گروه نرم افزاری آسمان

سوره نحل



مشخصات و فضایل این سوره
این سوره به اتفاق اهل قرائت، 128 آیه دارد و یک سوره مکی است، ولی به گفته مفسران آیات چندي از آن در مدینه نازل شده
است. گفته شده که 40 آیه نخست آن مکّی و بقیّه مدنی است، و گفته شده که فقط سه آیه پایانی آن که مربوط به جنگ احد
است در مدینه و یا در بین راه نازل شده است.
این سوره که شانزدهمین سوره در مصحف موجود است، پس از سوره کهف نازل شده و نام آن از آیه 68 گرفته شده که درباره
نحل که به معناي زنبور عسل است سخن میگوید. در برخی از کتابها از آن به سوره نعم هم تعبیر شده است.
صفحه 85 از 409
روایاتی درباره فضیلت قرائت این سوره نازل شده است از جمله:
عن أبی بن کعب عن رسول اللّه (ص) قال: من قرأها لم یحاسبه اللّه تعالی بالنعم التی انعمها علیه فی دار الدنیا و إن مات فی یوم
«1». تلاها أولیله اعطی من الأجر کالذي مات فأحسن الوصیّۀ
أبی بن کعب از پیامبر خدا نقل میکند که فرمود: هر کس این سوره را قرائت کند، خداوند او را در برابر نعمتهایی که در دنیا به
او داده محاسبه نمیکند و اگر در روز و یا شبی که این سوره را خوانده بمیرد، به او پاداشی چون پاداش کسی که مرده و وصیت
نیکو کرده، داده میشود.
همچنین از امام صادق (ع) درباره تأثیرات قرائت این سوره در دفع بلاها در این
-----------------------------------
. 1)- مجمع البیان، ج 6، ص 535 )
صفحه : 98
«1». دنیا و برخورداري از بهشت در آخرت روایتی نقل شده است
دور نماي این سوره
سوره با وعده عذاب براي مشرکان و نزول فرشتگان بر بندگان خاص خدا شروع میشود و سپس درباره خلقت جهان و انسان و
حیوانات و منافعی که آنها دارند ادامه مییابد و پس از اشاره به این که نشان دادن راه راست بر خداست، از فرود آمدن باران از
آسمان و تأثیر آن در رویش گیاهان و درختان و تسخیر برخی از پدیدهها براي انسان و مواهبی که خدا در خشکی و دریا براي
انسان مهیّا کرده، سخن میگوید و اضافه میکند که شما نمیتوانید نعمتهاي خدا را بشمارید.
در ادامه، پس از تأکید بر علم خداوند به پنهان و آشکار بشر، از مشرکان که براي خدا شریک قرار دادهاند انتقاد میکند و مردم را
به سوي خدا میخواند و از طغیانگري گروهی که به آخرت عقیده ندارند، سخن میگوید و پس از تأکید مجدّد بر علم خداوند
راجع به مستکبران و ایستادگی آنان در برابر پیامبران و از شگردهاي مستکبران پیشین و نزول عذاب الهی بر آنان صحبت میکند و
میافزاید که آنان در قیامت خوار خواهند شد و آنان که با کفر و شرك بر خود ستم کردهاند پس از مرگ، بدکاري خود را انکار
میکنند ولی سودي ندارد و در آتش جهنّم وارد خواهند شد و در مقابل آنان، پرهیزگاران به بهشت خواهند رفت و از نعمتهاي
خدا برخوردار خواهند شد و پس از تهدید کافران به عذاب الهی خاطرنشان میسازد که خدا به آنان ستم نمیکند بلکه آنان خود
بر خویشتن ستم روا میدارند. پس از این بیان از عاقبت شوم آنان در قیامت و برخی از اظهارات آنان خبر میدهد.
آیات بعدي مربوط به بعثت پیامبران و اعلام هدفهاي آنان است و این که مردم در برابر آنها دو گروهند برخی ایمان میآورند و
بعضی گمراه میشوند. سپس به گردش
-----------------------------------
. 1)- کنز الدقائق، ج 5، ص 295 )
صفحه : 99
در زمین فرمان میدهد و به پیامبر میگوید که بنگر سرانجام تکذیب کنندگان چه شد و اعلام میکند که اگر کسی را خدا گمراه
سازد حرص تو بر هدایت او تأثیري ندارد، آنان به قیامت ایمان نیاوردهاند. سپس از قدرت مطلق خدا سخن به میان میآورد و از
مهاجران و صابران و متوکّلان یاد میکند و سرانجام نیک آنان را در دنیا و آخرت یادآور میشود و پس از اشاره مجدّد به بعثت
انبیا، از مردم میخواهد که اگر نمیدانند از دانایان بپرسند. سپس از نزول قرآن به پیامبر و هدف از آن سخن میگوید.
صفحه 86 از 409
آن گاه گنهکاران را از عذاب الهی میترساند و از آنها میپرسد که آیا آثار قدرت خدا را نمیبینند و این که همه چیز تسلیم
خداوند است! سپس از شریک قرار دادن براي خدا نهی میکند و برخی از آثار قدرت خدا را بر میشمارد و از مراتب شرك
مشرکان صحبت میکند و این عقیده آنان را که براي دختران قائل بودند نقل میکند و به همین مناسبت این رسم جاهلی را محکوم
میکند که از داشتن دختر ناراحت و اندوهگین و شرمسار میشدند. آن گاه اظهار میدارد که کافران را صفت بد و خدا را صفت
خوب و والاست و اگر خدا آنان را به سبب ستمگريشان کیفر میداد کسی بر زمین نمیماند، ولی خدا آنان را تا وقت معینی به
تأخیر میاندازد. آن گاه برخی از کارهاي زشت آنان را یادآور میشود و سوگند میخورد که براي امّتهاي پیش از تو پیامبرانی
فرستادیم ولی شیطان اعمال آنها را در نظرشان جلوه داد و او دوست آنهاست و براي آنان عذابی دردناك است. سخن دیگر این
که قرآن را بر تو نازل نکردیم مگر این که آنچه را که در آن اختلاف کردهاند برایشان بیان کنی.
در آیات بعدي از برخی از پدیدههاي آفرینش مانند نزول باران و خلقت چهارپایان و میوهها و عسلی که زنبور عسل با الهام خدا
تولید میکند، سخن میگوید و پس از آن از مرگ و زندگی انسان و فرتوتی برخی از انسانها و برتري برخی از آنها بر برخی
دیگر از نظر روزي و پیدایش خانوادهها یاد میکند و با یک حالت انکاري میپرسد.: آیا با وجود این همه نعمت آنان به باطل
ایمان میآورند و به نعمت خدا کافر میشوند و جز خدا را پرستش میکنند! پس از این پرسش آنها را از این که به خدا
صفحه : 100
مثل بزنند نهی میکند و اظهار میدارد که خدا میداند ولی شما نمیدانید.
به دنبال نهی از مثل زدن به خدا، خود براي بندگان چندین مثل میزند.
مثل اول، مقایسه میان بردهاي است که چیزي ندارد با کسی که ثروت خدا دادي دارد و از آن در نهان و آشکار انفاق میکند.
مثل دوم، مقایسه میان دو نفر است که یکی لال است و قدرت انجام کاري را ندارد با کسی که امر به عدل میکند و خود نیز در
صراط مستقیم است.
پس از این مثلها دانستن غیب را مخصوص خدا میکند و از آمدن قیامت خبر میدهد که مانند یک چشم به هم زدن و یا از آن
هم زودتر فرا خواهد رسید. در ادامه آیات اظهار میدارد که شما به هنگام بیرون آمدن از شکم مادر چیزي نمیدانستید و خدا به
شما گوش و چشم و مغز داد تا سپاسگزار باشید، سپس برخی از آثار قدرت خداوند را که براي استفاده بشر قرار داده شده بر
میشمارد و از ناسپاسی کافران یاد میکند و میافزاید که در روز قیامت از هر امّتی، گواهی بر میانگیزیم و کافران مهلت سخن
گفتن و عذر خواستن نخواهند داشت و عذاب آنان تخفیف داده نمیشود میان آنان و شریکانشان گفت گوي صورت میگیرد و
راه به جایی نمیبرند و عذابشان افزوده میگردد.
همچنین در روز قیامت از هر امتی گواهی برمیانگیزیم و تو (محمّد) را گواه آنان قرار میدهیم و قرآن را که بیان کننده هر چیز و
هدایتگر و رحمت و مژده دهنده بر مسلمانان است بر تو نازل کردیم.
در ادامه آیات به برخی از مسائل مهم اجتماعی و اخلاقی اشاره میکند و به عدالت و احسان و صله رحم و دوري از فحشا و منکر و
ستم و وفاي به عهد فرمان میدهد و کسانی را که پیمان شکنی میکنند، به زنی تشبیه میکند که رشتههاي خود را باز گشاید، و
میفرماید: شما را با آن امتحان میکنیم و در قیامت آنچه که در آن اختلاف داشتید براي شما آشکار خواهد شد، و اضافه میکند
که اگر خدا میخواست همه یک امت میشدند، ولی خداوند (براساس عملکرد افراد) آن که را خواهد هدایت و آن که
صفحه : 101
را خواهد گمراه میسازد.
مطلب بعدي نهی از سوگند خوردنهایی است که دستاویز فریب و خیانت قرار میدهند و بر چنین کسانی وعده عذابی بزرگ
صفحه 87 از 409
میدهد و نیز کسانی را که پیمان الهی را در برابر بهایی اندك میفروشند از این کار بر حذر میدارد و خاطر نشان میسازد که
آنچه نزد خداست بهتر است و تمام نمیشود، ولی آنچه نزد شماست تمام شدنی است و شکیبایان را پاداشی نیکو وعده میدهد و
کسانی که ایمان و عمل صالح داشته باشند زندگی گوارایی خواهند داشت و در قیامت نیز پاداش بهتري به آنان داده خواهد شد.
سپس مؤمنان را فرمان میدهد که به هنگام خواندن قرآن از شیطان به خدا پناه برند، و اضافه میکند که شیطان را بر مؤمنان متوکّل
راهی نیست و او تنها بر دوستان خود راه دارد. بار دیگر به مشرکان میپردازد و این که هر وقت آیهاي را تغییر میدهیم- و خدا به
آن داناتر است- آنان به پیامبر تهمت افترا بر خدا میبندند، بگو آن را روح الامین از سوي پروردگارت نازل کرده تا دلهاي
مؤمنان با آن آرامش یابد و مسلمانان هدایت شوند و شاد باشند.
تهمت دیگري را که مشرکان به پیامبر میزدند مطرح میکند و آن معلم تراشی براي پیامبر بود و از آن پاسخ میدهد، و پس از
انتقادهایی از کافران، اظهار میدارد که کسی که به زور به کفر واداشته میشود در حالی که دل او مطمئن از ایمان است از کافران
جداست، ولی آن که سینهاش لبریز از کفر است او مورد خشم و غضب خداست و چنین کفري عواقب وخیمی دارد، از جمله مهر
زدن خدا بر دلها و گوش و چشم آنهاست. در مقابل کافران از مؤمنان مهاجر و مجاهد و صبور یاد میکند که خدا بر آنان
آمرزنده مهربان است، و به دنبال این مطلب از روز قیامت یاد میکند.
در آیات بعدي از سرنوشت جامعهاي خبر میدهد که در آرامش و رفاه به سر میبردند و روزي آنان به فراوانی میرسید ولی
کفران نعمت کردند و خدا به آنان لباس ترس و گرسنگی پوشانید و این به سبب کارهاي خود آنان بود چون خدا بر آنان
صفحه : 102
پیامبر فرستاده بود و آنان تکذیب کرده بودند.
در ادامه از مسلمانان میخواهد که از روزي خدا حلال و پاك بخورند و سپاسگزار باشند ولی چیزهایی را که حرام شده نخورند و
از پیش خود چیزي را حلال و چیزي را حرام نکنند و به خدا تهمت نزنند و به دنبال آن به پیامبر یادآور میشود که چیزهایی را
پیشتر به تو گفتهایم بر یهود حرام کردیم و این نتیجه اعمال آنان بود. آن گاه از توبه پذیري خدا یاد میکند و از ابراهیم نام میبرد
که فرمانبردار و سپاسگزار بود و خدا او را برگزید و به راه راست هدایت کرد و پس از بر شماري برخی نعمتهاي خود بر ابراهیم،
اشعار میدارد که ما به تو وحی کردیم که پیرو ابراهیم باشی و سپس جریان اصحاب سبت را بطور گذرا پیش میکشد.
پس از این تفاصیل، به پیامبر اسلام فرمان میدهد که با حکمت و اندرز نیکو، مردم را به راه پروردگارش بخواند و مجادله احسن
کند. پس از آن به مسلمانان دستور میدهد که اگر به دشمن کیفر میدهید، به همان گونه که به شما آزار دادهاند کیفر بدهید و در
عین حال اگر صبر کنید بهتر است. سپس پیامبر را به صبر دعوت میکند و از او میخواهد که براي کافران اندوهگین نباشد و از
نیرنگ و ترفند آنان دلتنگ نشود، و در آیه پایانی این حقیقت را مورد تأکید قرار میدهد که خدا با پرهیزگاران و نیکوکاران
است.
تفسیر سوره نحل