفی شده که
سوگندهایتان است.
اللّ غَفُورٌ حَلِیمٌ...
وَ هُ
-خدا آمرزنده است و گناهان را می پوشد و می بخشد و حلیم است که در عقوبت شتاب و تعجیل نمیکند .
[ [سوره البقره ( 2): آیات 226 تا 227
اشاره
( اَللّ سَمِیعٌ عَلِیمٌ ( 227
لاقَ فَإِنَّ هَ اَللّ غَفُورٌ رَحِیمٌ ( 226 ) وَ إِنْ عَزَمُوا اَلطَّ
اؤُ فَإِنَّ هَ سائِهِمْ تَرَبُّصُ أَرْبَعَهِ أَشْهُرٍ فَإِنْ ف لِلَّذِینَ یُؤْلُونَ مِنْ نِ
[ترجمه]
آنان که سوگند میخورند که از زنان خویش دوري جویند انتظار چهار ماه است که اگر بازگردند خدا آمرزنده و رحیم است
و اگر قصد طلاق کردند خدا شنوا و دانا است.
ص : 316
شرح لغات:
است بمعناي سوگند خوردن. « ایلاء » یؤلون-قسم میخورند و مصدر این فعل
بمعناي بازگشت-و نیز بمعناي غنیمت هاي بدست آمده از مشرکان میباشد. « فیء » تربّص-انتظار کشیدن فاؤوا-بازگشتند از
آیاتی است که بر دردمندان خوانده میشود تا بهبودي و شفا یابند. « عزائم قرآن » عزموا-تصمیم گرفتند-از عزم بمعناي قصد و
طلاق-گشودن و بهم زدن عقد از ناحیه مرد.
تفسیر:
که یک قسم سوگند است بیان شده است. « ایلاء » در این آیه حکم
سائِهِمْ تَرَبُّصُ أَرْبَعَهِ أَشْهُرٍ... لِلَّذِینَ یُؤْلُونَ مِنْ نِ
-براي کسانی که سوگند میخورند در اینجا حذفی واقع شده است.
یعنی براي کسانی که بصورت اعتراض سوگند میخورند که از آنان کناره گیري کنند،توقف و صبر چهار ماه است.
با آنان تحقق میشود سوگند به ذات و صفات الهی است که در آن صفات،دیگري شریک و نظیر نیست و « ایلاء » سوگندي که
بصورت خشم و اعتراض باشد و همین معنا از علی علیه السلام و ابن عباس و حسن نقل شده است.
است این وجه را ابراهیم و شعبی و جمعی از « ایلاء » ولی بعضی معتقدند که این سوگند در حال غضب و یا رضا موجب حکم
فقهاء گفته اند.
سعید بن مسیب معتقد است که این حکم مخصوص آمیزش تنها نیست بلکه اگر سوگند بخورد که با زن حرف نزند نیز جاري
است.
اؤُ... فَإِنْ ف
-اگر بازگردند به دستور خدا و آمیزش با زنان در صورت دانایی یا قول به آن صورت عجز(ابن عباس،صدوق،سعید بن
مسیب)و مذهب،نیز همین است و ابو حنیفه و یارانش نیز همین عقیده را دارند.
ص : 317
بعضی گفته اند در حال عجز از آمیزش کافی است که نیّت و قصد آن را داشته باشد که در صورت امکان و قدرت آن را
انجام دهد و باید بر این تصمیم و قصد رجوع از سوگند،جمعی را گواه بگیرد که بعقیده ما این گواه گرفتن در مورد عجز و
ناتوانی از آمیزش است.
بعقیده ما بر کسی که از این سوگند برگشت کفاره لازم است ولی کیفر و عقوبت ندارد و ابن عباس و سعید بن مسیب و قتاده
نیز بر این عقیده اند.
ولی حسن و ابراهیم میگویند بر این شخص نه کفاره لازم است و نه عقوبت و کیفري است.
اللّ غَفُورٌ رَحِیمٌ...
فَإِنَّ هَ
-معناي غفور از نظر ما اینست که کیفر و عقوبتی بدنبال این سوگند و بازگشت نیست.
کسی که قسم میخورد که مدتی کمتر از چهار ماه با همسرش نزدیک نشود یا چون همسرش شیر میدهد و بیم دارد که آسیب
بفرزند وارد آید به اینکه زن باردار شود و روي این جهت سوگند میخورد که آمیزش نکند،این دو صورت مشمول حکم
نیستند. « ایلاء »
اگر چهار ماه گذشت از خودداري مرد،حاکم شرع او را مجبور میکند که یا رجوع کرده و کفّاره دهد و یا اینکه همسرش را
رها کند و اگر از انجام هر دو امتناع کرده حاکم شرع او را زندان میکند تا برگردد و یا طلاق دهد.
لاقَ... وَ إِنْ عَزَمُوا الطَّ
-(اگر تصمیم بر طلاق گرفت از نظر ما اینست که پس از قصد بزبان نیز بیاورد و تا وقتی صیغه طلاق صحیح و مشروع جاري
نگردد همسرش از او جدا نمیشود مگر اینکه زن نزد حاکم رفته و تظلّم کند که در این صورت حاکم دستور میده تا چهار ماه
صبر کند و اگر در این مدت مرد آمیزش نکرد پس از این مدّت حاکم مرد را مجبور میکند که یا از این تصمیم برگرد و یا
طلاق بده و اگر هیچکدام را نکرد حاکم او را زندان میکند تا طلاق دهد.
ص : 318
شافعی نیز مانند ما گفته جز اینکه او معتقد است در صورت گذشتن چهار ماه و اجبار حاکم بر طلاق یا بازگشت اگر امتناع
کرد خود حاکم میتواند از طرف آن مرد زن را طلاق دهد ولی این طلاق رجعی است.
ابو حنیفه و یارانش میگویند در صورت امتناع از طلاق و رجوع همسرش از او جدا میشود لکن بصورت یک طلاق و بدون
رجوع و زن باید عده نگاهدارد و اگر همان همسر اولی بخواهد میتواند در عدّه با او مجدداً ازدواج کند ولی دیگري چنین
حقی ندارد و باید تا تمام شدن عدّه صبر کند.
اللّ سَمِیعٌ عَلِیمٌ...
فَإِنَّ هَ
-خدا شنوا و دانا است و می شنود سخن این مرد را و میداند نیت او را.
ص : 319
ص : 320
فهرست جلد دوم ترجمه تفسیر مجمع البیان
موضوع صفحه آیۀ 114 و ترجمه و شرح لغات آن 1 تفسیر و داستان مربوط بآن 1 منظور از مساجد چیست؟ 2 چه کسانی از
ورود بمسجد ممنوع اند؟ 4 آیه 115 و ترجمه و شرح لغات و بیان داستان 5 تفسیر آیه فوق 6 ارتباط آیه به آیه پیشین 7
آیه( 116 )و ترجمه آن 8 علت نزول آیه فوق 8 تفسیر 8 قانتون چه کسانی هستند؟ 9 آیه- 117 -و ترجمه آن 10 شرح لغات و
تفسیر 10 آنچه از آیه استفاده میشود 13 آیه 118 ترجمه و تفسیر 14 پرسشی درباره معجزه و پاسخ آن 16 آیه 119 و ترجمه
آن 16 شرح لغات 16 تفسیر 17 آیه 120 و ترجمه و شرح لغات و تفسیر آن 18 آنچه از آیه استفاده میشود 19 موضوع صفحه
23 آیه فوق قبلا گذشت 23 آیه 121 و ترجمه و داستان این آیه و تفسیر 20 آیه 122 و ترجمه و تفسیر آن 22 ترجمه آیه 123
1-ذبح و فرزند و دستوراتی در زمینۀ نظافت آیه 124 و ترجمه و شرح لغات و تفسیر آن 23 امتحان خداوند بچه معنا است 23
24 درباره کلمات اقوالی است 24 منظور از کلمات چیست؟ 24 خصلتهاي ده گانه 25 خصلتهاي 30 گانه 26 خصلتهاي 40
گانه 27 خداوند ابراهیم علیه السلام در 19 مورد امتحان کرد 30 کلماتی که بوسیله آن خدا حضرت ابراهیم را امتحان کرد؟
30 ابراهیم اول کسی است که... 33 اجابت خداوند بدعاي ابراهیم 33 امامت دو معنا دارد 34 ابراهیم علاوه بر نبوت بامامت نیز
رسید 35
ص : 321
موضوع صفحه امام باید معصوم باشد 36 آیه 125 و ترجمه و شرح لغات آن 37 مرجع مردم چه مکانست؟ 38 خانه کعبه را
چرا کعبه نامید؟ 38 در تعیین مقام ابراهیم چهار قول است 40 سنگهاي بهشتی 40 یک داستان راجع بمقام ابراهیم علیه السلام
41 دو یاقوت بهشتی 43 طائفین و عاکفین کیانند؟ 45 فضیلت خانۀ کعبه 46 آیه 126 و ترجمه و شرح لغات آن 46 تفسیر آیۀ
فوق 47 احترام تکوینی و تشریعی 48 میوه گل یا میوه دل 49 علت دعاي ابراهیم علیه السلام مخصوص بمؤمنین 49 آیه 127 و
ترجمه و شرح لغات و تفسیر آن 50 خانه کعبه را که تأسیس نمود؟ 50 اسماعیل(ع)اول کسی است که بعربی تکلم کرد 51
داستان مهاجرت اسماعیل و هاجر آیه( 128 )و ترجمه و شرح لغات آن 57 تفسیر آیۀ فوق 58 آیه( 129 )و ترجمه و شرح لغات و
تفسیر آن 60 موضوع صفحه معناي کتاب و الحکمه چیست؟ 61 جملۀ یزکیهم 4 قول است 62 شرایط نبوت 63 آیه( 130 )و
64 گفتار خداوند در ترغیب از ملت ابراهیم 64 آیه( 131 )و ( ترجمه و شرح لغات آن 63 شأن نزول آیه 63 تفسیر آیۀ( 130
تَرجمه و تفسیر آن 65 فرمان تسلیم چه وقت صادر شد؟ 65 معناي تسلیم چیست؟ 66 آیه( 132 )و ترجمه آن 66 شرح لغات و
تفسیر 67 علت توصیه حضرت ابراهیم بفرزندانش 67 وصیت هنگام مردن 68 آیه 133 و ترجمه و شرح لغات و تفسیر آن 68
گفت چیست؟ 69 آیه 134 و ترجمه و شرح لغات 70 امت بچند معنا گفته « ما تعبدون » علت اینکه یعقوب بفرزندان خود
72 معناي حنیف چیست؟ ( میشود؟ 70 تفسیر آیۀ فوق 71 آیه 135 و ترجمه و شرح لغات آن 71 شأن نزول 72 تفسیر آیۀ( 135
« حنیف »( 72 چرا دین ابراهیم(ع
ص : 322
نامیده شد؟ 73 یهود و نصاري تناقض میگویند! 73 جهات تناقض در یهود 74 تناقض در نصرانیت 74 آیه 136 و ترجمه 74
78( شرح لغات و تفسیر آیۀ فوق 75 اسباط کیانند؟ 75 آیه 137 و ترجمه و شرح لغات آن 78 شأن نزول 78 تفسیر آیه( 137
80 آیه « اللّ
صبغه ه » 79 آیه 138 و ترجمه و 79 شرح لغات و تفسیر 80 گفتار بلخی و فرا راجع به « شقاق » گفتار امام صادق درباره
139 و ترجمه و شرح لغات و تفسیر آن 81 چگونه با پیامبر اسلام(ص) محاجه میکردند؟ 81 خدا با محاجه کنندگان پاسخ
میدهد 82 فصلی در بیان معناي اخلاص 83 گفتار سعید بن جبیر در باره اخلاص 83 آیه( 140 )و ترجمه و شرح لغات و تفسیر
88 موضوع صفحه آیه( 142 )و ترجمه و شرح لغات و آن 84 آیه( 141 )و ترجمه و تفسیر آن 88 اتحاد تفسیر آیه 141 با 134
تفسیر آن 89 چه کسانی این ایراد را میگرفتند؟ 89 علت این ایراد چه بود؟ 90 علت تحویل قبله مسلمانان چه بود؟ 90 این هم
امتحانی بود 92 ترجمه آیۀ 144 و شرح لغات و تفسیر آن 93 امت وسط ائمۀ علیهم السلام میباشد 94 آیا این آیه دلیل حجیت
اجماع است؟ 99 این آیه دلیل جواز نسخ است 99 ترجمه آیۀ 144 و شرح آن 99 نزول 100 تفسیر آیه فوق 100 چرا
منتقل شود؟ 101 ترجمه آیۀ 145 و تفسیر آن 104 آیه 146 و ترجمه 107 تفسیر « کعبه » پیغمبر(ص)دوست میداشت که قبله به
آیه فوق 108 آیه 147 و ترجمه و تفسیر آن 108 آیه 147 و ترجمه و شرح لغات 109 تفسیر آیه فوق 110 آیه 149 و ترجمه و
تفسیر آن 111
ص : 323
موضوع صفحه آیه 150 و ترجمه و تفسیر آن 113 گفتار حضرت امیر علیه السلام درباره نعمت و تفسیر آن 115 آیه 151 و
ترجمه و شرح لغات و تفسیر آن 116 آیه 152 و ترجمه 117 شرح لغات و تفسیر آیه فوق 118 آیه 153 و ترجمه و تفسیر آن
120 معناي صابرین 120 آیه 154 و ترجمه و شرح لغات 121 تفسیر 122 روح در عالم برزخ در قالب مثالی است 123 زندگی
پس از مرگ بصورت دیگر 124 آیه( 155 )و ترجمه 125 شرح لغات و تفسیر 126 آیه 156 و 157 و ترجمه و ترجمه لغات و
تفسیر آن 128 آیه 158 و ترجمه و شرح لغات 130 تفسیر آیۀ فوق 131 صفا و مروه از شعائر خداست 131 گفتار امام صادق
علیه السلام درباره صفا و مروه 131 آیا سعی میان صفا و مروه واجب است؟ 133 آیۀ( 159 )و ترجمه و شأن نزول 134 موضوع
و پاسخ آن 136 یکی از بزرگترین گناهان کتمان حقیقت است 136 آیه 160 و « لاعنون » صفحه تفسیر آیه فوق 135 سؤال از
ترجمه و شرح لغات و تفسیر آن 137 سؤال و جواب 139 آیه 161 و 162 و ترجمه و شرح لغات آنها 139 تفسیر 140 آیۀ 163
و ترجمه و شرح لغات 141 شأن نزول و تفسیر آن 142 اتصاف خداوند بوحدت بر چهار قسم است 142 نظم کلام 143
143 آیه 164 و ترجمه و شرح لغات 144 تفسیر 145 اختلاف لیل و نهار 145 دلائل « لا اله الا هو » بعد از « الرحمن الرحیم » وصف
152 آیه 166 و ترجمه 153 آیه 167 « اشد حباً » توحید 147 آیه 165 و ترجمه آن 150 شرح لغات و تفسیر آیه فوق 151 معناي
و ترجمه و شرح لغات و تفسیر آن 154 آیه 168 و ترجمه آن 156
ص : 324
موضوع صفحه شرح لغات و شأن نزول و تفسیر آن 167 اصل اولی در اشیاء چیست؟ 158 آیه 169 و ترجمه 158 شرح لغات و
تفسیر 159 دعوت شیطان چگونه صورت میگیرد؟ 159 فرق بین وسوسۀ شیطان و نفس چیست؟ 160 آیه 170 و ترجمه و شرح
لغات و شأن نزول 160 تفسیر آیه فوق 161 آیه 171 و ترجمه و شرح لغات و تفسیر آن 162 تشبّه پیغمبر(ص)بشبان 163 تشبّه
پیغمبر و کفار بچوپان و چهار پایان 163 تشبیه کفار به چوپان و وجه تشبیه جهالت کفار به چوپان 164 تشبیه کفار بچوپان و
وجه تشبیه عدم فهم بت ها و چهارپایان 164 تشبیه کفّار بچهارپایان 164 آیه 172 و ترجمه و شرح لغات و تفسیر آن 165 آیه
173 و ترجمه و شرح لغات و تفسیر آن 167 یاغی کیست؟ 168 ترخیص اکل میت براي چه کسی است؟ 169 آیه 174 ترجمه و
شرح لغات شأن نزول آن 170 آیه 175 ترجمه و تفسیر آن 173 آیه 176 ترجمه و شرح لغات 175 تفسیر آیه فوق 176 آیه
182 این آیه مخصوص زکاه نیست 182 « فی الرقاب » 177 و ترجمه 177 شرح لغات نظم و نزول و تفسیر آن 178 معناي و
حضرت امیر مؤمنان علیه السلام جامع این اوصاف بود 183 آیه 178 و ترجمه و شرح لغات و شأن نزول 184 تفسیر آیه 178
185 یک سؤال به دو پاسخ 185 آیه 179 و ترجمه 188 شرح لغات و تفسیر آیه آیه فوق 189 زندگی در ایجاد قصاص است
189 آیه 180 و ترجمه و شرح لغات و تفسیر آیا این آیه نسخ شده است؟ 193 آیه 181 و ترجمه و تفسیر 194 آیه 182 و
ترجمه و شرح لغات تفسیر آن 196 آیه 183 و ترجمه و شرح لغات 199 تفسیر 200 پاسخ درباره سؤال روزة که خطاب
بمؤمنین شده است 200
ص : 325
هشام از امام صادق از علت(جعل) روزه سؤال میکند 201 ترجمه آیه 184 و شرح لغات و تفسیر آن 202 نزول آیه روزه
204 آیه( 185 )و ترجمه و شرح لغات آن 207 تفسیر 208 چگونه قرآن در ماه رمضان نازل شد؟ 208 گفتار « کراع الغمیم » در
سلمان فارسی 211 آیۀ 186 و ترجمه و شرح لغات 214 جهت نزول 214 تفسیر 215 سؤال و پاسخ 216 سؤال و پاسخ 216 آیه
187 و ترجمه و شرح لغات 218 شأن نزول آیه 219 داستان 219 تفسیر 220 آیه 188 و ترجمه آن 224 شرح لغات و تفسیر
225 گفتار امام باقر علیه السلام 225 آیه 189 و ترجمه و شرح لغات 226 جهت نزول آیه 227 رسم جاهلیت 227 گفتار امام
باقر(ع) 228 نظم آیات و تناسب آنها با هم 228 آیه 190 و ترجمه و شرح لغات 229 شأن نزول 229 پیمان صلح حدیبیه 229
تفسیر 230 آیا این کلمه نسخ شده است؟ 231 آیه 191 و ترجمه و شرح لغات 232 شأن نزول 232 تفسیر 233 آیه 192 و
ترجمه و شرح لغات 233 تفسیر آیۀ فوق 234 آیه( 193 )و ترجمه و شرح لغات و تفسیر آن 234 آیۀ 194 و ترجمه 235 شرح
لغات و تفسیر 236 آیه 195 و ترجمه و شرح لغات و تفسیر آن 238 ترجمه آیۀ 196 و شرح لغات 240 تفسیر 241 داستان حج
پیامبر(ص) 245 مزدلفه یا مشعر الحرام 248 آیه 197 و ترجمه و شرح لغات 249 تفسیر 250 سؤال و پاسخ 250 ترجمه آیۀ 198
و شرح لغات 253
ص : 326
وجه تسمیه عرفات 254 تفسیر 255 آیه 199 و ترجمه و شرح لغات و تفسیر آن 255 سؤال؟و پاسخ آن 257 آیه 200 و ترجمه
و شرح لغات و تفسیر آن 258 ذکر خدا چیست؟ 258 از خدا کمک بجوئید 259 ترجمه آیه 201 و 202 و شرح لغات و تفسیر
260 آیه 203 و ترجمه و شرح لغات و تفسیر 262 ذکر خداي منان کدام است 262 « حسنه » آنها 260 گفتار امام صادق درباره
آیه 204 و 205 ترجمه و شرح لغات 264 شأن نزول 265 تفسیر 265 آیه 206 و ترجمه و شرح لغات 266 تفسیر 267 ترجمه
آیه( 207 )و شرح لغات 268 شأن نزول 268 تفسیر 269 آیه 208 و ترجمه 269 شرح لغات و تفسیر 270 آیه 209 و ترجمه شرح
لغات و تفسیر آن 271 آیه 210 و ترجمه شرح لغات و تفسیر آن 272 امر و عذاب خدا 272 آیات بزرگ الهی 273 خدا بآنچه
267 سؤال و پاسخ 276 شأن نزول 276 تفسیر آیۀ 212 وعده داده عمل میکند 273 آیه 211 و ترجمه و تفسیر 274 آیه 212
277 آیه 213 و ترجمه 279 تفسیر آیه فوق 280 سؤال و پاسخ آن 280 آیه 114 ترجمه و شرح لغات 283 شأن نزول 284
تفسیر 284 آیه 215 و ترجمه و شأن نزول 286 تفسیر آیه 286 مناسبت 287 آیه 216 و ترجمه و شرح لغات و تفسیر آن 288
آیه 217 و ترجمه و شرح لغات و تفسیر آن 290 شأن نزول 290 تفسیر آیه 291 حبط اعمال 293 مناسبت آیه 294
ص : 327
ترجمه آیۀ 218 و شرح 294 شأن نزول 294 تفسیر 295 سؤال و جواب 295 مؤمن از رحمت خدا مأیوس نمیشود 296 نظم آیه
297 ترجمه آیۀ( 219 )و 220 و شرح لغات آن 297 شأن نزول و تفسیر 298 گفتار سعید بن جبیر درباره شراب 300 ترجمۀ آیۀ
221 و شرح لغات 303 شأن نزول 303 تفسیر 304 ترجمه آیۀ( 222 )و شرح لغات و شأن نزول 306 تفسیر 307 ترجمۀ آیۀ 223
309 شأن نزول و تفسیر 310 ترجمه آیۀ 224 و شرح لغات 312 شأن نزول و تفسیر آن 312 ترجمه آیۀ 225 و شرح لغات و
316 شرح لغات و تفسیر دو آیۀ فوق 317 گفتار سعید بن مسیب در مورد سوگند 317 تفسیر آن 315 ترجمه آیۀ 226 و 227
که یک نوع قسمی درباره حنث قسم 318 گفتار ابو حنیفه و یارانش 319 تصحیح این کتاب و تنظیم آیات شریفه « ایلاء » حکم
زیر نظر دانشمند معظم جناب آقاي موسوي دامغانی انجام پذیرفت توفیق و سعادت روز افزون مترجمین معظم و مصحح را از
خداي بزرگ آرزومندم(شمس فراهانی)
ص : 328
ص : 329
ص : 330
درباره