سوره طور، 11 - 28
فـويـل يـومـئذ للمـكـذّبـين (11) الذين هم فى خوض يلعبون (12) يوم يدعون الى نار جهنم دعا(13) هذه النّار الّتى كنتم بها تكذبون (14) افسحر هذا ام انتم لا تبصرون (15) اصـلوهـا فاصبروا اولا تصبروا سواء عليكم انّما تجزون ما كنتم تعملون (16) ان المتّقين فـى جـنـت و نـعـيـم (17) فـكـهين بما اتئهم ربهم و وقيهم ربهم عذاب الجحيم (18) كلوا و اشـربـوا هـنيئا بما كنتم تعملون (19) متكئين على سرر مصفوفة و زوجناهم بحور عين (20) والذيـن آمـنـوا و اتـبـعـتهم ذريتهم بايمان الحقنا بهم ذريتهم و ما التناهم من عملهم من شى ء كـل امـرى بـمـا كـسـب رهـيـن (21) و امددناهم بفاكهة و لحم مما يشتهون (22) يتنازعون فيها كـاسـا لا لغـوفـيـهـا و لا تـاثـيـم (23) و يـطـوف عليهم غلمان كانهم لولو مكنون (24) و اقـبـل بـعـضـهـم عـلى بـعـض يـتـسـاءلون (25) قـالوا انـا كـنـا قـبـل فـى اهـلنـا مـشـفـقـيـن (26) فـمـنّ اللّه عـليـنـا ووقـيـنـا عـذاب السـمـوم (27) انا كنّا من قبل ندعوه انه هو البر الرحيم (28)
ترجمه آيات
پس در آن روز واى به حال تكذيب كنندگان (11).
كه هر آيتى روشن را بازيچه و مورد بگو قرار مى دهند (12)
روزى كه آنان به شدتى وصف ناپذير، به سوى جهنم رانده مى شوند (13).
و بـه ايـشان گفته مى شود اين همان آتشى است كه در دنيا همواره آن را تكذيب مى كرديد (14).
حـال آيا باز هم اين آتش سحر است ؟ (همچنان كه در دنيا سحرش مى خوامدند) يا امرى است ديدنى ولى شما بينايى نداريد؟ (15).
بچشيد سوزش آن را چه صبر بكنيد و چه نكنيد برايتان يكسان است ، چون جزايى كه به شما داده مى شود همان اعمالى است كه مى كرديد (16).
به درستى كه مردم با تقوا در بهشت ها و در نعيمند (17).
در حـالى كـه بـا يـكـديـگـر درباره آنچه پروردگارشان به آنان داده گفتگو مى كنند و لذت مى برند، و پروردگارشان از عذاب دوزخ محفوظشان داشت (18).
و بـه ايـشـان گـفـتـه مـى شـود بـخـوريـد و بـنـوشـيـد، گـوارايـتـان بـاد بـه خـاطر آن اعمال خيرى كه مى كرديد (19).
بهشتيان در حالى مى خورند و مى نوشند كه بر كرسى هاى بهم پيوسته تكيه داده اند، و ما ايشان را با حورالعين تزويج كرده ايم (20).
و كسانى كه ايمان آوردند و ذريه شاءن هم با ايمان خود - هر چند ضعيف از ايمان پدران شـاءن بـاشـد - ملحق به ايشان شدند، ما نيز ذريه شاءن را ايشان ملحق نموده ، چيزى از پاداش آنان كم نمى كنيم ، براى اين كه هر كس در گرو عملى است كه كرده (21).
در بـهـشـت آنـچـه از مـيـوه و گـوشـت كه هوس كنند پى در پى در اختيارشان قرار مى دهيم (22).
قدح شراب در بينشان دست به دست مى گردد، شرابى كه نه مانند شراب دنيا لغوى در آن است و نه گناه (23).
و غـلامـان بـهـشـتـى كـه در حـسـن و صـفـا چـون لولو دست نخورده اند پيرامون ايشان و در خدمتگزاريشان آمد و شد دارند (24).
و بهشتيان به يكديگر روى آورده احوال هم را مى پرسند (25).
مـى گويند: ما قبل از اين كه در دنيا بوديم نسبت به خويشاوندان خود خيرخواه بوديم ، و از خطر هلاكت زنهارشان مى داديم (26).
(و بـه خـاطـر هـمـيـن خـيرخواهى ) خداى تعالى بر ما منت نهاد، و از عذاب درون سوز جهنم ، حفظمان فرمود (27).
آرى روش مـا قـبـل از ايـن چـنـيـن بـود كـه هـمواره او را مى خوانديم ، چون مى دانستيم كه او نيكوكار مهربان است (28).
بيان آيات
ايـن آيـات نشانه كسانى را كه اين عذاب بر سرشان مى آيد بيان مى كند، عذابى كه در آن و در وقـوعش هيچ شكى نمى توان كرد، و حال آن اشخاص را در آن روز بيان مى كند، و غرض اصلى اين سوره همين است - همچنان كه قبلا هم خاطر نشان كرديم - اما اين كه در ايـن مـيـان نـامـى هـم از مـتـقـيـن مـى بـرد و شـرح حـالى از آنـان بـيـان مـى كـنـد از بـاب تطفل است ، و مى خواهد انذار و تهديد كفار را تاءكيد كند.
فويل يومئذ للمكذّبين
ايـن جـمـله تـفـريع و نتيجه گيرى از آيات قبل است كه از وقوع حتمى عذاب قيامت سخن مى گفت ، مى فرمايد: وقتى مطلب از اين قرار بود، و هيچ مفرى از وقوع عذاب نبود، پس واى بـه حـال كـسـى كـه ايـن عـذاب بـرسـرش آيـد مـسـلم آنـهـا دروغـگـويـانـنـد يعنى واى به حـال كـسـى كـه آيات خداى را تكذيب مى كند، كه قدر متيقن از جهنميان ، همين ها هستند. پس ، ايـن جـمـله بـه دلالت التـزامـى دلالت دارد بـر اين كه معذب هاى روز قيامت مكذبين در دنيا هـسـتـنـد، و بـه دلالت مـطـابـقـى دلالت دارد بـر ايـن كـه حـال آن روزشـان وا ويـلاسـت . (بـه عـبـارت سـاده تـر ايـن كه آيه شريفه صريحا نمى فـرمـايـد مـكـذبـيـن داخـل آتش مى شوند، ليكن چيزى درباره آنان مى گويد كه لازمه اش دخـول در آتـش اسـت ، و آن ايـن اسـت كـه واى بـه حال مكذبين ).
ممكن هم هست تقدير كلام را اينطور بگيريم كه وقتى مسلم شد كه عذاب واقع شدنى است ، و مـسـلم نـخـسـت شامل حال مكذبين مى شود، چون آنها هستند كه به خدا كفر مى ورزند و روز قيامت را تكذيب مى كنند، پس واى به حال ايشان از آن روز، در نتيجه جمله اى كه دلالت مى كـنـد بر عذاب مكذبين جمله (عذاب ربك ) است ، براى اينكه عذاب خدا كسى را مى گيرد كه خدا او را دعوت كند، و او اجابت ننمايد و دعوتش را تكذيب كند.
الذين هم فى خوض يلعبون
كلمه (خوض ) به معناى دخول در سخن باطل است . راغب مى گويد: خوض عبارت است از ورود در آب و عـبـور كـردن در آن ، ولى بـه طـور اسـتـعـاره در ورود در امـور و كـارهـا نيز استعمال مى شود،
و بيشتر مواردى كه در قرآن استعمال شده در مورد امورى است كه شروع در آن مذموم است . و اگـر كـلمـه مـذكـور را در آيـه شـريفه بدون الف و لام و با تنوين تنكير (خوض ) آورده ، بـراى ايـن اسـت كـه بـفـهـمـانـد ايـن كـلمـه صـفـتـى دارد كه حذف شده و تقدير آن (خوضى عجيب ) است .
و از آنـجايى كه اشتغال به سخن باطل نتيجه حق نمى دهد،و به جز نتايج خيالى كه قوه و هـم آن را بـراى خـوض كننده زينت مى دهد و مى آرايد فايده اى ندارد. لذا چنين خوضى را لعـب و بـازيـچـه خـوانـد، چـون عـمـلى بازيچه باشد آن عملى است كه غير از آثار خيالى اثرى ندارد.
و مـعناى جمله اين است كه : (آنهايى كه به طور مستمر در خوضى عجيب بازى مى كنند، و سـرگـرم مـجـادله در آيـات خـدا و انـكـار آن و اسـتـهـزاى بـه آن هـسـتـنـد، ويل بر آنان باد).
يوم يدعون الى نار جهنم دعا
كلمه (دع ) - با تشديد عين - به معناى دفع و پرت كردن به شدت است ، و ظاهرا كلمه (يوم ) بيان باشد براى كلمه (يومئذ).
هذه النّار الّتى كنتم بها تكذبون
يـعـنـى بـه ايـشـان گـفـته مى شود: اين همان آتشى است كه به آن تكذيب مى كرديد، كه البـتـه مـنـظـور از تـكـذيـب آتـش ، تـكـذيـب خـبـرهـايـى اسـت كـه رسـول خـدا (صـلى اللّه عـليـه و آله وسـلم ) بـه وحـى الهـى از وجود آن خبر مى داده و مى فرموده : به زودى مجرمين با آن آتش معذب مى شوند.
و خـلاصه ، معناى آيه اين است كه : مى بينيد مصداق همان آتشى است انبياء از وجودش خبر مى دادند، و شما تكذيبشان مى كرديد، (و يا آن آتش را تكذيب مى كرديد).
ا فسحر هذا ام انتم لا تبصرون
ايـن جـمـله ، تـفريع و نتيجه گيرى از آيه قبل است ، و استفهام در آن استفهام انكارى است ، اسـتـفـهامى است به منظور تفريع و سرزنش آنان ، و معنايش اين است كه : وقتى اين آتش هـمـان آتـش اسـت كـه تكذيبش مى كرديد، پس ديگر اين خبرى كه قرآن مى دهد نمى تواند سـحـر بـاشـد، هـمـچـنـان كـه شما پنداشته ايد و اخبار انبيا را سحر خوانديد. و نيز نمى تـواند امرى موهوم و خرافى باشد، آنطور كه شما بدان تفوّه مى كرديد و به زبان مى آورديـد، بـلكـه امـرى اسـت روشـن و عيان ، پس آيه شريفه در معناى آيه (و يوم يعرض الذين كفروا على النار اليس هذا بالحق ) خواهد بود.
و بـه بـيـانـى كـه گذشت و معنايى كه براى آيه كرديم روشن شد كه كلمه (ام ) در جـمـله (ام انتم لا تبصرون ) ام متصله است و اين كه بعضى گفته اند: (ام منقطعه و به معناى (لكن ) است ) خالى از بعد نيست .
عـذاب مـكـذبـان عـيـن عـمـل آنـها است و چه صبر كنند و چه بى تابى از آنان جدا شدنى نيست
اصلوها فاصبروا او لا تصبروا سواء عليكم انما تجزون ما كنتم تعملون
ماده (صلى ) - به فتحه صاد و سكون لام - كه مصدر (اصلوا) وامر از آن است ، بـه مـعـناى چشيدن و تحمل كردن حرارت آتش است ، و در نتيجه معناى جمله (اصلوها) اين است كه : (بچشيد آن را)بچشيد و تحمل كنيد حرارت آتش دوزخ را.
و جمله (فاصبروا اولا تصبروا) به خاطر اين كه فاى تفريع بر سرش در آمده نتيجه اى اسـت كـه از دسـتـور (بـچـشـيـد حـرارت آتش ) را گرفته ، و اگر اين نتيجه را با تـرديـد بـيـن امر و نهى بيان كرده ، و فرموده : (صبر بكنيد و يا نكنيد) خواسته است بـه طـور كـنـايـه بـفـهـمـانـد صـبـر كـردن و نـكـردن شـمـا يـكـسـان اسـت . و به همين جهت دنـبـال ايـن جـمـله بـه طـور صـريـح فـرمـوده : (سـواء عـليكم )، يعنى اين چشيدن آتش بـرايـتـان حـتـمـى اسـت و از شما جدا شدنى نيست ، چه صبر بكنيد و چه نكنيد، نه اين كه صـبـر كـردن ، عـذاب را از شـمـا بـر مـى دارد و يـا حداقل آن را تخفيف مى دهد، و نه اين كه بى صبرى و جزع و فزع سودى به حالتان دارد.
و جـمـله (سـواء عليكم ) خبرى است براى مبتدايى تقديرى ، و تقدير كلام (هما سواء عـليـكـم - آن دو بـر شـما يكسانند) مى باشد، و اگر كلمه (سواء) را مفرد آورد، با اين كه در كلام دو چيز بودند كه با هم يكسان بودند، يكى صبر و يكى بى صبرى ، از اين جهت است كه كلمه (سواء) در اصل مصدر است ، و مصدر هم هجا مفرد مى آيد.
و جـمـله (انـمـا تـجـزون مـا كـنـتـم تـعـمـلون )، در مـقـام تعليل براى لازم بودن عذاب مذكور، و يكسان بودن صبر و جزع است ، و معنايش اين است كـه : ايـن كـه گـفتيم اين عذاب برايتان حتمى است ، و از شما جدا شدنى نيست ، براى اين بـود كـه مـا ايـن عـذاب را از جـاى ديـگـر نـيـاورده ايـم ، بـلكـه عـيـن عـمـل خـود شـمـا اسـت ، هـمـان كـارهـايـى اسـت كـه مـى كـرديـد، و مـعـقـول نـيست ميان عمل و صاحب عمل سلب نسبت شود، و همواره اين نسبت برقرار است ، يعنى الى الابد اين عمل ،
عـمـل آن عـامـل اسـت ، پـس بـه هـمـيـن جـهـت اگـر در ظـرف قـيـامـت عـمـل صورت آتش جلوه كند، تا اءبد به جان عامل خود مى افتد، و اگر هم بگوييم تقدير كـلام (انـمـا تـجـزون جـزاء مـا كـنـتم تعملون ) است ، باز هم اين ملازمه صحيح است ، و مـعـنـايـش ايـن اسـت كـه مـا از جـايـى ديـگـر آتـش نـيـاورده ايـم ، و ايـن آتـش جـزاى اعمال شما و آثار همان كارهايى است كه مى كرديد.
ان المتقين فى جنات و نعيم
كـلمـه (جـنـت ) بـه معناى بستانى است كه درختان ، آن را پوشانده باشد، (چون از ماده (جن ) گرفته شده كه به معناى ستر است )، و كلمه نعيم معناى نعمت بسيار است .
و مـعـنـاى آيـه اين است كه : مر دم با تقوا و آنها كه در زندگى از خدا پروا دارند در روز قيامت در بستان ها سكونت مى كنند، و نعمتى فراوان بر آنان احاطه دارد.
معناى اينكه در وصف متقين بهشتى فرمود: (فاكهين بما آتيهم ربهم ...)
فاكهين بما اتيهم ربهم و وقيهم ربهم عذاب الجحيم
كلمه (فاكهه ) كه (فاكهين ) از آن گرفته شده ، به معناى مطلق ميوه است .
و بعضى گفته اند: به معناى همه ميوه ها، به جز انگور و انار است ، وقتى گفته مى شود (فـلان تـفـكـه و يا فلان فكه ) هم معنايش اين است كه ميوه را به يكديگر دادند، و هم اين است كه آن را تناول كرد، و در آيه شريفه به هر دو معنا تفسير شده .
بـعـضـى گـفـتـه انـد: يعنى اهل بهشت با يكديگر درباره نعمت هايى كه خداى تعالى به ايشان داده با هم گفتگو مى كنند.
و بعضى ديگر معنا كرده اند به اين كه : ميوه و فاكهه هايى را كه خدا به ايشان داده مى گيرند.
بـعـضـى هـم گفته اند: معنايش اين است كه : از آن احسان ها كه پروردگارشان به ايشان مـى كـنـد لذت مـى بـرنـد. و بـرگـشـت ايـن مـعـنـا بـه هـمـان مـعـنـاى اول است .
بعضى هم گفته اند: معنايش اين است كه : از آن چه خدا به ايشان داده شگفتى مى كنند. كه شايد برگشت اين هم به معناى دوم باشد.
و اگـر كـلمـه (ربـهـم ) را در جـمـله اى كـوتـاه دوبـاره آورد، بـراى او بـفـهـمـانـد پروردگارشان به ايشان عنايتى دارد.
كلوا و اشربوا هنيئا بما كنتم تعملون
يـعـنى به ايشان گفته مى شود بخوريد و بنوشيد، خوردنى و نوشيدنى گوارا، كه در حـقـيـقـت كـلمـه (هـنـيـئا) صـفـت اسـت كـه در جـاى مـفـعـول مـطـلق نـشـسـتـه ، و يـا مـفـعـول به است . و جمله (بما كنتم تعملون ) يا متعلق به جمله (كلوا و اشربوا)، و يا به كلمه (هنيئا).
متكئين على سرر مصفوفة و زوجناهم بحور عين
كـلمـه (مـتـكـئيـن ) جـمـع اسـم فاعل از باب افتعال است كه مصدر آن اتكاء مى باشد، و (اتـكـاء) بـه مـعـنـاى تـكـيـه دادن بـه پـشـتـى و يـا مثل آن است . و كلمه (سرر) جمع سرير است ، (كه به معناى تخت و به اصطلاح امروز مـبـل است ). و كلمه (مصفوفة ) از ماده (صف ) است ، كه به معناى رديف قرار گرفتن چند نفر در يك خط است ، (مانند صف لشكر و يا صف نماز)؛ پس معناى مصفوفه اين است كه : اهل بهشت به يكديگر وصلند و اتصال دارند.
و مـعـنـاى آيـه ايـن است كه : ايشان بر پشتى ها و بالش ها تكيه دارند، در حالى كه بر روى مبلهاى رديف هم ، قرار گرفته باشند.
(و زوجناهم بحور عين ) - منظور از (تزويج ) قرين شدن دو نفر باهمند.
و مـعـنـاى جـمـله ايـن اسـت كـه : مـا ايـشـان را قـريـن حورالعين كرديم ، نه اين ميان آنان عقد زنـاشويى برقرار ساختيم ، به دليل اين كه فرموده : (بحور عين ) و تزويج را با حـرف (بـاء) مـتـعـدى كرده و اگر منظور از تزويج نكاح به عقد بود احتياج به حرف بـاء نـبـود، هـمـچـنـان كـه در جـاى ديـگـر قـرآن بـدون حـرف مـذكـور مـفعول خود را گرفته از آن جمله آيه (زوجناكها) است ، كه - به طورى كه گفته اند - معنايش اين است كه ما زينب را ازدواج تو در آورديم .
و الذيـن امـنـوا و اتبعتهم ذريتهم بايمان الحقنا بهم ذريتهم و ما التناهم من عملهم من شى ء...
بعضى گفته اند: فرق ميان (اتباع ) و (لحوق ) با اين كه در هر دو تقدم و تاخر هست ، - اين است كه در اتباع بايد تابع و متبوع هر دو در مورد اتباع مشترك باشند، هر جـا كـه مـتبوع مى رود و هر كارى كه او مى كند تابع هم برود و بكند، آن وقت است كه مى گوييم فلانى از فلان كس تبعيت كرد، به خلاف لحوق كه لازم نيست در كار و راه ملحوق ، شركت داشته باشد.
تـــوضـــيـــح آيـه :(و الذين آمنوا و اتبعتهم ذريتهم بايمان الحقنابهم ذريتهم ...) و چندوجه در معناى آن .
كلمه (التناهم ) از ماده (لوت ) است كه به معناى نقص است ، ماضى ثلاثى مجردش (لات ) و بـاب افـعالش (الات ) مى شود؛ پس معناى (ما التناهم ) اين است كه ما با الحاق ذريه مؤ منين به مؤ منين ، چيزى از عمل خود آنان ناقص نمى كنيم .
و از ظاهر آيه شريفه بر مى آيد كه در مقام منت نهادن است ، خداى سبحان بر مؤ منين منت مى گـذارد كـه بـه زودى ذريـه ايـشـان را - البـتـه آنـهـايى را كه در ايمان از پدران خود پيروى كردند - به خود آنان ملحق مى كند.
و بـديـن وسـيـله چـشم پدران را روشن مى سازد، و همين معنا خود قرينه اى است بر اين كه تنوين در كلمه (بايمان ) براى اين است كه بر نوعى غير مشخص از ايمان دلالت كند، نه براى تعظيم ايمان .
در نـتـيجه معناى آيه اين مى شود كه : ما از ميان ذريه هاى مؤ منين ، آنهايى را در ايمان به خـدا بـه نـوعى از پدران پيروى كنند به پدران شان ملحق مى كنيم ، هر چند كه ايمانشان به درجه ايمان پدرانشان نرسد. چون اگر تنها آن ذريه اى را به پدران مؤ من ملحق كند كه ايمانشان يا مساوى و يا كاملتر از ايمان پدران باشد، ديگر منت نهادن معنا ندارد.
از سوى ديگر، از اين كه اتباع در ايمان را مطلق و بيقيد آورد، و همواره كلام مطلق منصرف بـه فـرد روشـنـش مـى شـود، نـاگـزير بايد بگوييم منظور از اتباع ، اتباع فرزندان بـالغ اسـت ، چـون خـردسـالانـى كه هنوز به حد تكليف نرسيده اند، ايمانشان هنوز ايمان صحيح نشده ، پس قهرا مراد از ذريه ، فرزندان كبيرند كه مكلف به ايمان هستند. بنابر ايـن ، آيـه شريفه ، شامل صغار از اولاد كه قبل از بلوغ از دنيا مى روند نمى شود، و اين منافات ندارد با اين كه اولاد صغار مؤ منين هم شرعا محكوم به ايمان باشند.
مـگـر ايـن كـه بـگـويـيـم : نكره آمدن ايمان عموميت را مى رساند، و معنا چنين مى شود: ذريه ايـشـان در ايـمـان ، كـه از پـدران خـود پـيـروى كـرده انـد، حال چه اين كه آن ايمان ، ايمان واقعى باشد، يا ايمان به حسب حكم شرع باشد.
مـطلب ديگر اين كه سياق امتنان ، قرينه است بر اين كه ضمير جمع در جمله (ما التناهم ) و در (مـن عـمـلهـم ) بـه (الذيـن امـنـوا) بـر مـى گـردد، هـمـچـنان كه دو ضمير در (اتبعتهم ) و در (ذريتهم ) به ايشان بر مى گردد، چون وقتى فرمود: (ما اينان را بـه آنـان مـلحق مى كنيم )، جاى اين توهم بود كه نكند خدا مى خواهد از پاداش پدران كم نـمـوده بـه فـرزنـدان بـدهـد، لذا بـا جمله (و ما التناهم من عملهم من شى ء) خواست اين تـوهـم را دفـع كـنـد و بفرمايد: كم كردن از پاداش پدران با امتنان منافات دارد، و معلوم اسـت كـه آنـچـه بـا امـتـنـان مـنافات دارد اين است كه از ثواب پدران كم كند نه از ثواب فـرزنـدان . پـس ايـن بهترين دليل است كه دو ضمير (ما التناهم ) و (من عملهم ) هم به همان پدران مؤ من بر مى گردد.
پـس حـاصـل كلام اين شد كه : جمله (والذين امنوا...) جمله اى استينافى كه خداى تعالى در آن بـر مـؤ مـنين منت مى گذارد كه به زودى اولادشان را كه به نوعى از ايمان ، پدران خـود را پـيـروى كـرده انـد بـه پـدران مـلحق مى كند، هر چند كه ايمان فرزندان به درجه ايـمـان پـدران نـرسـيـده بـاشـد. و ايـن كـار را بـدان جهت مى كند كه پدران خشنود گشته چـشـمشان روشن شود، و در عين حال از پاداش پدران چيزى كم نمى كند، و از ثواب پدران چـيـزى بـه فـرزندان نمى دهد، كه مزاحم حق پدران نباشد، و خدا خودش بهتر مى داند كه چه جور بدهد.
و در معناى آيه مورد بحث ، اقوال ديگرى هست كه هيچ يك خالى از سخافت و سستى نيست .
مثل اين قول كه بعضى گفته اند: جمله (و الذين امنوا) عطف است بر كلمه (حور عين )، و مـعـنـايش اين است كه : ما مؤ منين را با دو طايفه تزويج مى كنيم يكى با حورالعين تا از عـروسـى بـا آنان لذت ببرند، و دوم با (الذين امنوا) تا از رفاقت و همنشينى با آنان بهره مند شوند.
بعضى ديگر گفته اند: مراد از كلمه (ذريه ) تنها اولاد صغار است .
و بـعـضـى گـفـتـه انـد: ضـمـيـر در جمله (ما التناهم ) و در (من عملهم )ذريه بر مى گـردد، و مـعـنـايـش ايـن اسـت كـه : مـا بـا مـلحـق كـردن ذريـه پـدران چـيـزى از عـمـل ذريـه كـم نـمـى كـنـيـم ، بـلكـه اعـمـال ذريـه را تـمـام و كامل به او مى دهيم ، چه خير باشد و چه شر، آنگاه ملحق به پدرش مى كنيم .
مـــعـــنـــاى جـــمـــله (كـــل امـــرى ء بـــمـــا كـــســـب رهـــيـــن ) و جـــمـــع آن بـــا آيـه(كل نفس بما كسبت رهينة الا اصحاب اليمين )
(كـل امـرى ء بـمـا كـسـب رهـيـن ) - ايـن جـمـله بـه طـورى كـه از سـيـاق بـر مـى آيـد تعليل است براى جمله (و ما التناهم من عملهم من شى ء)، و كلمه (رهن ) و (رهين ) و (مـرهـون ) به طورى كه راغب گفته هر سه معناى آن چيزى است كه به عنوان و ثيقه و گـرو بـه كـسـى مـى دهـى و از او چيزى قرض مى كنى . راغب مى گويد: و چون هر جا اين كـلمـه بـه چشم بخورد تصورى از معناى حبس و نگهدارى به ذهن مى رسد، لذا اين كلمه را در حبس هر چيزى نيز استعمال كردند، هر چند كه ربطى به وثيقه نداشته باشد.
و چـه بـسـا همين معناى استعارى در آيه مورد بحث ، منظور باشد، و خود انسان رهنى باشد مـحـفـوظ و حـبس شده نزد خداى سبحان در مقابل عملى كه از نيك و بد كرده ، تا جزاى آن را كـه يـا ثـواب اسـت و يـا عـقـاب بـه او بـدهـد، و اگـر از عمل او چيزى كم كرده باشد و تمامى اعمالش را جزا نداده باشد، قهرا خود انسان وثيقه و گـرو همه اعمالش نمى شود، بلكه گرو بعضى از اعمالش مى شود، و بعضى ديگر از اعمالش را ديگران ، يعنى همان ذريه اى كه به او ملحق شده تملك كرده است .
و ايـن كـه در جـاى ديـگـر فـرمـوده : (كـل نـفس بما كسبت رهينه الا اصحاب اليمين ) به طـورى كـه از سـيـاق بـر مـى آيـد و بـه شـهادت دو آيه بعدش مى فرمايد: (فى جنات يتسائلون عن المجرمين ) مراد اينكه هر كس در گرو عذاب روز قيامت است .
بـعـضى هم گفته اند: مراد از اين كه فرمود هر كس بدانچه كرده رهين است ، اين است كه : در گرو عمل زشت خويش است ، همچنان كه آيه سوره مدثر هم به همين دلالت مى كرد، چون اصـحـاب يـمـيـن را اسـتـثـنـاء مـى نـمود، و آيه مورد بحث ، جمله معترضه اى است از صفات اهل عذاب كه در بين صفات اهل بهشت قرار گرفته .
زمـخـشـرى - صـاحـب تـفـسـيـر كـشـاف - آيـه مـورد بـحـث را حـمـل بـر نوعى استعاره و مجاز گويى كرده ، و به اين وسيله تنافى بين آيه مورد بحث مـى فرمايد: (هر كس در گرو اعمال خويش است ، چه نيك باشد و چه بد). و آيه سوره مـدثـر كـه مى فرمايد: (هر كس در گرو اعمال بد خويش است برداشته و گفته : گويا نـفـس عـبـد نـزد خـدا در گرو اعمال صالحى است كه از او خواسته ، همچنان كه يك انسان ، كارگر خود را گرو مى گيرد تا عملى كه از او خواسته تمام كند، اگر تمام كرد رهايش مـى كـنـد، خدا هم تمامى بندگان را چه نيكان و چه بدان را گرو مى گيرد، اگر آنچه از ايشان خواسته بود انجام داده بودند، رهاشان مى كند، وگرنه ، شكنجه اش مى دهد.
ولى خـوانـنـده مـحـتـرم تـوجـه دارد صـرف ايـن بـيـان نـمـى تـوانـد اتصال جمله (كل امرى ء بما كسب رهين ) را به ما قبلش توجيه كند.
بـــيـــان تـــفـــضـــيـــلى پـــاره اى از لذات و نـــعـــمـــت هـاىاهل بهشت
و امددناهم بفاكهة و لحم ممّا يشتهون
ايـن آيـه پـاره اى از لذات و نـعـمـت هـاى اهـل بـهـشـت را كـه بـه طـور اجـمـال در آيـه قـب لى نـام آنـهـا را بـرد و فـرمـود: كـلوا و اشـربـوا هـنـيـئا... بـطـور تفصيل بيان مى كند.
و كلمه (امداد) به معناى آوردن چيزى است به طور دائم و پشت سر هم ، كه البته هم در خـيـر اسـتـعـمـال مـى شـود، مـانند آيه مورد بحث مى فرمايد: پشت سر هم و لا ينقطع ميوه و گـوشـت از هـر نـوعـش كـه بـخـواهـنـد بـرايـشـان مـى فـرسـتـيـم ، و هـم در شـر و عـذاب استعمال مى شود، مانند آيه شريفه (و نمد له من العذاب مدا).
و مـعـنـاى آيـه ايـن اسـت كـه : مـا اهـل بـهـشـت را بـه مـيـوه و هـر گـوشـتـى كـه ميل داشته باشند روزى مى دهيم ، يك روزى پشت سر هم و ساعت به ساعت و لا ينقطع .
يتنازعون فيها كاسا لا لغوفيها و لا تاثيم
(تـنـازع در كـاس ) بـه مـعـنـاى بـه يـكـديـگـر تـعـارف نـمـودن و اجـتـمـاع كـردن بر تـنـاول آن اسـت ، و كـاءس به معناى قدح است ، كه البته وقتى به قدح كاءس گفته مى شود كه در آن شراب باشد. و مراد از (لغو)، سخن لغوى است كه از شرابخواران دنيا سر مى زند. و (تاثيم ) به معناى آن است كه شخصى را گناهكار كنى ، كه اين نيز از آثـار شـرابـهـاى دنـيـا است كه شرابخوار را گناهكار مى كند. و همين كه فرمود: (در آن قـدحـهـا لغـو و تـاثـيـم نـيـست )، قرينه است بر اين كه منظور از كاءس كه بر سر آن تنازع مى كنند قدح شراب است ، اما شرابى كه آثار زشت شراب دنيا را ندارد.
و يطوف عليهم غلمان لهم كانهم لولو مكنون
مـراد از (طـواف كـردن غـلمـان در پـيـرامـون بـهـشتيان ) آمد و شد آنان براى خدمت است . بـعـضـى از مـفـسـريـن گـفـته اند: اين كه بطور نكره فرمود: (غلمان لهم - غلمانى كه دارنـد) و نـفرمود: (غلمانهم - غلمانشان )، براى اين است كه شنونده توهم نكند مراد از آن غلمان همان خدمتكارانى هستند كه در دنيا داشتند، و بفهماند كه غلمان نيز مانند حور از مـخـلوقـات بـهـشـتـيند، كه از شدت زيبايى و صفا و حسن مانند لولواى هستند كه از ترس دستبرد اجانب در گنجينه اش جاى مى دهند.
و اقبل بعضهم على بعض يتسائلون
يعنى به يكديگر روى مى آورند و هر يك از ديگرى مى پرسند در دنيا چه حالى داشته و چه عملى او را به سوى بهشت و نعيم الهى كشانيده ؟
معناى اينكه بهشتيان مى گويند: (ما در خانواده مان مشفق بوديم )
قالوا انا كنا قبل فى اهلنا مشفقين
راغـب مـى گـويد: (اشفاق ) به معناى عنايتى آميخته با ترس است ، چون مشفق نسبت به كـسى كه به او اشفاق دارد هم محبت دارد و هم مى ترسد مبادا بلايى متوجه او گردد، و اين كـلمـه در قـرآن آمده ، مى فرمايد: (و هم من الساعه مشفقون - ايشان از قيامت بيمنا كند) پس اين كلمه هر وقت با حرف (من ) متعدى شود معناى ترس در آن روشنتر از محبت است ، و اگـر با حرف (فى ) متعدى گردد معناى عنايت و محبت در آن روشنتر از ترس به ذهن مـى رسـد، هـمـچـنـان كـه در قـرآن فـرمـوده : (انـا كـنـا قبل فى اهلنا مشفقين ).
پس معناى آيه چنين مى شود كه : ما در دنيا نسبت به خانواده خود اشفاق داشتيم ، هم آنان را دوست مى داشتيم و به سعادت و نجاتشان از مهالك و ضلالت ها عنايت داشتيم ، و هم از اين كـه مـبـادا گـرفـتـار مهالك شوند مى ترسيديم ، و به همين منظور به بهترين وجهى با آنان معاشرت مى كرديم ، و نصيحت و دعوت به سوى حق را از ايشان دريغ نمى داشتيم .
فمن اللّه علينا و وقينا عذاب السموم
كـلمـه (مـن ) بـه طـورى كـه راغـب گـفـتـه : بـه مـعـناى انعام كردن به نعمت پر ارج و گـرانـمايه است . و اين منت اگر با عمل انجام گيرد از كارهاى نيك است ، و اگر با زبان انـجام شود از كارهاى زشت خواهد بود، مگر از خداى تعالى كه منت نهادن قولى او هم نيكو اسـت ، كـه در آيـه شـريـفـه (يـمـنـون عـليـك ان اسـلمـوا قل لا تمنوا على اسلامكم بل اللّه يمن عليكم ان هديكم للايمان ان كنتم صادقين ) هم از منت نهادن مردم سخن رفته ، و هم از منت نهادن خدا.
و مـنـت نـهـادن خـدا بـر اهـل بـهـشـت ايـن اسـت كـه ايـشـان را بـا داخـل شـدن در بـهـشـت سـعـادتـمـنـد كـرد، و بـا نـگـهـدارى از عـذاب (سـمـوم ) مـشـمـول رحـمـت خـود قـرار داد. و كـلمه سموم به طورى كه طبرسى در مجمع البيان گفته مـعـنـاى حـرارتى است كه تا داخل سوراخهاى رگ بدن فرو مى رود، و بدن از آن متالم مى گردد،و ريح سموم را هم از همين جهت سموم گفته اند.
انا كنا من قبل ندعوه انه هو البر الرحيم
ايـن آيـه شـريـفـه ، جـمـله (فـمـن اللّه عـليـنـا) را تـعـليـل مـى كـنـد، و در آن اهل بهشت به يكديگر مى گويند: اين كه خداوند بر ما منت نهاد، بـراى ايـن بـود كه ما در دنيا همواره او را مى خوانديم ، و جمله (انه هو البر الرحيم ) هم تعليل را تعليل مى كند كه مى گويند: و اگر همواره او را مى خوانديم بدين جهت بود كه او پروردگارى نيكوكار و مهربان بود.
ايـن آيـه بـا دو آيـه قـبـلش ، ايـن مـعـنـا را مـى فـهـمـانـد كـه اهل بهشت در دنيا خداى را به يكتايى مى خواندند، يعنى تنها او را مى پرستيدند و تسليم امـر او بـودنـد، و نـسـبـت بـه خـانـواده خـود دلسـوز بـودنـد و آنـهـا را به حق نزديك و از باطل دور مى كردند، و همين علّت شد كه خدا بر آن منت نهد و از عذاب سموم حفظشان كند، و علت كه چنين مى كردند اين بود كه خداى تعالى نيكوكار و مهربان بود و به هر كس كه او را مى خواند احسان و رحم مى كرد.
پس آيات سه گانه در معناى آيات شريفه (ان الانسان لفى خسر الا الذين امنوا و عملوا الصـالحـات و تـواصـوا بـالحـق و تـواصـوا بـالصـبـر) اسـت چـون آيـات نـيـز اهـل بـهـشـت را مـنـحـصـرا كـسـانـى مـى دانـد كـه بـه خـدا ايـمـان دارنـد و اعـمال نيك مى كنند، و ديگران را به حق و به خويشتن دارى در انجام فرامين حق سفارش مى كنند.
و كـلمـه (بر) - به فتحه باء - يكى از اسماى حسناى خداى تعالى است ، و از بر - بـه كـسره باء - گرفته شده ، كه به معناى احسان است . و بعضى از مفسرين آن را به لطف تفسير كرده اند.
بحث روايتى
روايـــاتـى در ذيـل آيـه : (الحـقـنابهم ذريتهم ) درباره ملحق گشتن فرزندان مؤ منين بهايشان در قيامت
در كـافـى بـه سـنـد خـود از ابـن بـكـيـر از امام صادق (عليه السلام ) روايت كرده كه در تفسير آيه (و الذين امنوا و اتبعتهم ذريتهم بايمان الحقنا بهم ذريتهم ) فرمود: مربوط به آن فرزندانى است كه در عمل صالح نتوانستند به پايه پدران برسند،
خـداى تـعـالى بـراى ايـن كـه چـشم پدران روشن شود آن فرزندان را به پدران ملحق مى سازد.
مـؤ لف : ايـن روايت را صاحب كتاب توحيد هم به سند خود از ابوبكر حضرمى از آن جناب نقل كرده .
و در تـفـسـيـر قـمـى اسـت كـه پـدرم از سـليمان ديلمى از ابو بصير از امام صادق (عليه السـلام ) بـرايـم حـديـث كـرد كـه آن جـنـاب فـرمـود: اطـفـال شيعيان ما نيز از مؤ منين هستند، فاطمه (عليهاالسلام ) آنان را تربيت مى كند، و اين كـه خـداى تـعـالى فـرمـود: (الحـقـنـا بـهـم ذريتهم ) معنايش اين است كه : روز قيامت آن اطفال را به سوى پدران خود هدايت مى كند.
مـؤ لف : و در مـجـمـع البـيـان ذيـل ايـن حـديـث را - البته بدون ذكر سند - از آن جناب نـقـل كـرده و در كـتاب توحيد به سند خود از ابو بصير روايت آورده كه گفت : امام صادق (عـليـه السـلام ) فـرمـود: وقـتـى طفلى از اطفال مؤ منين از دنيا مى رود، يك منادى در ملكوت آسـمـان هـا و زمين ندا در مى دهد كه : آگاه باشيد فلانى پسر فلان شخص از دنيا رفت ، آنـگاه وارسى مى كنند، اگر قبل از آن طفل پدر و مادرش و يا يكى از آن دو و يا بعضى از خـويشاوندان طفل قبلا مرده بودند، طفل را به او مى سپارند تا تغذيه اش كند، وگرنه ، او را بـه دسـت فـاطـمه (سلام اللّه عليها) مى دهند تا او غذايش دهد، تا پدر و مادرش و يا يـكـى از آن دو و يـا يـكـى ديـگـر از بـسـتـگانش كه از مؤ منين باشد از راه برسد، آن وقت فاطمه (سلام اللّه عليها) طفل را به او مى سپارد.
و در فـقـيـه اسـت كـه در روايـت حـسـن بن محبوب ، از على ، از حلبى ، از امام صادق (عليه السـلام ) آمـده كـه فـرمـود: خـداى تـبـارك و تـعـالى ابـراهـيـم و سـاره را بـه كـفـالت اطـفـال مـؤ مـنـيـن مامور كرده تا ايشان را در قصرى از در نگهدارى نموده و از درختى كه در بـهـشت است و لوله هايى مانند سر پستان گاو دارد غذا دهند، و چون روز قيامت شود لباس نـو در تـن ايـشـان كـنـنـد، و بـه بـوى خـوش معطر ساخته به عنوان هديه نزد پدرانشان بـفـرسـتـنـد، پس اين اطفال با پدرانشان در بهشت پادشاهانند، و اين همان معنايى است كه آيـه شريفه (والذين امنوا و اتبعتهم ذريتهم بايمان الحقنا بهم ذريتهم ) در صدد بيان آن است .
تر جمه الميزان ج : 19 ص : 24
و در مـجـمـع البـيـان اسـت كـه زاذان از عـلى (عـليـه السـلام ) روايـت كـرده كـه فـرمـود: رسـول خـدا (صـلى اللّه عـليـه و آله وسـلم ) فـرمـود: مؤ منين با فرزندانشان در بهشتند، آنگاه اين آيه را تلاوت فرمود.
و در الدر المـنـثـور اسـت كـه بزاز و ابن مردويه از ابن عباس روايت كرده اند كه او بدون ذكـر واسـطـه از رسـول خـدا (صـلى اللّه عـليه و آله وسلم ) روايت كرده كه فرمود: خداى تـعـالى ذريـه مـؤ مـن را آن قـدر بـالا مـى برد تا به درجه پدرش برسد، هر چند كه در عـمـل بـه پـايـه پـدر نـبـاشـد، آنگاه اين آيه را تلاوت فرمود: (و الذين امنوا و اتبعتهم ذريتهم بايمان الحقنا بهم ذريتهم و ما التناهم من عملهم من شى ء)، آنگاه فرمود: يعنى و هـر چـه بـه فـرزنـدان بـدهـيـم از سـهـم پـدران كم نمى كنيم . و نيز در آن كتاب است كه طـبـرانـى و ابـن مـردويـه از ابـن عـبـاس روايـت كـرده كـه گـفـت : رسـول خـدا (صـلى اللّه عـليـه و آله وسـلم ) فـرمـود: وقـتـى آدمـى داخل بهشت مى شود از پدر و مادر خود سراغ مى گيرد، و از ذريه و فرزندان خود پرسش مـى كـنـد. بـه او مـى گـويـنـد: آنـهـا بـه درجـه تـو نـرسـيـدنـد، و عـمـل تـو را نـداشـتـنـد. مـى گـويـد: پـروردگـارا مـن اگـر عـمـل كردم به نيت خودم و آنان عمل كردم ، آن وقت دستور مى رسد: ايشان را هم به وى ملحق كـنـنـد، آن وقـت ابـن عباس اين آيه را تلاوت كرد: (والذين امنوا و اتبعتهم ذريتهم بايمان ...).
مـؤ لف : ايـن آيـه پـدرانـى را كـه در حـديـث نـامـشـان بـرده شـده شـامـل نـمى شود، چون تنها مى فرمايد: ذريه مؤ منين را به ايشان ملحق مى كنيم ، و براى شـامـل شـدن پـدران مـنـاسـب تـر آن بـود كه ابن عباس دعاى ملائكه را بخواند كه گفتند: (ربنا و ادخلهم جنات عدن التى وعدتهم و من صلح من ابائهم و ازواجهم و ذرياتهم ).
و در تفسير قمى در ذيل جمله (لا لغو فيها و لا تاثيم )، مى گويد: امام (عليه السلام ) فرمود: در بهشت غناء و فحش نيست ، مؤ من شراب مى نوشد ولى گناه نمى كند.
و در ذيـل جـمـله (و اقـبـل بـعـضـهـم عـلى بـعـض يـتسائلون ) فرمود: يعنى در بهشت اين سوال را مى كنند.