گروه نرم افزاری آسمان

صفحه اصلی
کتابخانه
شاهنامه فردوسی
جلد دهم
مقدمه



اشاره
تفسیر مجمع البیان و اهمیت آن در میان تفاسیر
اشاره
-1 تفسیر و ضرورت دینی آن
-2 گفتاري از لجنۀ تصحیح 3-بیوگرافی مؤلف 4-گفتاري از دار التقریب،بقلم استاد بزرگوار محمد تقی قمی 5-مقدمه،بقلم
استاد بزرگ،شیخ محمود شلتوت تردیدي نیست که کتاب آسمانی ما قرآن کریم،از کتب عظیم و بسیار پر باري است که
همواره افکار و عقول مردم دانشمند و متفکر را بخود جلب کرده و آنها را به مطالعه و تفکر در پیرامون اسرار دقیق و مطالب
عمیق آن واداشته است.
از همان روزگاري که آیات کتاب خدا تدریجا بر پیامبر عظیم الشان ما نازل می شد، توجه مسلمانان را به خود جلب می کرد
و با توضیحاتی که پیامبر بزرگ اسلام در بارة مطالب و اسرار قرآن می داد،افرادي بعنوان نخستین مفسران قرآنی و متخصص
در تفسیر،پرورش می یافتند و مسلمین در حل مشکلات قرآن،از افکار و اطلاعات آنها استمداد می جستند.
نه تنها خود قرآن کریم،با صراحت مردم را به تدبر در بارة آیات،دعوت می کرد و آنها را که در این راه فکر نمی
کردند،مورد نکوهش قرار می داد،بلکه رهبران عظیم الشان اسلام نیز همواره در این راه مشوق مردم مسلمان بودند و آنها را به
« ا􀀀 الُه 􀀀 ی قُلُوبٍ أَقْف 􀀀 لا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَل 􀀀 أَ فَ » : اینکار وادار می کردند،قرآن کریم می گوید
ص : 3
(سوره محمد آیۀ 24 )یعنی:مگر بر دلهایشان قفل زده شده است که لحظه اي بري رو معارف قرآن گشوده نمیشود و از حقایق
قرآن چیزي درك نمی کنند؟ از امام هشتم ع نقل شده است که در هر سه شبانه روزي یک بار قرآن را ختم می کرد و می
اگر میخواستم در کمتر از مدت سه روز قرآن را ختم می کردم، لکن بهر آیه اي می رسم،در بارة آن و اینکه در چه »: فرمود
1)همین سفارشها که نسبت به ) « مورد و در چه وقت نازل شده،فکر می کنم،از اینرو در هر سه روز یک بار قرائت می کنم
تدبر و تفکر در باره قرآن کریم شده است،مسلمانان را وادار کرد که از صدر اسلام تا امروز،همواره در زمینۀ تفسیر قلم
فرسایی کنند و دانش خود را در راه فهم نکات و دقائق قرآنی بکار اندازند.اهل بیت عصمت و طهارت نیز،با توجه به اینکه
وحی در خاندان آنها نازل شده و اهل خانه،به اسرار خانه آگاه تر است!کمکهاي بسیار شایانی بمفسران کرده و همواره در این
راه آنها را رهنمون بوده اند.
بدون تردید با گسترش علوم و معارف بشري و با توجه به اینکه قرآن همچون سر چشمه اي است که تمام معارف از آن می
جوشد و همچون مادر علوم،اصل و نسب دانشها به آنجا منتهی میشود،امروز فن تفسیر نویسی راه ارتقا و کمال پیموده و
مفسران معاصر،که عمر گرانمایۀ خود را در این راه وقف کرده اند،در راه تکمیل کاري که مسلمانان سلف انجام داده اند و
اداي دینی که به اسلام و مسلمین دارند،کوششهاي چشمگیري انجام داده اند،اما اینان هر اندازه هم در راه انجام این مسئولیت
بزرگ،پیشروي کنند،همواره مدیون کوششهاي پیگیر و بیدریغ مفسران سلف هستند و در حقیقت آنها بوده اند که راه را براي
هر گونه ترقی و پیشرفت،در علوم قرآن صاف و هموار کرده اند.
مسلمانان امروز،در حقیقت داراي دو وظیفه هستند:یکی احیاي علوم و معارف گذشتگان و طبع و نشر آثار ارزنده و پر ارزش
آنان و دیگر کوشش در راه تکمیل کاري
ص : 4
1) -عیون أخبار الرضا(ع)باب 43 -1
که ایشان تا سر حد امکان انجام داده و انصافاً توفیقات بزرگی هم نصیبشان شده است.
یکی از تفاسیر قدیم،تفسیر مجمع البیان است که در نه قرن پیش،دانشمند عالیقدر امامی و شیعی به تالیف آن دست زد و با
موفقیت به پایان رسانید و در صف بهترین تفاسیر قرآنی قرار گرفت.
مفسر بزرگ شیعه و ایرانی مرحوم طبرسی،با استفادة از اطلاعات و نظریات مفسران پیش از خود،دینی که در این راه
داشت،ادا کرد،و انصافاً علم تفسیر را از نردبان تکامل،چندین درجه بالا برد.هنوز تفسیر مجمع البیان بعنوان دائره المعارف
بزرگ قرآن و گنج گرانبهاي معارف اسلامی مورد استفاده و بهره برداري دانش پژوهان و محققان است.در دنیاي امروز
ارزش یک دانشمند،به این است که همواره طالب کشف حقیقت باشد و بر کنار از غوغاي تعصب و جمود،راهی را که در
پیش دارد،بپوید.این کار ارزش فراوان دارد و تحسین و آفرین مخالف و موافق را بخود جلب می کند.مفسر بزرگ ما این
توفیق بزرگ را بدست آورده و کارش در خور تحسین و تمجید همۀ مسلمانان جهان است.
احاطۀ بر آیات قرآن،شرط لازم و عمدة تفسیر نویسی است،زیرا اجزاي قرآن بیکدیگر پیوند دارد،و تفسیر آیات،محتاج است
به اینکه نظائر و نمونه هاي آنها که در جاهاي دیگر قرآن پراکنده است،مورد توجه قرار گیرد.این شرط،در عصر ما بوسیلۀ
تا حد زیادي آسان شده است ولی در دوره هاي پیش که به احتمال قریب به « المعجم المفهرس » کشف الآیات ها و مخصوصاً
یقین،براي قرآن کریم کشف الایاتی تهیه نشده بوده است،این کار اشکالات بسیاري داشته و تنها احاطۀ بر قرآن از راه وقوف
بر یکا یک آیات و در خاطر بودن موارد مشابه،امکان پذیر بوده است.طبرسی مظهر این امتیاز بزرگ است.او هرگز در تفسیر
یک آیه،از توجه به آیات مشابه،که کار تفسیر را آسانتر و در عین حال قابل اطمینان تر می سازد،غفلت نورزیده است.
هرگز منظور ما این نیست که کار گذشتگان طبرسی را تحقیر کنیم.بهر حال طبرسی هر چه باشد،پرورش یافته مکتبی است که
قرنها پیشینیان او در آن مکتب شاگردي و
ص : 5
استادي کرده و خدمات بزرگی انجام داده اند.طبرسی هم،از راه شاگردي در همان مکتب و استفادة از اطلاعات همان استادان
سر انجام به پایۀ استادي رسیده و چنین اثر گرانبهایی را بیادگار گذاشته است.
در عصر حاضر،از یک سو وظیفۀ ما این است که همراه سمند تیزتک زمان و دوشادوش ترقیات علمی و فکري گام برداریم و
با شاگردي در مکتب مفسران بزرگ سلف، دین خود را ادا کنیم و کسانی بپرورانیم که به تناسب عصر پر شکوه ما طبرسی و
مفسر گرانقدر این عصر باشند و از سوي دیگر معارف اسلامی گذشته را که یادگار افکار درخشان طبرسی هاست احیا کنیم.
این دو وظیفه،هر دو در حال انجام شدن است و هیچیک بدست فراموشی سپرده نشده است.نمونۀ انجام وظیفۀ اول دانشمندان
بزرگ معاصري است که در حوزه هاي علمی و در گوشه و کنار جهان اسلام مشغول انجام وظیفه اند و جوانان پر شور و دل
شیفته اي است که بدون غفلت و مسامحه،در حال پرورش و پیشرفت هستند و نمونۀ انجام وظیفۀ دوم،کتابهایی است که
یادگار فکري گذشتگان است و پی در پی در حال طبع و انتشار است.ما کسانی را که به انجام اینگونه وظیفه ها مشغولند و
احساس مسئولیت می کنند،تقدیس می کنیم.
براي نمونه،ترجمه و انتشار ترجمۀ فارسی تفسیر مجمع البیان است که توسط مؤسسۀ انتشارات فراهانی در حال انجام شدن
است.ما توفیقات روز افزون مدیر محترم مؤسسه را در ادامۀ اینگونه خدمات از خداوند بزرگ مسألت داریم.
تفسیر مجمع البیان با توجه بمزایایی که گذشت،توانسته است نظر مخالف و موافق را بخود جلب کند،متن عربی آن بارها
تجدید طبع شده و در همه جا زیب و زینت کتابخانه هاست،ترجمۀ فارسی آن نیز ظاهراً همین است که براي اولین بار در
دسترس علاقمندان فارسی زبان قرار می گیرد.
دار التقریب مصر سالهاست که در راه تقریب میان مذاهب اسلامی کوشش کرده و در این راه،مخصوصاً در جهت جلب علاقۀ
برادران مسلمان سنی بمذهب مقدس جعفري
ص : 6
موفقیتهایی هم کسب کرده است.یکی از گام هاي مؤثري که دار التقریب در این راه برداشته،طبع و انتشار تفسیر مجمع البیان
است که چنان که گفتیم بر اثر مزایایی که دارد توجه علماي بزرگ تسنن را بخود جلب کرده و حتی بعضی از آنها خود را از
مراجعۀ به این کتاب،در راه حل معضلات قرآن بی نیاز نمی دیدند.
براي اینکه خوانندگان محترم،بیش از پیش به اهمیت این تفسیر پی ببرند،توجه آنها را به چند مقدمه که در صدر تفسیر مجمع
البیانی است که از طرف دار التقریب به طبع رسیده،جلب می کنیم و ضمناً کاري را که دار التقریب انجام داده است،صمیمانه
می ستاییم،انعکاس ترجمۀ فارسی قسمتهاي عمده اي از این چند مقدمه،دو فایده دارد:
یکی اینکه توجه خوانندگان را به این نکته جلب می کند که تفسیر حاضر،بقدري عظمت دارد که توجه چند تن از دانشمندان
کم نظیر مصري و ایرانی دار التقریب را بخود جلب کرده و آنها را بطبع و مقدمه نویسی آن واداشته است.دیگر اینکه با این
کار،حس قدر شناسی همۀ برادران شیعی و امامی را ابراز داشته ایم.
-2 گفتاري از لجنۀ تصحیح
استاد محمد محمد مدنی رئیس بخش علوم اسلامی در دانشکدة دار العلوم دانشگاه الازهر و عبد العزیز محمد عیسی استاد فقه
در دانشکدة شریعت دانشگاه مزبور و محمد محمد اسماعیل عبده که در بخش علوم اسلامی دانشکدة دار العلوم،مقام مهمی
دارد عهده دار تصحیح و شرح شواهد و ضبط کلمات بخش اول هستند،این لجنه،که همۀ افراد آن از دانشمندان نخبۀ اسلامی
می نویسند: « کلمه اللجنه » هستند،تحت عنوان
...یکی از مقاصد مهم دار التقریب،این است که براي مسلمانان مختلف جهان راه علم و معرفت را بسوي میراث پر ارزش
اسلامی بگشاید و از هر راهی ممکن است براي آنها امکاناتی فراهم کند که بتوانند تبادل فکري داشته باشند و از ذخائر علمی
یکدیگر استفاده کنند،زیرا نتیجۀ آن آشنایی و تفاهم و دوستی خواهد بود.
یکی از امتیازات مسلمین این است که داراي کتابی آسمانی هستند که دلهاي
ص : 7
ایشان با آن پیوندي معنوي و ناگسستنی دارد و با عقل خود خدمتگزار آن هستند...
تفسیر مجمع البیان،بقلم علامۀ طبرسی،دائره المعارف منظم و مرتبی است که تمام فنون قرآن را در خود گرد آورده
است.علاوه بر این داراي این امتیاز است که تمام مطالبی که در تفسیر آیات قرآنی از اهل بیت و از مذاهب مختلف تسنن نقل
شده،گرد آورده و از این لحاظ منحصر بفرد است.همین موضوع،شیخ الاسلام فقید،شیخ عبد المجید سلیم را وادار کرد که از
دار التقریب بخواهد که دست به طبع و نشر این کتاب بزند،وي این تفسیر را زیاد مطالعه می کرد و بر نسخۀ شخصی خود
همچنین استاد بزرگوار،شیخ محمود شلتوت،رئیس «! این تفسیر،از بهترین تفاسیري است که من مطالعه کرده ام »: نوشته بود
دانشگاه الازهر،در مقدمۀ خود مقام و موقعیت علمی کتاب و عظمت مؤلف و اخلاص علمی وي را ستوده و در اینباره بحث
جالبی کرده است.
این عوامل،دار التقریب را به طبع و نشر این کتاب،تشویق کردند.
دار التقریب نیز این کار را بما واگذار کرد.براي انجام این وظیفه،میان دو امر مردد بودیم:یکی اشتیاقی که به انجام این کار
علمی و درك ثواب اخروي آن داشتیم و دیگر ترس از اینکه از عهدة انجام این وظیفۀ بزرگ بر نیاییم و بار مسئولیت را
نتوانیم بمنزل برسانیم.براي رفع تردید استخاره کردیم و به امید اینکه خداوند ما را در این راه یاري کند و دلهاي ما را براي
اتمام آن نیرومند گرداند و این کار را براي ما از باقیات صالحات قرار دهد،دست به این کار زدیم.
براي تصحیح متن کتاب،مشتاقانه کوشیدیم و تمام نسخه هاي خطی و چاپی را که در دسترس بودند،مورد استفاده قرار
دادیم.یکی از نسخه هاي خطی،نسخه کتابخانه بزرگ الازهر است که به توصیۀ فقید عالیقدر،شیخ عبد المجید سلیم رئیس
سابق دانشگاه الازهر،در اختیار ما گذاشته شد.در این نسخه که بخط ریز نوشته شده و اکثر حروف بدون نقطه است،دقتهاي
فراوانی شده است.
همچنین نسخۀ چاپی صیدا که چاپ حروفچینی است و قریب 30 سال پیش،
ص : 8
بطبع رسانیده و اولین نسخه اي است که چاپ حروفچینی شده و شمارة « العرفان » استاد علامه شیخ احمد عارف الزین صاحب
آیات در آن نوشته شده است،مورد استفادة ما قرار گرفت و از ناشر آن سپاسگزاریم.
-3 بیوگرافی مؤلف
امام سعید،ابو علی،فضل بن حسن طبرسی مؤلف کتاب است.اختلاف است که آیا وي اهل طبرستان است یا اهل طبرس که
هموزن و معرّب تفرش است.طبرستان و طبرس هر دو از بلاد ایران است.
او سالها در مشهد مقدس رضوي به سر برد،بهمین جهت گاهی هم او را طبرسی مشهدي خوانده اند.در سال 523 به سبزوار
رفت و این کتاب را در همانجا برشتۀ تحریر در آورد و در ذي القعدة سال 536 کتاب را بپایان رسانید و همانجا وفات یافت و
جسدش را بمشهد منتقل کردند و در آنجا بخاك سپردند و اکنون قبر او در آنجا معروف است.
او در قرنهاي پنجم و ششم هجري بیش از 90 سال عمر کرد.چهل و پنج سال در قرن پنجم و پنجاه سال در قرن ششم.وفاتش
در شب عید قربان سال 548 بود.
در عصر خود یکی از نوابغ مشار بالبنان بود و در بسیاري از علوم،از جمله تفسیر، فقه،نحو،حساب،جبر و مقابله برازندگی
داشت.
در یک یا دو « الوجیز » در چهار جلد و دیگر « الوسیط » در بارة تفسیر قرآن،غیر از مجمع البیان،تألیفات دیگري هم دارد.یکی
نامیده اند.بعقیدة بعضی هم این دو کتاب،غیر « الکاف الشاف عن الکشاف » و دومی را « جوامع الجامع » جلد.گاهی اولی را
است. « الوجیز » و« الوسیط » از
سبب تألیف کتاب اخیر این بود که او پس از نگارش مجمع البیان تفسیر کشاف زمخشري را دید و روش آن را پسندید،از
اینرو کتابی مختصر نگاشت که جامع فواید هر دو کتاب باشد.
« حقایق الامور » و در بارة اخبار کتاب « العمده » در بارة اصول عقاید،کتاب
ص : 9
یا ایها الرسول بلغ » که در همین کتاب ذیل آیه « شواهد التنزیل لقواعد التفضیل » کتابی بفارسی و کتاب « فرایض و نوافل » و در بارة
را برشته تحریر کشیده است. « المقتصد » سوره مائده آیه 67 )از آن یاد می کند و در علم نحو کتاب ) «... ما انزل الیک
اعضاي خانوادة او،غالباً از دانشمندان بزرگ هستند و ثروت علمی سر شاري به کتابخانه هاي اسلامی تقدیم داشته اند.یکی از
و دیگر سبط وي ابو الفضل علی بن حسن « مکارم الاخلاق » آنها فرزند وي رضی الدین ابو نصر حسن بن فضل صاحب کتاب
و...است. « مشکاه الانوار » صاحب کتاب
بسیاري از علماي بزرگ،از جمله فرزندش و ابن شهر آشوب و شیخ منتجب الدین و قطب راوندي و سید ابو احمد و مهدي بن
اللّ بن جعفر دوریستی و شاذان بن جبریل قمی و...از
􀀀
نزار حسینی قاینی و شید شرفشاه بن محمد بن زیاده افطیسی و شیخ عبد ه
وي روایت کرده اند.
مفتاح » صاحب کتاب لؤلؤ او را از مشایخ و اساتید برهان الدّین محمّد بن علی قزوینی همدانی، مفسر معروف،صاحب کتاب
شمرده است.بعضی از علماي فوق شاگرد وي نیز بوده اند. « التفسیر و دلایل القرآن
-4 گفتاري از دار التقریب بقلم استاد بزرگوار محمد تقی قمی
فر آورده هاي فکري مسلمین که در رأس آنها علوم قرآنی قرار دارد،بهمه مسلمانان متعلق است.دانشمندان بزرگ و عالیقدر
اسلامی از گوشه و کنار سر زمین هاي اسلامی در این راه بذل مساعی کرده،میراث ارزنده اي بیادگار گذاشته اند که ما آن را
فرهنگ اسلامی نام می گذاریم.فرهنگ اسلامی از بزرگترین فرهنگهایی است که تاریخ شناخته است.این فرهنگ در عصر
طلایی خود از بزرگترین فرهنگهاي جهان بوده است.
سرعت پیشرفت این فرهنگ بحدي است که محققان را بحیرت واداشته است.
آنها در جستجوي علل این سرعت،گفتگوهاي بسیاري کرده اند.غافل از اینکه قبل از هر چیز منشأ آن قرآن کریم بوده است.
ص : 10
آري اقوام و مللی به اسلام گرایش پیدا کردند و کتاب خدا را مورد تصدیق قرار دادند و بحقانیت آن معتقد شدند و آن را
مبین حقایق و نور پر فروغ و ریسمان استوار خداوند و اصل نخستین تشریع و ملغی کنندة امتیازات شوم سفید و سیاه،شناختند.
مسلمانان یکباره دل بقرآن بستند و براي اینکه درست قرائت کنند و معانی و اسرار آن را خوب درك کنند،بکوشش
پرداختند.بدین ترتیب عقلها در سطح قرآن تلاقی کردند و افکار بر محور قرآن بگردش در آمدند و دلها از تعلیمات پر ارزش
و انسانی قرآن مالا مال شدند.شعله هاي تعصب قومی و فردي فرو نشست و از اقوام و ملل گوناگون ملتی واحد پدید آمد که
تنها به جنسیت عقیده اعتقاد داشت و تنها تعصبش براي فکر توحید بود و تنها بمبانی اسلام افتخار می کرد.
اگر در دنیاي اسلام،حوادثی روي نمیداد و دست زمامداران خود سرو نالایق گلوي مردم را نمی فشرد و تعصبات قومی را احیا
نمی کرد،بدون تردید،وضع!امروز بهتر از این بود و فرهنگ ما هم چنان در رأس فرهنگها قرار داشت و بسوي تکامل پیش می
رفت و انسانها را از غوطه ور شدن در مادیات خشک و دور شدن از معانی روحی باز می داشت.
در چنین شرایطی،چه عاملی باعث شده است که هم چنان فکر اسلامی زنده باشد و مسلمین،علی رغم تمام انحرافاتی که می
نگرند و سختی هایی که متحمل می شوند و فتنه هاي بزرگی که روي داده و بسیاري از حقایق را مسخ کرده،باز هم با اطمینان
کامل متوجه اسلام باشند؟! این عامل منحصر بفرد قرآن است که امروز سالم و دست نخورده بما رسیده و هم چنان در میدان
نبرد ریشۀ یأس را از دلها می کند و ضعف و زبونی را از جانها طرد می کند و عقلها را چنان روشنی و فروغ می بخشد که از
تمام فتنه ها رها می گردند.
چنان که علی(ع)نقل می کند که پیامبر گرامی اسلام فرموده:
-بزودي فتنه هایی روي خواهد داد!پرسیدم،بچه وسیله می توان از آنها رها شد؟فرمود:به وسیلۀ کتاب خدا.در این کتاب اخبار
گذشتگان و آیندگان و دستورات زندگی شما آمده است.کسانی است که بطور جدي حق و باطل را فیصله می بخشد و از
ص : 11
هوي و هوس مردم برکنار است و دانشمندان هرگز از سر چشمۀ معارف آن سیر نمی شوند و کهنگی و از ارزش افتادن به
ساحت آن راه ندارد.کتابی است که هر جباري به آن پشت پا زند،خداوند او را سرکوفت می دهد و هر کس هدایت را از غیر
آن بجوید، خداوند گمراهش می کند.این کتاب ریسمان محکم خدا و راه راست است.هر کس به آن عمل کند،مأجور و هر
کس به آن حکم کند،دادگر و هر کس به آن دعوت کند، دعوت کنندة براه راست است.
کتابی که داراي چنین صفاتی است،شایسته است که پیروان آن،حد اکثر اهمیت را براي آن قائل شوند و براي قرائت آن حد
اکثر علاقه را نشان دهند.مردم بی سواد عرب،سواد می آموختند تا بتوانند قرآن را بخوانند و بنویسند.مسلمانان غیر عرب، زبان
عربی را فرا می گرفتند تا بتوانند قرآن را بخوانند و از آن استفاده کنند.بنا بر این قرآن مهم ترین عاملی بود که امّت اسلام را
بسوي دانش و کمال سوق می داد.خداوند بهتر می دانست که وحی خود را کتاب و قرآن نامید،چه این دو کلمه،هر دو صفت
بارز قرائت و کتابت هستند.
هنگامی که احساس کردند که به ضبط اعراب و کلمات قرآن،براي فهم معناي صحیح آن نیازمند هستند،بعلوم صرف و نحو
روي آوردند و در راه فهم معانی الفاظ آن به لغت توجه کردند و بهمین منظور اشعار گذشتگان را هم مورد مطالعه قرار
دادند.
در نتیجه کتابهاي بسیاري بوجود آمد.
سپس بمطالعۀ فصاحت و اعجاز قرآن پرداختند و فنّ بلاغت و معانی و بیان را بوجود آوردند.جالب این است که گروهی بفرا
پرداختند،نه براي اینکه اوزان اشعار را بسنجند،بلکه براي اینکه بفهمند که قرآن کتاب شعر نیست! در این راه « عروض » گرفتن
سهم عمده،از مسلمانانی است که عربی زبان نبوده و در جزیره سکونت نداشته اند.مثل زمخشري و سیبویه و فیروزآبادي و ابو
و جرجانی و کسانی که از سمرقند و بخارا و غرناطه و قرطبه بوده اند.چرا اینان عمر خود را با همۀ نبوغی « فسایی » علی فارسی
که داشتند،صرف زبانی کردند که زبان خودشان نبود؟علت این بود که زبان
ص : 12
عربی زبان قرآن بود و قرآن در زندگی مردم مسلمان حد اکثر اهمیت را داشت.اگر این کتاب بزبان دیگري هم بود،اینان عمر
خود را در راه آن بیدریغ صرف می کردند.
نتیجه این شد که زبان عربی،زبان علم و علما گردید.همانطوري که زبان لاتینی قرنها براي اروپائیان همین حالت را
داشت.بلکه کلمۀ عربیت با کلمۀ اسلام مرادف شد.هنوز هم خاور شناسان در تعبیرات خود عربیت را در همین معنی استعمال
می کنند.
این علوم،از راه توجه مسلمین به الفاظ قرآن پیدا شدند.بهمین ترتیب از راه توجه مسلمین،بمعانی و مطالب قرآن،درهاي
دیگري از علوم بروي آنها گشوده شد و مسلمانان طی چند قرن،بعنوان رهبران فکري و صاحبان معارف و علوم،شناخته شدند.
مباحث روانی قرآن،منشأ و سر چشمۀ بسیاري از معارف کلامی و سیر و سلوك هاي روحی است.
دستوراتی که در بارة تفکر در مخلوقات خدا دارد،انسان را وادار می کند که در بارة زمین و آسمان و موجودات آنها و در
بارة قدرت خداوند بتفکر پردازد.
دستوراتی که در بارة قبله و وقت نماز و هلال ماه دارد،انسان را بسوي فرا گرفتن حساب و هیأت و جغرافیا سوق می دهد.
داستانهایی که در قرآن در بارة گذشتگان و پیامبران آمده،مسلمانان را تشویق کرد که بفرا گرفتن تاریخ پردازند.
توجهی که در قرآن به تورات و انجیل و دیگر کتب آسمانی شده است.
مسلمین را وادار کرد که زبانهاي بیگانه را بیاموزند و در بارة این کتب،به تحقیق پردازند.
اساس تمام معارف کلامی و معارف فکري معتزله و اشاعره و دیگران،فهمی است که آنها از قرآن داشته اند،بر اثر اینکه
تفکرات و اندیشه ها به پیشرفتهاي شایان توجهی نائل آمده بودند،اختلافات نیز بمراحل سخت و حساسی رسیدند.
ص : 13
هنگامی که دائرة تفکر مسلمین توسعه پیدا کرد و احتیاج پیدا کردند که در بارة مسائل فکري جدید به استدلال و مناظره
پردازند،متوجه علم منطق شدند.
این علم،در میان مسلمین سابقه اي نداشت و بمنظور حفظ عقیده خود از دیگران گرفتند.اما تنها این علم نبود که از دیگران
گرفته می شد.علوم دیگري نیز به عنوان سلاح فکري بمنظور حفظ عقیده،از تمدنهاي علمی و عقلی قدیم اقتباس کردند.
نمونۀ آن فلسفه است.بعضی از علما احساس کردند که فلسفه می تواند در راه تقویت ایمان مفید باشد،از اینرو فلسفۀ یونان را
اقتباس کردند و آن را برنگ اندیشه هاي خود در آوردند و فلسفه اي که سابقاً در خدمت بت پرستی بود،در خدمت معانی
قرآنی از قبیل اثبات یگانگی خدا و قدم و بقا و رسالت و معاد و...درآمد.
توجه بحدیث نیز اساسش توجه به احکام قرآنست.اسلوب قرآن طوري است که در بسیاري از احکام اجمال دارد.این موضوع
سبب شد که مسلمین به بحث در بارة حدیث پردازند،زیرا پیامبر گرامی اسلام،عهده دار روشنگري و تفصیل اجمال- هاي
قرآن بود.بهمین جهت مسلمین بجمع روایات پیامبر دست بردند و ثروت سرشاري از احادیث،که در هیچ آیینی سابقه
ندارد،بوجود آوردند.حدیث نیز از لحاظ نقل و از لحاظ درایت مورد توجه واقع شد و مسائل علم جرح و تعدیل پی- ریزي
کردید. در راه استنباط احکام از کتاب و سنت،فقهاي نابغه اي ظهور کردند و توانستند از راه اجتهاد،فقه اسلامی را همدوش
زمان بجلو برانند.اینها در این راه،خود رهبران فکري و صاحبان رأي و نظر پیشوایان مذاهب فقهی شدند.این مذاهب از برکت
اجتهاد،هم چنان رو به تکامل گذاشتند.بدون تردید اگر قرآن نبود،امامان فقه چهار یا شش یا بیشتر،نمی شدند و مذاهب فقهی
متعددي که احیاناً مورد تعصب طرفداران خود هستند،تأسیس نمی یافتند و آراي مختلفی که مورد استفادة جامعۀ عظیم
اسلامی است ظهور نمی کردند.
طبیعی است که میان مذاهب مختلف،اختلافاتی هم پیدا شد.اساس این
ص : 14
اختلافات،وقتی است که در بارة فهم آیه یا صحت و سقم روایت می شد.از این لحاظ میان مذاهب تسنن و مذاهب شیعه فرقی
نیست زیرا همگی تابع یک کتابند و در هیچیک از آیات آن اختلافی ندارند و قرآن را زیر بناي تمام احکام میدانند و
همچنین در بارة حجیت سنت هم با یکدیگر اختلافی ندارند،زیرا قرآن کریم می گوید:
سوره حشر آیه 7)پس همۀ مسلمین کوشش ) « هر چه پیامبر بشما دستور دهد بگیرید و هر چه شما را نهی کند،ترك کنید »
داشتند که دستورات قرآن را بکار بندند.
اینکه گروهی از مسلمین را اهل سنت نامیده اند،به این معنی نیست که شیعه اهل سنت نیست و سنت را کنار گذاشتند،زیرا
و حدیث است. « سنت » اصل دوم احکام از نظر شیعه نیز
پس هستۀ اصلی اختلاف کجاست؟چه عاملی این دو طایفه را از هم جدا کرده و آنها را در اسلام شاگرد دو مکتب کرده
است؟ هستۀ اصلی اختلاف اینجاست.مسلمین می خواهند بدانند سزاوارترین افراد براي رهبري و زمامداري دینی و دنیوي
مردم کیست؟آیا پیامبر خدا جهان را بدرود گفت،بدون اینکه تکلیف مسلمین را روشن کرده باشد؟آیا پیامبر خدا مسلمین را
در این مسألۀ حیاتی بلا تکلیف گذاشت؟آیا در اینباره نظر قرآن چیست و از پیامبر خدا چه نقل شده است؟ سنی و شیعه،حد
اکثر اهمیت را براي قرآن و حدیث و تفسیر و موارد تنزیل قائل شدند و ثروت عظیمی از علوم قرآنی و مباحث عقلی براي ما
به ارث گذاشتند.
سیاست زمامداران،آتش این اختلاف را دامن می زد و میان فرزندان اسلام عداوت و کینه بوجود می آورد و قلم هایی نیز
براي انجام این نیّت،استخدام میکرد.
اما اساس اختلاف جنبۀ دینی داشت.دلیل این مدعا این است که بسیاري از رجال دینی و علما و فقها و متکلمین و مفسرین و
خردوران هر دو طایفه،با اخلاص در برابر این فکر سر فرود آورده اند،هر محققی از اینکه این اختلاف را مولود سیاست یا
ص : 15
عوامل دیگري از قبیل انگیزه نژادي و ملی بداند،دچار تردید می شود.آنچه مسلم است این است که سیاست از این اختلاف
بهره برداري کرده است.زیرا امام طبرسی و شیخ طوسی و ابو الفتوح رازي و...از بزرگان شیعه در علم تفسیر،از همان کشوري
برخاسته اند که زمخشري و فخر رازي و نیشابوري و بیضاوي و...از بزرگان سنی مذهب در علم تفسیر برخاسته اند.کشوري که
حجه الاسلام غزالی را پرورش داد،شیخ- الطائفۀ طوسی را هم پرورش داد.
وانگهی دانشمندان اسلامی طوري به مسائل می نگرند که انسان به آسانی نمی تواند درك کند که صاحب این راي جزء
کدام فرقه است.
اگر کسی تفسیر امام رازي یا تفسیر امام زمخشري را مطالعه کند،می بیند بسیاري از مطالب آنها مطابق نظر شیعه است.اگر چه
مؤلفان کتاب از بزرگان تسنن هستند.
گروهی از دانشمندان از جمله برخی از ائمه تفسیر،بقدري در بحثهاي خود معتدل هستند که هر فرقه اي آنها را از خود شمرده
اند.
بدون تردید،اینها دلیلی است بر اینکه آنها تحت تاثیر قرآن بپایه اي از ادب و کمال رسیده اند که در خور مقام شایستگان
است.
بهر صورت،اینها نتیجۀ ایمان مسلمانان بعظمت قرآن و نتیجۀ عنایتی است که آنها تابع هر مذهبی بوده اند،طی قرنهاي
مختلف،در کشورهاي اسلامی بعلوم قرآن نشان داده اند.
جماعت تقریب،بمنظور ایجاد تفاهم و برادري و شناسایی میان مسلمانان و نزدیک شدن شرقی با غربی و سنی با شیعی،تفسیر
مجمع البیان را انتخاب کرد،نویسندة بزرگ این تفسیر از افراد منصفی است که هرگز از جادة ادب قرآنی منحرف نشده و راه
جدال نپیموده است.او مخالف و موافق را از لحاظ بیان دلیل و روایت سند بیک چشم نگریسته است.در نتیجه خواننده تفسیر را
قرار داده است. « بالتی هی احسن » از خطاي در حکم مصون داشته و کتاب خود را سر مشق جدال
ص : 16
هدف جماعت تقریب این است که براي جهان اسلام غذاي فکري سالمی فراهم آورد،زیرا دنیاي اسلام،براي پایدار ماندن
خود بچنین غذایی نیازمند است.
-5 مقدمه بقلم استاد بزرگ شیخ محمود شلتوت
شلتوت پس از نقل پاره اي از مطالبی که طبرسی در مقدمۀ کتاب خود آورده، می گوید:
امام سعید،امین الاسلام،ابو علی،فضل بن حسن طبرسی،کتاب خود را که در میان تفاسیر جامع،بی نظیر است،با این عبارات
رسا و گویا وصف کرده است.در وصف این کتاب و بیان روش آن،بهتر از این عبارات،چیزي نیافتم...
گفتم این کتاب در میان کتب تفسیر بی نظیر است،زیرا با همۀ گسترش و عمق و تنوعی که در بحثهاي آن هست،از لحاظ نظم
و ترتیب،داراي خاصیتی است که هیچ کتابی پیش از آن داراي چنین مقامی نبوده است.تقریباً کتابهاي تفسیري که بعداً هم
نوشته شده،داراي چنین امتیازي نیستند،در تفاسیري که قبل از مجمع البیان نوشته شده است،روایات و اقوالی که در مسائل
مختلف وجود داشت،ضبط می شد.بطوري که گاهی فنی با فنی آمیخته می شد و خواننده به سختی می توانست،مطلبی را که
میخواست:
از اینجا و آنجا استخراج کند.در پاره اي از موارد مطلب بطور خسته کننده اي تفصیل داده می شد و در پاره اي از
موارد،بقدري مطلب خلاصه شده بود که مخل بمقصود بود.
در میان مفسرینی که بعداً آمده اند و مطالب را به تفصیل بررسی و تحقیق کرده اند، گروه قلیلی هستند که توانسته اند تفسیر
خود را در جوّ قرآن نگه دارند،بطوري که خواننده احساس کند که در فضاي کتاب خدا در حرکت است و ارتباط بحث
کاملا با قرآن محفوظ است و چنین نیست که مفسر بخاطر کمترین مناسبتی بسراغ بحثهاي دور و دراز رفته باشد.
لکن تفسیر مجمع البیان،یکی از کتابهاي جامعی است که توانسته است با
ص : 17
بحثهاي فراوان و عمیقی که دارد،داراي نظمی بی نظیر باشد و مطالب را دسته بندي و منظم کند و خواص تفسیر را از دست
ندهد و توجه داشته باشد که تفسیر فنی است در خدمت قرآن،نه در خدمت لغت و نه در خدمت فقها و نه براي تطبیق قرآن با
نحو سیبویه یا بلاغت عبد القاهر یا فلسفه یونان و روم و نه براي تطبیق بر مذاهبی که خود موظفند تابع قرآن باشند نه متبوع
آن! یکی از مزایاي این روش این است که خوانندة کتاب بمقصدي که دارد،بهتر دست می یابد.کسانی که طالب تحقیق در
بارة لغت یا نحو باشند بفصل مخصوص آن مراجعه می کنند و کسانی که بخواهند در بارة قرائتهاي مختلف از لحاظ روایت و
دلیل تحقیق کنند بفصل مخصوص آن مراجعه می کنند و مطلب خود را به آسانی بدست می آورند و...
بدون تردید،این روش،کار را براي کسانی که مشغول مطالعۀ قرآن هستند، آسان می کند.مخصوصاً در عصر حاضر که
مهمترین عاملی که افراد را از مطالعۀ کتب تفسیر باز می دارد،همان دشواریهایی است که در این راه مشاهده می کنند و
حوصله اینکه با صبر و استقامت مطلب را دنبال کنند،ندارند.
این بود مزیت این کتاب،از لحاظ نظم و ترتیب،در کنار مزایاي علمی و فکري آن 2 براي تألیف،دو روش وجود دارد:
-1 اینکه نظر مؤلف،این باشد که عقیدة خود را در برابر خوانندگان قرار دهد.چنین مؤلفی تمام کوشش خود را در این راه
صرف می کند.بدون اینکه انحرافی پیدا کند،یا راه دیگري هم بخواننده ارائه دهد.
این روش در پاره اي از موارد مقبول است.از جمله اینکه مؤلف بخواهد کتاب خود را براي پیروان مذهب خاصی بنویسد.در
این مورد،مؤلف،فرض می کند که
ص : 18
خودش و خوانندگانش اصول مذهبی را قبول دارند و آنها را بر همین اساس مخاطب قرار می دهد.
-2 اینکه مقصود مؤلف،از کتابش هم مخالف باشد و هم موافق.چنین مؤلفی دانش را از وجهه خاصی مورد توجه قرار می دهد
و تمام آرا و ادله را ذکر می کند و پس از آنکه خواننده را در میان آرا و دلایل مختلف بگردش در آورد،نظر خود را هم ذکر
می کند.
این روش عمومی تر و از لحاظ خدمت بحق و اخلاص علمی بهتر است.کتبی که بر این اساس نوشته شده است،از لحاظ
اسلامی،فایدة عمومی دارد و بطائفۀ خاص یا مذهب معینی ارتباط ندارد.
مؤلفین که تابع این روش هستند،با هم مختلفند.برخی با اخلاص تابع این روش هستند و همواره با حق در حرکتند.گاهی از
مذهب خود پیروي می کنند و گاهی از مذاهب دیگر.وقتی که اقوال پیروان مذاهب دیگر را نقل می کنند،کمال امانت و دقت
را رعایت می کنند.تو گویی خود پیروان آن مذاهب هستند و در بارة عقیده و رأي خود گفتگو می کنند،برخی هم به این پایه
از اخلاص نرسیده اند.اینها نیز مراتبی دارند و بدترین مراتب آن،این است که نویسنده،مذهب خصم را با تحقیر یاد کند و
قال »: مخالفین را با القاب زشت نام ببرد.می بینیم برخی از سنیان هنگامی که می خواهند از شیعه یاد کند،می گویند
و هر گاه حنفی ها «... قال النواصب »: و هر گاه برخی از شیعه بخواهند از اقوال سنیان چیزي بنویسند،می گویند «... الروافض
اینها بر خلاف راه و رسمی است که قرآن در مورد بحث و «... قال الشویفعیه »: بخواهند قولی از شافعیان نقل کنند،می گویند
باشد. « بالتی هی احسن » مناظره بما یاد داده و گفته است:باید
میخواهم بگویم صاحب مجمع البیان تا حد زیادي توانسته است،اخلاص علمی خود را در برابر عاطفه مذهبی خود حفظ
کند.او اگر چه کوشش می کند که وجهۀ نظر شیعه را در مسائل خلافی روشن کند و گاهی هم در این راه،تحت تأثیر
عواطف مذهبی
ص : 19
خود قرار می گیرد،مع الوصف می بینیم هرگز در هماهنگی با عواطف خود و حملۀ بمخالفین مذهب خود راه افراط را نمی
مذهب من صواب است و احتمال دارد که خطا باشد و مذهب »: پیماید.حق این است که عالم،با کمال انصاف و بصیرت بگوید
وانگهی ما می بینیم که امام طبرسی در پاره اي از مواضع،روایاتی را که « دیگران خطاست و احتمال دارد که صواب باشد
مورد تایید مذهبش هستند،نقل می کند،آن گاه نظر دیگري را ترجیح می دهد یا می پسندد.
می گوید: « اهدنا الصراط المستقیم » مثلا در تفسیر »
در معناي صراط مستقیم،وجوهی گفته شده است:
-1 منظور کتاب خداست.این وجه از پیامبر(ص)و از علی(ع)و ابن مسعود روایت شده است.
-2 منظور اسلام است.این وجه،از جابر و ابن عباس روایت شده است.
-3 منظور دین خداست که غیر از آن از بندگان پذیرفته نمی شود.این وجه از محمد بن حنیفه است.
-4 منظور پیامبر و ائمه است.چنان که در اخبار ما روایت شده است.
بهتر این است که آیه را حمل بر عموم کنیم.تا همۀ این معانی در آن داخل باشد،زیرا صراط مستقیم،همان دینی است که
بدیهی است «. مشتمل بر توحید و عدل و ولایت کسانی که اطاعتشان واجب است،میباشد و خداوند سفارش آن را کرده است
که روایت اخیر با مذهب شیعه،تناسب بیشتري دارد و در اخبار شیعه هم همین طور وارد شده است.لکن مؤلف،نه آن را در
اول ذکر می کند و نه آن را ترجیح می دهد،بلکه در ردیف روایات دیگر قرار می دهد.آن گاه آیه را حمل بر عموم می
این عبارت،هم مورد قبول سنی است «! ولایت کسانی که اطاعت شان واجب است »: کند.چقدر جالب است وقتی که می گوید
و هم مورد قبول شیعه.
هر دو قبول دارند که کسانی هستند که اطاعتشان واجب است و در رأس آنها پیامبر و اولو الامر می باشند.جالب بودن این
جمله،از این لحاظ است که در مسألۀ ولایت
ص : 20
و امامت،به تفصیل نمی پردازد،زیرا مقام،مقتضی آن نیست.بلکه عبارتی می آورد که مورد پسند خاطر همگان باشد و هیچ
فکري از آن گریزان نباشد.
طبرسی مثل همۀ مفسرین دیگر براي اسباب نزول آیات،اهمیت خاصی قائل است.بدیهی است که این کار،با عمومیت جاودانی
عبارات قرآن سازگار نیست.
لکن تنها امام طبرسی گرفتار آن نیست بلکه او تحت تاثیر پیشینیان خود قرار گرفته و بعدیها نیز از این تاثیر برکنار نمانده
اند.بدون شک،منظور آنها این نیست که معناي آیات را منحصر در موارد نزول گردانند.زیرا آنچه مورد ملاحظه است،
عمومیت الفاظ است،نه خصوص سبب.
3 مؤلف این کتاب،از دانشمندانی است که از علوم مختلف،آگاهی دارد و ده ها تألیف و تصنیف بیادگار گذاشته است،برخی
از تالیفات او در بارة موضوعات مذهبی شیعی است.
اما عمدة کوشش او در راه تفسیر صرف شده است و این بخاطر علاقه اي بوده، که از زمان جوانی به این کار داشته است.به
این مطلب در مقدمۀ تفسیر خود اشاره کرده است.
مورخان،در بارة سیرة او مطلب جالبی نوشته اند و آن این است که او کتاب مجمع البیان را نوشت و مطالب کتاب تبیان شیخ
طوسی را در آن گرد آورد،بدون اینکه از تفسیر کشاف زمخشري اطلاعی داشته باشد.هنگامی که از تفسیر کشاف اطلاع
از این اسم بر می آید که در این « الکاف الشاف من کتاب الکشاف » یافت،دست به تالیف کتاب دیگري در زمینۀ تفسیر زد،بنام
در « الوسیط » کتاب،مطالبی را که از تفسیر زمخشري بدست آورده،گنجانیده است-کتاب دیگري هم به او نسبت میدهند که بنام
در یک یا دو جلد نوشت.همۀ « الوجیز » چهار جلد،بعد از نگارش کتاب مذکور تالیف کرد.همچنین می گویند.کتابی هم بنام
« مجمع البیان » اینها در زمینۀ تفسیر نگاشته شده اند.اینها را بدنبال اتمام بزرگترین تفسیر خود
ص : 21
نامیده شده است،زیرا میان فرائد تبیان و زواید کشاف،جمع کرده بود. « جامع الجوامع » تالیف کرد.بعضی از این کتاب ها بنام
همین صفات،انسان را در برابر این عالم شیعی به شگفت و حیرت و امیدارد، زیرا او به آنچه خود میدانست و از تبیان شیخ
طوسی استفاده کرده بود،اکتفاء نکرد و همین که بکتاب تازه اي دست یافت،کوشش کرد که از مطالب آن نیز بهره مند
گردد.
علت اینکه تفسیر مجمع البیان را بهمۀ مسلمین جهان تقدیم می کنم،همین مزایایی است که در این کتاب وجود دارد.تا از
دانش سرشار و روش اعتدالی و خلق نیکوي آن برخوردار گردند.
در این کتاب،مطالبی هم وجود دارد که مورد قبول من یا برخی از خوانندگان نیست،اما اینها از عظمت آن نمی کاهد.
مسلمین داراي ادیان و اناجیل مختلف نیستند.آنها داراي دین و کتاب و اصول واحدي هستند.تنها اختلاف در رأي و روایت و
روش است.اما همگی تابع کتاب خدا و سنت پیامبر گرامی هستند.لازم است که مسلمانان تبادل فکري و علمی داشته باشند و
دست از سوء ظن و طعن و سب بردارند و حق را دنبال کنند و از هر چیزي بهتر آن را برگزینند.
این بود قسمتهایی که از مقدمات تفسیر مجمع البیان طبع مصر،انتخاب و ترجمه و در دسترس خوانندگان محترم قرار داده شد.
قم-مهر ماه 1350 احمد بهشتی
ص : 22
[ادامه