گروه نرم افزاری آسمان

سوره حجّ



مشخصات و فضایل این سوره
صفحه 111 از 410
سوره مبارکه حجّ سوره بیست و دوم به ترتیب کنونی قرآن است و از نظر تاریخ نزول، پس از سوره نور و قبل از سوره منافقون نازل
شده است.
( در این سوره دو آیه سجده وجود دارد (آیات 18 و 77 )، ولی هر دو، سجده مستحبی است. هرچند که در آیه سجده دوم (آیه 77
امر به سجده هم شده است، اما روایات ما سجدههاي واجب را در قرآن چهار تا میدانند که این آیه یکی از آنها نیست.
به گفته بعضیها از جمله ابن عباس و مجاهد، این سوره در مکه نازل شده بجز آیات 19 تا 24 که در مدینه نازل شده است و بعضیها
از جمله ضحاك و قتاده و ابن عباس (در نقل دیگر) گفتهاند که در مدینه نازل شده بهجز آیات 52 تا 55 که در مکه نازل شده
است. بهتر این است که بگوییم این سوره مختلط است و بخشی از آن در مکه و بخشی هم در مدینه و بخشی هم در سفر نازل شده،
آمده که معمول در آیات مدنی است « یا ایها الذین آمنوا » آمده که معمول در آیات مکی است و هم « یا ایها الناس » چون در آن هم
و مطالب آیات هم گاهی با مدنی بودن و گاهی با مکی بودن سازگار است و اگر ترتیب نزولی که در بالا گفتیم و از ابن عباس
نقل شده معتبر باشد، باید این سوره را مدنی بدانیم، چون سوره نور و منافقون که قبل و بعد از این سوره نازل شدهاند، هر دو مدنی
هستند.
آیات این سوره در مصحف کوفی 78 و در مصحف مکی 77 و در مصحف مدنی 75 و در مصحف شامی 75 و در مصحفهاي
متداول 78 آیه است و ما هم از آن پیروي میکنیم.
(147)
این است که آیاتی از این سوره مربوط به احکام حج است. مطلب دیگر اینکه آیه 77 آن آیه سجده است، « حجّ » وجه تسمیه آن به
ولی سجده آن مستحبی است.
در فضیلت قرائت این سوره روایاتی نقل شده از جمله اینکه ابیّ بن کعب از پیامبر خدا(ص) نقل میکند که فرمود: هرکس سوره
حج را بخواند، خداوند به او به تعداد حج و عمرههایی که تا زمان او شده و یا بعد از میشود، ثواب حج و عمره میدهد. و از امام
صادق(ع) نقل شده که فرمود: هرکس این سوره را هر سه روز یکبار بخواند، از آن سال بیرون نشود مگر اینکه به سوي بیت اللّه
( الحرام بیرون رود و اگر در راه بمیرد وارد بهشت میشود.( 1
به طوري که بارها گفتهایم بعضی از روایات مربوط به فضیلت قرائت سورهها از نظر سند ضعیف است و اگر هم روایت صحیحی
باشد، حمل بر قرائتی میشود که همراه با تدبّر و عمل باشد.
دورنمایی از این سوره
این سوره با هشداري درباره زلزله روز قیامت و شدّت هراس آن آغاز میشود سپس از کسانی یاد میکند که بدون داشتن علم
درباره خدا ستیزهجویی میکنند. چنین کسانی پیروان خود را گمراه میسازند و وارد عذاب جهنم میکنند. سپس درباره امکان
وقوع قیامت با برخی از پدیدههاي طبیعی و از جمله با مراحل آفرینش انسان و رویش گیاهان پس از مرگ و پژمردگی آنها
استدلال میکند.
به دنبال آیات مربوط به قیامت از برخی از کسانی که گمراه شدند و دیگران را هم گمراه کردند و کسانی که در دین خود دو دل
بودند و سرانجام در دنیا و آخرت به زیانکاري رسیدند، یاد میکند و بلافاصله ذکر خبري از مؤمنان به میان میآورد که وارد
بهشت خواهند شد، پس از آن باز سخن از گمراهان است که کمک خداوند را باور ندارند و خشم او را درباره حق استهزا
میکنند.
پس از ذکري از قرآن و هدایت الهی، درباره پیروان ادیان مختلف و مشرکان اظهار
. 1 - مجمع البیان، ج 7، ص 109
صفحه 112 از 410
(148)
میدارد که خداوند در قیامت میان آنان داوري خواهد کرد. پس از آن از سجده کردن اهل زمین و آسمان و موجودات مختلف
براي خداوند میگوید، و اظهار میدارد که با این وجود برخی از مردم خدا را سجده میکنند، ولی برخی دیگر نمیکنند و شایسته
عذاب میشوند و از این دو گروه از مؤمنان و کافران به عنوان دو دشمن یاد میکند و کافران را به عذابی سخت و هولناك و
مؤمنان را به بهشت و نعمتهاي بهشتی وعده میدهد.
موضوع بعدي که به طور نسبتا مفصلی مطرح میشود، مسئله حج و فراخوان ابراهیم به آن و برخی از احکام حج و بهخصوص
قربانی کردن در حج است. البتّه در لابلاي آیات مربوط به حج نکتههایی هم ذکر میشود.
پس از آن، درباره مؤمنانی که مورد ستم واقع شدهاند اظهار میدارد که خداوند از آنان دفاع خواهد کرد و به آنان اجازه جنگ
داده میشود و به بعضی از آثار سودمند جنگ دفاعی میپردازد و به آنها که دین خدا را یاري میکنند وعده یاري خداوند به آنها
را میدهد و ویژگیها و برنامههاي مؤمنان را به هنگام قدرت یافتن در زمین برمیشمارد.
براي دلداري به پیامبر اسلام و تسلاي خاطر او، اظهار میدارد که اگر تو را تکذیب میکنند، پیش از تو هم پیامبران دیگر تکذیب
شدند و در این راستا از قوم نوح و عاد و ثمود و قوم ابراهیم و لوط و اصحاب مدین و موسی یاد میکند و از عذابی که پس از
مدتی مهلت بر آنان نازل شد، خبر میدهد که باید مایه عبرت مشرکان باشد و کوردلی آنان را خاطر نشان میسازد.
کافران از روي مسخره و ناباوري از پیامبر میخواستند که در عذاب شتاب کند خداوند در پاسخ آنها اظهار میدارد که وعده خدا
تخلفناپذیر است و نیز یک روز نزد وي همچون هزار سال مردم است. سپس از مهلت دادن خدا به بعضی از جامعههاي ستمگر و
سپس هلاك نمودن آنها خبر میدهد. پس از این مطلب به پیامبر دستور میدهد که به مردم بگو: من براي شما بیم دهندهاي آشکار
هستم. آنگاه
(149)
سرنوشت خوب مؤمنان و سرانجام بد کافران را یادآور میشود.
در آیه بعد، از القائات شیطان به پیامبران به هنگام آرزوي هدایت شدن مردم و از میان بردن آن توسط خداوند، سخن میگوید و
این موضوع را مایه آزمایشی براي بیماردلان و مؤمنان واقعی معرفی کند و روشن میسازد که کافران همواره در شک و تردید به
سر میبرند تا روز قیامت برسد و یا عذابی بر آنان نازل شود. سپس سلطنت روز قیامت را از آنِ خدا معرفی میکند و متنعم شدن
مؤمنان و معذب شدن کافران را در آن روز، مورد تأکید مجدد قرار میدهد و از یاري کردن خدا بر مظلومان سخن میگوید و با
یادآوري برخی از مظاهر قدرت خداوند در طبیعت، به توانایی خدا بر آنچه گفته شد استشهاد میکند.
مطلب بعدي که مطرح میشود این است که خداوند براي هر امتی شریعتی قرار داده که بر آن باشند و به پیامبر دستور میدهد که
به ستیزه جویی آنان توجّه نکند و مردم را به سوي خداوند بخواند ؛ زیرا که او خود هدایت شده و در راه مستقیم است و اگر
مشرکان مجادله کردند بگوید: خداوند به آنچه میکنید داناتر است. سپس خاطر نشان میسازد که خداوند در روز قیامت میان شما
داوري خواهد کرد و خدا به آنچه در آسمان و زمین است آگاه است و این در لوح محفوظ ثبت شده و این کار براي خدا آسان
است.
پس از ذکر این مطالب، از بی پایه و بی دلیل بودن باورهاي مشرکان سخن میگوید و اظهار میدارد که هرگاه بر آنان آیات بینات
خوانده شود ترشرویی را در چهره آنان میبینی به طوري که نزدیک است به تلاوت کننده آیات ما حمله کنند، سپس با آتشی که
خداوند به کافران وعده داده آنان را تهدید میکند. سپس براي نشان دادن ناتوانی بتهاي آنان مگسی را مَثَل میزند و سپس اظهار
میدارد که آنان آنگونه که سزاوار است خدا را ارج نگذاشتند، خدایی که از فرشتگان و مردم فرستادگانی را برمیگزیند و آنچه
صفحه 113 از 410
را که در پیش رو و پشت سر آنان است میداند.
در آیات پایانی روي سخن با مؤمنان است و آنان را به رکوع و سجود و عبادت و
(150)
انجام کارهاي نیک و جهاد شایسته در راه خدا سفارش میکند و تذکر میدهد که خداوند مسلمانان را بر همه امتها برگزیده و در
دین هیچ تنگی و دشواري قرار نداده است و این همان آیین پدرتان ابراهیم است و او شما را از پیش مسلمان نامیده است.
اضافه میکند که این کارها را انجام دهید تا پیامبر بر شما گواه باشد و شما نیز بر مردم گواه باشید. سپس دستور میدهد که نماز را
برپا دارید و زکات را بپردازید و به دین خدا چنگ بزنید که او مولاي شماست، چه نیکو مولایی و چه نیکو یاوري است.
تفسیر سوره حج