گروه نرم افزاری آسمان

سیبری متمرکز خواهد شد که لایه زیرین زمین در آنجا همیشه یخ زده است و قرار است در این منطقه






مهمترین منطقه تولیدی تجاری یورنگوی، یعنی عظیم ترین حوزه گازی جهان در سال 1978 ایجاد شود.

تلاش روسها برای ایجاد تجهیزات و تکنولوژی بهتر برای مقابله با مشکلات این منطقه با موفقیت چندانی

توأم نبوده است و گمان نمی رود که بتوان از این طریق به اهداف تعیین شده برای سال 1980 نیز دست

یافت.

نیاز به تجهیزات و محدودیت ارز خارجی

19 با وجود اینکه جهیزات و تکنولوژی غربی در رابطه با حمل و نقل خطوط لوله و گاز و نفت

مهمترین واردات این کشور بوده است، احتمالاً با استفاده از 200 150 میلیون دلار تجهیزات نفتی و

گازی دیگر شوروی خواهد توانست به تولید در این حوزه ها بپردازد. آن قسمت از تجهیزات آمریکایی که

می تواند سریعترین و مؤثرترین کمک را در این زمینه به شوروی بنماید عبارتند از: مته های حفاری،

برنامه های حفاری آبی، پمپهای شناور چاههای نفت، تجهیزات چند بخشی، تجهیزات چرخانلوله های

حفاری و چهار دکل. (در ضمیمه ب در باره این تجهیزات و نحوه کمک آنان به شوروی سخن رفته است)

به همراه این تجهیزات و تکنولوژی لازم است که تکنسینهای غربی و شرکتهای خارجی نیز به آنجا اعزام

شوند تا نحوه کاربرد ابزار را در محل نشان دهند. چون شورویها خوششان نمی آید که تکنسینهای خارجی

را وارد حوزه های خود بنمایند. از تجهیزات وارداتی استفاده مؤثر نیز نمی شود.

20 آن دسته از وزارتخانه های شوروی که به تولید کالاهای صادراتی از قبیل نفت مشغول هستند،

خواستار اختصاص یافتن هزینه ای برای خرید تجهیزات و تکنولوژی خارجی شده اند. بنابه گزارشهای

رسیده علیرغم این اولویتهای مهم در پاییز 1975، رهبریت شوروی از 25 پروژه مهم، 12 تای آنها را به

تعویق انداخت و دلیل آن هم این بوده است که در مورد موازنه پرداختهای شوروی در زمینه ارز خارجی

اطمینان زیاد وجود ندارد. به علت کمبود ارز خارجی در ماههای اخیر شوروی از کارخانه های آمریکایی

خواسته است که در تحویل پمپهای شناور نفتی و تجهیزات مربوط به تولید گاز تا سال 1976 تأخیر نمایند

و هزینه لازم را در سال 1977 دریافت نمایند.

21 افزایش قیمتها نیز در این زمینه نقش داشته است. مثلاً در مذاکراتی که در دو تا سه سال گذشته با

یک شرکت آمریکایی در مورد ایجاد یک کارخانه سازنده وسائل حفاری انجام گرفته بود، روسها با تمام

جنبه های فنی این کارخانه موافقت کردند. لیکن به خاطر بالا رفتن هزینه تجهیزات آمریکایی قیمت این

پروژه از 150 میلیون به 400 میلیون دلار افزایش پیدا کرد و روسها در ژانویه 1976 اعلام داشتند که

قیمت کنونی بسیار گران است و از شرکت آمریکایی خواستند که وسیله ارزانتری را در اختیار آنها قرار

دهد.

22 سهم آمریکا در رابطه با واردات تجهیزات فنی غربی تاکنون زیاد نشده است ولی با مذاکراتی که

در حال انجام است و در صورتی که شوروی از نظر ارز خارجی دچار محدودیت نباشد، میزان فروش

این گونه تجهیزات توسط آمریکا در چند سال آینده سر به آسمان خواهد زد.

مذاکراتی بر سر ایجاد کارخانه های حاضر بکار آمریکا در شوروی جهت تولید تجهیزات حفر

چاههای نفتی دریایی (250 میلیون دلار)، شیرهای توپی (300 میلیون دلار)، و پمپهای شناور نفتی

ص: 701

(100 میلیون دلار) در حال انجام است. علاوه بر این ممکن است شوروی آمادگی خود را برای خرید

توربین، کمپرسور و تجهیزات کمکی ایستگاههای کمپرسور خط لوله گازی 2750 کیلومتری اورنبرگ

(در جنوب کوههای اورال) به مرز غربی روسیه که معادل 3/1 میلیارد دلار می باشد، از کارخانه های

آمریکایی اعلام دارد. شرکتهای آمریکایی برای شرکت در ایجاد تسهیلات ساختمانی برای به وجود

آوردن سکوهای شناور دریایی حفاری و در اختیار قرار دادن چند سکوی نیمه شناور حفاری و یا

کشتیهای مخصوص حفاری، مشغول مذاکره هستند. هزینه لازم برای همه این معاملات بیش از یک

میلیارد دلار خواهد بود.

23 برای همکاری در توسعه حوزه های گازی سیبری و صدور گاز طبیعی مایع به شرکتهای آمریکا،

اروپای غربی و ژاپنی پیشنهاداتی داده شده است که در صورت توافق به مقدار زیادی تجهیزات و

تکنولوژی غربی نیاز خواهد بود. (ضمیمه پ را در مورد جزئیات این پیشنهادات مطالعه کنید.)

تأثیر تولید اضافی بر عرضه و تقاضا

24 برای توسعه سریعتر حوزه های گازی و نفتی کشف شده غرب سیبری که هنوز مورد بهره برداری

قرار نگرفته است، تجهیزات و فنون غربی مورد نیاز است. استفاده وسیع از پمپهای شناور در حوزه های

قدیمی و جدید سبب می شود که جریان این منابع به میزان کنونی مدتی بیشتر ادامه داشته باشد. تجهیزات و

تکنولوژی غربی برای کشف و بهره برداری، بخصوص در حوزه های سیبری شرقی و بخش خاور دور

روسیه و دریاهای قطبی بسیار ضروری و مورد لزوم است. برای یافتن منابع جدید نفتی و افزایش تولید در

سالهای 1980 باید این اکتشافات صورت گیرد.

25 قسمت اعظم افزایش تولید نفتی در چند سال آینده با استفاده از تجهیزات و تکنولوژی وارداتی

غرب، به غرب صادر خواهد شد تا میزان ارز خارجی دریافتی شوروی بالا برود. با پیشنهاد وزیر صنعت

نفت، شاشین، برای افزایش قیمت نفت در داخل می توان دریافت که شوروی در تلاش است تا میزان

مصرف داخلی را پایین بیاورد. علاوه بر این نخست وزیر کاسیگین، در بیست و پنجمین کنگره حزب

کمونیست شوروی اعلام کرد که قسمت اعظم افزایش تولید نفت در سالهای 801976 برای برآورده

ساختن «نیازهای تکنولوژیکی» استفاده خواهد شد و برای تأمین نیازهای داخلی باید از زغال سنگ،

نیروی هیدروالکتریک و نیروی هسته ای بیشتر استفاده نمود. گر چه بخش حمل و نقل اقتصاد به مقدار

زیادی بنزین و گازوئیل احتیاج خواهد داشت، چون تولید کامیون و اتومبیل افزایش پیدا کرده است،

استفاده از نفت در امور صنعتی زیاد خواهد شد و تقاضای روزافزون صنعت شیمیایی، بهره برداری زیاد

نفت و گاز را برای ساختن مواد پتروشیمی اجتناب ناپذیر خواهد نمود.

26 اگر تجهیزات و تکنولوژی غرب میزان تولید گاز طبیعی را افزایش دهد، قسمت اعظم آن احتمالاً

به وسیله بازار داخلی جذب خواهد شد، چون صدور این گاز بر اساس قراردادهای طویل المدت صورت

می گیرد و بازار مورد نیاز اروپای شرقی نیز تا چند سال اشباع شده است. علاوه بر این قرار است اروپای

شرقی نیز مقدار زیادی گاز از شوروی وارد نماید و طرحهای کنونی، اجازه صدور بیشتر این گاز را

نمی دهد. لیکن افزایش استفاده کار در داخل سبب می شود که بتوانند مقدار بیشتری از نفت تولید شده را به

خارج صادر نمایند.

ص: 702

ضمیمه الف

جزئیات مربوط به صنعت و عملکرد آن در گذشته

ذخایر

حوزه های گازی و نفتی (سفره های رسوبی) داخل شوروی حدود 11 میلیون کیلومتر مربع برآورد

شده است که تقریبا نیمی از مساحت زمینی و دریایی درون این کشور را تشکیل می دهد. حدود دو سوم

این مقدار احتمالاً دارای مواد نفتی می باشد.

درباره وسعت منابع و ذخایر نفتی شوروی اطلاعات پراکنده ای موجود است، چون این اطلاعات از

نظر دولتی دارای طبقه بندی سری می باشند. نفتی که امروزه در شوروی کشف شده به میزان 150 میلیارد

بشکه تخمین زده شده است. تاکنون حدود 45 میلیارد بشکه استخراج شده و بنا به برآورد آمریکا حدود

4030 میلیارد بشکه دیگر نیز قابل بهره برداری می باشد. (آمریکا دارای منابع نفتی معادل 33 میلیارد

بشکه می باشد) قسمت اعظم این منابع در شرق کوههای اورال و بخصوص در سفره های زیرزمینی غرب

سیبری یافت می شود که بنا به گزارشات مختلف، از غنی ترین سفره های نفتی زیرزمینی جهان است، لیکن

دارای آب و هوایی ناسازگار و سرزمینی صعب العبور است. حوزه نفتی ساموتلور در غرب سیبری که

حدود 15 میلیارد بشکه نفت دارد، ششمین حوزه نفتی غول آسای جهان است. به نظر می رسد که در آبهای

دریای خزر، بارنتس، کارا، دریای شرق سیبری و نیز دریای اوخوتسک در آبهای جزیره ساخالین نیز

منابع و ذخایر نفتی وجود داشته باشد. در آبهای ساخالین در یک محیط 100000 کیلومتر مربعی و در

عمق 200 متری آب نیز ذخایر عظیم 4530 میلیارد بشکه ای نفت احتمالاً وجود دارد. حدود نیمی از این

ذخائر در اعماق بیش از 100 متر آبها نهفته است.

اطلاعات مربوط به ذخایر گاز طبیعی معمولاً در مجلات فنی شوروی منتشر می گردد. تعداد منابع

«کشف شده» گاز طبیعی در سالهای 731966 شش برابر گردید و در یک ژانویه 1974 بالغ بر 22

تریلیون متر مکعب، یعنی 70 درصد بیش از ذخایر و منابع قابل مقایسه در آمریکا شد. (جدول 6 ضمیمه

ت) حدود دو سوم ذخایر گاز شوروی در سیبری واقع شده و قسمت اعظم آن نیز در تویمان اوبلاست در

نزدیکی خلیج اوب قرار دارد. حوزه اورنگون در تویمان اوبلاست شمالی بزرگترین حوزه گازی جهان

است که حاوی 64 تریلیون متر مکعب گاز طبیعی می باشد.

کیفیت

کیفیت نفت شوروی در مناطق مختلف تفاوت دارد. حدود دو سوم نفت خامی که در شوروی تولید

می شود، حاوی 5/0 درصد تا 2 درصد سولفور می باشد و حدود 10 درصد آن حاوی سولفور زیاد (بیش

از 2 درصد) است و بقیه این نفت تولیدی، سولفوری کمتر از 5/0 درصد را دارا می باشد. بخش اعظم نفت

خامی نیز که در منطقه اورالز ولگا تولید می شود دارای ترکیبات نفت فرار و پارافین و مقدار زیادی

سولفور (1 درصد تا 3 درصد) و نمک می باشد. نفت خامی که در غرب سیبری تولید می شود نیز دارای

ترکیبات نفت فرار و پارافین بوده و مقدار سولفور آن بین 05/0 درصد تا 2/2 درصد متغیر است و جاذبه

آن نیز 36 32 درجه می باشد. نفت خامی که از سومین منطقه تولیدی بزرگ، یعنی شبه جزیره

مانگیشلاک در آسیای مرکزی بدست می آید نیز دارای ترکیبات پارافینی بوده مقدار سولفور آن پایین،

ص: 703

یعنی حدود 1 درصد است. این نوع نفت دارای ترکیبات مومی است و در حرارتهای پایین 90 درجه

فارنهایت جامد می شود و برای عبور داده شدن از خط لوله بایستی به آن حرارت دارد. (به جدول 7 از

ضمیمه ت برای مطالعه کیفیت نفت خام تولیدی در این مناطق نگاه کنید).

کیفیت نفتی که به غرب صادر می شود، معمولاً قابل مقایسه با تولیدات پالایشگاههای غربی می باشد.

شوروی تلاش می کند که نفت دارای کیفیت مرغوب را به مشتریان اروپایی بفروشد و در بسیاری از مواد

نفتی که به غرب فروخته شده کیفیتی بهتر از نفت مورد استفاده داخلی داشته است.

مناطق تولیدی

منطقه اورالز ولگا مهمترین منطقه تولید نفت شوروی است ولی بعدها غرب سیبری از آن هم مهمتر

خواهد شد. در اواسط سالهای 1960 حدود 70 درصد از کل نفت تولیدی شوروی از منطقه اورالز ولگا

به دست می آمد. پس از 25 سال بهره برداری بسیاری از این حوزه ها ظرفیت تولیدی خود را از دست داده

است و در سالهای اخیر تولید کاهش یافته است. از اوایل سالهای 1970 در غرب سیبری قسمت اعظم

تولیدات انجام می گرفت و از سال 1965 تولید تجاری در این منطقه آغاز گشت. لیکن آب و هوا و شرایط

اقلیمی سخت و دشوار توسعه حوزه ها را دچار مشکل کرده است. قرار بود با بهره برداری از حوزه های

نفتی شبه جزیره مانگیشلاک در قزاقستان غربی تولید افزایش یابد، لیکن عملیات آبشویی نادرست و

مشکلات پیچیده در زمینه حفر چاهها سبب شده است که تولید با آن سرعتی که پیش بینی شده بود افزایش

پیدا نکند. (به جدول 8 ضمیمه ت در مورد مناطق تولیدی نفتی مراجعه کنید.)

صنعت گاز شوروی در دو دهه گذشته از موفقیت چندانی در اجرای طرحها برخوردار نبوده است و

دلیل عمده آن نیز عدم توانایی در هماهنگ ساختن توسعه و ساختمان و عملیات توأم با کارایی خطوط

لوله و ساختن پالایشگاههای گاز در حوزه های گازی جدید می باشد. در سالهای اخیر پایان یافتن

مقداری از حوزه های گازی غرب کشور نیز به عدم اجرای کامل این طرحها کمک کرده است.

مناطق شرق کوههای اورال بخش اعظم گاز تولیدی را در بر دارند. در سال 1975 حدود 45% از کل

گاز تولیدی از مناطق شرق (آسیای مرکزی و غرب سیبری) بدست آمد، در حالی که در سال 1965 این

منطقه فقط حدود یک ششم از کل گاز تولیدی کشور را ارائه نمود.

پالایش

تکنولوژی شوروی در زمینه پالایش، به خصوص از نظر عمق پالایش و پیچیدگی مراحل آن بطور کلی

قابل مقایسه با تکنولوژی پالایش آمریکا نیست. لیکن در شوروی تقاضا برای تولیدات نفتی نیز با همین

تقاضا در آمریکا متفاوت است. بخصوص که صنعت اتومبیلهای مسافربری شوروی نیز از عمده

مصرف کنندگان نفتی به شمار نمی روند. در طرح مصرف شوروی که مشابه طرح مصرفی اروپای غربی

است در صنایع از نفت سنگین برای سوخت و در زمینه حمل و نقل و کشاورزی از گازوئیل استفاده

می گردد. نیاز شوروی به مواد بهتر نفتی از قبیل بنزین دارای اکتان زیاد و گازوئیل کم سولفور و مواد

سوختی نفتی زیاد شده است و پالایشگاهها در حال توسعه بوده و پالایشگاههای عظیم دیگری نیز ایجاد

می شوند تا کیفیت و انعطاف پذیری مخلوطهای تولیدی را بالا ببرند. در پایان سال 1975، کل ظرفیت

ص: 704

تقطیر پالایشگاههای شوروی در 50 نقطه بالغ بر 8 میلیون بشکه در روز برآورده شده بود. حدود 60

درصد این ظرفیت در بخش اروپایی شوروی و اورالز ولگا متمرکز است (به جدول 10 ضمیمه ت مراجعه

شود). در دهه گذشته بازده تولیدات نفتی از 5/3 میلیون بشکه در روز در سال 1965، به حدود 2/7

میلیون بشکه در روز در سال 1975، یعنی معادل دو برابر افزایش یافت (به جدول 11 ضمیمه ت نگاه

کنید). در این مدت میزان تولید آنقدر بالا بوده است که علاوه بر تأمین نیاز داخلی اجازه صدور 600000

بشکه در روز را به خارج نیز داده است.

مصرف داخلی

در سالهای 751966 میزان مصرف داخلی از 1/3 میلیون بشکه در روز در سال 1965، به حدود

5/6 میلیون بشکه در روز در سال 1975، یعنی به میران سالانه 5/7 درصد افزایش یافته است (به جدول

12 ضمیمه ت نگاه کنید). با وجود کفایت کمیت تولید نفت، عدم انعطاف پذیری عملیات پالایشگاهها

باعث به وجود آمدن کمبود در بعضی از تولیدات نفتی شده است. این کمبودهای داخلی همچنین در نتیجه

عدم کفایت تسهیلات مورد لزوم برای حمل و نقل در ساعات اوج مصرف نیز به وجود می آید. بطور مثال،

هنگام برداشت محصول، یعنی زمانی که قطارها مملو از مسافر است میزان سوخت گازوئیل پایین می آید.

بخش اعظم صنایع شوروی از گاز استفاده می کنند و تنها صنعت نیروی برق، یک چهارم گاز مصرفی را

به خود اختصاص داده است، لیکن در سالهای 1970 بیشتر به استفاده از گاز طبیعی برای مصارف غیر

سوختی پرداخته شد و از آن به عنوان یک ماده خام برای ساختن بسیاری از مواد شیمیایی بهره برداری شد

و در صنعت فلزات نیز به عنوان یک عامل تخفیف دهنده در ساختن آهن و فولاد به کار گرفته شد. مصرف

داخلی گاز طبیعی در دهه گذشته به میزان بیش از 2 برابر افزایش یافته، یعنی از 350 میلیون متر مکعب در

سال 1965 به 775 میلیون متر مکعب در سال 1975 رسیده است (به جدول 5 ضمیمه ت نگاه کنید).

توزیع

حمل و نقل نفت هنوز هم یکی از مشکلات عمده است، چون تولید نفت خام تنها در چند منطقه

صورت می گیرد که از پالایشگاهها و مراکز مصرفی خیلی دور هستند. در سال 1964 راه آهن بیشتر از هر

وسیله حمل و نقل دیگر به انتقال نفت با قیمتی حدود سه برابر قیمت خط لوله پرداخت. ولی از سال 1965

با مضاعف شدن شبکه خط لوله یعنی بالغ بر 58000 کیلومتر در سال 1975 این خطوط در حمل و نقل

نفت نقش مهمی را ایفا کرده اند. در سال 1974 حدود بیش از نیمی از نفت تولیدی به وسیله خط لوله حمل

می گردید در حالی که راه آهن حدود 43 درصد نفت خام تولید شده را به جاهای دیگر حمل می نمود (به

جدول 13 ضمیمه ت نگاه کنید). از طریق این خطوط لوله فقط نفت خام به مراکز دور دست حمل می گردد

و حدود 20 درصد از تولیدات نفتی از این طریق به جاهای دیگر ارسال می گردد.

شوروی با جدیت بسیار به توسعه بخشیدن خطوط لوله گازی خود پرداخته است. در سالهای

751966 حدود 58000 کیلومتر خطوط لوله گازی احداث گردید که حدود 60 درصد آن را لوله های

قطور (با قطرهای 40 اینچ یا بیشتر) تشکیل می داد.

ص: 705

تجارت خارجی

شوروی از سال 1955 یکی از صادرکنندگان عمده نفت بوده است. از اواسط سالهای 1960 میزان

صادرات این کشور مضاعف گردید، یعنی از 3/1 میلیون بشکه در روز در سال 1965 به 6/2 میلیون

بشکه در روز در سال 1975 رسید که بطور متوسط هر سال 9/6 درصد افزایش یافته است (به جدول 15

ضمیمه ت نگاه کنید). در سالهای اخیر بخش اعظم صادرات نفتی متوجه کشورهای کمونیستی و

بخصوص اروپای شرقی شده است، ولی فروش نفت به غرب نیز از مهمترین منبع درآمد ارزی این کشور به

حساب می آید. شوروی در سال 1974 در نتیجه فروش نفت به غرب 6/2 میلیارد دلار و در سال 1975،

2/3 میلیارد دلار ارز بدست آورد (به جدول 16 ضمیمه ت نگاه کنید).

تا چند سال قبل تقریباً همه گاز طبیعی تولیدی در داخل مصرف می رسید. لیکن افزایش صدور این گاز

از سال 1970 به اروپای شرقی و غربی ورود گاز افغانستان و ایران به شوروی را جبران کرده است (به

جدول 17 ضمیمه ت نگاه شود). بیشتر قراردادهایی که با کشورهای اروپای غربی از قبیل اطریش، آلمان

غربی، ایتالیا و فرانسه بسته شده در بر گیرنده فروش لوله های قطور و تجهیزات کمکی لازم برای توسعه

بخشیدن به شبکه گازی و نفتی به منظور تأمین نیاز داخلی و صادرات می باشد. با بالا رفتن میزان تولید

داخلی و توسعه یافتن شبکه خط لوله گازی، شوروی سطح صادرات گازی خود را از 19 میلیون متر

مکعب در روز افزایش خواهد داد و بنابراین صادرات گاز مهمترین منبع جلب ارز خارجی خواهد گردید.

ضمیمه ب

نیازهای تجهیزات و تکنولوژیکی برای افزایش بازده

تجهیزات و تکنولوژی غربی می تواند کارایی عملیات حوزه های نفتی و گازی را بالا برده، افزایش در

بازده نفتی حوزه های کنونی به وجود آورد. انواع تجهیزات و فنون مورد نیازی که مهمترین کمک را در

زمینه افزایش بازده به شوروی می کند عبارتند از:

مایعات مخصوص حفاری

در شوروی می توان گفت که تقریباً برنامه های علمی حفاری وجود ندارد. مایعات مخصوص برای این

کار به مقدار کافی وجود ندارند و اکثر خدمه حفاری از گل رس مخلوط با آب و مواد دیگر استفاده

می کنند. برای اینکه از شکستن مته ها ممانعت به عمل آید از هماتیت Fe203 و یا هر چیز دیگر که بتواند

مایعات را سنگین تر بنماید استفاده می کنند. و در مواقعی که به علت کمبود این مایعات گل و لای موجود به

چرخش در نمی آید، حفاران با استفاده از کاه و تراشه های چوب و امثال آنها، گل موجود در اطراف مته را

غلظت بیشتری می بخشند تا چرخش به وجود آید. پس از پایان عملیات حفاری، گل و لای موجود را در

بشکه هایی بدون در نظر گرفتن شرایط مورد نیاز برای حفاری بعدی ذخیره می کنند. این گونه اعمال به

خصوص در حفر چاههای عمیق سبب وارد آمدن خسارات و ریزشهای ناگهانی شده و باعث می شود که

چاهها بطور ناگهانی بلا استفاده واقع گردند.

ص: 706

مته های حفاری

کیفیت مته های حفاری روسی خیلی نامرغوب تر از مته های حفاری غربی است. مته هایی که در

شوروی مورد استفاده قرار می گیرد بسیار باریک هستند. اکثر این مته ها را بدون در نظر گرفتن طبقات

خاکی چاه و یا در نظر گرفتن عمق آن مورد استفاده قرار می دهند. چون از سیستم توربو مته استفاده

می شود، و وزن زنجیر مته روی خود مته قرار نمی گیرد، به همین دلیل نمی توان مته را مورد بازرسی دقیق

قرار داد، نمی توان گفت که آیا مته در هنگام حفاری در حال خرد شدن و فرسوده شده است یا خیر. به همین

دلیل بسیاری از مته ها را بطور نابهنگام تعویض می کنند. بطور کلی، مته های سنگ شکن آمریکایی در

همان شرایط چهار تا پنج برابر بیشتر از مته های روسی کار می کند. شوروی تعداد کمی از این مته ها را از

آمریکا خریداری کرده است و در نظر دارد از یک شرکت آمریکایی یک کارخانه مخصوص ساختن این

مته ها را بخرد تا بتواند در سال 100000 مته تولید نماید.

تجهیزات چندکاره

در شوروی این گونه تجهیزات بسیار نادر است، چون در یک منطقه گاه لازم است چند چاه حفر نمود،

به علت اینکه حوزه های تولیدی جدا وجود دارد، تجهیزات چند کاره مخصوص حفر چاه باعث می شود

که در مخارج مربوط به حفاری، قطر لوله ها، دکل، تجهیزات حفاری، خطوط جریانی و پمپ نیز

صرفه جویی شود.

پمپهای الکتریکی روغنی شناور دارای قوه گریز از مرکز

چون در منطقه اورالز ولگا حدود 2520 سال است که نفت تولید می شود. اکنون زمان آن رسیده

است که از پمپهای شناور برای بازیافت مایع کلی (آب و نفت) استفاده نمود. شوروی تاکنون 1000

دستگاه از این پمپها را از آمریکا خریداری کرده است و درصدد است تا از طریق یک شرکت آمریکائی

سالانه 5000 دستگاه از این پمپها را دریافت نماید. اگر از این پمپها استفاده شود میزان تولیدات نفتی

حوزه های قدیم و جدید در مدت کوتاهی (2 1سال) بالا خواهد رفت ؛ البته به شرط اینکه عرضه کنندگان

غربی این پمپها را در اختیار شوروی قرار بدهند.

وسایل حفاری چرخان، لوله های حفاری، و دکل

تولید لوله حفاری و دکل در شوروی از نظر کیفیت و کمیت مناسب نیست. علاوه بر این، توربو

مته هایی که حدود سه چهارم حفاریها را در شوروی انجام می دهد قادر نیست در اعماق بیش از 2500

متر به حفاری بپردازد. حدود 10 سال قبل برنامه ریزان شوروی استفاده از وسایل حفاری چرخان را

توصیه نمودند ولی چون توربو مته ستون فقرات صنعت نفت شوروی را تشکیل می دهد، هزینه استفاده از

وسایل چرخان بسیار سنگین می شود. توانایی شوروی در حفاری رو به بهبود است لیکن به پای توانایی

غرب نمی رسد. در غرب چاههای عمیق تر از 3000 متر را می توان در یک ماه حفر نمود، حال آنکه همین

چاهها در شوروی سه ماه وقت می گیرد.

ص: 707

تجهیزات و تکنولوژی اکتشافی

تجهیزات اکتشافی شوروی حدود 10 سال قدیمیتر از تجهیزات مشابه آن در غرب است. وارد کردن

تجهیزات زلزله سنج غربی و کامپیوترهای دیجیتال در کشف گاز و نفت شوروی، بخصوص در مناطقی از

سیبری که یکی از لایه های زمین دائماً یخ زده است و نیز در مناطق اروپای شرقی و آسیای مرکزی اهمیت

بسزایی دارد. البته این گونه تجهیزات چه روسی و چه غربی باشند، میزان تولید را در حوزه های کنونی بالا

نخواهد برد، لیکن برای کشف حوزه های جدید که در بالا بردن تولید در سالهای 1980 نقش عمده دارد،

بسیار حائز اهمیت خواهد بود.

منابع بازیافتی ثانی و ثالث

حدود نیمی از نفت شوروی از چاههایی به دست می آید که در آنها آب تزریق می کنند. در مقایسه با

کارخانه های غربی، روسها پس از حفر چاههای نفتی از آبشویی زیاد استفاده کرده، برای بالا بردن تولید

از تزریق آب و یا نفت بهره برداری می کنند و برای صرفه جویی در سرمایه، فضای چاه را بازتر انتخاب

می کنند. تزریق بیش از حد آب(1) ، سبب ایجاد شکاف در منبع شده مانع جریان یکنواخت آنها می گردد(2) ،

زمانی که آب جای نفت را در این منابع تغییر می دهد، سبب ایجاد یک ستون عمودی یا یک مخروط

می گردد. طرح اصلی منبع که حدود 50 تا 65 هکتار را شامل می گردد، تولید نیاز به چاههای اضافی دارد؛

البته اگر لازم باشد تولید از همین منابع به میزان قبلی ادامه یابد.

شوروی از پروژه های بازیافتی ثالث (استفاده از مواد شیمیایی و حرارتی بر بخشهای سنگی منابع)

استفاده کرد و توانست در سال 1975 تنها 20 میلیون بشکه نفت بدست آورد. کار بر روی روشهای ثالث

بازیافتی ادامه دارد و از طریق آن می توان حدود 70 تا 80 درصد نفت موجود را نیز استخراج کرد، لیکن

هزینه آن زیاد است و نظارت شدید لازم است و علاوه بر آن مدت زیادی وقت صرف خواهد شد تا بتوان به

تولید اضافی دست یافت. شوروی قراردادهایی در زمینه علمی و تکنیکی با دو شرکت آمریکایی منعقد

ساخته است که یکی از جنبه های آن در بر گیرنده منابع بازیافتی ثانی و ثالث می باشد.

ضمیمه پ

همکاری مشترک پیشنهادی در زمینه گاز مایع طبیعی

احتمالاً شوروی در ازای فروش درازمدت گاز مایع طبیعی خواهد توانست به کمک شرکتهای غربی

حوزه های گازی خود را در سیبری توسعه بخشد. در سال 1972 پیشنهاد شد که شرکت نورث استار و

یاکوتسک به همکاری بپردازند و در عوض 85 میلیون متر مکعب گاز به آمریکا فروخته شود. پس از یک

سال کار به علت وجود اختلاف بر سر قیمت گاز طبیعی و تأمین هزینه مالی تأسیسات فعالیت متوقف

1- تزریق افراطی آب در پاهها زمانی که نفت را نیز نمی توان به همان سرعت خارج نمود سبب می شود که به جای به وجود آمدن یک سطح افقی دلخواه یک سطح مخروطی شکل ایجاد شود و به همین دلیل اگر چاه و یا پاههای دیگری در اطراف آن حفر نشود مقدار زیادی نفت از دست می رود
2- جریان ناهماهنگ آب در بخش های نفوذپذیر منابع سبب می شود که آب با شدت بیشتری فرار نموده در جریان نفت چیزی شبیه یک ستون عمودی را پدید آورد.
ص: 708

گردید. لیکن در مورد هر دو پروژه در ماههای اخیر مذاکرات آغاز شده است.

نورث استار

پروژه نورث استار بوسیله کنسرسیومی مرکب از سه شرکت آمریکایی یعنی تناکو تگزاس، ایسترن

ترانسمیشن و براون اندروت آغاز به کار کرد. قرار بود گاز طبیعی مایع بوسیله یک خط لوله 48 اینچی به

طول 2400 کیلومتر از حوزه گازی یورنگوی در غرب سیبری به یک کارخانه تبدیل مایع در نزدیکی

مورمانسک حمل شده و از آنجا بوسیله تانکرهای مخصوص حمل گاز مایع به ساحل شرقی آمریکا

رسانده شود. قرار است تحویل گاز در سال 1980 آغاز شده و بالغ بر 57 میلیون متر مکعب (یعنی 5/2

درصد مصرف آمریکا و 10 درصد مصرف ساحل شرقی) به مدت 25 سال ادامه یابد. سرمایه لازم حدود

5/7 میلیارد دلار آمریکایی و یک میلیارد روبل روسی برآورده شده بود. قرار بوده درباره قیمت گاز بعداً

مذاکره گردد؛ چون احتمال می رفت که گاز حاصله با گاز موجود در آمریکا رقابت بنماید.

کنسرسیوم امیدوار بود که بانک صادرات و واردات در این زمینه سرمایه گذاری نماید؛ لیکن قانونی که

در سال 1974 از کنگره گذشت این احتمال را از بین برد.(1) با این وصف، به اصرار شوروی قرار شد از

سرمایه گذاری و تجهیزات اروپایی برای آغاز کار استفاده شود. سرمایه لازم برای این پروژه در حال

حاضر 10 میلیارد دلار برآورده شده است که 7 میلیارد دلار آن باید از طریق فرانسه، آلمان غربی و

احتمالاً انگلیس تأمین اعتبار گردد.

لوله و تجهیزات مورد نیاز برای این پروژه بجای اینکه از آمریکا وارد شود از اروپا تأمین خواهد

گردید. فرانسه حدود یک چهارم گاز استخراج شده را دریافت خواهد کرد، و 40 میلیون متر مکعب

باقیمانده نیز در صورتی که کمیسیون نیروی فدرال تصویب نماید، با قیمت تعیین شده وارد آمریکا خواهد

گردید.

در هنگام مذاکرات نفتی در ژانویه 1976 در مورد قیمت، توافقی پدید نیامد. لیکن علیرغم این امکان

که ممکن است دولت آمریکا اجازه ورود چنین گازی را به کشور خود ندهد، شورویها خواستار آغاز

مذاکرات بوده اند. هنوز در مورد تصاحب و یا کنترل 20 تانکر مخصوص حمل گاز که قرار است ساخته

شود تصمیمی گرفته نشده لیکن شوروی مایل است تعدادی از آنها را در اختیار داشته باشد. در صورتی که

حامیان شوروی بتوانند در این زمینه تأییدیه ای به دست آورند، در ماه ژوئن قراردادی منعقد خواهد

گردید. کنسرسیوم آمریکایی نیز سعی خواهد کرد برای وارد کردن این گاز به آمریکا از طرف کمیسیون

نیروی فدرال تأیید و تصویب لازم را بدست آورد تا نورث استار بتواند کار خود را در سال 1978 آغاز

نماید. کنسرسیوم امیدوار است که ارسال گاز در سال 1981 آغاز شود و جریان اصلی کامل نیز در سال

1983 به وجود آید. دولت آمریکا نیز با وجود اینکه از کنسرسیوم خواسته است که به مذاکرات خود با

شوروی ادامه دهد، هنوز رسما آنرا تأیید ننموده است.

1- سرمایهگذاری بانک صادرات و واردات در پروژه های انرژی شوروی اکنون با تأئید کنگره ٬ سالانه بالغ بر 300 میلیون دلار آمریکا می شود.
ص: 709 

یاکوتسک

این طرح در بر گیرنده همکاری آمریکا ژاپن شوروی به منظور بهره برداری از منابع گاز طبیعی

موجود در نزدیکی یاکوتسک در بخش خاور دور شوروی است. مذاکرات کنسرسیوم نیز در برگیرنده

شرکت گاز طبیعی الپاسو، اکسیدنتال پترولیوم و شرکت بکتل می باشد. در اصل قرار بود سرمایه گذاری

غربی بالغ بر 4 تا 5 میلیارد دلار در زمینه اکتشاف و توسعه حوزه های گازی، انتقال گاز از طریق یک خط

لوله 3500 کیلومتری به یک کارخانه گاز مایع در نزدیکی ناخورکا و تحویل 28 میلیون متر مکعب به

آمریکا و ژاپن در طول 20 سال باشد. ژاپنیها مایل هستند برای تغییر انرژی این کار را آغاز کنند ولی از

آمریکا نیز خواسته اند که در زمینه مالی و فنی همکاری نماید.

برخلاف منابعی که در یورنگوی وجود دارد، منابع یافته شده در یاکوتسک قادر نیست نیاز این

سرمایه گذاری مشترک را برآورده سازد. قبلاً پیش بینی شده بود که برای تحکیم این منابع 400 میلیون

دلار هزینه لازم است که شوروی دویست میلیون و ژاپن و آمریکا نیز هر یک 100 میلیون می بایست

بپردازند. بعدها شورویها ادعا کردند که خودشان در امر اکتشاف پیشرفتهایی کرده اند و از ژاپن و آمریکا

خواستند که هر یک فقط 25 میلیون دلار سرمایه گذاری نمایند. انعقاد رسمی قرارداد در اواخر ماه مارس

انجام گرفت و حدود 2 تا 3 سال وقت لازم است تا بتوان کار اکتشاف را به پایان رساند.

کنسرسیوم آمریکایی به علت محدودیتهای سرمایه گذاری بانک صادرات و واردات هنوز نمی داند که

باید در کارها شرکت نماید یا خیر. هنوز معلوم نیست که اگر آمریکاییها از زیر بار شانه خالی کنند آیا

ژاپنیها به تنهایی وارد کار خواهند شد یا نه.

ضمیمه (ت)

جداول آماری

جدول 1

شوروی: تولید نفت خام و گاز طبیعی

نفت خام1 گاز طبیعی سال میلیون تن متریکمیلیون بشکه در روز2میلیارد متر مکعب میلیون متر مکعب در روز معادل میلیون بشکه نفت در روز319609/14796/23/458/12377/019659/24286/47/1278/34916/2197035306/79/1973/54235/319711/37754/74/2129/58160/319724/40001/84/2219/60475/3

197342958/83/2365/647419749/45818/96/2608/71342/419757/49081/93/2896/79290/4برنامه 19765204/1031132/85530/5برنامه1980

640620

8/124/12

43540011881093

37/778/6

1. شامل گاز فشرده

2. هر تن متریک معادل 3/7 بشکه است

3. یک میلیون متر مکعب گاز شوروی معدل 6180 بشکه نفت حرارت تولید می کند

ص: 710

جدول 2

شوروی: برآورد تولید و مصرف منابع اولیه انرژی

1965 1970 1974 1975 1980

منبع انرژی کمیت %کمیت %کمیت %کمیت %کمیت %کل06/1410087/1710073/2110007/231004/48100زغال سنگ76/54106/69/2372/69/3085/67/298/75/27نفت186/45/3406/705/3918/93/4281/95/428/115/41گاز طبیعی6/24/1535/38/1842/43/2090/43/217/66/23نیروی هیدروالکترویک47/03/064/06/364/09/263/07/28/08/2نیروی هسته ایقابل اغماضقابل اغماض02/01/008/04/011/05/05/08/1منابع دیگر281/08/574/01/469/02/377/03/38/08/2مصرف کل 55/1210080/1510020/1910024/201009/24100زغال سنگ51/59/4383/59/3650/69/3365/68/325/71/30نفت62/68/2823/51/3395/62/3636/74/364/98/37گاز طبیعی15/21/1736/33/2138/48/2278/46/2361/24نیروی هیدروالکترونیک

46/07/362/09/360/01/357/08/27/08/2انرژی هسته ایقابل اغماضقابل اغماض02/01/008/04/011/06/05/02/0منابع دیگر2 81/05/674/07/469/06/377/08/38/02/3

1. شامل گاز فشرده

2. سنگ نفت زا، تورب یا زغال سنگ نارس، چوب برای سوخت

جدول 3

شوروی: برآورد عرضه و تقاضای نفت میلیون بشکه در روز

196019701974197519761980عرضه 90/415/729/269/95/101/12تولید داخلی 86/406/781/981/94/1018/112واردات 04/009/011/015/01/03/0تقاضا 90/415/729/969/95/101/12مصرف داخلی 62/323/595/636/78/734/94موجود برای صدور 28/192/134/260/26/27/2به اروپای شرقی 45/081/081/126/13/15/1به دیگر کشورهای کمونیست 13/020/026/029/03/03/0به کشورهای غیرکمونیست 70/091/090/005/119/0که از آن: ارز به دست آمده 47/046/062/077/08/07/0

1. شامل گاز فشرده

2. رقم مورد نظر در برنامه پیش بینی شده

3. برنامه خواستار تولید به میزان 8/12 4/12 میلیون بشکه در روز است

ص: 711

4. با فرض بر اینکه میزان مصرف سالانه داخلی در سالهای 80 1976، 5% افزایش خواهد داشت

جدول 4

شوروی: حفاری برای گاز و نفت

سال

حفاریهای اکتشافی

حفاریهای توسعه ای

مجموع

1960

02/4

69/3

71/7

1965

57/5

15/5

72/10

1967

80/5

91/5

17/11

1970

15/5

74/6

98/11

1971

25/5

88/6

3/12

1972

14/5

58/7

72/12

1973

22/5

41/8

63/13

1974

36/5

90/8

26/14

برآورد

1975

00/15

جدول 5

شوروی: برآورد عرضه و تقاضای گاز طبیعیمیلیون بشکه در روز

1965

1970

1974

1975

1976

1980

عرضه 8/349

552

5/746

6/826

882

1106

تولید داخلی 8/349

524

8/713

6/792

8471

10662

واردات .....

7/9

7/32

34

35

40

تقاضا8/349

552

5/746

6/826

882

1106

مصرف داخلی

7/348

534

708

6/773

812

946

صادرات 1/1

9

5/38

53

70

160

به اروپای شرقی 1/1

4/6

4/23

31

35

90

به اروپای غربی .....

6/2

1/15

22

35

70

تجارت خالص 1/1

7/0-

8/5

19

35

120

1. برنامه خواستار تولید 313 میلیارد متر مکعب یا 855 میلیون بشکه در روز است.

2. برنامه بزده 400 تا 435 میلیارد متر مکعب یا 1093 تا 1188 میلیون متر مکعب در روز را پیش بینی می کند.

جدول 6

شوروی منابع گاز طبیعی

منطقه 1965

1970

1974

مجموع 3220

12100

22500

غرب سیبری 315

7116

14400

شرق سیبری 91

439

700

بخش اروپای شرقی 1771

2583

4400

آسیای مرکزی و قزاقستان1043

1962

3300

ص: 712

منابعی که با الف + ب + پ 1 علامت گذاری شده اند در شوروی به معنی منابع کشف شده است ولی در آمریکا به معنی منابع

قابل بهره برداری می باشد.

جدول 7

شوری: کیفیت نفت خام تولید شده در حوزه های مهم

مشخصات

ساموتلر

روماشینکو

موخانفو

تویمازی

آرلان

اوزن

قدرت تولید کننده نیشنوارتوفسک تاتار

کوب بیشف

باشکیر

باشکیر

مانگیشلات

منطقه تولیدی غرب سیبری

اورالز ولگا

اورالز ولگا

اورالز ولگا

اورالز...

آسیای مرکزی جاذبه35

33

35 34

34

30 27

34 33

میزان درصد سولفور9/0

6/1

2/1 8/1

4/1

4/3 7/2

1/0 2/0

پایه متوسط

متوسط

متوسط

متوسط

متوسط

دارای ترکیبات

پارافینی

نقطه جریان یابی محصول،حجم، درصد15 5

0

18

22-

15

85 90

گازولین و نفت 30

24

25

26

20

15

نفت مصرفی سوخت خانگی 22

20

25

20

20

15

نفت سنگین و مواد زائد38

48

43

44

52

61

گاز و مقدار از دست رفته 2

2

2

2

2

2

جدول 8

شوروی: تولید نفت خام1 در هر منطقهمیلیون بشکه در روز

1965

1970

1971

1972

1973

1974

19752

19803

مجموع 86/4

06/7

54/7

01/8

58/8

18/9

81/9

6/412

اورالز ولگا48/3

17/4

23/4

31/4

40/4

44/4

48/4

7/3

غرب سیبری 01/0

63/0

90/0

25/1

75/1

23/2

96/2

1/64

آسیای مرکزی 28/0

60/0

68/0

72/0

77/0

80/0

82/0

0/1

شمال قفقاز 41/0

68/0

72/0

69/0

59/0

53/0

50/0

4/0

آذربایجان شوروی43/0

40/0

38/0

37/0

36/0

35/0

34/0

3/0

اوکراین شوری 15/0

28/0

29/0

29/0

28/0

27/0

26/0

2/0

کومی 04/0

11/0

12/0

13/0

13/0

14/0

16/0

5/0

بایلوروسیان شورویناچیز

08/0

11/0

12/0

14/0

16/0

18/0

3/0

خاور دور05/0

05/0

05/0

05/0

05/0

05/0

05/0

05/0

مناطق دیگر 01/0

06/0

06/0

08/0

11/0

11/0

06/0

05/0

1. شامل گاز فشره

2. برآورده شده

3. طرح ریزی شده

4. حد وسط بازده برنامه ریزی شده

جدول 9

شوروی: تولید گاز طبیعی در هر منطقهمیلیون متر مکعب در روز

1965

1970

1971

1972

1973

1974

19751

19802

مجموع 8/349

32/542

9/581

9/604

5/647

8/713

6/792

11413

آسیای مرکزی 49

7/131

1/148

8/162

196

226

4/257

326

شمال قفقاز 4/110

8/104

1/99

1/82

8/70

68

1/65

57

اوکراین شوروی 9/107

8/166

177

1/184

6/186

2/187

188

170

غرب سیبری 9

5/26

5/26

1/31

45

7/67

103

383

کومی 2/2

17

5/27

4/36

2/38

7/46

1/48

59

آذربایجان شوروی17

15

9/15

7/18

9/22

9/24

2/27

31

اورالز ولگا3/54

5/80

8/87

7/89

88

3/93

8/103

115

ص: 713

1. برآورد شده

2. برنامه ریزی شده

3. حدوسط بازده پیش بینی شده

جدول 10

شوروی: برآورد ظرفیت پالایش هر منطقه، 1975

اولیه تقطیر ظرفیتهزار بشکه در روز درصد از مجموع مجموع8000

100

بخش اروپائی شورویو شمال پالایشگاههای عمده: 2600

33

پولوتسک 580

...

کیرشی 480

...


گورکی 440

...

ریاضان420

...

موزیر240

...

اورالز ولگا2100

26

پالایشگاههای عمده:یوفا480

...

کویبیشف350

...

پرم270

...

ولگوگراد240

...

سیزران230

...

قفقاز 1400

18

پالایشگاههای عمده:باکو750

...

گروزنی500

...

سیبری و خاور دور 1000

12

پالایشگاههای عمده:

آنگارسک530

...

اومسک240

...

اوکراین 500

6

پالایشگاههای عمده:

کرمنچوگ240

...

آسیای مرکزی 400

5

پالایشگاههای عمده: کراسنوودسک 150

...

جدول 11

شوروی: برآورد تولید محصولات نفتی

1965

1970

1974

1975

مجموع 50/3

00/5

70/6

20/7

گازولین (بنزین)73/0

05/1

45/0

55/1

نفت مصرف خانگی135/0

42/0

50/0

53/0

گازوئیل98/0

45/1

90/1

05/2

روغن ماشین آلات 13/0

18/0

25/0

26/0

ص: 714

مواد دیگر213/1

90/1

60/2

81/2

1. شامل سوخت جت

2. شامل نفت سوختی اضافی، آسفالت، واکس، کوک نفتی و غیره

جدول 12

شوروی: مصرف محصولات نفتی

1965

1970

1974

1975

مجموع113/3

45/4

00/6

45/6

گازولین (بنزین) 70/0

98/0

33/1

40/1

نفت سفید33/0

38/0

45/0

50/0

گازوئیل 83/0

22/1

58/1

70/1

روغن موتور13/0

18/0

24/0

25/0

مواد دیگر14/1

69/1

40/2

60/2

1. کمبودی که در مقایسه با جدول 3 وجود دارد در نتیجه احتساب نفت از دست رفته خام بین چاه و نفت بود و علاوه بر آن

در نتیجه کم کردن گاز و به هدررفتن آن در پالایشگاه به دست آمده است.

جدول 13

شوروی: حمل و نقل نفت خام و محصولات نفتی1

سال

خط لوله

ریل

رودخانه

مجموع

1965

51/4

44/4

50/045/9

1970

80/6

06/6

67/0

35/13

1971

05/7

46/6

70/0

21/14

1972

77/7

81/6

67/0

25/15

1973

43/8

21/7

68/0

32/16

1974

94/9

هیچ چیز

هیچ چیز

هیچ چیز

1. دربر گیرنده حمل و نقل وسیله تانکرهای نفتی چرخدار که در اینباره اطلاعاتی در دست نیست.

جدول 14

شوروی: شبکه خطوط لوله گاز و نفت

سال

نفت خام و محصولات نفتی گاز طبیعی

1965

2/28

8/41

1970

4/37

5/67

1971

0/41

5/71

1972

9/42

7/77

1973

2/47

5/83

1974

0/53

1/92

1975

5/57

4/99

جدول 15

شوروی: خلاصه تجارت نفتیمیلیون بشکه در روز

صادرات

نفت خام

محصولات نفتی

مجموع

1965

87/0

41/0

28/1

1970

34/1

58/0

92/0

1971

50/1

61/0

11/2

1972

52/1

62/0

14/2

1973

71/1

67/0

38/2

1974

61/1

73/0

34/2

1975

86/1

74/0

60/2

واردات

1965

...

04/0

04/0

ص: 715

1970

07/0

02/0

09/0

1971

10/0

03/0

0013

1973

26/0

03/0

29/0

1974

09/0

02/0

11/0

1975

13/0

02/0

15/0

جدول 16

شوروی: تجارت خارجی در نفت1 هزار بشکه در روز

1965

1970

1974

1975

19802

صادرات 1280

1920

2340

2600

2700

به کشورهای کمونیستی 580

1010

1440

1550

1800

اروپای شرقی 450

805

1180

1260

1500

کوبا95

120

155

160

200

یوگسلاوی 20

55

75

90

70

دیگران 15

30

30

40

30

به کشورهای غیرکمونیستی 700

910

900

1050

900

اروپابی غربی 455

760

750

880

700

فنلاند90

155

180

175

هیچ چیز

فرانسه 30

50

30

70

هیچ چیز

ایتالیا145

205

135

135

هیچ چیز

سوئد55

95

60

70

هیچ چیز

آلمان غربی 60

125

125

150

هیچ چیز

دیگران 75

130

220

280

هیچ چیز

خاورمیانه و نزدیک45

60

30

45

20

مصر15

30

4

5

هیچ چیز

یونان 25

20

20

38

هیچ چیز

دیگران 5

10

6

2

هیچ چیز

افریقا20

25

23

20

30

غنا12

10

6

3

هیچ چیز

مراکش8

14

13

13

هیچ چیز

دیگران ...

1

4

4

هیچ چیز

آسیا125

60

52

60

30

هندوستان 28

5

20

25

هیچ چیز

ژاپن 78

54

25

26

هیچ چیز

دیگران 19

1

7

9

هیچ چیز

آمریکای لاتین 55

...

25

30

20

آرژانتین 8

...

...

...

...

برزیل 47

...

25

30

20

آمریکای شمالی ...

5

20

15

100

کانادا...

...

3

5

...

ایالات متحده آمریکا...

5

17

10

100

صادرات شوروی به کشورهای دارای ارز معتبر470

640

620

770

700

به میلیون دلار آمریکا

ارز معتبر دریافتی 230

405

2560

3180

هیچ چیز

هزار بشکه در روز

واردات 40

90

110

150

300

عراق ...

...

78

108

هیچ چیز

لیبی ...

...

...

...

هیچ چیز

مصر...

40

3

5

هیچ چیز

سوریه ...

...

7

...

هیچ چیز

رومانی330

11

9

10

هیچ چیز

ص: 716

دیگران 10

39

13

27

هیچ چیز

1. شامل نفت خام و محصولات نفتی

2. برآورد شده

3. فقط محصولات نفتی

جدول 17

شوروی: تجارت خارجی در گاز طبیعیمیلیون متر مکعب در روز

1965

1970

1974

1975

19801

صادرات 1/1

0/9

5/38

0/53

160

به اروپای شرقی1/1

4/6

4/23

0/31

90

بلغارستان ...

...

8/0

2/3

17

چکسلواکی...

7/3

9/8

1/10

22

آلمان شرقی...

...

9/7

1/9

18

مجارستان...

...

...

7/1

11

لهستان 1/1

7/2

8/5

9/6

16

رومانی...

...

...

...

6

به اروپای غربی...

6/2

1/15

0/22

70

اطریش...

6/2

8/5

1/5

8

فنلاند...

...

2/1

0/2

3

فرانسه ...

...

...

...

11

ایتالیا...

...

2/2

4/6

20

آلمان غربی...

...

9/5

5/8

28

واردات...

7/9

7/32

0/34

40

افغانستان ...

1/7

8/7

8/7

11

ایران ...

6/2

9/24

2/26

29

تجارت خالص1/1

7/0-

8/5

0/19

120

1. برآورد شده


گزارش سالانه CERP پیرامون روابط با کشورهای کمونیستی

سند شماره (2)

از: بخش سیاسی، جان د. استمپل سری غیرقابل رؤیت برای بیگانگان

به: مندرجه در فهرست توزیعتاریخ: 5 آبان ماه 1356

موضوع: گزارش سالانه CERP پیرامون روابط با کشورهای کمونیستی

گزارش سالانه روابط ایران با کشورهای کمونیستی (0002(CERP باید در تاریخ 24 آبان ماه 1356

به واشنگتن ارسال گردد. به منظور ارسال به موقع، نامه هوایی باید توسط پست 20 آبان ماه فرستاده شود.

سال گذشته سفارت در ارائه این گزارش سه ماه تأخیر داشت. در سال جاری امیدواریم که این وضع بهبود

عمده ای یافته باشد.

ماهیت این گزارش لزوم هماهنگی با عناصر مختلف نمایندگی و نیز کنسولگریها را که ممکن است با

فعالیتهای کمونیستی در منطقه خود آشنایی بیشتری داشته باشند ایجاب می نمایند. بخشهای سیاسی و

سیاسی نظامی آن بخش از گزارش را که مربوط به مسائل سیاسی، سیاسی نظامی، عضویت حزبی

کمونیستی محلی و روابط دیپلماتیک و کنسولی است تهیه خواهند کرد.

دفتر حفاظت منافع آمریکا نیز بخشهای مربوط به مبادله فرهنگی و آموزشی را تهیه می نماید. بخش

اقتصادی نیز در مورد مسائل اقتصادی و مادی گزارش خواهد نمود. کنسولگریها نیز می توانند در مورد

ص: 717

این گزارشها، گزارش یا اظهار نظر نمایند.

به پیوست نسخه هایی از دستورالعمل سال جاری ارسال می گردد؛ اکثر بخشها، مرجعهای پیشین را

حتماً در اختیار دارند.

در صورت لزوم و در صورتی که آنها را در اختیار نداشته باشند، در بخش سیاسی نسخه هایی از آن

موجود است. گزارش مربوط به سال گذشته یعنی الف 7 مورخ 22 دی ماه 1356 باید در بر گیرنده تمام

موارد باشد. در بسیاری از موارد می توان از آن به عنوان یک مرجع استفاده کرد و از آنجا که گزارش سال

گذشته 2 صفحه بیشتر از مورد لزوم بود، ما امیدواریم که مسئولین هر بخش گزارشات خود را 20 درصد

کمتر نمایند. پیش نویسهای اولیه باید تا پایان وقت اداری 15 آبان به بخش سیاسی ارسال گردد.

ضمیمه ها: الف) استفاده اداری محدود دولت به شماره 249989، ب) سری غیر قابل رؤیت برای

بیگانگان. دولتی. الف 7 مورخ 22 دی ماه 1356 (فقط برای اصفهان)

توزیع: بخش اقتصادی ر. بروین / س. تیلور، کنسولگری آمریکا در اصفهان

بخش سیاسی نظامی رابرت / ا. مارتین، کنسولگری آمریکا در تبریز

دفتر حفاظت منافع آمریکا جک شلنبرگر، کنسولگری آمریکا در شیراز

یا جیمز هیگهام / لاری لارکین

از: وزارت امور خارجه در واشنگتن دی. سی.محرمانه

به: 002CERP روابط با کشورهای کمونیستیتاریخ 26 مهر 1356

1 این پیام بدوی، راهنماییهای وزارتخانه محتوی مرجع الف در مورد تهیه بخشهای یک و چهارم

002 CERPمی باشد. به واحدها یادآوری می شود که تاریخ معین جهت دریافت گزارشها توسط

وزارتخانه، همان تاریخ 24 آبان ماه است. ارسال گزارش پس از تاریخ تعیین شده در مفید واقع شدن آن

محدودیت ایجاد خواهد نمود.

2 بخش یکم. «ارزیابی روابط سیاسی، اقتصادی، نظامی، »تغذیه اصلی نشریات سالانه «فعالیتهای

کمکی و تجاری کشورهای کمونیستی در کشورهای رو به رشد جهان آزاد» را فراهم می آورد. در تحقق

بخشیدن به شرایط این بخش از CERP 002 واحدها باید به یاد داشته باشند که وزارتخانه ترجیح

می دهد فشرده وقایع و اطلاعات را بدست آورد و به گزارش مفصل پیرامون موارد موجود نیازی ندارد.

چون CERP 002 جایگزین گزارش هشدار دهنده در موارد رخدادهای مهم سیاسی، اقتصادی، نظامی

یا فرهنگی نخواهد شد. وقایع و رخدادهای مهم باید به محض وقوع تعبیر و تفسیر و گزارش شوند.

3 اطلاعات که در بخش اول ارائه می گردند باید دارای طبقه بندی شامل سری غیر قابل رؤیت برای

بیگانگان باشند. لطفا مشخص کنید که مثلاً پاراگرافی دارای طبقه بندی متفاوت با طبقه بندی کلی گزارش

می باشد. هرچه اهمیت طبقه بندی کمتر باشد بهتر است. واحدها به منظور تهیه بخش یکم می توانند از

کتابچه اطلاعاتی ER77 10138 تحت عنوان «کمکهای کمونیستی به کشورهای رو به رشد جهان آزاد در

سال 1976» استفاده نماید.

4 در سال گذشته واحدها از طریق آن دسته از مقامات سفارت شوروی که در کشور میزبان حاضر

شده بودند اطلاعاتی در مورد برنامه های کمکی ارائه نمایند، توانسته بودند در مورد برنامه های اقتصادی

ص: 718

شوروی اطلاعات با ارزشی بدست آورند. دیگر واحدها نیز با در نظر گرفتن شرایط و محدودیتهای کشور

میزبان می توانند به همین منظور با نمایندگان شوروی و دیگر کشورهای کمونیستی ایجاد ارتباط مستقیم

بنمایند.

5 بخش یکم. «ارزیابی روابط سیاسی / اقتصادی / نظامی» را تنها در آبیجان، ابوظبی، آکرا، آدیس

آبابا، الجزیره، امان، آنکارا، آتن، باماکو، بانجول، بیسائو، چ، بوگوتا، برازیلیا، بوئنوس آیرس، بوجومبورا،

قاهره، کاراکاس، کلمبو، کوناکری، کوتونو، داکا، داکار، دمشق، دارالسلام، جاکارتا، فریتاون، جورج تاون،

اسلام آباد، کابل، کاتماندو، خارطوم، کیگالی، کینگ استون، کینشازا، کوالالمپور، کویت، لاگوس، لاپاز،

لیبرویل، لیما، لومه، لوکازا، منامی، موگادیشو، ماپوتو، مکزیکوسیتی، مونرویا.، مونته ویدئو، نایروبی،

نجامنا، دهلی نو، نیامه، نوآک شوت، اوگادوگو، پورت لوئیس، کیتو، رباط، رانگون، صنعا، سانتیاگو، سان

خوزه، سنگاپور، آنتاناناریو، تهران، تریپولی، تونس، والتا، یاانونده، باید تهیه نمایند.

6 به طور مختصر روابط سیاسی، اقتصادی، نظامی را که در طول سال بین کشور میزبان و جهان

کمونیست پدید آمده در رابطه با منافع آمریکا مورد تجزیه و تحلیل و ارزیابی قرار دهید. این خلاصه مرور

باید تغییرات، تمرکز، روند و دورنمای فعالیت کمونیستی را نیز در نظر بگیرد. اطلاعات ویژه زیر در

صورتی که با کشور مورد نظر ارتباط داشته باشد و یا موجود باشد در رابطه با برنامه کمک های اقتصادی و

نظامی کمونیستی ارائه گردد. (در صورت امکان این اطلاعات را به صورت جدول ارائه نمایید).

کمک اقتصادی

ارزش کلی به دلار و فهرست پروژه هایی که بر اساس قراردادهای جدید کمکی کمونیستی از نظر

مالی در سال مزبور تأمین خواهد شد.

پیشرفت برنامه و پروژه در رابطه با قراردادهای قدیمی و حاضر شامل ارزش تحویل تقریبی به دلار

در طول سال.

تعداد تکنیسینهای اقتصادی کمونیستی در کشور میزبان و در صورت امکان با مشخص شدن کشور

کمونیستی و پروژه مربوطه هر تکنیسین.

تعداد و تخصص دیگر تکنسینهای کمونیست مانند پزشکان، معلمین، مستشاران دولتی و غیره که

هزینه های مالی آنها از طریق برنامه های کمکی تأمین نمی گردد.

حقوقی که از طرف دولت میزبان به تکنیسینهای کمونیست پرداخت می شود.

تعداد و پرسنل کشور رو به رشد که جهت طی دوره آموزشی فنی رهسپار کشور کمونیستی می شوند.

البته با در نظر گرفتن کشور کمونیستی مقصد، تخصص، مدت یا دوره آموزش.

کمک نظامی

ارزش قراردادهای کمک نظامی کمونیستی به دلار و نوع تجهیزاتی که تحویل داده خواهد شد.

جزئیات مربوط به ارزش و نوع تجهیزات نظامی تحویلی در سال مزبور.

تعداد مستشاران و تکنیسینهای نظامی کمونیست در کشور میزبان.

تعداد پرسنل کشور رو به رشد که جهت طی دوره آموزشی به کشور کمونیستی خواهند رفت.

ص: 719

هزینه ای که کشور میزبان باید در قبال خدمات و آموزش فنی نظامی کمونیستی متقبل شود.

تجارت

حجم صادرات به کشور کمونیستی و واردات از کشور کمونیستی (و ترکیبات آنها)

شرایط قراردادهای جدید و موجود تجاری با کشورهای کمونیستی شامل مدت و شرایط دیگر (از

قبیل ارز معتبر یا قرارداد معافیت دوجانبه)

7 موفقیت و یا شکست برنامه های کمونیستی از قبیل مشکلات اجرایی پروژه، موفقیت و یا شکست

مذاکرات و اهمیت و اهداف کمیسیونهای بین دولتین را ارزیابی نمایید.

8 علاوه بر نیازهای بخش چهارم الف که در مرجع الف بدانها اشاره شده، پیرامون مطالب زیر نیز

گزارش دهید:

تعداد دانشجویان آکادمیک جدیدی که جهت طی دوره های آموزشی هر سال وارد یک کشور

کمونیستی می شوند.

تعدادی که دائماً به کشور خود باز می گردند.

تعداد دانشجویان کشورهای رو به رشدی که در پایان هر سال در کشور کمونیستی به سرمی برند.

ونس


روابط ایران با کشورهای کمونیستی 002 CERP

تاریخ: 22 دی 1356سری / غیر قابل رؤیت برای بیگانگان

از: سفارت آمریکا در تهران به: وزارت امور خارجه

عطف به: (الف) 75 تهران الف 238، (ب) 76 وزارتخانه 249135

موضوع: روابط ایران با کشورهای کمونیستی 002 CERP

خلاصه: (آغاز خیلی محرمانه) افزایش تشنج نشانگر آغاز روابط ایران با شوروی بود و در صمیمیت

بیشتر روابط ایران و شوروی در سال 1976 هویداست. روابط ایران با دیگر کشورهای کمونیستی هنوز

هم مانند سال پیشین است ؛ یعنی از نظر محتوی کم اهمیت لیکن از نظر شکل ظاهری با اهمیت است و به

دید و بازدیدها ختم می گردد. در سال 2534 میزان کلی تجارت ایران با کشورهای کمونیستی شاهد

افزایش ناچیزی بود که علت آن نیز کاهش واردات این کشور از چین و شوروی می باشد لیکن تجارت با

اروپای شرقی افزایش فاحشی یافت و پروتکلهای اقتصادی منعقده در سال 1355 با تمام کشورهای

کمونیستی نشان دهنده افزایش در تجارت و کمکهای اقتصادی و فنی بود ؛ لیکن معادل روابط ایران با

کشورهای غربی و بخصوص آمریکا، فرانسه و آلمان غربی نمی باشد. ایران 680 میلیون دلار قبل از

واردات خود به کشورهای اروپای شرقی اعتبار داد بخش اعظم تجارت خود را نیز بر اساس «موازنه

حساب» انجام داد. شورویها نیز یک پروژه کارخانه آلومینیم به فهرست چشمگیر پروژه های اقتصادی

خود در ایران افزودند. قرارداد تسلیحاتی که با شوروی در ماه نوامبر منعقد گردید نشانگر تداوم حضور

نظامی شوروی از جنبه تجهیزات و تکنسینها می باشد. ایران به دنبال ملاقات فیدل کاسترو با یکی از

رهبران کمونیست ایران، در اروپا با کوبا قطع رابطه نمود، لیکن روابط وی با دیگر کشورهای کمونیستی

توأم با ثبات است. در سال 1976 روابط فرهنگی آن کشور با بلوک کمونیستی از تأثیر کمتری برخوردار

ص: 720

است. (پایان خلاصه)

ضمائم:

الف: حضور شوروی در ایران.

ب: جدول 1 تجارت ایران با کشورهای کمونیستی در سه سال گذشته 25342532 (1 فروردین

1352 تا 29 اسفند 1355)

ج: جدول 2 تجارت ایران (از نظر کالاهای مهم) با کشورهای کمونیستی اصلی در سال 2534.

ارزیابی روابط سیاسی اقتصادی

شوروی

تغییر روابط سیاسی اقتصادی ایران با جهان کمونیستی از زمان ارائه گزارش سال قبل (نامه هوایی

مرجع)، وخامت یافتن روابط سیاسی ایران و شوروی بود، علت آن نیز این بود که ایران فکر می کرد که به

خاطر روابط صمیمانه اش با آمریکا از طرف شوروی تحت فشار قرار گرفته است. در پایان سال و در

نتیجه اعاده یکی از خلبانان روسی که هواپیمای غیر نظامیش در ایران به زمین نشسته بود، این روابط

دستخوش بهبود گشت. به همین ترتیب روابط ایران و چین نیز قدری بهبود یافته است و رسانه ها و مقامات

دولتی ایران نیز از واقعیت حمایت چین از سیاستهای امنیتی ایران در خلیج فارس و پیشنهاد آن در مورد

تبدیل اقیانوس هند به صورت یک منطقه صلح، و تبدیل خاورمیانه به یک منطقه عاری از تسلیحات

هسته ای با تأیید سخن می راند.

شورویها ظاهراً طوری وانمود می کنند که از خرید روزافزون تسلیحات توسط ایران از آمریکا بسیار

نگران هستند. علیرغم تداوم همکاریهای اقتصادی شوروی و ایران که در آن یک قرارداد اکولوژیک

ثالث در مورد دریای خزر در سپتامبر 1975 منعقد گردید و وزیر دارایی ایران یعنی انصاری از مسکو در

سپتامبر 1976 دیدار به عمل آورد و به دنبال آن یک قرارداد 3 میلیارد دلاری پنج ساله تجاری بین

شوروی و ایران در اکتبر 1976 منعقد گردید و هفتمین اجلاس کمیسیون شوروی و ایران در اواسط نوامبر

برگزار شد ؛ مفسرین سیاسی شوروی در تمام طول تابستان و پائیز 1976 به ایران به عنوان بازیچه و دست

نشانده آمریکا و آلت دست امپریالیسم حمله می کردند. در بیست و پنجمین کنگره حزبی شوروی برژنف

از ایران صحبتی به میان نیاورد (و ایرانیها نیز آن را به یاد دارند) و در ماه مه سفیر شوروی از اینکه خطر

تروریسم در ایران را به شوروی ربط داده اند به رسانه های گروهی اعتراض نمود. (هنگامی که پلیس یک

مخفیگاه تروریستی را کشف نمود، عکسهایی از رهبران شوروی را در آنجا یافت.) از طرف دیگر ایرانیها

نیز در مورد تجهیز ناوگان پاسیفیک شوروی اظهار نگرانی کرده و حملات اجلاس غیر متعهدها در کلمبو

علیه ایران را نیز تحریکات شوروی به حساب آورده اند (تهران 9091 و 8931). علاوه بر این، ایران نیز

پیرامون قرارداد تسلیحاتی شوروی با عراق در سال 1976 که براساس آن شوروی تعهد کرده است که به

عراق بیش از مقدار تسلیحات خریداری شده توسط ایران از کشورهای غربی سلاح بدهد، تبلیغات

بسیاری به راه انداخته است. (در مورد قرارداد مزبور و یا میزان آن هنوز تأییدیه ای بدست نیامده است.)

آغاز بخش طبقه بندی نشده:

ص: 721

این رنجشهای سیاسی در گسترش تجارت دو جانبه پنج سال گذشته ممانعتی پدید نیاورده است.

مبادله تجاری پنج ساله ای که در ابتدا گمان می رفت معادل 1 میلیارد دلار باشد به سطح 6/1 میلیارد دلار

رسید و بر اساس قراردادی که اخیرا منعقد گردید دو برابر شده است. حدود یک میلیارد دلار از قرارداد

سال 1976 منحصر به صدور گاز از ایران به شوروی، به عنوان بخش عمده تعهدات پیشین ایران خواهد

بود. 2 میلیارد دلار دیگر شامل کالاهای ساخت ایران و ماشین آلات روسی، آهن، پولاد، مواد شیمیایی،

چوب، سیمان و کامیون بر اساس معاملات پایاپای خواهد بود. تجارت دوجانبه سال 2534 (که در 29

اسفند سال 1355 خاتمه یافت) معادل 402 میلیون دلار بود، در واقع 5/15 درصد بیش از میزان آن در

سال پیشین بود. میزان صادرات 232 میلیون دلاری آن کشور به شوروی 28 میلیون دلار افزایش یافت و

گاز طبیعی (120 میلیون دلار) نیمی از این صادرات را تشکیل می داد. لیکن، میزان واردات از شوروی

6/37 درصد کمتر بود که علت آن نیز 57 تا 70 درصد کاهش در واردات آهن، پولاد و ماشین آلات و

قطعات یدکی بودکه روی هم رفته نیمی از واردات سال 2535 را تشکیل می داد واردات مربوط به

پروژه های زیر در سال جاری ایرانی افزایش خواهد یافت.

آغاز محرمانه: کمکهای اقتصادی و فنی شوروی به اقتصاد ایران ادامه دارد، لیکن به علت فقدان

اطلاعات لازم نمی توان نسبت افزایش آن را در مقایسه با نفوذ غربی مشخص نمود. 75/ الف 169

سفارت گزارشی پیرامون گسترش کارخانه ذوب آهن آریامهر اصفهان از 750000 تن به 9/1 میلیون تن

ظرفیت ارائه داد. این پروژه شوروی از نظر ارزش و از نظر پرسنلی بزرگترین پروژه به حساب می آید.

ضمیمه 1 که به وسیله سازمان سیا تهیه شده جزئیات حضور شوروی در ایران را با تعیین محل و کار

مربوطه مشخص می کند. درگیریهای شوروی از نظر تکنیسین و در بعضی موارد تجهیزات (که میزان اعتبار

ارائه شده مشخص نیست) در رابطه با پنج واحد سردخانه، پروژه های پرورش ماهی، راه آهن، تأسیسات

برق رسانی، سیلوهای گندم، خانه های پیش ساخته، معادن، نیروگاهها و مدارس آموزش حرفه ای ادامه

می یابد. کارمندان مؤسسه، آموزشی که در مجاورت کارخانه ذوب آهن آریامهر تأسیس شده، روسی و

ایرانی هستند و در اواخر سال 1355 تعداد 200 نفر از 600 نفر آموزش بیننده، پاکستانی بودند که در

رابطه با پروژه ذوب آهن شوروی در آنجا آموزش می دیده اند. پروژه های اضافی و یا جدیدی که در رابطه

با هفتمین نشست کمیسیون شوروی و ایران در ماه نوامبر در تهران مطرح گردید عبارتند از: خط لوله دوم

گاز (ایگات 2)، کارخانه نیروی حرارتی 1260000 کیلو واتی در اهواز (ساختمان آن آغاز شده)، قرارداد

مربوط به احداث یک نیروگاه حرارتی در اصفهان و احداث مجتمع هیدروالکتریک در خداآفرین

رودخانه ارس و برقی شدن راه آهن تهران جلفا تبریز. به دنبال قرارداد سه جانبه گاز، منعقده در سال

1354 (75 تهران 11640)، یک قرارداد طراحی و مهندسی نیز امضاء گردید و در نتیجه آن شوروی در

احداث خط لوله و نیز تهیه کمپرسورها نقش خود را ایفا خواهد کرد. در ماه نوامبر، بین باریت ایران و سوت

متپروم اکسپورت قراردادی به امضاء رسید تا بر اساس آن یک کارخانه آلومینیوم سازی 000/500 تنی

به ارزش 600 میلیون دلار (76 تهران 11848) در ایران احداث گردد. مطبوعات ایران در ماه دسامبر،

قرارداد منعقده توسط شوروی را اعلام کردند که بر اساس آن شوروی تعهد کرده است که در ایجاد سازمان

عمران صنعتی و بازسازی به ارزش یک میلیارد دلار در منطقه صنعتی اسفراین به دولت ایران کمک کند.

هزینه های لازم برای ماشین آلات و تجهیزات شوروی از طریق قرارداد سه جانبه گازتوسط ایران تأمین

ص: 722

خواهد شد.

بخش اعظم تجارت دوجانبه که شامل جزئی از کمکهای فنی نیز می شود، بر اساس «معامله تهاتری»

بانک مرکزی انجام می شود. یکی از مقامات بانک مرکزی ایران گفت که در اواخر ماه اکتبر بر اساس اعتبار

شوروی، حساب تهاتری معادل 60 میلیون دلار بوده است. عدم موازنه 7 میلیون دلاری نیز سبب خواهد

شد که در تصحیح ارز معتبر مشکلاتی پدید آید، ولی شوروی به کرات اجازه داده است که قروض ایران از

طریق صدور گاز از بین برود. در ماه اکتبر بانک مرکزی ایران اجازه داد که قروض روی هم انباشته شود،

چون قرارداد مزبور بهره ای معادل 2درصد را مجاز دانسته و شوروی نیز پیرامون این مسئله پافشاری

چندانی ننموده است.

روابط نظامی ایران و شوروی

آغاز بخش سری/ غیر قابل رؤیت برای بیگانگان:

قرارداد تسلیحاتی منعقده بین دولت ایران و شوروی در پایان نوامبر 1976 قابل توجه بسیار است.

ارزش این قرارداد به دلار آمریکا معادل 528 میلیون دلار است و دولت ایران متعهد شده که آن را به

صورت ارز معتبر بپردازد. قبل از تحویل پول پرداخت نخواهد شد و کل ارزش قرارداد نیز در شانزده قسط

فصلی پرداخت خواهد شد. یک قرارداد پایاپای گاز و نفت در سالهای آتی منعقد خواهد گردید. تحویل

بعضی از تجهیزات در سال 1976 آغاز و در سال 1979 به پایان خواهد رسید. تحویل این تجهیزات از

منبع تولیدات جدید خواهد بود.

انواع تجهیزات تحویلی به شرح زیر است: (الف) نفربرهای زرهی (A.P.C) بنابه گزارشها این

وسیله های نقلیه همان پی ام پی 1 های شوروی هستند که دو درب در عقب و دو درب در بالا دارند. هر

نفربر دارای یک دستگاه تفنگ 73 میلیمتری است که موشکهای پره دار شلیک می کند. علاوه بر این هر

یک از آنها دارای یک موشک ضد تانک مشابه 1166 می باشند که در بالای نفربرها تعبیه شده است. هر

نفربر دارای سه خدمه اصلی (فرمانده، راننده و توپچی) است، معمولاً هشت نفر نیروی پیاده را می تواند در

خود حمل کند. (ب) «استرلا» (یا سام 7) موشک سام حمل شونده بر روی شانه از نوع 2 ام دارای اشعه

مادون قرمز سردار نوع جدید. (ج) کامیونهای مخصوص حمل و نقل تانک، که پانصد دستگاه از آنها که

احتمالاً از نوع مار هستند به این کشور تحویل داده خواهد شد. (د) توپهای 130 میلیمتری با مقدار زیادی

مهمات. (ه) چند وسیله نقلیه تاکتیکی هشداردهنده نیروی دریایی. (و) قطعات یدکی، سیمولاتورها،

اهداف و خط پشتیبانی نیز در اجناس تحویلی وارد خواهند شد.

برنامه کمک نظامی شوروی در ایران مسئولیت آموزش ایرانیها را در تعمیر و نگهداری تجهیزات حمل

و نقل و مهندسی روسی داده شده به نیروهای مسلح شاهنشاهی ایران بر اساس قراردادهای پیشین

شوروی و دولت ایران، به عهده دارد. بنا به گزارشها هر پرسنل آموزش دهنده روسی که بخواهد بر اساس

قراردادهای جدید به افراد ایرانی آموزش دهد علاوه بر احتساب خرج رفت و آمد به شوروی ماهانه

1500 دلار هزینه لازم دارد.

در حال حاضر حدود 120 متخصص نظامی شوروی از طریق برنامه کمک نظامی شوروی در ایران به

سر می برند. آنها در مکانهایی از قبیل کارخانه بابک (پروژه تعمیر و نگهداری وسائط نقلیه در حومه

ص: 723

تهران)، مرکز توپخانه اصفهان و گروه لجستیکی نیروی زمینی شاهنشاهی ایران به کار مشغول هستند.

جمهوری خلق چین آغاز خیلی محرمانه:

روابط ایران و چین هم هنوز هم ناشی از نگرانی دولت ایران در رابطه با شوروی است. درگیری ایران

در رقابت بین چین و شوروی شامل کنار گذاشتن محتاطانه چین در برابر عظمت شوروی است. سمبل

افزایش هماهنگی سیاسی بین ایران و چین بازدید 21 ژوئیه تا 2 اوت شاهزاده اشرف از چین می باشد

(تهران 8085). شاهزاده در این سفر از اهمیت بسیار برخوردار بود و موفق شد به عنوان اولین فرد خارجی

از سال 1949 به این سو، از تبت دیدار نماید. بسیاری از ناظران این سفر را نوعی ضد تعادل در مقایسه با

سفر نخست وزیر هویدا و ولیعهد رضا به مسکو می دانند و واضح است که ایران آگاهانه سعی کرده است در

روابط خود با دو قدرت بزرگ کمونیستی در سالهای گذشته نوعی تعادل پدید آورد. از طرف دیگر، این

سفرها دارای ارمغان چندانی نبوده است. در رابطه با هیئت تجاری ایران که در ماه ژوئن به چین گسیل شده

بود قراردادی امضاء گردید و بر اساس آن در تجارت دوجانبه 30 درصد افزایش پدید خواهد آمد.

صادرات ایران، نفت، محصولات شیمیایی و مواد غذایی مشخص گردید؛ چین نیز به این کشور

منسوجات، محصولات کاغذ، ابزار ماشین آلات و پولاد خواهد فروخت. تجارت دوجانبه با سطح 1/84

میلیون دلار در سال 2534 معادل 33 درصد کاهش یافت که ناشی از کاهش 79 تا 3 میلیون دلاری

واردات آهن و پولاد ایران بوده است. صادرات پنبه ایران از سطح 4/20 میلیون دلار به سطح 4/22

میلیون دلار رسید. این تجارت نیز بر اساس «حساب تهاتری» انجام می گیرد و تفاوتها نیز به دلار پرداخت

می گردد.

کشورهای اروپای شرقی آغاز بخش محرمانه:

دیدارهای رسمی که بین این کشور و کشورهای اروپای شرقی انجام شد سبب انعقاد پروتکلهای

تجاری با بلغارستان، چکسلواکی جمهوری دموکراتیک آلمان، مجارستان، لهستان و رومانی گردید و

موجب شد که دولت ایران قبل از مبادرت به ورود کالاها اعتبار صادر نموده و همکاریهای فنی و اقتصادی

با ایران را تسریع بخشد. تمام پروتکلها خواستار افزایش چشمگیر در سطح تجارت دوجانبه گردیدند. در

صورت بروز مشکلاتی از قبیل تبدیل ارز ایران می تواند از نظر مواد غذایی و مصنوعات به این کشورها

متکی باشد چون معاملات تجاری به صورت تهاتری انجام می شود. تجارت دوجانبه ایران با شش کشور

مزبور در سال 2534 شاهد 96 درصد افزایش بود (یعنی از 5/200 میلیون دلار به 5/393 میلیون دلار

رسید). عدم موازنه نیز در رابطه با ایران رو به وخامت نهاد و از نسبت 14/3 به 17/5 در سال 2534 رسید. اما

تمام این کشورها علاوه بر این بار دیگر در نمایشگاه تجاری بین المللی ایران شرکت جستند.

بلغارستان: در نهمین اجلاس کمیسیون مشترک ایران و بلغارستان در زمینه همکاریهای فنی و

اقتصادی که در صوفیه صورت گرفت، تسلیمی، وزیر بازرگانی دولت ایران، پروتکلی را امضاء کرد که کمی

بعد از آن هنگام سفر رئیس جمهور تودورف به تهران همین پروتکل بار دیگر امضاء گردید. گذشته از

فهرست پروژه های متعددی که در ایران با همکاری بلغارستان احداث می گردد، مهمترین این پروژه ها

شامل افزایش تجارت دوجانبه از سطح 60 میلیون دلار در سال 1355 به 130 میلیون دلار در سال

ص: 724

1356 می باشد و علاوه بر این دولت ایران در رابطه با یک مجتمع کشاورزی، اعتباری معادل 150 میلیون

دلار صادر کرده است تا گوشت تازه، پنیر و تخم مرغ در دراز مدت به ایران صادر شود. امکان دارد که

دولت ایران به طور مساوی در سهام این مجتمع کشاورزی شرکت نماید.

چکسلواکی: تجارت دوجانبه که قبلاً معادل 8/54 میلیون دلار بود، در سال 2534 شاهد 41 درصد

افزایش بود و ماشین آلات، آهن و پولاد صادرات مهم این کشور را به ایران تشکیل می داد. پروتکلی که در

ماه ژوئن 1976 منعقد گردید خواستار 55 درصد افزایش در سطح تجارت دوجانبه که معادل 100

میلیون دلار است برای سال آتی گردید. کارخانجات چکسلواکی 60 درصد صادرات این کشور به ایران

را به خود اختصاص داده اند. پس از آن یک هیئت نمایندگی چکسلواکی به منظور بالا بردن همکاری در

زمینه کشاورزی به ایران سفر کرد و بعدها رئیس جمهور استروگال همراه یک هیئت اقتصادی بزرگ به این

کشور سفر نمود. مهمترین واقعه ای که در روابط دو کشور روی داد، قرارداد 12 نوامبر بود که از طریق آن

ایران می بایست سالانه 6/3 میلیارد متر مکعب گاز طبیعی از سال 1981 به این کشور بفروشد. به همین

دلیل چکسلواکی نیز در قرارداد سه جانبه گاز ایران عضو گردید (به 76 تهران 11575 مراجعه نمایید).

جمهوری دموکراتیک آلمان: اولین ملاقات کمیسیون مشترک همکاریهای اقتصادی، تکنولوژیکی و

علمی در ماه سپتامبر در برلن صورت گرفت. نجم آبادی وزیر صنایع و معادن سرپرستی هیئت ایرانی را به

عهده داشت و این ملاقات به دنبال سفر ریاست شورای وزیران آلمان شرقی سیندرمان در دسامبر 1975

(75 تهران 11767) و سفر هیئت نمایندگی این کشور به سرپرستی ریاست دولت و ریاست کمسیون

برنامه ریزی آلبرشت در آوریل 1976 به ایران صورت گرفت. پروتکل ماه سپتامبر گذشته از مسائل دیگر

خواستار صدور کالاهای یخزده توسط قطار از آلمان شرقی و کمک این کشور در احداث چند سردخانه

در ایران گردید. در آن زمان IDRDبا شرکت زایس آلمان شرقی قراردادی در زمینه همکاری در تولید

وسایل دقیق میکروسکوپ در ایران منعقد گردانید لیکن تجارت دوجانبه این دو کشور دارای اهمیت

چندانی نیست و در سال 2534 معادل 1/12 میلیون دلار می باشد.

مجارستان: پوجا، وزیر خارجه مجارستان در ماه فوریه به ایران سفر کرد و قراردادهایی در زمینه

همکاریهای فرهنگی و تجاری امضاء کرد. (76 تهران 954) قرار است مجارستان در چند پروژه

کشاورزی ایران همکاری نماید. تجارت دوجانبه که قبلاً 4/58 میلیون دلار بود در سال 2534 معادل 81

درصد افزایش یافت.

لهستان: به دنبال سفر ماه آوریل معاون وزیر تجارت بین المللی کاستجوسکی، وزیر کشتیرانی و

تجارت اولزوسکی در ماه دسامبر به سرپرستی هیئتی در اجلاس مشترک وزیران دو کشور شرکت جست.

پروتکل اقتصادی منعقده، قرارداد سه ساله پیشین را تمدید نموده و به همکاری با ایران و بازارهای

کشور ثالث تأکید بسیار نهاد. مشارکت لهستان در صنعت ایران شامل منسوجات، کشتی سازی، معادن

زغال سنگ و مواد پتروشیمی می باشد. بنا به گزارشها لهستان 250 دستگاه اتوبوس و 20000 دستگاه

یخچال از ایران خریداری نموده است. در سال 2534 قبل از مبادرت به ورود کالاهای ایران 100 میلیون

دلار اعتبار (با نرخ 6 درصد) به این کشور داد و برای سال 2535 نیز 100 میلیون دلار اعتبار دیگر در نظر

گرفت.

رومانی: به عنوان یکی از مهمترین طرفهای تجاری ایران در اروپای شرقی، روابط اقتصادی این کشور

ص: 725

در سال گذشته توأم با فعالیت بسیار چشمگیری بود. ایران 420 میلیون دلار اعتبار ما قبل واردات با نرخ

25/5 درصد بهره صادر نمود. در هنگام سفر رئیس جمهور چائوشسکو در اواخر سال 1355 شاه بر

اساس یک تصمیم سیاسی تمام امتیاز 6 میلیون دلاری خرید واگنهای قطار را به رومانی اعطا کرد (57

تهران 11785) به دنبال سفر نخست وزیر مانسکو (76 تهران 5357) در ماه نوامبر دوازدهمین اجلاس

گردید. پروتکل منعقده خواستار افزایش تجارت دوجانبه به سطح 700 میلیون دلار در سال 1356 و یک

میلیارد دلار در سال 1359 گردید که شامل بسیاری از کالای رومانی و نفت ایران که در ازای آنها بود

می شد. قرار شد که رومانی در رابطه با چند پروژه از قبیل موتورهای الکتریک، کارخانه سیمان، کارخانه

کربنات سدیم و برق رسانی، با این کارخانه در ایران همکاری نماید. تجارت دوجانبه به استثناء نفت به

سطح 149 درصد یعنی 4/177 میلیون دلار در سال 2534 رسید و این کشور را در زمره دومین کشور

بزرگ دارای رابطه تجاری با ایران بعد از شوروی قرار داد.

آغاز بخش خیلی محرمانه: روابط ایران با نیروهای ضعیفتر کمونیستی، مشابه روابط این کشور در

سال گذشته است. در ماه ژانویه معاون وزیر خارجه ویتنام شمالی یک سفر حسن نیت به ایران انجام داد

لیکن در زمینه برقراری روابط دیپلماتیک توافقی صورت نگرفت. درباره همکاریهای نفتی توافق گردید

لیکن از جزئیات آن اطلاعی در دست نیست. گزارش مطبوعات در ماه ژوئن حاکی از آن بود که DIRK

100 دستگاه برنجکاری به ایران خواهد فروخت. پروتکلی که در اواسط سال 1975 امضاء گردید، بر

حسب اتفاق نتوانست 200 میلیون دلار اعتبار جنجال برانگیز را تولید نماید (76 تهران 10092). در ماه

اوت هویدا، نخست وزیر ایران به مغولستان سفر کرد و با یک قرارداد گسترش همکاریهای اقتصادی

تجاری، علمی و فنی به ایران بازگشت.

آغاز بخش طبقه بندی نشده: تجارت کلی با کشورهای کمونیستی به استثنای نفت و کالای تجاری

(جزئیات نامعلوم) در سال 2534، 7/9 درصد افزایش و به سطح 5/880 میلیون دلار رسید. واردات

ایران 9/3 درصد و صادرات آن 1/22 درصد افزایش یافت لیکن از نظر نسبی این تجارت دوجانبه مرکب

کاهش پیدا کرد. کالاهای وارداتی ایران از کشورهای کمونیستی تنها 85/4 درصد کل واردات ایران را

تشکیل داد که در سال 2533 معادل 2/8 درصد بود. اهمیت نسبی این کشورها به عنوان بازار صادرات

ایران از 3/36 درصد به 6/42 درصد افزایش یافت. جزئیات مربوط به این تجارت و کالاهای اصلی در

جدولهای ضمیمه ب و ج آمده است.

II عضویت در حزب کمونیست محلی

در اطلاعات تهران الف 171 تغییری پدید نیامده و اظهارنظرها نیز به جای خود باقی است.

III روابط دیپلماتیک، کنسولی و نمایندگی تجاری با کشورهای کمونیستی

آغاز بخش خیلی محرمانه: بدون تبلیغات در مورد ملاقات فیدل کاسترو با ایرج اسکندر (اسکندری

م) دبیر کل تحت پیگرد قانونی حزب توده (کمونیستی)، ایران در 7 آوریل 1976 با کوبا قطع رابطه نمود.

علت این قطع رابطه نیز نه تنها ملاقات کاسترو اسکندر، بلکه ناخشنودی شاه از نقش کوبا در آنگولا و

عصیان ظفار بود.

ص: 726

IV مبادلات فرهنگی و آموزشی

آغاز بخش محرمانه: روابط فرهنگی فی مابین ایران و کشورهای کمونیستی از فعالیت و اهداف

چندانی برخوردار نیست، اهمیت این روابط در سال 1355 کمتر از سالهای قبل بود.

مبادلات فرهنگی و آموزشی این کشور با شوروی بیش از روابط آن با دیگر کشورهای کمونیستی

حائز اهمیت است، لیکن مبادلات این کشور به شوروی نیز دارای محدودیتهایی می باشد. شوروی مجاز

نیست که به یک برنامه مهم فرهنگی مداوم در ایران مبادرت ورزد. وابسته فرهنگی شوروی در مقام شکوه

به ریاست امور فرهنگی سفارت گفت که او سعی کرده بود به منظور ایجاد یک مرکز فرهنگی یک ساختمان

را خریداری یا اجاره نماید و حتی حاضر شده بود که تسهیلات موجود خود را تعمیر نموده بهبودی در

وضع آنها پدید آورد، لیکن به وی اجازه این کارها داده نشد.

برنامه فرهنگی وی شامل چند فیلم کلاسهای زبان روسی که در آن فقط چند نفر که اکثر آنها از اتباع

غیر ایرانی هستند ثبت نام کرده اند و بازیهای ورزشی می باشد. ظاهراً به شوروی اجازه داده شده که سالی

یک بار یک جشن فرهنگی برگزار سازند که آنها نیز سعی می کنند به کمک مطبوعات و رسانه ها بهترین

بهره برداری را بنمایند. سال گذشته نمایشگاهی از گنجینه هنری موزه هرمیتاژ لنینگراد برگزار و از نظر

هنری و تبلیغاتی نیز موفقیت بسیار به همراه داشت. در سال 1355 جشن مهمی برگزار نشد. آمد و شد

گروههای ورزشی بسیار مشهور کشورهای بلوک شرق به ایران ادامه داشت که عبارتند از: فوتبال،

وزنه برداری، کشتی و واترپلو. تأتر عروسکی مرکزی شوروی به ایران سفر کرد و مدت چهار روز در تالار

رودکی برنامه اجرا کرد که با استقبال روبرو شد. یک گروه کوارتت و چند سولونیست نیز جند روز

برنامه های کوتاهی اجرا کردند. یک کمیته علمی مشترک ایران و شوروی به نام کمیته فردوسی، برای

اولین بار در مطبوعات اعلام کرد که به دو دانشمند روسی جوایزی داده است که یکی از آنها مجیدوف

است که شاهنامه (اشعار حماسی فردوسی شاعر ایرانی قرن دهم) را به زبان روسی ترجمه کرده و دیگری

بوریس پتروسکی است که به علت تحقیق در مورد «آثار ایرانی در مجموعه هرمیتاژ» این جایزه را

دریافت کرده است.

در رابطه با مبادلات آموزشی یک واقعه مهم رخ داد. البته در الگوی اعطای کمک هزینه تحصیلی از

طرف شوروی تغییر پیدا نشده است (تعداد آن سالی 12 کمک هزینه می باشد)، که اکثر آنها نیز داوطلب

تحصیل ندارد ؛ ولی در مورد مبادلات آموزشهای حرفه ای اقدامات وسیعی صورت گرفته است. آماری که

به طور غیررسمی از وزارت علوم و آموزش عالی در مورد تعداد دانشجویان ایرانی در خارج برای

سالهای 56 1355 گرفته شد، نشان می دهد که 2126 دانشجو در کشورهای بلوک شرق قرار دارند که

البته تحت عنوان «کشورهای دیگر» جای داده شده اند و به معنی آن است که کشورهای نامبرده در بیلان

نمی باشند. به سفارت گفته شد که این دسته به معنی کشورهای بلوک کمونیستی است گرچه خود بیلان

چنین نمی گوید. بنا به گفته یکی از مقامات وزارت علوم (محمدعلی طوسی، معاون وزیر علوم و آموزش

عالی، حفاظت شود) که یک نسخه از بیلان را همراه با اظهارنظرهای خود در اختیار ما قرار داده بود گفت

اکثر این افراد تکنسینهایی هستند که باید در کارخانه ذوب آهن روسی اصفهان مشغول به کار شوند و به

شوروی رفته اند تا در این زمینه آموزشهای لازم را ببینند.

ص: 727

قابل توجه این است که چینیها در سال 1355 هیچ فعالیتی نداشته اند. در سال 1354 کار چندانی

انجام ندادند لیکن در سال 1353 بخش عظیمی از هنر مدرن و سنتی چین را در دانشگاه تهران به نمایش

گذاردند. هفت روزنامه نگار ایرانی به دعوت جمهوری خلق چین از این کشور در ماه اکتبر دیدار به عمل

آوردند و آژانس خبری جدید نیز برنامه ریزیهای آنها را به عهده گرفت.

روابط ایران با کشورهای کمونیستی اروپای شرقی با روابط این کشور با شوروی تفاوت چندانی

نداشت. مهمترین رخدادهای این گونه ای، سفر تیمهای ورزشی بود. تیمهای فوتبال، کشتی، والیبال و

واترپلو به لهستان، بلغارستان و مجارستان و رومانی آمد و شد نمودند. سه گروه تأتر عروسکی یکی از

بلغارستان و دو گروه از رومانی به این کشور سفر کردند. (که یک گروه از مولداویا و دیگری مجارستانی

زبان اهل ترانسیلوانیا بود.) هنرمندان اروپای شرقی و افراد موسیقیدان نیز به ایران سفر می کردند لیکن

واقعه مهمی رخ نداده است. گویا وزارت علوم و آموزش عالی در مورد کمک هزینه های دانشگاهی ارائه

شده توسط کشورهای اروپای شرقی اطلاعاتی در اختیار ندارد و یا مایل نیست آنها را در اختیار ما قرار

دهد. ولی بدون شک این اطلاعات در اختیار آژانسهای دولت ایران که با دفتر حفاظت منافع آمریکا در

ارتباط نیستند قرار دارد.

جوامع کشورهای شوروی و اروپای شرقی طبق معمول در فستیوال فیلم فصل (اکتبر تا نوامبر 1976)

فعالانه شرکت داشتند. شرکت کنندگان اروپای شرقی، بخصوص از لهستان و چکسلواکی، فیلمهایی در

رابطه با کودکان و نوجوانان در فستیوال بین المللی فیلم نشان دادند و هر دوی آنها نیز برندگان جایزه اعلام

شدند. در پنجمین فستیوال فیلم بین المللی چند فیلم سینمایی کشورهای بلوک به رقابت پرداختند و

جوایز اول به کارگردان روسی نیکتیا میخالکف (به خاطر کارگردانی وی در فیلم «برده عشق») و به یک

هنرمند زن مجارستانی به عنوان بهترین هنرمند اعطا گردید. هفته فیلم شوروی نیز هیجان چندانی پدید

نیاورد و علت آن نیز احتمالاً این بود که دولت ایران دستور داده بود تبلیغات زیادی در این زمینه به راه

انداخته نشود و فیلمهانیز به زبان فارسی دوبله نشوند و در خارج از تهران نیز به آنها اجازه نمایش داده

نشد. البته در تلویزیون ملی ایران که در ماه اکتبر 1976 افتتاح گردید، فیلمهای روسی، بخصوص فیلمهای

رنگی باله به نمایش گذاشته شد.

ب اطلاعات و فعالیتهای فرهنگی غیر از مبادلات

فعالیتهای کشورهای کمونیستی در بخش اطلاعات، مانند قبل ادامه داشت و اکثر آن از بخش

مطبوعاتی سفارت شوروی که تنها کشور دارای دیپلماتهای متخصص در زمینه اطلاعات است اقتباس

شده بود. شورویها هنوز هم هر ماه به انتشار یک نشریه 50 صفحه ای به نام «اخبار» به زبان فارسی و به

صورت تقریباً درجه اول و رنگی ادامه می دهند. مطالب این مجله بیشتر به زندگی در شوروی و نهادهای

این کشور می پردازد و گهگاهی نیز در مورد ایران مقاله ای درج می کند. «خانه فرهنگی ایران و شوروی»

علاوه بر این، یک نشریه فارسی زبان ادبی در هر فصل به نام «پیمان» منتشر می کند. بخش مطبوعاتی

سفارت شوروی یک بولتن استاندارد نیز تهیه می کند ولی هیچ گاه آن را در مطبوعات محلی منتشر

نمی سازد. فعالیتهای مخفی رادیویی از سال گذشته دچار تغییراتی نشده است.میکلوس

ص: 728

ضمیمه الف تهران الف 7سری

حضور شوروی در ایران نوامبر 1976

طبق اظهارات دولت ایران کل تعداد پرسنل رسمی آژانسهای دولتی شوروی در این کشور 325 نفر

می باشد و با این وصف گمان می رود که تعداد آنها در سال 1976 به میزان 25 نفر افزایش یافته باشد. چون

این رقم وابستگان آنها را شامل نمی شود، برای درنظر گرفتن همسران آنها این رقم دو برابر خواهد شد و

برای در نظر گرفتن تعداد فرزندان آنها نیز می توان 100 نفر به آنها اضافه کرد که رقم کلی به 800 نفر

خواهد رسید.

حضور رسمی در جدول زیر نشان داده شده است.

سفارت شوروی

تهران

اداری71

بخش کنسولی7

دفتر وابسته نظامی8

دفتر مشاوره اقتصادی26

نمایندگی بازرگانی شوروی67

بیمارستان شوروی68

خبرگزاری تاس2

ائروفلوت5

اینگستراخ (شرکت بیمه دولتی شوروی)5

بانک ایران و روس5

ایرسوت (کمپانی خصوصی مشترک ایران و شوروی)7


جمع پرسنل در تهران271

اصفهان:

سرکنسولگری شوروی19

بانک ایران و شوروی2

رشت:

سرکنسولگری شوروی10

تبریز:

نمایندگی بازرگانی شوروی1

اینگستراخ1

مشهد:

اینگستراخ1

بندر پهلوی:

ص: 729

مورفلوت (آژانس تجاری دریایی شوروی)4

ایرسوت7

نمایندگی بازرگانی شوروی2

جلفا:

ایرسوت6

نوشهر:

ایرسوت1


جمع کل پرسنل خارج از تهران54

جمع کل پرسنل شوروی در ایران325

برنامه کمک نظامی شوروی در ایران، مسئولیت آموزش ایرانیها را در نحوه استفاده و تعمیر و نگهداری

توپخانه، تجهیزات حمل و نقل و مهندسی ارائه شده توسط شوروی به نیروهای ایرانی به عهده دارد. در

حال حاضر حدود 120 نفر متخصص نظامی در مناطقی چون کارخانه بابک (پروژه تعمیر و نگهداری

وسائط نقلیه در حومه تهران)، مرکز توپخانه اصفهان، و گروه لجستیکی نیروی زمینی شاهنشاهی ایران به

کار مشغول هستند. گروهی از متخصصین خانه های پیش ساخته روسی نیز در تهران، کرمانشاه، اهواز و

جلفا در رابطه با همین پروژه سرگرم کار می باشند. دفتر مشاور اقتصادی که به سفارت شوروی وابسته

است ولی در واقع مطیع کمیته دولتی روابط اقتصادی خارجی در مسکو می باشد، در مورد تمام پروژه های

کمکی نظامی و اقتصادی شوروی در ایران سمت نظارت دارد. کنترل تمام متخصصین و پروژه های

شوروی در ایران از طریق یک گروه مدیریت (در تهران) که دارای 100 کارمند است اعمال می گردد.

پروژه های تحت کنترل این دفتر حوزه وسیعی از فعالیتهای ایران و شوروی را در رابطه با بانکداری، بیمه،

ذوب آهن، گاز و نفت، نیروگاهها، معادن، اکتشاف معادن، زغال سنگ، ماهیگیری، احداث سیلوهای گندم

و سردخانه، برق رسانی به راه آهن، پروژه خانه های پیش ساخته و مراکز آموزش حرفه ای در بر می گیرد.

فهرست زیر نشان دهنده پروژه های مهم شوروی با رقم تقریبی تعداد پرسنل و تغییراتی که از زمان ارسال

آخرین گزارش صورت گرفته (الف 238، 26 نوامبر 1975، ضمیمه الف) می باشد.

کارخانه ماشین سازی اراک با گسترش یافتن این کارخانه در سالهای 76/1975 پرسنل بیشتری

مورد نیاز گردید و احتمالاً در حال حاضر 35 تکنیسین روسی در این کارخانه سرگرم کار هستند.

معادن زغال سنگ در دسامبر 1975 نیاز پرسنلی شوروی افزایش و تعداد آنها در این رابطه به 410

نفر رسید.

سردخانه تا ژانویه 1976 تعداد 76 متخصص روسی در مورد پنج سردخانه موجود مشغول به کار

بوده اند.

پرورش ماهی به علت افزایش شش تأسیسات در پرورش ماهی مشترک ایران و شوروی، تعداد

متخصصین روسی حداقل به سطح 25 نفر افزایش یافته است.

خط لوله گاز و نفت در دسامبر 1975 بین ایران، آلمان غربی و شوروی یک قرارداد گاز منعقد گردید.

به علت احداث خط لوله مربوطه، تعداد 200 متخصص روسی حاضر بدون شک تا پایان سال 1976

ص: 730

افزایش خواهد یافت.

سیلوی گندم چهار سیلوی گندم در اواخر 1975 (در میانه، شاه گارد، داراب و بردجان) افتتاح گردید

و سه سیلوی دیگر در (ساری، سمنان و فسا) در دست ساختمان است و منطقه احداث سه سیلوی دیگری

نیز احداث شده است. تنها رقم موجود در مورد متخصصین روسی مشغول به کار در این پروژه ها رقم 25

نفر است.

پروژه های مسکن تا سپتامبر 1976 تعداد 150 متخصص روسی در رابطه با خانه های پیش ساخته

که عظیمترین آن پروژه خانه های پیش ساخته آریاشهر اصفهان است، مشغول به کار بوده اند. متخصصین

نظامی شوروی نیز در پروژه خانه های پیش ساخته برای نیروهای مسلح ایران در تهران سرگرم کار

می باشند.

معادن در تعداد 160 نفر متخصص روسی مشغول به کار به عنوان مشاور و تکنیسین در صنعت معادن

و یا به عنوان محققین منابع در سال 1975 تغییری پدید نیامده است.

نیروگاهها علاوه بر نیروگاه اهواز، کار احداث نیروگاه اصفهان نیز آغاز شده است. با این وصف حدود

229 متخصص شوروی بر روی این پروژه ها کار می کنند.

راه آهن پس از امضای قرارداد برق رسانی راه آهن تبریز جلفا در اوایل سال 1976 حدود 50 متخصص

روسی در تبریز و مرند رؤیت گردیدند. لیکن گمان می رود که 500 مهندس و متخصص روسی در مورد این

پروژه به کار مشغول شوند. (تبصره کنسول آمریکا در تبریز معتقد است که تعداد کنونی تکنسینهای روسی

150 نفر است که اکثر آنها در مرند به کار مشغول هستند.)

ذوب آهن ذوب آهن آریامهر در اصفهان 1586 متخصص روسی را به خود اختصاص داده است. در

اواخر سال 1975، دستور افزایش تولید صادر و در مارس 1976 این کارخانه به طور کامل پیاده شد. در

آوریل 1976،386 متخصص روسی دیگر به کار در این ذوب آهن مشغول شدند.

مراکز آموزش حرفه ای در 16 مدرسه آموزش حرفه ای که به وسیله وزارت آموزش و پرورش ایران

و شوروی به طور مشترک اداره می گردد حدود 70 متخصص روسی مشغول به کار هستند. بر اساس ارقام

و برآوردهای موجود از پرسنل روسی مستقر در پروژه های متعدد اقتصادی و نظامی کل پرسنل این کشور

در ایران 3236 نفر می باشد. برای درنظر گرفتن تعداد همسران آنها این رقم دو برابر شده و علاوه بر 800

پرسنل سفارت شوروی، حضور شوروی در ایران به سطح 7272 نفر می رسد. گرچه این برآورد

محافظه کارانه به نظر می رسد، ولی این ارقام نشان می دهد که 1633 نفر یا 29 درصد به پرسنل شوروی در

ایران اضافه شده اند.

تجارت ایران با درنظر گرفتن کالاهای اصلی با مهمترین شرکای کمونیستی

در سال 2534 (21 مارس 1975 تا 20 مارس 1976)

1 شوروی

واردات از شوروی میلیون دلار آمریکا

صادرات به شوروی میلیون دلار آمریکا

کل واردات غیر نظامی 3/169

کل صادرات 3/232

محصولات آهن و پولاد 4/35

گاز طبیعی حاصل از چاه نفت 1/120

روغن آفتاب گردان 2/18

سرب، روی و دیگرفلزات 21

کودهای شیمیائی 9/15

صابون و پودرهای رختشویی8/15

ص: 731

ماشین آلات و قطعات یدکی آنها7/13

میوه خشک شده 8/13

چوب، و محصولات آن 1/12

کالاهای بافتنی 2/13

وسائط نقلیه غیر از راه آهن 9/9

غیره5/17

کاغذ و تخته کاغذ54

غیره....27

2 جمهوری خلق چین

واردات از چینمیلیون دلار آمریکا

صادرات به چین میلیون دلار آمریکا

کل واردات غیر نظامی 7/61

کل صادرات 4/22

شکر 5/20

پنبه خام 4/20

محصولات سرامیک 6/5

آلومینیوم خام 4/1

ماشینهای خیاطی و دیگر ماشین آلات و

قطعات8/3

غیره 6/0

محصولات آهن و پولاد 9/2

ترکیبی از فلزات پایه 9/2

فرش، زیلو و کاردستی 1/2

چای، قهوه و ادویه جات8/1

رنگ مو، رنگ نقاشی، رنگ و پاک کننده

رنگ3/1

غیره 8/20

3 رومانی

واردات از رومانی میلیون دلار آمریکا

صادرات به رومانیمیلیون دلار آمریکا

کل واردات غیر نظامی 3/167

کل صادرات غیر نفتی 1/10

غلات 7/20

پنبه خام 4/5

تراکتور و وسائط نقیله از راه آهن0/39

وسائط نقلیه غیر از راه آهن2/1

محصولات آهن و پولاد 6/13

کالاهای بافتنی و...1/1

گوسفند زنده، بره و مرغ 5/13

پارچه های ابریشمی و یا بافته های دیگر9/5

ماشین آلات و قطعات یدکی مربوطه2/13

غیره 5/1

گوشت و انواع گوشت خوراکی 8/9

کود شیمیائی 4/9

محصولات لبنیاتی 1/9

غیره 39

4 چکسلواکی

واردات از چکسلواکی به میلیون دلار

صادرات به چکسلواکی به میلیون دلار

کل واردات غیر نظامی 2/44

کل صادرات غیرنفتی6/10

ماشین آلات و قطعاتمربوطه 9/14

پنبه خام 5/4

محصولات آهن و پولاد6/13

میوه خشک شده 5/2

چوب، الوار ومحصولات آن3/4

پوست و چرم2/1

غیره 4/11

محصولات بافته شده 8/0

غیره 6/1

5 مجارستان

واردات از مجارستان به میلیون دلار

صادرات به مجارستان به میلیون دلار

کل واردات غیرنظامی1/35

کل صادرات غیرنفتی 3/23

محصولات آهن و پولاد 9/17

پنبه خام 4/16

لبنیات 9/2

کفش و انواع پاپوش6/2

ص: 732

ماشین آلات و قطعات مربوطه 7/2

میوه خشک شده 3/1

گوشت و مواد گوشتی خوراکی 2/2

غیره 3/0

چرخهای غیرموتوریزه (شامل سه

چرخه) 9/1

غیره 5/7

6 بلغارستان

واردات از بلغارستان به میلیون دلار

صادرات به بلغارستان به میلیون دلار

کل واردات غیرنظامی 1/43

کل صادرات غیرنظامی 7/2

گوشت و مواد خوراکی گوشتی1/17

کالاهای بافته شده 8/1

گوسفند، بره و مرغ5/10

غیره 9/0

لبنیات 3/4

محصولات آهن و پولاد 2/4

ماشین آلات و قطعات مربوطه 2/2

غیره 8/4

7 لهستان

واردات از لهستان به میلیون دلار

صادرات به لهستان به میلیون دلار

کل واردات غیرنظامی 6/35

کل صادرات غیرنفتی4/9

لبنیات 9/8

پنبه خام4

ماشین آلات و قطعات مربوطه 8/5

روی و کرم 8/1

کودهای شیمیائی 7/4

جواهرآلات و قطعات مربوطه1/1

ماشین آلات و قطعات برقی 2/4

میوه خشک شده 9/0

محصولات آهن و پولاد 4/2

غیره 6/1

غیره 6/9

تجارت ایران با کشورهای کمونیستی در سه سال گذشته

1352 - 1354 به میلیون دلار آمریکا

وارداتصادرات135213531354135213531354 میلیون دلار درصد واردات میلیون دلار درصد واردات میلیون دلار درصد واردات میلیون دلار درصد واردات میلیون دلار درصد واردات میلیون دلار درصد وارداتشورویرومانیچکسلواکیمجارستانلهستانبلغارستانآلمان شرقیچینآلبانیکوباکره شمالیویتنام شمالیمغولستانمجموع تجارت ایران7/2146/478/220/210/152/97/00/251/0× 1/0 2/3560/37517/53/16/06/04/02/0...7/0 5/91003/2714/589/282/191/220/245/25/117×2/08/0×4/03/5451/66381/49/04/03/03/04/0...8/1 2/81003/1693/1672/441/356/351/432/97/611/01/06/02/01/06/5668/117764/14/14/03/03/04/01/05/0 8/41008/1829/135/114/132/106/13/27/7× 4/2434/7300/259/16/18/14/12/03/01/1 3/331002/2048/129/91/131/65/21/12/7× 2/0× 1/2576/7079/288/14/18/19/03/02/00/1 - -3/361003/2321/106/103/234/97/29/24/22× × 2/09/3135/7365/34/04/02/33/14/04/00/3 - -- -- -6/42100

ص: 733

توجه: واردات غیرنظامی بوده و صادرات غیرنفتی ولی گاز طبیعی به شوروی را دربر می گیرد.

منبع: آمار تجارت خارجی ایران، وزارت دارایی و ا مور اقتصادی

نرخ تبدیل: در سالهای 1352 و 1353 یک دلار (=دلار) آمریکا برابر است با 5/67 ریال و در سال 1354 برابر است با 68 ریال

×: کمتر از 50000 دلار

سند شماره (3)

خیلی محرمانه13 ژوئن 1977 23 خرداد 56

دکتر جان دی. استمپل کنسول آمریکا در اصفهان تعداد روسها در اصفهان

تعداد روسهای مشغول به کار در ذوب آهن که به وسیله دیک گزارش گردیده و به همراه یادداشتی از

تعداد افراد که ما قبلاً شنیده بودیم یا به ما گزارش شده بود، کیرن بران عادت داشت که رقم 1500 را به کار

ببرد. دبیر کنسول روسیه قبول نمود که این تعداد در حدود 1300 نفر می باشند. این ضریبی را تشکیل

می دهد که جمعاً شامل رقم 300 نفر مدیر در قسمت ذوب آهن و وابستگانشان، تعداد بین 13 تا 15 نفر

میران کنسولگری به اضافه وابستگان کارمندان بانک ایران و روس (فکر می کنم که فقط یا یا دو نفر) و آمار

مشاورانی که در طرح بررسی نیروگاه برق و بررسی ژئودتیک می شود. من هرگز آماری در مورد محل

آخری نشنیده ام ولی فکر می کنم که تعداد افراد این قسمت خیلی کم باشد.


گفتگویی بین سفیر شوروی در ایران و نخست وزیر آموزگار در رابطه با پروژه های...

سند شماره (4)

تاریخ: 25 ژانویه 78طبقه بندی: سری هشدار اطلاعاتی غیر قابل رؤیت برای بیگانگان

کشور: ایران / شوروی

منبع : یکی از مقامات دولت ایران که قابلیت اعتماد به وی مشخص نیست و به یادداشتهای این جلسه

دسترسی داشته است.

موضوع: گفتگویی بین سفیر شوروی در ایران و نخست وزیر آموزگار

در رابطه با پروژه های پیشنهادی شوروی در ایران

1 اظهارنظر و خلاصه مطلب حوزه ای: در تاریخ 26 آبان 1356 سفیر شوروی در ایران، ولادیمیر

میخائیلویچ وینوگرادوف، با نخست وزیر ایران، جمشید آموزگار، پیرامون پروژه های پیشنهادی شوروی

در ایران به گفتگو پرداخت. مهمترین پروژه های مورد بحث عبارت بود از گسترش کارخانه ذوب آهن

اصفهان، احداث بندری جدید در ساحل دریای خزر، احداث یک خط انتقال نیروی قوی بین تهران و

تبریز، و احداث خط لوله نفتی بین اصفهان و کرمان. (پایان اظهارنظر و خلاصه مطلب حوزه ای)

2 در پاسخ به پرسشهای پیشین وینوگرادوف در رابطه با توانایی ایران نسبت به گسترش کارخانه

ذوب آهن اصفهان که توسط روسیه ساخته شده بود، نخست وزیر آموزگار گفت که مهمترین مشکل

موجود ایران در زمینه این پروژه، کمبود نیروی انسانی است. به منظور جریان این کمبود، کارگران لازم

برای این پروژه از ارتش ایران به کار گرفته می شوند. این روش در گذشته نیز ادامه داشته است.

3 آموزگار به وینوگرادوف اطلاع داد که وی به وزارت راه و ترابری دستور داده است که برای احداث

بندر جدید در ساحل دریای خزر با کمک شوروی منطقه مناسبی را انتخاب نماید. آموزگار گفت که ایران

مایل است در این بندر یک ترمینال راه آهن نیز احداث نماید و راههای ارتباطی مکفی نیز از بندر به این سو

ص: 734

ایجاد نماید. وی گفت محل بندر باید تا حد امکان نزدیک به یکی از بنادر شوروی در دریای خزر باشد و

تجهیزات بارگیری و دیگر مکانیزمهای پشتیبانی نیز باید مشابه تجهیزات موجود در بندر روسی باشد.

4 در پاسخ به پیشنهاد شوروی مبنی بر فروش موشکهای هواشناسی خاص به ایران برای جلوگیری

از بروز طوفان تگرگ در مناطق محصول خیز آموزگارگفت که وی به وزارت کشاورزی دستور داده است

که با سفارت شوروی برای خرید تعدادی از این موشکها تماس حاصل کند تا به مرحله آزمایش گذارده

شوند.

5 آموزگار گفت که پیشنهاد شوروی در مورد احداث یک خط انتقال نیروی برق از تبریز به تهران

پذیرفته شده و قرارداد مزبور به یک شرکت انگلیسی واگذار شده است. آموزگار خاطر نشان ساخت که

انگلیسیها قبلاً در مورد طرح این پروژه کار کرده اند و اعطای این قرارداد به شوروی موجب می شد که

ایران تعهدات خود نسبت به انگلیس را نادیده بگیرد.

6 آموزگار به وینوگرادوف گفت که ایران نسبت به مناقصه شوروی در مورد احداث خط لوله نفتی بین

اصفهان و کرمان اعتراضی ندارد. وی توصیه کرد که روسها با شرکت ملی نفت ایران تماس گرفته و مستقیماً

با آنها مسائل مربوطه را در میان بگذارند. آموزگار یادآور شده که شرکت ملی نفت ایران در حال بررسی

چند پروژه است و در مورد هر یک از آنها چند پیشنهاد دریافت کرده است.

7 پروژه های دیگر مطروحه عبارت بودند از: مرتبط سازی نیروگاههای برق ایران و شوروی و انجام

مطالعات پیرامون احداث یک نیروگاه روسی در رابطه با مجتمع پولاد آریامهر در اصفهان که در پاراگراف

2 ذکر آن رفته است. در مورد هیچ یک از این پروژه ها جزئیات لازم مورد بحث قرار نگرفت.

سند شماره (5)

خیلی محرمانه 2 نوامبر 78 12 آبان 57

ایران در سال 1978 قرارداد خرید تسلیحاتی جدیدی را با شوروی امضاء نکرده است. فعالیتهای

عمده در سال 1978 شامل تحویل و آموزش مفاد دو قرارداد قبلی مربوطه به اواخر سال 1976 و ماه مه

1977 می باشد. تحویل 4 23 ZSU (تفنگ ضدهوایی خود کششی) کامل شده است و در حالی که تمام

تجهیزات مربوطه در اصفهان باقی مانده است تا آموزشهای لازم داده شود، همه یا قسمت اعظم نفربرهای

پی ام پی 1 تحویل داده شده است و در مورد موشکهای سام 7 و تفنگهای 130 میلیمتری نیز به همین

ترتیب است. در رابطه با دو فقره جنس آخر پروژه هایی در دست تهیه است تا موشک سام 7 و نیز مهمات

استرلاس و تفنگ 130 میلیمتری در محل تولید شود.

مسئله آموزش هنوز هم یک مشکل جدی است. دولت ایران پرسنل نظامی ایرانی را برای مدت

طولانی جهت دریافت آموزش به شوروی نخواهد فرستاد، گرچه گروههای کوچکی برای مدت کوتاهی

به این کشور رفته اند. چند گروه از تکنسینهای روسی در ایران هستند تا پرسنل را درباره تجهیزات جدیداً

خریداری شده آموزش دهند. لیکن مقامات ایرانی از کیفیت و کارایی این گونه آموزشها چندان خشنود

نمی باشند.گرین


روسها به دریافت گاز بیشتری از ایران علاقه نشان می دهند..

ص: 735

سند شماره (6)

تاریخ: 19 مهر 57 11 اکتبر 78 طبقه بندی: خیلی محرمانه

از: سفارت آمریکا در تهران به: وزارت امورخارجه واشنگتن دی. سی.

موضوع: روسها به دریافت گاز بیشتری از ایران علاقه نشان می دهند

1 در تاریخ 18 مهر، مدیر عامل شرکت ملی گاز ایران یعنی تقی مصدق (به دقت حفاظت شود) در

گفتگو با کارمند امور نفتی گفت که روسها اخیرا با وی تماس گرفته و اظهار داشته اند که مایلند پیرامون یک

خط ثالث صدور گاز که احداث خط لوله دوم آن به نام ایگات 2 (تا سال 1360 پایان نخواهد یافت)

مذاکراتی را آغاز نماید.

مصدق گفت که هدف از احداث این خط لوله ثالث تأمین گاز مصرفی داخلی شوروی است و از آن در

زمینه انعقاد و قراردادهای فروش چندجانبه گاز با کشورهای اروپایی بهره برداری خواهد شد. وی گفت

سوئد و چکسلواکی از جمله کشورهای مایل به مشارکت در این گونه قراردادهای سه جانبه هستند.

2 مصدق گفت که شرکت ملی گاز ایران به احداث یک خط لوله دیگر جهت صدور گاز به شوروی

علاقه مند نیست و اظهار داشت که این موضوع به مقامات شوروی اطلاع داده شده است. عدم علاقه

مصدق به این پروژه نشانگر سیاست دولت ایران است که طی آن در سال قبل اعلام کرده بود که ایران

خواستار پیگیری پروژه های صدور گاز ایران نیست و همین سیاست منعکس سازنده منافع اقتصادی

ناچیزی است که از این راه نصیب ایران می شود و علاوه بر این نشانگر فزونی نیاز مصرف داخلی بخصوص

در زمینه تزریق گاز به حوزه های نفتی خوزستان می باشد.سولیوان

سند شماره (7)

شوروی: خط لوله گاز طبیعیمرجع کمکی

تحقیق مربوط به این رساله در 15 فوریه 1979 به پایان رسید

مؤلفین این رساله کنت کسل و فیلیپ هیرتس از دفتر تحقیقات اقتصادی بخش شوروی اروپای شرقی

می باشند. با هماهنگی دفاتر تجزیه و تحلیل تصویری و تحلیل سیاسی انجام گرفته است. نقطه نظرها و

انتقادها را به آقای کسل، شماره تلفن 7107 351 ارسال دارید.

مقدمه

این رساله مکمل گزارشی است که قبلاً درباره شبکه خطوط لوله گاز شوروی در سال 1963 (سیا / 3

36 PRERشوروی: نقشه حمل و نقل گاز طبیعی شوروی، مارس 1963) منتشر گردیده است. این رساله

یک مرجع کمکی است و به همین دلیل شرح مختصری درباره خطوط لوله گاز شوروی و مشکلات آن را

در بر دارد. در صورتی که مایل به دریافت اطلاعات بیشتر در مورد صنعت گاز شوروی و آینده و

مشکلات آن هستید به: توسعه صنعت گاز شوروی، ژوئیه 1978، سیا / 10393 78 RRERشوروی،

مراجعه نمایید.

نقشه ای که در ضمیمه وجود دارد و هسته اصلی این گزارش را تشکیل می دهد، همه خطوط لوله گازی

در حال عملکرد و در حال ساختمان شوروی را نشان می دهد. جدولی نیز که در گزارش آمده است در

مورد خطوط لوله گاز شوروی (جدول 1) محدود است (الف) به خطوط لوله 40 اینچی و (ب) خطوطی که

ص: 736

بین 20 تا 40 اینچ قطر دارند و بخشی از سیستم خطوط لوله را تشکیل می دهند. تا سال 1980 قسمت

اعظم خطوط لوله گازی شوروی مرکب از لوله های به قطر 40 اینچ یا بیشتر خواهد بود. (جدول کاملتری

نیز در مورد خطوط لوله گازی شوروی وجود دارد که در مرجع بالا آمده است.) (سری غیر قابل رؤیت

برای بیگانگان)

ضمیمه الف ظرفیت خطوط لوله را تشریح می نماید. ضمیمه ب به بحث پیرامون روشها و منابع مورد

استفاده در تهیه این گزارش و محدودیتهایشان می پردازد. (طبقه بندی نشده)

شوروی

خطوط لوله گاز طبیعی (طبقه بندی نشده)

شبکه خط لوله گاز شوروی رشد سریعی داشته است و از 5000 کیلومتر در سال 1955 به 120000

کیلومتر در سال 1978 افزایش یافته است. این شبکه که از نظر وسعت معادل یک چهارم شبکه خط لوله

آمریکاست، یکی از بزرگترین کارهای ساختمانی به شمار می رود. قسمت اعظم این شبکه در شرایط

جوی مشابه آلاسکا و شبه جزیره عربی ایجاد گردیده است. شرایط سخت فیزیکی و محیطی بیابانهای

آسیای مرکزی و مناطق غرب سیبری (به جدول نگاه کنید) فقدان وسائل و راههای حمل و نقل از

مشخصات جوی این مناطق است و علیرغم تحریم ورود لوله های قطور به این کشور توسط غرب،

شوروی توانست بر محدودیتهای عظیم تکنولوژی فائق آید (به جدول 2 نگاه کنید)

خطوط لوله متعدد از نیمه غربی شوروی گذشته، مناطق غنی گازی غرب سیبری و آسیای مرکزی را به

مصرف کنندگان اصلی در بخش اروپایی شوروی و اروپای شرقی و غربی متصل می نماید. (به نقشه نگاه

کنید.) (طبقه بندی نشده)

روسها در سالهای 1970 شروع به ایجاد خطوط لوله بسیار قطور کردند و شوروی اولین کشوری

است که از لوله های 56 اینچی به مقدار زیاد استفاده کرده است. (به جدول شماره 3 نگاه کنید) با وجود

اینکه شوروی مهمترین تولید کننده لوله های پولادین قطور در جهان است، لیکن در رابطه با همین لوله ها

به آلمان غربی، ژاپن، ایتالیا و دیگران متکی است تا بتواند نقصان خود در تولید داخلی را جبران نماید.

جنس لوله ها و تکنولوژی کمپرسورها از آن چنان کیفیت نامرغوب برخوردار است که در گسترش

خطوط لوله های عظیم مانع ایجاد کرده و ظرفیت را به حدّ نهایی نمی رساند و هزینه حمل و نقل گاز را نیز

شدیداً بالا می برد. اصولاً لوله های قطوری که به وسیله شوروی تولید می شود احتمالاً به علت نقصهای

تکنولوژی برای کار در فشارهای جوی 55 ساخته شده است در حالی که همین لوله های مشابه که توسط

غرب تولید می شود قادر است فشار جوی 75 درجه و یا بیشتر را نیز تحمل نماید. عملکرد لوله ها در 75

درجه جوی به جای 55 درجه جوی باعث می شود که ظرفیت کلی حمل و نقل توسط لوله ها نیز بالا برود.

(محرمانه)

گذشته از محدودیتهایی که درباره تولید لوله دارد، شوروی قادر نیست کمپرسور کافی تولید نماید تا

بتواند عملکرد لوله ها را که از نظر اقتصادی به صرفه است تأمین نماید و اکثر لوله ها با 50 تا 70 درصد

ظرفیت به کار مشغول است. علاوه بر این کار ساختن کمپرسور در دهمین برنامه 5 ساله (80 1976)

دچار نوعی توقف گردیده است. در دو سال گذشته کمتر از 70 درصد کمپرسورهای مورد نیاز نصب شده

ص: 737

است. مهمترین عامل وقفه این است که شوروی فاقد ظرفیت تولید و نصب داخلی بوده و علاوه بر این در

زمینه ارز معتبر برای خریداری نمودن این کمپرسورها از غرب نیز با کمبود روبروست. در خط لوله

اورنبرگ (تصویر 4) و خط لوله یورنگری چلیابینسک از کمپرسورهای وارداتی استفاده خواهد گردید

(سری / غیر قابل رؤیت برای بیگانگان).

جدول 1

شوروی : خطوط لوله اصلی گاز طبیعی

مسیر خطوط طول(کیلومتر)قطر(اینچ)تعدادخطوطظرفیت (میلیارد مترمعکبدر سال)ملاحظاتسیستم غرب سیبرییورنگوی مدوژیه نادیم پونگا وکتیل تورژوک ایواتسویچی مسکو550056/48231980سیستم «نورترین لایتس» از طریق

حوزه های کومی و غرب سیبری گاز

در اختیار مسکو، لنینگراد و اروپا

قرار می دهد. یورنگری مدوژیه نادیم پونگا نیژنایا تورا پرم کازان گورکی مسکو260056/482317701410

سیستم «یورنگوی سنتر» گاز را از

تویمان جنوبی به اورالز و مسکو

انتقال می دهد. یورنگوی وینگاپور چلیابینسک1600561710سیستم «یورنگوی چلیابینسک» گاز

تویمان را به اورالز جنوبی منتقل می کند.

این خط لوله با ظرفیت کامل عمل نخواهد

کرد مگر کمپرسورهای بیشتری تولید

شود. برنامه های کنونی خواستار ایجاد دو

لوله دیگر و انتقال گاز به کوبیشف و فراتر

از آن است. نیشنوارتوسک پارابلتومسک کمورف نووکوزنتسک110048،401350این خط لوله گاز را از حوزه های نفتی

ساموتلور به کوزباس منتقل می سازد. و به

علت تکمیل نشدن ساختمان این خط لوله

و خسارت وارده بر آن با ظرفیت کامل

عمل نمی کند.سولنینسکویه مسایاخانوریلسک30040،282390شمالیترین خط لوله جهان است. در

زمستانها به این خط لوله خسارت زیادی

وارد می شود که آخرین آنها در فوریه

1979 روی داد. به علت سرمای زیاد

لوله ها و شیرهای مربوطه ترک می خورند

و با دمای شدید نیز لوله ها را جابجا

می کنند. سیستمهای آسیایمرکزی بخارا چلیابینسک اسوردلوسک نیژنایاتورا230048،402850سیستم «آسیای مرکزی اورالز»بخارا مسکو2400402850«سیستم آسیای مرکزی» شماره 1و

شماره 2اوکارم بنیف اوستروگوژسک255048،281480140«سیستم آسیای مرکزی» شماره 3شاتلیک خیوا اوستروگوژسک26005611060«سیستم آسیای مرکزی» شماره 4بخارا تاشکند آلماآتا 135040،32،203153050

سیستم اورالز اورنبرگ السکاندروفگی نووپسکف کرمنچاک اوژگورود2750561990«خط لوله یورنبگ» کار خود ار با

محدودیت در سال 1979 آغاز و در

سالهای 1980 به حد نهائی ظرفیت

خواهد رسید. این خط لوله که با همکاری

ص: 738

CEMA ساخته شده است گاز را از

مناطق اورالز به مرز چکسلواکی جهت

صدور به اروپای شرقی و غربی

می رساند.

مسیر خط لوله طول(کیلومتر)قطر(اینچ)تعدادخطوطظرفیت (میلیارد مترمعکب در

سال)

ملاحظات

اورنبرگ نووپسکف120056،481710350این خط لوله به سیستم جنوب قفقاز

متصل می شود.(به پایین مراجعه کنید)اورنبرگ دومباروفسکی 400481530خطوط لوله آسیای مرکزی اورالز را به

خطوط اورنبگ متصل می سازد. اورنبرگ زینسک500401300اورنبرگ کوبیشف 400401300سیستمهای اوکراینداشاوا دولینااوژگورود20056،3221240خطوط «براتسو» (برادری) گاز شوروی را

به اروپای شرقی منتقل می سازد. یک خط

لوله سوم دیگری نیز در حال ساخته شدن

است. داشاوا لوف ایواتسویچی وینیوس ریگا137532،201250شلبینکا دنیپرو پتروسک نیکولایف ایزومائیل گالاتی(رومانی)90040،282420خط لوله صادرات گاز به رومانی و

بلغارستان است و به ادسا نیز خدمت

می کند. داشاوا کیف بریانسک مسکو130028،20114050دولینا کیف 550402570شبلیکا کیف50040،2813710والدی پسکف ریگا60040،281280140سیسمتهای مرکزیکراسنودارو استاوروپولمسکو 125740،32،28451770سیستم «مرکز جنوب قفقاز»ساراتوف گئرگیچروپووتس120032،202102سرپوخوف لنینگراد 85040،282420امتداد سیستم «مرکز جنوب قفقاز» لنینگراد ویبورگ ایماترا(فنلاند)180561710خط صادراتی به فنلاندسیستم ترانس قفقازاهواز(ایران) آستارا (شوروی) کازی ماگومد1200401420خط لوله «گاز ایران » که یک خط لوله

وارداتی است سالانه مقدار 353 میلیارد

متر معکب گاز در اختیار منظقه ترانس

قفقاز قرار می دهد IGAT-1 خط لوله

دیگری IGAT-IIدر دست ساختمان

است و تا سال 1984 حدود 600 میلیارد

متر مکعب گاز را اختیار شوروی قرار

دهد.

کاراداگ یروان وتبلیسی 77040،282420خط سومی نیز در دست احداث می باشد. 1 سیستمهای خطوط اصلی شامل: الف) خطوط با حداقل 40 اینچ قطر و ب) خطوطی با قطر بین 2040 اینچ که قسمتهای

خط لوله اصلی هستند. می باشد.

2 برای تبدیل به میلیمتر، همان طور که در نقشه نشان داده شده، به جدول 2 صفحه 7 مراجعه کنید.

3 تحویل گاز ایران به اتحاد شوروی از طریق این خط لوله در طول نوامبر 1978 تا آوریل 1979 قطع گردید.

این جدول دارای طبقه بندی سری غیر قابل رؤیت برای بیگانگان می باشد.

ص: 739

ضمیمه الف

نکات تشریحی

ظرفیت یک سیستم خط لوله به سه چیز بستگی دارد که عبارتند از: قطر خط لوله، فشاری که بر آن

وارد می شود، و تعداد لوله ها در یک مسیر خاص پیشرفتهایی که در تکنولوژی خط لوله در چند دهه

گذشته به وجود آمده، شامل استفاده از لوله های بسیار قطور، پولاد بسیار مقاوم (که فشار بیشتری را

تحمل کرده و ظرفیت کاری را بالا می برد) و استفاده از کمپرسورهای توربینی عظیم که در بعضی از آنها

موتورهای جت تطبیق یافته به کار گرفته می شود، می باشد. (طبقه بندی نشده.)

قطر

در روی نقشه در صورت اطلاع قطر لوله نیز نشان داده شده است در مورد چند خط لوله هم مسیر،

اندازه خطوط لوله نیز با استفاده از ویرگول نشان داده شده است. در صورتی که اطلاعات دقیق نباشد و یا

گزارشها ضد و نقیض باشد چند رقم که به وسیله خط تیره جدا شده است، به عنوان نشانگر قطر تقریبی

آمده است بنابراین «40، 32» نشانگر دو خط لوله است که یکی از آنها 32 اینچ و دیگری 40 اینچ قطر دارد

در حالی که «40 32» نشانگر قطر احتمال یک لوله است که در مورد قطر دقیق آن اطلاعی در دست

نیست. لوله ای که 32، 40، 48 و 56 اینچ قطر داشته باشد به لوله هایی گفته می شود که حدود 820، 1020،

1220 و 1420 میلیمتر قطر داشته باشد. (طبقه بندی نشده)

ایستگاههای کمپرسور

در صورتی که اطلاعات در مورد موقعیت کمپرسور وجود داشته باشد، در روی نقشه نیز محل آن

نشان داده شده است. در مورد ایستگاههای کمپرسور خطوط لوله ای که اخیرا تکمیل شده و یا تبلیغات

بیشتری درباره آنها شده، مانند خط لوله اورنبرگ، اطلاعات بیشتری موجود است.

ظرفیت کلی

ظرفیت کلی نتیجه اندازه لوله و فشار وارده بر آن است. فشار وارده نیز نتیجه کیفیت لوله و اندازه

وفضای مربوط به ایستگاه کمپرسور است. برآوردهای تقریبی را در مورد خطوط لوله گاز شوروی که با

قطرهای مختلف لوله ای ساخته شده اند می توان در جدول دو مشاهده نمود. ارزش ظرفیت، مغایر است و

بسته به میزان فشار وارده بر لوله هاست. (طبقه بندی نشده)

ظرفیت هر سیستم

ظرفیت هر سیستم عبارت است از مجموع ظرفیت کلی هر خط لوله در بین دو مقصد خاص. در

بسیاری از موارد به علت بالا بودن تقاضا در رابطه با ظرفیت حمل ونقل هر لوله، معمولاً چند لوله بموازات

یکدیگر کار گذاشته شده است. تنها خطوطی در نقشه نشان داده شده است که در دست ساختمان باشد و

ص: 740

درباره زمان تکمیل آنها نیز نکاتی آمده است. در مورد خطوط پیش بینی شده بعلت فقدان اطلاعات لازم

در رابطه با قطر، محل و زمان تکمیل در نقشه چیزی نشان داده نشده است.(طبقه بندی نشده)

شوروی:

خطوط لوله گاز طبیعی

قطر فشار ظرفیت کلیمیلیمتر1 اینچ (کیلوگرم/ سانتی متر2) 2 میلیاردمتر میلیاردمتر مکعب در سال مکعب در سال330(13)555/0(20)520(20)55105(50)720(28)554(140)820(32)556(210)1020(40)555/8(300)10207512(420)02010017(600)1220(48)555/13(480)12207519(670)122010027(950)1420(56)5520ض(710)14207529(1020)142010041(1450)این جدول طبقه بندی نشده است.

ضمیمه ب

روش و محدودیتها

مهمترین منابع تهیه این پروژه را منابع مختلف تشکیل می داد. بررسی نفت چین و شوروی،

مونوگرافهای روسی، مجلات و مقالات روزنامه ها و بنگاه خبری بی بی سی، مهمترین این منابع به شمار

می آیند. اطلاعات دیگر از طریق گزارشات طبقه بندی شده و نقشه های طبقه بندی شده و طبقه بندی نشده

بدست آمده است و با استفاده از عکسهای ماهواره ای، تضادهای موجود درباره اطلاعات نیز از بین رفت.

(سری / غیر قابل رؤیت برای بیگانگان)

استفاده از مطبوعات روسی باید با احتیاط توأم باشد. بعضی از گزارشها به یک خط لوله وسیع (مثلاً

غرب سیبری اورانس) اشاره می کنند در حالی که اطلاعات آمده مربوط به یک بخش خاص از این

خطوط لوله (مثلاً نادیم پونگا) می باشد. در موارد دیگر گزارشگر می نویسد که خط لوله به مرحله عمل پا

گذاشته است، در صورتی که تنها قسمتی از آن به کار مشغول شده است. علاوه بر این خطوط لوله مرکب از

چند خط کوچکتر است که به سادگی نمی توان تعیین کرد که گزارشگر درباره کدامیک سخن می گوید. در

موارد دیگر گزارش شده که خطوطی در دست ساختمان است حال آنکه در مورد وضعیت و موقعیت چنین

خطوطی اطلاعاتی در دست نیست. (طبقه بندی نشده)

نقشه هایی که مورد استفاده قرار گرفتند عبارتند از یک نقشه خط لوله گاز که به وسیله سازمان

اطلاعاتی آلمان غربی در سال 1975 تهیه شده بود و نقشه دیگری که در سال 1977 در مسکو انتشار یافته

ص: 741

بود و نقشه مفصل دیگری که به وسیله سازمان سیا تهیه شده بود و نقشه های عملیاتی دریایی که به وسیله

آژانس نقشه برداری دفاعی تهیه شده بود و یک نقشه مقیاس بزرگ 2500001 دیگری که به وسیله آژانس

نقشه برداری دفاعی و سیا به طور مشترک تهیه گردیده بود.

نقشه آلمان غربی با وجود اینکه چند خط لوله را نشان می داد که اصلاً وجود نداشت، لیکن یک منبع

پرارزش بود. علاوه بر نمایش هر خط لوله خاص، اطلاعاتی در مورد اندازه هر خط لوله در اختیار قرار

می داد. (سری)

در این زمینه دو نقشه روسی نیز از اهمیت فوق العاده برخوردار بود. نقشه اول نه تنها خطوط لوله اصلی

را مشخص می کند، بلکه اطلاعات اقتصادی نیز در اختیار قرار می دهد. نقشه دوم که در نشریه ماهانه

وزارت گاز در ژانویه 1979 منتشر شده بود، مهمترین نشان دهنده کنونی شبکه خطوط لوله گاز شوروی

است. با وجود اینکه در این نقشه هر خط لوله و بعضی از شاخه های مهم هر یک نشان داده شده، نحوه

ترسیم مسیر بسیار دقیق نبوده است.

نقشه ای که در مورد خطوط لوله گاز توسط سازمان سیا تهیه شده بود حاوی اطلاعات بسیاری در

رابطه با خطوط لوله ای که قبل از سال 1961 کار می کردند، بود. به عنوان مفصلترین منابع می توان از

نقشه های عملیاتی دریایی نام برد. مقیاس این نقشه 10000001 بود و در زمینه شناسایی هوایی به کار

می رود. علاوه بر اطلاعات هوایی، نقاط توپوگرافیک مهم نیز در آن نشان داده شده است. علاوه بر این در

آن چند خط لوله نیز نشان داده شده که مسیر آنها به دقت تعیین شده است.

سریال اطلاعات ویژه گرافیک نیز، بخصوص در رابطه با تعیین موقعیت خطوط قدیمیتر، دارای اهمیت

ویژه بود و مانند بسیاری از نقشه های مقیاس بزرگ تقریباً حدود 10 سال از تاریخ انتشار آنها گذشته

است. مشکل دیگری که در رابطه با این سریال وجود داشت مشکل عدم مداومت بود. یعنی یکی از اوراق

یک خط لوله را نشان می دهد در حالی که در صفحه دیگر اصلاً نشانی از آن نیست و صفحات بعدی ممکن

است همین خط لوله را در خود داشته باشند ولی در اندازه لوله و تعداد خطوط اطلاعات متفاوت ارائه

می دهند. (سری)

از عکس های ماهواره ای نیز در این تحقیق کمک گرفته شد. از این منبع استفاده شده تا (الف) اطلاعات

ضد و نقیض موجود در منابع متعدد از میان برداشته شود و (ب) موجودیت یک خط لوله مهمی که در منابع

دیگر نیز از آن یاد شده مورد تأیید قرار گیرد. (سری غیر قابل رؤیت برای بیگانگان)


شک و تردیدهای شوروی در مورد صدور انرژی

سند شماره (8)

تاریخ: 3 فروردین 1358 طبقه بندی: خیلی محرمانه

از: سفارت آمریکا در مسکو به: وزارت امور خارجه واشنگتن دی. سی

موضوع: شک و تردیدهای شوروی در مورد صدور انرژی

1 (تمام متن خیلی محرمانه است)

2 خلاصه: کاهش نفت شوروی علامت سؤال دیگری را در برنامه مصرف و صدور انرژی شوروی

پدید می آورد. منبع تجاری آمریکا (حفاظت شود) به ما می گوید که مقامات مطلع شوروی پیش بینی

می کنند که احداث خط لوله ایگات 2 در ایران یک سال دیگر به تعویق خواهد افتاد. وی می گوید این

ص: 742

تأخیر و نیز کمبود ارسال گاز از طریق خط لوله ایگات 1 توسط ایران که ناشی از کمبود تولید نفت است،

شوروی را بر سر یک دوراهی قرار داده است. احداث خط لوله را از یورنگوی به اورنبرگ تسریع و

گسترش دهد، یا به خاطر کاهش ارسال محموله ها به مشتریان خود در اروپای غربی در رابطه با قرارداد

سه جانبه گاز جرایمی را بپردازد.

3 چند رویداد اخیر حاکی از آن است که شوروی در مورد توانایی خود در صدور گاز (نفت) بیشتر در

سالهای 1360 دچار تردید شده و از انعقاد قراردادهای دراز مدت در این زمینه اجتناب می ورزد. در

اجلاس کمیسیون مشترک اقتصادی سوئیس و شوروی در ماه فوریه نیز از بحث پیرامون ارسال گاز به این

کشور به دلیل اوضاع کلی گاسپلان خودداری ورزید. دیپلماتهای سوئیسی و یوگسلاوی نیز گفته اند که

شوروی تقاضای آنها را برای ارسال نفت خام بیشتر در سال 1358 رد کرده و با بی میلی پذیرفته است که

تنها مقادیر حاضر را تا اواخر سال 1360 به این کشور صادر نماید. بالاخره، شوروی، که گویا موضع سال

گذشته خود را تغییر داده، به ما اظهار داشته که علاقه مند است که پیرامون سوختهای ترکیبی به تحقیق

بپردازد. گرچه اینها از نظر ما عوامل عدم قاطعیت در مورد وضع تولید است، این امکان را نیز در نظر

می گیریم که شاید شوروی می خواهد بخصوص در رابطه با نفت از انعقاد قراردادهای درازمدت اجتناب

ورزد تا از فرصتهای آتی به منظور افزایش قیمتهای صادراتی بهره برداری نماید. پایان خلاصه

4 یکی از مهندسین آمریکایی که شرکت متبوعش مشغول نصب کمپرسور در طول خط لوله گازی

چلیابینسک است (حفاظت شود) به ما می گوید که مقامات سویوگاز اکسپورت، در ملاقات اخیر خود

پیش بینی کرده اند که احداث خط لوله گازی ایگات 2 با یک سال تأخیر در ایران روبرو خواهد. شد وی

گفت برای اینکه شوروی بتواند به تعهدات ناشی از قرارداد سه جانبه گازی در قبال مشتریان اروپای غربی

خود جامه عمل بپوشاند، مجبور است خط لوله یورنگوی به اورنبرگ را گسترش داده و احداث آن را

سرعت بخشد. منبع گفت که در مورد احداث این خط لوله طرحهایی متعددی در دست مطالعه است، لیکن

جاه طلبانه ترین آنها احداث شش خط لوله موازی از یورنگوی به اورنبرگ می باشد. وی گفت راه دیگر این

است که میزان محموله ارسالی به مشتریان اروپای غربی در طول اولین سال قرارداد (1361) کاهش یابد

که در این صورت شوروی مجبور خواهد شد جرایم سنگینی را بپردازد. (منبع گفت که جرایم مزبور

عبارت خواهد بود از صدور گاز اضافی به جای جریمه نقدی.)

5 این منبع همچنین می گوید که قطع گاز ارسالی ایران در زمستان جاری سبب تسریع ارسال گاز

شوروی به جنوب از طریق خط لوله چلیابنیسک گردید، که این کار نیز از طریق استفاده از تجهیزات ناقص

ممکن گردیده بود. بنا به گفته منبع این مسئله سبب کاهش گاز ارسالی به بعضی از مشتریان اروپای غربی

شده بود، نه عواملی فصلی. وی گفت نماینده روهر گاز در تاریخ 29 اسفند ماه به مسکو آمده بود تا پیرامون

کاهش گاز ارسالی شکایت کرده و شوروی را وادار به پرداخت جرایم نماید. از طرف دیگر مشاور

بازرگانی استرالیا می گوید که شوروی به تعهدات خود در قبال این کشور عمل کرده است.

6 اظهارنظر: گرچه طبق قرارداد سه جانبه در سال 1361 تنها چند میلیارد متر مکعب گاز باید ارسال

شود که می توان آن را با تسریع احداث خط لوله ایگات 2 جبران نمود. لیکن کمبود حاصله از طریق خط

لوله ایگات 1 در دراز مدت محدودیتهایی را در زمینه عرضه گاز ایجاد خواهد کرد. (پایان اظهارنظر)

7 در همین حال با مقامات شوروی از انعقاد قراردادهای دراز مدت در زمینه صدور نفت و گاز

ص: 743

خودداری ورزیده اند. مشاور سیاسی و علمی سوئیس (حفاظت شود) اخیرا گفت که در اجلاس یکم

اسفندماه کمیسیون همکاری اقتصادی سوئیس و شوروی در مسکو، شورویها از مذاکره پیرامون صدور

گاز به سوئیس امتناع ورزیدند. سوئیس حدود هشت ماه قبل از این، موضوع را به عنوان برنامه کار

کمیسیون پیشنهاد کرده بود و شوروی نیز تا حدود یک ماه قبل نسبت به آن اعتراضی نداشت. لیکن در این

جلسه شوروی اظهار داشته بود که قادر نیست در زمینه فروش گاز طبیعی به همکاری بپردازد، و پس از

اصرار گفت که از طرف گاسپلان دستور داده شده است که در آتیه نزدیک در مورد صدور گاز با کشوری

قرارداد منعقد نگردد. (اظهارنظر: شوروی قبلاً نیز در اوایل زمستان جاری از گفتگو پیرامون همین

موضوع با اطریشیها و فرانسویها خودداری کرده بود.) (تلگرامهای مرجع)

8 روسها سعی کردند برنامه کار مربوط به ادامه فروش نفت خام را نیز رد نمایند. لیکن سوئیسیها بر

ادامه آن اصرار ورزیدند. روسها با بی میلی توافق کردند که میزان نفت ارسالی خود به سوئیس را که حدوداً

800 میلیون دلار در سال ارزش دارد تغییر ندهند، لیکن از ارائه تضمینهای بیشتر خودداری ورزیدند.

مقامات اقتصادی یوگسلاوی نیز به ما گفتند که در مذاکرات مربوط به پروتکل تجاری سال 1358،

شوروی تقاضای یوگسلاوی را مبنی بر افزایش صدور نفت خام به سطح 5 میلیون تن نپذیرفته بود و تنها

توافق کرد که سطح صدور 4 میلیون تنی حاضر را حفظ نماید.

9 در تاریخ 21 اسفند ماه ک. ف. آنانیکف، مقام وزارت نیرو (سرپرست اداره نیرو و برق رسانی

خارج) به مشاور علمی گفت که شوروی مایل به تحقیق پیرامون سوخت ترکیبی و گاز سازی و مایع سازی

زغال سنگ و استفاده از سوخت رژکت نیروگاههای برق برای هیدروژن می باشد. آنانیکف اظهار داشت

که این درست است که ذخایر نفت و گاز شوروی عظیم است لیکن هزینه و مشکلات مربوط به گسترش

آنها، سوخت ترکیبی را در بعضی مناطق از جذابیت خاصی برخوردار کرده است.

10 اظهارنظر: چون در رابطه با عرضه گاز، قطع صدور گاز ایرانی تنها رویداد مشهور است، گمان

می کنیم همین امر سبب شده است که شوروی ازاظهارنظر پیرامون صدور گاز بیشتر خودداری کند. البته

این امکان نیز وجود دارد که شوروی شاید می خواهد برای جذب حداکثر استفاده از تغییرات قیمت از

انعقاد قراردادهایی در این زمینه خودداری کرده باشد.

11 عدم تمایل به امضای قراردادهای دراز مدت پیرامون صدور نفت و گاز نیز می تواند نشانگر

نگرانی موجود درباره ظرفیت تولید و توزیع انرژی در سالهای 1360 باشد. گفته های آنانیکف در مورد

سوخت ترکیبی به طور مثال، نشانگر تغییر موضع شخصی یک سال قبل وی، هنگام ورود به کمیته دولتی

علم و صنعت می باشد. روزنامه ها و مطبوعات اقتصادی شوروی نیز بر گسترش سوخت ترکیبی در برنامه

دراز مدت شورای کمکهای اقتصادی دوجانبه در رابطه با انرژی و مواد خام تأکید بسیار کرده اند.

تدارک انرژی که گویا تهیه برنامه 15 ساله و جنبه های تجارت خارجی آنرا پیچیده تر کرده، برای

رهبران شوروی هیچ گونه سهولتی را پدید نیاورده است.تون


یافته های مهم (انرژی در شوروی)

سند شماره (9)

سری غیر رؤیت برای بیگانگان غیرقابل رؤیت برای پیمانکاران و مشاوران پیمانکار

دفتر تحقیقات و اطلاعات (طبقه بندی نشده) گسترش اقتصادی سیبری

ص: 744

(طبقه بندی نشده) یافته های مهم

به غیر از گسترش صنایع متمرکز بر نیرو (چون صنعت آلومینیم) در اطراف نیروگاههای غول آسای

هیدروالکتریک، گسترش اقتصادی سیبری در دهه های اخیر به جای گسترش همه جانبه صنعتی بر

استخراج منابع تأکید افزون تری داشته است. عدم توانایی رژیم شوروی در جلب مردم به سکونت در

سیبری و تحلیل رفتن منابع مواد خام قدیمیتر، بخصوص منابع انرژی علت العلل پیدایش این جهت گیری

بوده است.

درست است که سیبری تنها 10 درصد جمعیت شوروی را در برگرفته است، لیکن این منطقه حدود 88

درصد منابع انرژی شناخته شده و منابع فلزات غیر آهنی کشور را نیز در برمی گیرد. برنامه پنج ساله جاری

(80 1976) معترف است که سیبری می تواند افزایش پیش بینی شده بازده نفت، گاز و آلومینیوم، 90

درصد افزایش زغال سنگ، 80 درصد بازده مس و 70 درصد بازده هیدروالکتریسیته را برای شوروی

تأمین نماید.

مناطقی از سیبری که اخیرا گسترش یافته اند چون تویمان اوبلاست و مناطق مجاور راه آهن اصلی

بیکالامور نشانگر روند جدید در جهت استخراج منابع است ؛ به طور مثال، سه چهارم نفت تویمان به

جای اینکه در محل مصرف گردد به سوی غرب سرازیر می گردد. با وجود اینکه برنامه ریزان شوروی

مطمئن هستند که بیکالامور سرانجام منجر به گسترش مجتمعهای صنعتی منطقه ای در خاور دور خواهد

شد، ولی این گسترش تا چند دهه دیگر امکان پذیر نیست. در همین اثناء راه آهن بیکالامور، مس

یودوکان، زغال سنگ یاکوتسک، سنگ آهن آلدان، و چوب و الوار سیبری را یا به سوی غرب و بخش

اروپایی شوروی منتقل خواهد ساخت یا آنان را به بنادر اقیانوس آرام جهت صدور خواهد برد.

هزینه سنگین این گسترش سبب شده است کهشوروی خواستار مشارکت غرب و ژاپن در پروژه های

سیبری باشد. چند کشور غربی با شوروی قراردادهایی در زمینه احداث خط لوله در ازای دریافت گاز

امضاء کرده اند. شوروی و ژاپن نیز قراردادهای مشابهی به منظور گسترش و بهره برداری مواد خام بستر

سیبری در اقیانوس آرام منعقد ساخته اند و شرکتهای آمریکایی و ژاپنی در حال حاضر با شورویها در

مورد گسترش و بهره برداری گاز طبیعی یاکوتسک به مذاکره پرداخته اند. گرچه چند عامل سبب

هوشیاری طرفین در مورد منافع حاصله از قراردادهای جبرانی شده است، ولی مشکلات موجود در

زمینه انرژی امکان انعقاد قراردادهای بیشتری را در آینده حفظ خواهد کرد.

(طبقه بندی نشده) گسترش و عمران سیبری توسط شوروی در دوران قبل از جنگ جهانی دوم

استراتژی گسترش و عمران همه جانبه

سیبری از کوههای اورال در غرب، تا دریاهای اوخوتسک و ژاپن در شرق و از قزاقستان، مغولستان و

چین در جنوب تا اقیانوس منجمد در شمال ادامه دارد (به نقشه نگاه کنید). بنابراین بیش از نیمی از

شوروی را در بر گرفته و 63 درصد بزرگتر از آمریکاست. این صحرا که ماکسیم گورکی آن را «سرزمین

مرگ و زنجیر» خوانده بود، مانند «الدورادوی» شرقی در بر گیرنده آن چنان منابعی است که می تواند

قدرت شوروی را چند برابر افزایش دهد. علی رغم موانع سهمناک ناشی از آب و هوا و سرزمین سیبری،

رژیم شوروی، مانند اعقاب تزاری خود، نتوانسته است در برابر منافع احتمالی حاصله از بهره برداری این

ص: 745

سرزمین غنی مقاومت نماید.(1)

استراتژی عمران و گسترش سیبری توسط شوروی از چند مرحله گذشته است، که هر یک نشانگر نیاز

فوری اقتصاد ملی، شرایط استراتژیک، وسیاست کاری است.(2)

با آغاز اولین برنامه 5 ساله در اواخر سالهای 1920 و 1930، رژیم استالینیست تلاش کرد که برنامه

عمران و گسترش همه جانبه سیبری را تحقق بخشد. این برنامه عبارت است از:

تلاش نه تنها برای استخراج و صدور منابع طبیعی سیبری به بخش اروپایی شوروی بلکه برای ساکن

کردن مردم در این منطقه و موجبات پیدایش صنایع محلی با استفاده از منابع طبیعی منطقه نیز ادامه دارد.

این سیاست، که بخشی از آن استوار بر توزیع هماهنگ تر نیروهای مولد بود، ولی نشان می داد که رژیم میل

دارد کارخانه های صنعتی خود را در مناطق داخلی یعنی دور از راههای تهاجم غربی قرار دهد. موجودیت

تعداد کثیری از کارگران اجباری که می توانستند پروژه هایی را به راه اندازند که برای کارگران آزاد چندان

جذابیتی به همراه نداشت، موجب سهولت این سیاست گردید.

در سالهای بین 1918 و 1941، سرمایه گذاری سیبری تقریباً و به طور متوسط معادل 41 تا 15 درصد

کل سرمایه گذاریهای شوروی بود. بخش اعظم این سرمایه گذاری نیز در مجتمع آهن و پولاد اورال

کوزنتسک متمرکز شده بود. استخراج همزمان زغال سنگ سیبری (کوزنتسک) و سنگ آهن اورال

ایجاب می کرد که دو مرکز آهن و پولاد جدید یکی در نزدیکی ماگینتوگورسک در اورال و دیگری در

نزدیکی استالینسک (پس از 1961، نووکوزنتسک) در بستر کوزنتسک گسترش و ایجاد شود.

بخش سیبریایی این پروژه در طول اولین برنامه 5 ساله 44% سرمایه گذاری صنعتی غرب سیبری و در

طول 5 ساله دوم 25% آن را به خود اختصاص داد. ماحصل این سرمایه گذاری، منافع بسیار سرشاری بود.

تولید زغال سنگ کوزنتسک 5/2 برابر چه در برنامه 5 ساله اول و چه در برنامه 5 ساله دوم افزایش یافت

و در سال 1940 به سطح 5/22 میلیون تن یا 5/13 درصد کل زغال سنگ تولیدی شوروی رسید. در

همان سال کوزنتسک 3/10 درصد کل پولاد تولیدی شوروی را تأمین نمود.

مهمترین عنصر مجتمع اورال کوزنتسک صنعت شیمیایی استوار بر کک آن بود. اولین برنامه 5 ساله

شاهد گسترش کارخانه کک شیمیایی بود که در سال 1924 در کمروف وارد عمل شده بود. این گسترش

نیز به نوبه خود سبب پیدایش مجتمع کک شیمیایی جدیدی شد که کودهای نیتروژن دار، رنگهای آنیلین

و دیگر مشتقات زغال سنگ را تولید می نمود. تا سال 1940، 9/6% کل بازده کود شیمیایی شوروی توسط

کمروف تولید می شد.

درست است که مجتمع اورال کوزنتسک در غرب سیبری بزرگترین برنامه سرمایه گذاری در سیبری

قبل از جنگ جهانی دوم به شمار می آمد، لیکن بخش اعظم سرمایه گذاری منطقه به سوی منطقه خاور دور

1- سیبری به سه منطقه اقتصادی تقسیم شده است : سیبری غربی ٬ سیبری شرقی ٬ و شرق دور سیبری. سیبری غربی از کوههای اورال تا رودخانه نیسیف ادامه دارد ٬ سیبری شرقی از رودخانه نیسیف تا آبریز اقیانوس آرام یعنی در امتداد بالاترین نقطه انحنای رود آمور ٬ در مجاورت مرز غربی یاکوتسکایای شوروی در شمال دریاچه بیکال تا دریای لاتیف ادامه دارد. بخش خاور دور شوروی نیز باقیمانده سیبری را دربر می گیرد.
2- جهت مطالعه تاریخ تکامل گسترش سیبری ٬ به اثر تئودور شبادو ویکتورموت تحت عنوان دروازه ای به منابع سیبری ٬ واشنگتن دی. سی. انتشارات اسکریپتا 1977 ٬ مراجعه کنید. منابع زغال سنگ و هیدروکربن شوروی و راه آهن اصلی بیکالامور (بام) (به نقشه در قمست انگلیسی مراجعه شود م).
ص: 746

سیبری سرازیر شده بود این ارجحیت منطقه ای ناشی از : 1) سرعت بخشیدن به برنامه مهاجرت به مناطق

ساحلی اقیانوس آرام در شوروی 2) گسترش منابع طبیعی مورد نیاز (بخصوص طلای دره کولیما در

شمال بندر شهر مگادان) و 3) ایجاد یک فضای همه جانبه در خاور دور و کاهش هزینه سرسام آور انتقال

کالاهای ضروری از غرب شوروی به این نقطه بود.

سرمایه گذاری در خاور دور سیبری در آغاز جنگ جهانی دوم با تلاش مسکو در جهت تأمین دفاع

منطقه در برابر تهدید روزافزون نظامی ژاپن، شدت بیشتری یافت. بخش اعظم سرمایه گذاری اولیه متوجه

گسترش یافتن حوزه های نفتی ساخالین شمالی شده بود که در سال 1940 حدود 6/1% کل تولید نفت

شوروی را تأمین نمود. پالایشگاههای نفتی در خاباروسک در سال 1935 و در کومسومولسک در سال

1942 گشایش یافت.

صنعت چوب سنتی سیبری نیز در دوران ماقبل از جنگ توسعه یافت، سهم چوب و الوار اره شده در

تولید کلی چوب بالا رفت چون صنعت ساختمان سازی نیاز بسیاری به آن داشت در سال 1940 سیبری

6/22% کل چوبهای اره شده شوروی را تأمین نمود. با این وصف در سیبری محصولات جنگلی، به خوبی

مورد استفاده واقع نمی گردید.

صنعت تهیه چوب و الوار پس از جنگ نیز به خاطر احداث راه آهن سوخت رسان از خط اصلی سیبری

به سمت شمال رشد بیشتری یافت. در اواسط سالهای1970، سیبری 1/35% کل چوب گرد تولیدی

شوروی را تأمین نمود. در حالی که مهمترین مناطق تولیدی در تویمان و تومسک اوبلاست (در غرب

سیبری) که از نویارسک کری و ایرکوتسک اوبلاست (در شرق سیبری) و خاباروسک کری (در خاور دور

سیبری) سام واقع شده بودند.

(طبقه بندی نشده) تأثیر جنگ

گسترش صنعتی سیبری در طول جنگ جهانی دوم نیز سرعت یافت و با در معرض خطر قرار گرفتن

صنایع در برابر پیشرفتهای آلمان، این صنایع از بخش اروپایی شوروی به سیبری منتقل گردید. اکثر این

انتقالها به غرب سیبری جایی که درصد کل سرمایه گذاری شوروی تنها 1/6% در سالهای 45 1941 بود

و قبلاً یعنی در سالهای 32 1928 حدود 4/4% بود، صورت گرفت. در سالهای 45 1941 یعنی زمانی

که مناطق غربی شوروی اشغال شده بود، سیبری به طور کلی 18% سرمایه گذاری شوروی را که هنوز هم

بی سابقه است به خود اختصاص داد.

گرچه قبل از جنگ چند مرکز ماشین سازی در جاهایی از قبیل اومسک و نووسیبرسک، صنعتی شدن

اولیه سیبری نقش چندان مهمی را ایفا نکرده اند. در سال 1937، بطور مثال، ساختن ماشین آلات تنها

17% کل ارزش تولیدی سیبری و 30% کل ارزش تولیدی شوروی را تشکیل می داد.

در نتیجه همین تخلیه و انتقال، این منطقه از اهمیت بسیاری برخوردار گشت سیبری از سال 1940 تا

سال 1943، توانست بازده خود را یازده برابر افزایش دهد. بخش اعظم افزایش مربوط به ماشین سازی

نیز از تأمین نیازهای صنایع دفاعی زمان جنگ ناشی می گردید. از جمله دیگر کارخانه های جدید صنعتی

که در این زمان وارد سیبری شد، کارخانه های تولید تجهیزات کشاورزی روبتسوسک (در آتلی کری) و

کرازنویارسک را می توان نام برد. مناطق اومسک و نووسیبرسک به صورت شهرکهای پررونق درآمدند.

جمعیت نووسیبرسک در دوران آمارگیری 59 1939 به 480000 نفر و جمعیت اومسک به 300000

ص: 747

نفر بالغ گردید.

گرچه بر گسترش صنعت سازندگی مصنوعات سیبری در سالهای جنگ تأکید می شد، لیکن صنایع

اولیه استوار بر منابع از اهمیت بیشتری برخوردار گشت. این امر بخصوص پس از اشغال مناطق غربی

شوروی توسط آلمانها که بخش اعظم ظرفیت آهن، پولاد و زغال سنگ کشور را تأمین می کرد، واقعیت

یافت. در سال 1945، با اتکاء به مجتمع اورال کوازنتسک، سیبری 5/31% بازده زغال سنگ شوروی را

تأمین کرد ؛ در حالی که تا سالهای 1970 دیگر نتوانست این نیاز را برآورده سازد. بازده بالای تولید آهن

و پولاد شوروی که در سال 1945 معادل 18 و 21% بود، از زمان جنگ به این سو سابقه نداشته است.

(طبقه بندی نشده) گسترش بعد از جنگ، کناره گیری از گسترش همه جانبه

حرکت صنعت رو به شرق در اوایل دوران بعد از جنگ، با انتقال سرمایه گذاریهای شوروی در سالهای

50 1946 به مناطق ویران شده در اثر جنگ، تغییر جهت یافت. سهم سیبری از کل سرمایه گذاریهای

شوروی به 13% کاهش یافت. اولین برنامه 5 ساله بعد از جنگ پروژه های ساختمانی بزرگی را به همراه

نداشت، ولی بر روی یک کارخانه کک شیمیایی در کروف در بستر کوزنتسک، یک کارخانه فیبر شیمیایی

در بارنول آتلی کری و پالایشگاههای نفت اومسک و انگارسک کار آغاز شده بود. ولی این پروژه ها تا

سالهای 56 1955 وارد عمل نگردیدند، بنابراین بر عملکرد اقتصادی سیبری در اواخر سالهای 1940 و

1950 تأثیر چندانی نداشته اند. در سالهای اولیه بعد از جنگ صنایع ماشین سازی جدید و مهمی در

سیبری احداث نگردید.

در دو دهه گذشته، سرمایه گذاری سیبری بین 15 تا 16 درصد کل سرمایه گذاری شوروی در چرخش

بود و گسترش نیز روندی را که در دوران بعد از جنگ پی ریزی شده بود، در پیش گرفته بود. گسترش

سیبری عملاً و نه در تئوری از گسترش همه جانبه صنعتی انحراف یافته و منحصراً به استخراج و تصفیه

مواد اولیه، مواد خام و منابع انرژی متمرکز شده است ؛ اگرچه این صنایع ایجاد شده، بیشتر بر انرژی متمرکز

بوده است.

این گرایش دوباره گسترش سیبری ناشی از تغییر سیاستهای کارگری بوده است. لغو کار اجباری به

عنوان یک نهاد توده ای در رابطه با موجود بودن کارگر برای پروژه های سیبری، محدودیتهای فراوانی را

پدید آورده است. نسبتا تعداد کمی از کارگران حاضر شده اند زندگی بهتر دیگر مناطق شوروی را رها کرده

و در آب و هوای سخت و طاقت فرسای سیبری مشغول به کار شوند. چنین برآورد شده بود که در سالهای

70 1959 تنها مهاجرت از سیبری صورت گرفته است. کمبود نیروی انسانی در بخش اروپایی شوروی

و عدم تمایل ساکنین آسیای مرکزی به مهاجرت نیز سبب شده است که کمبود کارگر برای سیبری

مشهودتر شود.

ولی علت اصلی جهت گیری جدید در گسترش سیبری، کشف منابع وسیع انرژی سیبری بود. این یافته

توأم را تحلیل رفتن منابع قدیمی تر در بخشهای دیگر کشور و اشتهای روز افزون شوروی برای انرژی،

سبب شد که این کشور در رابطه با پروژه های سیبری سرمایه گذاریهای عظیم را انجام دهد.

گسترش نفت سیبری: شرط بندی روی تویمان

(طبقه بندی نشده) تأکید بر گسترش منابع انرژی سیبری در بخش صنعت نفت آشکارتر بود. از سال

1965 سهم سیبری در تولید نفت ملی افزایش یافته است و این زمانی بود که حوزه های نفتی ولگا اورال

ص: 748

در اوج تولیدی خود به سر می بردند. بین سالهای 1965 و 1975، تولید نفت سالانه سیبری از 4/1 درصد

(4/3 میلیون تن) کل تولید شوروی به 5/40 درصد (150 میلیون تن در سال) رسید.

(طبقه بندی نشده) با رسیدن بازده سالانه ساخالین به 5/2 میلیون تن، بخش اعظم افزایش تولید نفت

سیبری از ناحیه غرب سیبری ناشی می شد. در سال 1975، تویمان اوبلاست به تنهایی 99 درصد تمام

تولید نفت سیبری را تأمین می کرد. بیش از 35 تولید تویمان از تنها حوزه غول آسای ساموتلر واقع در

نزدیکی شهرکهای تیژنوارتفسک و سورگت تأمین می گردید.

(طبقه بندی نشده) در حالی که ذخایر قابل بازیافت در سالهای 1970 دو میلیارد تن برآورد شده،

ساموتلر مهمترین منطقه نفتی شوروی را به وجود آورد. بین 1970 و 1976 بازده آن از 4 میلیون تن به

110 میلیون تن رسید که گسترش سریع این حوزه به نوبه خود سبب احداث دو کارخانه پتروشیمی دیگر

واقع در توبولسک و ترمسک گردید. در واقع کارخانه پتروشیمی واقع در توبولسک قرار است شهر قدیمی

سیبریایی را حیات دوباره بخشد. (توبولسک به مدت 250 سال مرکز اداری غرب سیبری بود تا اینکه

تغییر راههای حمل و نقل و فعالیتهای اقتصادی سبب سقوط آن در قرن نوزدهم گردید.) در صورتی که

اولین مرحله پروژه تومسک طبق برنامه در 1980 وارد عمل شود، تومسک بزرگترین تولیدکننده

پلی اتیلن و پلی پیلن شوروی خواهد شد.

(طبقه بندی نشده) گرچه پالایشگاههای نفتی سیبری در آنگارسک و اومسک عمل می کنند، ولی

75% نفت خام سیبری جهت پالایش به پالایشگاههای غربی شوروی ارسال می گردد. گرایش این جریان

به طرف غرب، لزوم احداث یک سیستم خط لوله وسیع را پدید آورده است. اولین خط لوله در سال 1967

به اومسک رسید. در سال 1972، ساموتلر دومین راه خروجی خود را با آغاز خط لوله جنوب شرقی تا

رود اوب برای پیوستن به سیستم خط لوله ترانس سیبریایی در آنژرو سودژنک به دست آورد. این خط

لوله بعدها به سوی شرق و کراسنویارسک امتداد یافت تا پالایشگاه آچنیسک را تدارک نماید.

در سال 1973 و 1976، خطوط لوله هایی از ساموتلر به مرکز نفت تارتارآلمت یوسک در رودخانه

ولگا احداث گردید. خط لوله های تدارک کننده پالایشگاههای آسیای مرکزی در حال حاضر در دست

ساختمان می باشند.

(طبقه بندی نشده) تویمان اوبلاست به عنوان مرکز نفت و گاز غرب سیبری، یکی از مناطق بسیار رو به

رشد کشور از نظر اقتصادی به حساب می آید. در اواسط سالهای 1970 بیش از هر تقسیمات منطقه

شوروی به استثنای شهر مسکو و مسکو اوبلاست در تویمان اوبلاست سرمایه گذاری گردید. کل

سرمایه گذاری انجام شده در تویمان اوبلاست در سال 1978 حدود 7/2 میلیارد روبل یعنی دو برابر

سرمایه گذاری سال 1970 و معادل 6/2% کل سرمایه گذاریهای اقتصادی شوروی بود. بین سالهای 1971

و 1975 بازده صنعتی تویمان بیش از دو برابر افزایش یافت، در حالی که میزان رشد ملی تنها 43 درصد

بود.

(طبقه بندی نشده) در همین سالها جمعیت تویمان نیز افزایش بسیار پیدا کرد. جمعیت خانتی مانسی

اوکروگ ملی، یعنی بخش دولتی تویمان اوبلاست که محل تمرکز حوزه های نفتی است، از 271000 در

سال 1970 به 425000 در سال 1976 رسید ؛ یعنی 57% افزایش یافت.

جمعیت یامالو نتتس اوکروگ ملی، شمالی ترین منطقه اداری حامل حوزه های گازی غرب سیبری،

ص: 749

از 80000 در سال 1970 به 126000 در سال 1976 رسید و 58 درصد افزایش یافت.

(خیلی محرمانه) نکته عجیب اینکه، بزرگترین رونق صنعت نفت شوروی، نوعی دردسر را نیز برای آن

کشور فراهم آورده است. روسها به دنبال عدم مقاومت در برابر وسوسه بهره برداری بیش از حد از منابع

قابل دسترسی مجبورند با مشکلاتی از قبیل تحلیل رفتن زودرس دست و پنجه نرم کنند. به اوج رسیدن

سطح تولید در ساموتلر افزایش بهره برداری از حوزه های کوچکتر (همراه با افزایش سرمایه گذاری) را


لازم خواهد ساخت مگر آنکه حوزه های نفتی بزرگتری مانند ساموتلر کشف شوند. گرچه بسیاری از

مقامات صنعت گاز و نفت شوروی امکان دستیابی به چنین منبعی را بسیار زیاد می دانند، ولی اکتشافات

زمین شناسی چندانی صورت نگرفته است تا بتواند پیدایش آن را به اثبات برساند. در واقع مسئله حدود و

ثغور ذخایر نفتی در تویمان اوبلاست هنوز هم یکی از مسائل داغ مورد بحث در داخل دولت شوروی

می باشد.

(سری / غیر قابل رؤیت برای بیگانگان / غیر قابل رؤیت برای پیمانکاران)

این مشکلات، نگرانیهای بسیاری را در رهبریت حزب به وجود آورد. تجزیه و تحلیل سازمان سیا

نشان می دهد که افزایش مطلق در تولید نفت سال مزبور حدود 000/500 بشکه بود که از سال 1972

کمترین مقدار افزایش به حساب می آید و میزان رشد 5 درصد نیز در سه دهه گذشته کمترین میزان رشد

بوده است. نشست حزب در دسامبر 1977برای رویارویی با کمبود انرژی، تصمیم گرفت گسترش زغال

سنگ و نیروی هسته ای را در ازای گسترش بیشتر نفت و گاز تویمان مورد تأکید قرار ندهد.

(خیلی محرمانه) گر چه نتایج عملیاتی این تصمیم هنوز روشن نیست، ولی ظاهرا علائم زیر را به همراه

دارد.

تغییر جهت منابع از حوزه های نفتی قدیمی تر ولگا اورال (تیپهای حفاری از منطقه ولگا اورال

خارج و به منطقه تویمان پرواز داده شده اند).

افزایش گسترش حوزه های نفتی کوچکتر تویمان، و

افزایش توجه به اکتشاف نفت و حفاری گاز در تویمان.

(خیلی محرمانه) افزایش اهمیت غرب سیبری در برابر حوزه های قدیمی تر شوروی تقاضا برای تجهیزات

حفاری غربی (و ژاپنی )را و برای ماشین آلات قابل حمل حفاری، تجهیزات برداشت گاز، تجهیزات چند

کاره و تجهیزات اکتشاف زلزله سنجی را بالا خواهد برد. هزینه ارز خارجی، برنامه های جدید ممکن است

از هزینه نفت بازیافتی ثالث و یا استراتژیک ولگا اورال کمتر باشد.

(خیلی محرمانه )ولی معلوم نیست که تأکید جدید بر تویمان بتواند در کوتاه مدت نفعی به همراه داشته

باشد. کمبود خدمه آموزش یافته حفاری نشانگر مشکلات بسیار شدید است. بنا به یک روایت ،180 تیپ

حفاری لازم خواهد بود تا بتواند نیاز برنامه پنج ساله حفاری را تأمین نماید. لیکن تا ژانویه 1978 تنها 83

تیپ حفاری وارد تویمان شدند. علاوه بر این، استراتژی ممکن است بر این فرض استوار باشد که حوزه

عظیم نفتی دیگری در این منطقه کشف خواهد شد. اگر این اعتقاد از بین برود،استراتژی مزبور به کلی از

بین خواهد رفت. در واقع دلایلی در دست است که نشان می دهد نخست وزیر کاسیگین و رئیس گاسپلان،

یعنی بیباکف، مسیر جدید را بر گسترش نیروی هسته ای و منابع زغال سنگ تأکید دارند.

ص: 750

گسترش گاز سیبری

(طبقه بندی نشده)بنابه چند دلیل می توان گفت که حوزه های گازی سیبری خیلی کندتر از حوزه های

نفتی آن گسترش یافته اند .

به علت وابستگی شدید شوروی به نفت در معادله انرژی خود، نفت در حال حاضر 45 درصد سوخت

داخلی و گاز طبیعی 24 درصد آن را تشکیل می دهد. تولید نفت نسبت به تولید گاز از اولویت بیشتری

برخوردار بوده است ؛ تولید نفت غیرسیبریایی خیلی سریعتر از تولید گاز آن به نقطه اوج رسید.

حوزه های گازی سیبری در بسیاری موارد در مناطق صعب العبورتر و شمالی تر سیبری واقع

شده است و

کشف حوزه های گازی عظیم در سیبری مصادف بود با کشف گاز طبیعی در ترکمنستان، که دسترسی

به آن آسانتر و هزینه گسترش آن ارزانتر از هزینه گسترش سیبری بود.

(طبقه بندی نشده) با کاهش تولید گاز مناطق غیر سیبری در اواسط سالهای هفتاد،تولید در منطقه سیبری

گسترش بسیار یافت. در سال 1970 سیبری 11 میلیارد مترمکعب گار یا 5 درصد تولید کلی شوروی را به

دست داد. در سال 1976، 49 میلیارد متر مکعب یا 16 درصد کل تولید را تأمین نمود، و طبق پیش بینیهای

برنامه، رد سال 1980 این منطقه باید بتواند 158 میلیارد متر مکعب یا 36 درصد کل تولید شوروی را

تأمین نماید. سیبری که 70 درصد تمام ذخایر گازی را در بر دارد در آینده به صورت مهمترین منطقه

عمران و گسترش گاز شوروی در خواهد آمد.

(خیلی محرمانه) گرچه یاکوتسک در شرق سیبری ممکن است ذخایری مشابه غرب سیبری داشته

باشد، لیکن مرکز اصلی صنعت گاز سیبری تا به حال تویمان او بلاست بوده است که 61 درصد تمام ذخایر

گاز تثبیت شده شوروی و دو حوزه بزرگ گازی جهان (مدوژیه و یورنگوی) را در خود دارد. گسترش منبع

گازی غول آسای مدوژیه در اوایل و اواسط سالهای 1970 سهم تویمان شمالی را در سرمایه گذاری

صنعتی به بیش از 30 درصد رسانید. سازمان سیا معتقد است که از سال 1970تا 1977 تولید منطقه

تویمان از 2/9 میلیارد متر مکعب (6/4 درصد تولید کلی شوروی) به 9/67 میلیارد متر مکعب (6/19

درصد کل تولید شوروی) رسیده است.

(خیلی محرمانه) گرچه مدوژیه مهمترین حوزه گازی در حال عملکرد شوروی است، ولی کلید رشد

آتی، منبع یورنگوی است که احتمالاً بزرگترین حوزه گازخیز جهان به حساب می آید. روسها ظاهرا

می خواهند بازده یورنگوی را از 15 میلیارد متر مکعب در سال 1978به 60 میلیارد متر مکعب در سال

1980 بالا ببرند. تأسیسات تولید حدود 16 میلیارد متر مکعب گاز مربوط از حوزه ساموتلر و دیگر

حوزه های نفتی در جنوب تویمان نیز قرار است در سال 1980 به حداکثر ظرفیت رسانیده شود.

(خیلی محرمانه)گسترش گاز تویمان در سالهای 801976 بسیار پرخرج تر از سالهای 751971

خواهد بود. برای آنکه مسکو بتواند در سال 1980 بازده سیبری را به 155 میلیارد متر مکعب برساند،

مجبور است در برنامه جاری 15 میلیارد روبل یا 80درصد سرمایه گذاریهای مربوط به صنعت گاز را در

این منطقه متمرکز سازد. قرار است بیش از 500 حلقه چاه استخراج گاز حفر شود که در مقایسه با دیگر

برنامه های پنج ساله شوروی بیشترین تعداد چاههای حفر شده را می نمایاند .

(طبقه بندی نشده) این افزایش هزینه ها نشانگر مشکلات و نیز میزان گسترش گاز تویمان می باشد.

ص: 751

تولید تویمان باید بتواند بر زیربنای غیرمکفی مشکلات حفاری و نگهداری از چاهها در شرایط یخ بندان،

و مشکلات موجود در جذب کارگران فائق آید. علاوه بر این، عدم تمایل وزارتخانه هایی که از پروژه های

سیبری نفعی نمی برند به سرمایه گذاری سبب شده است که در بسیاری موارد زیانهایی وارد گردد.

(خیلی محرمانه) با این وصف، مهمترین عاملی که هزینه تولید گاز سیبری را بالا می برد احداث خط

لوله است. برای انتقال گاز تویمان به مصرف کنندگان روسی و اروپایی دو خط لوله احداث شده و یک خط

لوله ثالث نیز در دست احداث است. انتقال از طریق خط لوله در حال حاضر 34 سرمایه ثابت صنعت گاز را

در اختیار دارد و حدود 60 درصد سرمایه گذاری سالانه صنعت را به خود اختصاص داده است. حدود 20

درصد نیروی کار 000/200 نفری آن در کار گذاردن، تعمیر و نگهداری و راه اندازی خط لوله به کار

گرفته شده اند، هنگامی که هر سه خط لوله تکمیل شوند، بزرگترین خط لوله جهان پدید خواهد آمد.

(خیلی محرمانه) کارخانه های لوله سازی و ماشین سازی داخلی شوروی نتوانسته اند کمیت و کیفیت

مورد نیاز لوله، کمپرسور و شیرها را تأمین نمایند. در نتیجه شوروی مجبور شده است برای رسیدن به

هدف، به وارد کردن لوله و کمپرسور از غرب (و ژاپن) ادامه دهد. از سال 1971، تا سال 1975 روسها

شش میلیون تن لوله جوش داده شده قطور (از 14 میلیون تن کار گذاشته شده) را وارد کردند . میزان این

واردات در سالهای 80 1976 برابر با 108 میلیون تن خواهد بود. چون تکنولوژی خط لوله و کمپرسور

گازی شوروی حداقل 15 10 سال عقب تر از تکنولوژی غرب است، شوروی در چهار سال گذشته بیش

از 5/1 میلیارد دلار کمپرسور حاصل از تکنولوژی عالی را وارد کرده است .

(سری / غیر قابل رؤیت برای بیگانگان) برای پرداخت هزینه این واردات، شوروی چند قرارداد

پایاپای لوله و گاز با غرب منعقد ساخته است. اولین معامله گازی با استرالیا در سال 1968 امضا شد و قرار

دادهای مشابهی نیز با ایتالیا، آلمان غربی و فرانسه منعقد گردیده است. صدور گاز شوروی به منظور

تحصیل ارز معتبر تحت این قراردادها و قراردادهای مکمل دیگر در سال 1976 به 5/11 میلیارد متر

مکعب رسید و قرار است تا سال 1985 به دنبال تکمیل پروژه خط لوله اضافی به 34 میلیارد متر مکعب نیز

برسد.

(خیلی محرمانه) دلایلی در دست است که نشان می دهد از سال 1972 تا سال 1974 رهبریت

شوروی در نظر داشت از طریق انعقاد قراردادهای جبرانی با غرب و ژاپن گاز طبیعی تویمان (و یاکوتیان)

را بیشتر توسعه دهد. (قرارداد نورث استار که هرگز منعقد نشد و مشارکت آمریکا را تضمین می کرد از

این گونه قراردادها بود.) این روش، که از طرف نخبگان متنفذ درونی شوروی به عنوان به هدر دادن ثروت

ملی مورد انتقاد قرار گرفته بود، از طریق «اصلاحیه استیونسون» غیر ممکن اعلام شد (که در دسامبر

1974 تصویب گردید)، که آن هم به نوبه خود مانع از صدور اعتبارات آمریکا برای پروژه های نیروی

شوروی گردید.

(خیلی محرمانه) علیرغم عدم توانایی استراتژی «گاز بزرگ» شوروی در پیشرفت گاز طبیعی احتمالاً

در موازنه انرژی داخلی کشور اهمیت بسیاری خواهد یافت، آن هم در صورتی که، تولید نفت راکد مانده و

یا سیر نزولی را در پیش گیرد که البته چنین پیش بینی شده است. طبق پیش بینیهای سازمان سیا، تا سال

1985 گاز طبیعی حدود 40 درصد بازده کلی سوخت شوروی را تشکیل خواهد و جایگزین نفت خواهد

شد و به صورت مهمترین کالای صادراتی شوروی در خواهد آمد. وابستگی فزاینده به گاز

ص: 752

خواهی نخواهی شوروی را وادار خواهد کرد که به گسترش و توسعه هرچه بیشتر گاز سیبری بپردازد. این

امر نیز به نوبه خود سبب خواهد شد که شوروی درصدد باشد قراردادهای پایاپای گاز در ازای تکنولوژی

بیشتر را با غرب منعقد سازد.

گسترش و عمران زغال سنگ

(طبقه بندی نشده) همان طور که صنعت گاز و نفت شوروی با تحلیل رفتن ذخایر قدیمی تر متوجه

سیبری شده است، با تحلیل رفتن معادن زغال سنگ غرب شوروی (یعنی معادن بستر دونتس) سیبری از

نظر زغال سنگ نیز اهمیت بسیار یافته است. بخش اروپایی شوروی نخواهد توانست بیش از 340 میلیون

تن از 810 تا790 میلیون تن بازده پیش بینی شده شوروی در سال 1980 را تأمین نماید. 65 درصد

ذخایر زغال سنگ کشف شده 255 میلیارد تنی شوروی و شاید 90 درصد ذخائر ژئولوژیک 7 بیلیون تنی

آن در سیبری واقع شده باشد.

(طبقه بندی نشده) از جنگ جهانی دوم حوضچه کوزنتسک تولید زغال سنگ کک شو و بخار خود را

گسترش داده است. در سال 1960 تنها 84 میلیون تن یا 5/16 درصد کل زغال سنگ شوروی را تولید

می کرد، ولی در سال 1975، 137 میلیون تن و یا 5/19 درصد زغال سنگ شوروی را تأمین نمود. در

همان دوران تولید زغال سنگ کک شوی آن بیش از دو برابر شد، و از سطح 5/28 میلیون تن (26 درصد

تولید شوروی) به 56 میلیون تن (31 درصد تولید شوروی) رسید. به علت ارزش حرارتی بالا و هزینه

استخراج ارزان، حمل و نقل زغال سنگ کوزباس سودآورتر است و بیش از نیمی از آن به خارج از غرب

سیبری و به سمت غرب حمل می گردد.

(طبقه بندی نشده) علاوه بر ارسال به اورال و بخش اروپایی شوروی، زغال سنگ کوزباس گسترش

تولید آهن و پولاد را در بستر کوزنتسک سبب شده است. ولی، به طور کلی کمبود منابع سنگ آهن مقرون

به صرفه گسترش بیشتر صنایع آهن و پولاد را در سیبری بعید می نمایاند. در همان حال که بازده ناخالص

آهن و پولاد خام کوزنتسک در سالهای 1945 و1975 به ترتیب سه و دو برابر گردید، لیکن سهم آن در

تولید کلی شوروی در همان زمان بشدت کاهش یافت.

(طبقه بندی نشده) علاوه بر بستر کوزنتسک، موفقیت آمیزترین منطقه زغال سنگ سیبری بستر

کانسک آشینسک است. ذخایر زغال سنگ کانسک آشینسک که 700 کیلومتر در امتداد خط آهن

ترانس سیبری، در شرق و غرب کراسنویارسک ادامه دارد، عظیمترین منبع زغال سنگ جهان به حساب

می آید. تولید کنونی که در سال 1975 به 28 میلیون تن رسیده است، تنها محدود به بازارهای محلی بوده و

هنوز دارای امکانات بالقوه نیست. بعضی از پیش بینیهای درازمدت شوروی، میزان تولید یک میلیارد تن

در سال را محتمل می داند. چون بسیاری از این ذخایر ازنظر برداشت آسان مناسب هستند، زغال سنگ

کانسک آشینسک می تواند ارزانترین زغال سنگ شوروی به حساب آید ؛ البته احتمالاً به استثنای زغال

سنگ موجود در اکی باستوز در شمال شرقی قزاقستان.

(طبقه بندی نشده) گسترش همه جانبه زغال سنگ کانسک آشینسک توسط چند مانع تکنولوژیک

متوقف گشته است. این زغال سنگ دارای ارزش حرارتی پایین و محتوای آب و خاکستر بالا می باشد. این

وضع سبب بروز مشکلات جوشانی در هنگام مصرف آن در نیروگاههای موجود شده است. علاوه بر این،

ص: 753

زغال سنگ مزبور اگر تصفیه نشود قبل از حمل خود به خود مشتعل می گردد. این کیفیت اخیر دردسرهای

فراوانی را به بار آورده است چون کانسک آشنیسک 3200 کیلومتر دورتر از مسکو و1600 کیلومتر

دورتر از منطقه صنعتی اورال واقع شده است .

(طبقه بندی نشده) در مبارزه با این مشکلات چند استراتژی پیشنهاد شده است. بعضیها پیشنهاد

کرده اند که زغال سنگ مزبور از طریق تکنیک پیرولیسیس به صورت زغال سنگ «نیمه کک شو» قابل

حمل در آمده و پس از آن توسط راه آهن مخصوص، مواد آهکی یا خط لوله کپسول مانند حمل و نقل

گردد. دیگران پیشنهاد کرده اند که زغال سنگ خشک و به صورت گاز درآید و گاز آن نیز به صورت مایع

تبدیل شود، ولی دیگران خواستار آنند که زغال سنگ در دهانه معادن نیروگاهها سوخته شود و نیروی

برق حاصله از آن از طریق خطوط ولتاژ بسیار عالی و دوربرد به سمت غرب منتقل گردد. ولی تمام این

روشها یا شامل تکنولوژیهای ناقص و آزمایش نشده است و یا تکنولوژیهای گرانقیمتی را در برمی گیرد.

(خیلی محرمانه) عدم توانایی شوروی در تأمین تکنولوژی مورد نیاز جهت گسترش زغال سنگ

کانسک آشینسک، تولید زغال سنگ این کشور را دچار محدودیتهای فراوانی ساخته است. در نتیجه

گرایش به وی نفت و گاز در سالهای 1940 و1950، رشد تولید زغال سنگ خام در اواخر سالهای 1950

از 5 درصد سالانه به 5/2 درصد در اوایل سالهای 1970 نزول کرد. (از سال 1960 تا سال 1976 سهم

زغال سنگ در انرژی مصرفی شوروی از 50% به 30% کاهش یافت.) از سال 1975 نیز رشد بازده،

کاهش بیشتری یافت و در سالهای 771976 به سطح 5/1 درصد در سال رسید. بازده 724 میلیون تنی

1978 معادل 22 میلیون تن زغال سنگ خام کمتر از رقم پیش بینی شده تولیدی برای سال 1978 بود.

طبق محاسبات سازمان سیا، بازده سال 1980 نیز احتمالاً خیلی کمتر از هدف تولیدی 805 میلیون تن

خواهد بود.

گسترش نیروی هیدروالکتریک سیبری (طبقه بندی نشده)

بر خلاف این واقعیت که گسترش اقتصادی سیبری در دهه های اخیر بیشتر جنبه استخراج منابع به

خود گرفته است، طراحان و برنامه ریزان روسی و تئوریسین هایشان هنوز هم بر گسترش همه جانبه

صنعتی اصرار دارند. آنها از «مجتمعهای صنعتی منطقه ای» حمایت می کنند که در آن از منابع طبیعی محلی

جهت بر پا ساختن اساس صنعتی ثابت محلی استفاده می شود. اگر یکی از جنبه های گسترش این فرضیه را

در برگیرد، نمی تواند چیزی جز گسترش نیروی هیدروالکتریک سیبری باشد، چون ایجاد مقداری

سدهای فشار قوی سبب شده است که صنایع متمرکز بر نیرو نیز در اطراف آنها پدید آیند.

در حالی که تعدادی کارخانه یا نیروگاه هیدروالکتریک به حمایت از عملیات معدنی در شرق دور

شوروی ایجاد شده است، ولی بزرگترین برنامه هیدروالکتریک بر روی رودخانه های شرقی سیبری یعنی

رود آنگارا وینیسی متمرکز شده است. این برنامه ها که در اواسط سالهای 50 آغاز گردیده بود، نه تنها

شامل احداث سدهای نیروی عظیم و تأسیسات مولد نیروی مربوطه می شد، بلکه شامل زنجیره ای از

صنایع متمرکز بر نیرو چون صنایع آلومینیوم شیمیایی و خمیر کاغذ نیز می گردد. با به پایان رسیدن سدهای

فشار قوی شرق سیبری از نظر بازده نیرو بر غرب سیبری سبقت گرفت. در اواسط سالهای 1970، شرق

سیبری حدود یک دهم نیروی برق تولیدی شوروی را که شامل 40 در صد نیروی برق آبی بود تأمین

ص: 754

می کرد.

اولین پروژه نیروی عظیم سیبریایی احداث سد براتسک بر رود آنگارا بود. احداث در سال 1954

آغاز گشت. در سال 1966، این سد حدود 4050 مگاوات نیرو تولید می نمود. در غیاب مصرف کنندگان

نیروی محلی، سد براتسک در اولین سالهای عملیاتی خود تنها حدود 25 تا 30 در صد امکانات نیرویی

خود را تولید می کرد و ماحصل تولید نیز از طریق دو خط 220 کیلو ولتی به 360 کیلومتر آن طرف تر، یعنی

ایرکواتسک انتقال می یافت. در سال 1963 یک خط نیرو به سوی غرب یعنی کراسنویارسک کشیده شد،

و سه سال بعد یک کارخانه آلومینیوم سازی و تهیه خمیر کاغذ عملیات خود را با استفاده از نیروی برق

براتسک آغاز کردند. در حال حاضر حدود 40 در صد نیروی تولیدی براتسک در محل مصرف می گردد.

در اواخر سالهای پنجاه و اوائل شصت، چند مجتمع هیدروالکتریک بر روی رود آنگارا در ایرکوتسک

و یوستی ایلیمسک ساخته شد. مجتمع ایرکوتسک یک کارخانه آلومینیم سازی را تأمین نیرو می کند.

مجتمع یوستی ایلیمسک نیروی برق مورد نیازیک مجتمع چوب را که می تواند خمیر کاغذ، چوب اره

شده، الوار، تراشه چوب و دیگر محصولات چوبی را تهیه کند فراهم نماید. جدیدترین پروژه نیروی آنگارا

در نزدیکی بوگوچانی قرار است در سالهای 1980 تکمیل و نیروی مورد نیاز مجتمعهای چوب و

آلومینیم سازی را تأمین کند.

تا زمانی که گسترش هیدروالکتریک سیبری گشایش کارخانه کاغذ و خمیر کاغذ کراسنویارسک و

مجتمع خمیر چوب براتسک و یوستو ایلیمسک را سهولت بخشیده بود، صنعت چوب سیبری هنوز به

درجه صنعت تولید الوار نمی رسید. در سال 1965 مساعدت سیبری به تولید خمیر کاغذ و چوب در

شوروی کمتر از 10 درصد بود. لیکن در سال 1975 این رقم به یک چهارم تولید کلی ملی رسیده بود.

کارخانه های آلومینیوم سازی در اطراف نیروگاههای رودخانه ینیسی در کراسنویارک ایجاد شده و

در شهر جدیدالتأسیس سایانوگورسک نیز کارخانه هایی در دست احداث است. مجتمع عظیم

هیدروالکتریک سایان قرار است مرکز حومه متنوع صنعتی شده و یک کوره ذوب آلومینیم 400000 تنی

را نیز در برگیرد. شوروی در حال حاضر با کنسرسیوم کمپانیهای آلمان غربی و آمریکایی و نیز کمپانی

فرانسوی رقیب، در حال مذاکره پیرامون احداث آن است. علاوه بر این صنایع متمرکز بر نیرو چون

آلومینیم، پولادهای ویژه الکتریکی و آلیاژهای آهن سایانسک، قرار است فعالیتهای صنعتی دیگری را نیز

شامل شود. به طور مثال یک کارخانه تولید ماشین آلات باربری در سال 1976 در آباکان به مرحله عمل

وارد شد تا کامیونهای کانتینردار بسازد تا میزان کار راه آهن ترانس سیبری کمتر شود. چهار پروژه دیگر

رودخانه ینیسی در مراحل مقدماتی طراحی به سر می برند.

از جمله مهمترین برنامه های گسترش هیدروالکتریک سیبری می توان نیروگاههای خانتایکا و

کوریکا در مجتمع نیکل پلاتین نوریلسک را نام برد. نیاز نوریلسک به انرژی با توسعه معادن، عملیات

کنستانتره سازی و ذوب که با اکتشاف معادن قلع تالناخ آغاز شده بود، فزونی می یافت. با آغاز یک برنامه

فشرده در اوایل سالهای 1960 زنجیره ای از معادن عمیق و عظیم ایجاد شده است تا منابع غنی نیکل،

مس، کبالت، فلزت گروه پلاتینی، محصولات دیگر مورد بهره برداری قرار گیرد. در چند دهه آتی،

نوریلسک علیرغم موقعیت سخت خود در محیط یخبندان شمالی سیبری یکی از بزرگترین منابع

این فلزات در جهان خواهد شد. بااستفاده از یخ شکنهای هسته ای باید قدرت حمل و نقل این بخش

ص: 755

افزایش داده شود.

BAM (بام) «پروژه قرن»

(طبقه بندی نشده) احداث 2670 مایل راه آهن بیکال آمور یکی از مهمترین پروژه های اقتصادی

جهان به شمار می آید. این خط آهن گسترش منابع معدنی و چوب باارزش سیبری را سهولت بخشیده. و

راه آهن ترانس سیبری را که در مجاورت مرز چین واقع شده، پشتیبانی خواهد کرد. برآوردهای منتشره

شوروی هزینه کلی احداث آن را بیش از 15 میلیارد دلار یعنی حدود دو برابر هزینه احداث خط لوله

آلاسکا اعلام کرده است. درست مانند موارد مجتمع اورال کوزنتسک، براتسک و ساموتلر، اخبار مربوط

به این راه آهن در مطبوعات شوروی همیشه منعکس می گردد. مقامات شوروی یک مجموعه

کتاب شناسی و یک کتاب سال به خاطر «بام» در سالهای احداث آن منتشر خواهند کرد.

(طبقه بندی نشده) با امتداد بین تایشت و سوتسکا یاگاوان، «بام» از 5 تقسیم فرعی سیاسی شرق

سیبری و شرق دور سیبری در جمهوری شوروی خواهد گذشت که عبارتند از : ایرکوتسک اوبلاست،

جمهوری خود مختار بوریات، چتیااوبلاست، آمور اوبلاست، و کاباروسک کری. علاوه بر این یک خط

آهن 250 کیلومتری نیز که تقریبا به موازات «بام» احداث شده و نام آن «بام کوچک » است وارد جمهوری

خود مختار یاکوت خواهد شد.

(طبقه بندی نشده) «بام» از صعب العبورترین مناطق جهان خواهد گذشت که عبارتند از: پرتگاههای

کوهستانی، مناطق زیر یخ بندان، هزاران مسیرآبی، و باتلاقهای بی شمار. در زمستان هوا آنقدر سرد است

که پولاد معمولی متلاشی می گردد. و در تابستان آنقدر گرم و مرطوب است که زندگی واقعا دشوار

می گردد. تا زمان پایان احداث «بام» (که ممکن نیست تا سال 1983 ساخته شود)، یک میلیارد فوت

مکعب کار زمینی انجام شده است، 3700 سد و پل ایجاد شده، و 15 مایل تونل حفر شده است.

(طبقه بندی نشده) گر چه ایده احداث یک راه آهن ثانی در سیبری در اولین سال قدرت شوروی شکل

گرفت، ولی کار احداث آن تا سال 1939 آغاز نشد. در نتیجه جنگ کار آن منقطع گردید و تا مارس 1974

کار بر روی راه آهن متفرق و پراکنده ماند، تا اینکه برژنف اعلام نمود که این پروژه یکی از دو پروژه مهم

دهمین برنامه پنج ساله است. (80 1976)

(طبقه بندی نشده) چند علت استراتژیک برای تکمیل پروژه بام وجود دارد، خط آهن ترانس سیبری

نه تنها همیشه از طرف چینیها ممکن است مورد حمله واقع شود، بلکه گسترش و مسکونی ساختن مناطق

دور افتاده شوروی در مجاورت مرزهای چین سبب خواهد شد که چین نتواند زمینها را به تصرف خود

درآورد. گسترش زیر بنایی نیز می تواند نظامیان شوروی در خاور دور را پشتیبانی نماید.

(طبقه بندی نشده) لیکن اکثر خبرگان نیز معتقدند که علت اصلی اولویت بام، نگرانیهای اقتصادی است

و نه استراتژیک. در حالی که توانایی راه آهن ترانس سیبری در حمل بار محدود شده است از سال 1945

میزان باری که حمل می کند هشت برابر شده یک راه آهن دیگر باید ساخته شود تا منابع طبیعی سیبری

در مجاورت اقیانوس آرام مورد بهره برداری قرار گیرد.

(طبقه بندی نشده) این خط آهن «بام» که به موازات راه آهن ترانس سیبری به فاصله 110 تا130

مایلی در شمال واقع شده، می تواند منطقه ای را در 95 تا 125 مایلی شمال و جنوب راه آهن (با حدود

ص: 756

600000 مایل مربع، یا بیش از سه برابر فرانسه) را رفع نیاز نماید. احتمالاً حدود نیمی از ذخایر بالقوه

شوروی در این منطقه واقع شده که عبارتند از:

منابع مس و قلع که حدود 2/1 میلیارد تن و در کوههای یودوکان واقع شده اند. این منابع قابل

بهره برداری از نظر کمیت و کیفیت با عظیمترین معادن مس شوروی در DZHEZKAZGANقزاقستان

برابری می کند.

زغال سنگ کک شوی یا کوتسک جنوبی، که ذخایر آن بیش از 40 میلیارد تن برآورد شده، و

نویدبخش ترین منطقه در یورنگوی به شمار می آید.

منابع سنگ آهن آلدان، که امکانات درازمدت ذخایر آن حدود 20 میلیارد تن برآورد شده. مجاورت

سنگ آهن ارزان قیمت و زغال سنگ کک شو در جنوب یاکوتسک اساس ایجاد یک کارخانه پولادو آهن

را در سیبری در مجاورت اقیانوس آرام فراهم خواهد کرد.

ذخایر عظیم چوب. برآورد حجم امکانات چوبی که در 100 میلیون جریب در مجاورت راه آهن

واقع شده، حدود 4/1تا 5/1 میلیارد متر مکعب می باشد.

بهره برداری از نفت یاکوتیان و گاز طبیعی و منابع عظیم آسپست، فسفات، میکا، طلا، و قلع نیز با وجود

راه آهن «بام»سهولت خواهد یافت.

(طبقه بندی نشده) گرانی هزینه «بام» و گسترش سیبری به طور آرام، به طور کلی سبب روی آوردن

شوروی به غرب و ژاپن در رابطه با پروژه های شرقی شده است. جهت تضمین بازارهای صادراتی، مسکو

به قراردادهای جبرانی روی آورده است تا بیگانگان تکنولوژی پروژه های عمرانی را تأمین کرده و در

ازای آن مقداری از مواد خام را دریافت دارند.

(طبقه بندی نشده) ژاپن به علت کمبود منابع طبیعی مهم و مجاورت خود با سیبری تنها کشوری بوده

است که تا به حال با شوروی همکاری کرده است. اولین قرارداد جبرانی شوروی و ژاپن در سال 1968

امضاء شد که قبل از آغاز تسریع کار بر روی راه آهن«بام» بود. توکیو بولدوزر، تجهیزات چوب سازی و

کالاهای مصرفی را در ازای چوب و خمیر چوب سیبری به شوروی صادر نمود.

(طبقه بندی نشده) ژاپن و شوروی به دنبال این قرار داد 2 قرارداد مشابه دیگر نیز در رابطه با چوب در

سال 1971 و 1974 منعقد ساختند. در سال 1974 نیز، ژاپن و شوروی گسترش منابع نفت خارج از

خشکی جزیره ساخالین در دریای اوخوتسک یعنی شمال ژاپن را به طور مشترک به عهده گرفتند.

(شرکت نفت گلف نیز در این برنامه عمرانی شرکت جسته است.) در همان سال ژاپن توافق کرد که شوروی

را در گسترش حوزه های زغال سنگ یاکوتسک جنوبی یاری دهد و350 میلیون دلار تجهیزات را در

ازای دریافت زغال سنگ کک شو به شوروی بدهد. مسکو در حال حاضر با آمریکا، انگلستان و ژاپن در

مورد پروژه مس یودوکان به مذاکره پرداخته است.

(طبقه بندی نشده) عظیمترین پروژه سیبری که مشارکت بیگانگان را در قراردادهای جبرانی به همراه

دارد. پروژه گاز طبیعی یاکوتسک است. طبق پیش بینی آمریکا این پروژه به 3700 کیلومتر خط لوله از

ویلی یوسک تا بندر اولگا در دریای ژاپن و تأسیسات مایع سازی، و سه کشتی باربری گاز مایع طبیعی به

مقصد ژاپن و هشت کشتی باربری مخصوص گاز مایع طبیعی به مقصد آمریکا نیازمند است. ژاپن و آمریکا

هر یک به مدت 25 سال و سالانه 10 میلیارد متر مکعب گاز دریافت خواهند کرد. در ملاقات ژاپنیها با

ص: 757

آمریکاییها و روسها مشخص گردید که ماشین آلات و تجهیزات حدود 4 میلیارد دلار دیگر برای

کشتیهای حامل و تأسیسات تبدیل به گاز نیاز خواهد داشت.

(خیلی محرمانه) علیرغم این واقعیت که پروژه در مرحله طراحی باقی مانده، ولی عناصر اصلی آن به

تعریف در نیامده است. هنوز میزان یک میلیارد متر مکعبی ذخائر گاز مورد تایید واقع نشده است تا ژاپنیها

و آمریکاییها وارد شدن در این کار را سودآور تلقی نمایند. در مورد خط لوله قرارداد نهایی امضا نشده

است. سیاست آمریکا در مورد وارد کردن گاز طبیعی مایع کاملاً مشخص نشده و ماهیت قیمت گاز یا

رقابت آمیز بودن آن نیز معلوم نشده است. بالاخره در حالی که قوانین آمریکا صدور اعتبار از طرف بانک

صادرات و واردات را برای پروژه های انرژی شوروی ممنوع اعلام کرده است، معلوم نیست که شرکتهای

آمریکایی بتوانند سرمایه لازم را فراهم آورند. با وجود این مشکلات، ژاپن که میل دارد با چین روابط

تجاری (شامل نفت و زغال سنگ) و سیاسی با چین برقرار سازد، گفته است که اگر آمریکا در این پروژه

شرکت ننماید وی نیز شرکت نخواهد کرد.

(طبقه بندی نشده) پیشرفت کند پروژه یاکوتسک نشانگر اقدامات محتاطانه شوروی و کشورهای

غربی در انعقاد قراردادهای جبرانی است. مسکو ممکن است احساس کند که خود می تواند پروژه های

بزرگ خود را به راه بیندازد (برنامه 1978 برای احداث پروژه های قراردادهای جبرانی حدود 3/1

میلیارد روبل بود. سرعت ساختمان یا احداث کم شده بود و در پایان مراحل احداث به علت کمبود

تدارکات، کار تولید کندتر گردید.)

(طبقه بندی نشده) در رابطه با کشورهای غربی، اقدامات احتیاطی ناشی از نارضایتیهای موجود در

کار کردن با بوروکراسی شوروی، نگرانی از کیفیت و کمیت بازده شوروی، بازار مواد خام راکد و تقاضای

شوروی برای سرمایه گذاری لیبرال افراطی کمپانیهای غربی، از اینکه کنترل مدیریتی کافی بر روی

پروژه ها نداشته اند نیز ناراضی هستند.

(طبقه بندی نشده) ولی روندهای آتی اقتصادی ممکن است بتواند بعضی موانع موجود بر سر راه

طرفین را از میان بردارد. افزایش قیمت انرژی جهان ممکن است علاقه غرب را به منابع انرژی سیبری

افزایش دهد. علاوه بر این، تکمیل پروژه بام و کاهش عظیم در موازنه انرژی شوروی، احتمالاً سبب

خواهد شد که شوروی سعی کند کمکهای بیشتری در رابطه با پروژه های عمرانی از غرب بگیرد.

نتیجه گیری (طبقه بندی نشده)

همان گونه که تا اینجا گفته شد، گسترش سیبری در دهه های اخیر بر استخراج منابع به جای گسترش

مجتمع منطقه ای تأکید داشته است. این روند احتمالاً ادامه خواهد یافت چون بخش اعظم منابع طبیعی

شوروی در سیبری واقع شده و سیبری نیز نیروی کار لازم را برای گسترش مجتمع منطقه ای ندارد. ولی

این گسترش در هوای سرد، و مناطق دور افتاده ای که تأسیسات زیر بنایی وجود ندارد و هزینه کارگر و

حمل و نقل بسیار سنگین است، گران و پرخرج تمام می شود. برنامه زمان بندی گسترشهای آتی نیز درست

نیست. شوروی در حال حاضر با مشکلات اقتصادی دیگری نیز که سبب کاهش میزان رشد اقتصادی آن

شده دست به گریبان است. سهم تولید ناخالص کلی که به بخش نظامی اختصاصی یافته اصلاً کاهش پیدا

نکرده است.

ص: 758

تمام این ضرایب سبب شده است که رهبران شوروی به جلب همکاری غرب در پروژه های عمرانی

سیبری علاقه نشان دهند ؛ گرچه شرایط و اشکال همکاری مورد نظر مسکو نخواهد توانست حدود واقعی

همکاری غرب را مشخص سازد. در گذشته، روسها قراردادهای جبرانی را بیشتر ترجیح می دادند چون

بازار صادراتی آنها را تضمین می کرد. گرچه چند عامل سبب شده است که طرفین در سالهای اخیر به

کندی این قراردادها را منعقد سازند ؛ لیکن روندها جاری اقتصادی سبب انعقاد این قراردادها خواهد شد.

این امر در رابطه با پروژه های انرژی سیبری واقعیت می یابد، چون کمبود انرژی به شرق و غرب به طور

یکسان صدمه خواهد زد.

تهیه شده به وسیله اس. کوفی

تأیید شده توسط چی. نربوری


وزیر گاز شوروی گفت ذخائر جدیدی در غرب سیبری کشف خواهد شد

سند شماره (10)

تاریخ : 4خرداد 135825 می1979 طبقه بندی : خیلی محرمانه

از : سفارت آمریکا در مسکو به : وزارت امور خارجه در واشنگتن دی. سی.

موضوع : وزیر گاز شوروی گفت ذخائر جدیدی در غرب سیبری کشف خواهد شد

1 (تمام متن خیلی محرمانه است)

2 خلاصه : اردوژف، وزیر صنعت گاز شوروی در تاریخ 2 خرداد ماه در ملاقات با سفیر آمریکا گفت

که بخش اعظم ذخایر آتی گازی شوروی در داخل خشکی و در غرب سیبری کشف خواهد گردید.

اردوژف با توضیح پیرامون این مطلب که مسئولیت اکتشاف و بازیافت گاز در خارج از خشکی به عهده

وزارتخانه وی گذاشته شده و علت آن نیز کفایت و تجارب شخصی وی می باشد، خاطر نشان ساخت که

بخش اعظم فعالیت خارج از خشکی در دریای خزر، آزوف، دماغه شمالی دریای سیاه و بالتیک صورت

خواهد گرفت، وی در رابطه با آبهای شمالی سیبری (شامل بارنتس) مطلب زیادی را عنوان نکرد ولی از

ساخالین یاد کرد. وی گفت جریان گاز ایران در خط لوله ایگات 1 در 12 آوریل از سر گرفته شد و با

ظرفیت 70 درصد ادامه یافته. لیکن یادآور شد که ایرانیها می خواهند قیمت گاز خود را افزایش دهند.

اردوژف گفت که شوروی سالانه 800000 تن لوله قطور تولید می کند، ولی به واردات بیشتری نیازمند

است. (و کلمه مانسمان را در این خصوص مطرح نمود.) وزیر در رابطه با یاکوتیا گفت که بخش اعظم گاز

در این منطقه وجود دارد لیکن مقدار کشف شده آن ناچیز و در حوزه های پراکنده بوده است. وی گفت

منبعی چون منبع تویمان هنوز یافت نشده و پروژه سه جانبه یاکوتیا هنوز راه درازی را در پیش دارد. وی از

عدم صرفه جویی در مصرف گاز در داخل شوروی یاد کرد و گفت که در بخش دولتی این گاز فقط در

زمینه های شیمیایی مورد استفاده قرار می گیرد. اردوژف که یکی از اعضای منشورتر است باکو در

شوروی می باشد، اصلاً نمی دانست که گئورگی آرباتوف نماینده باکو در دیوان عالی شوروی است و هرگز

فکر نمی کرد که آرباتوف در چنین مکانی جای گرفته باشد. اردوژف گفت در نظر دارد در تاریخ 42 ژوئن

به آلاسکا سفر کند و علت اینکه هیئت نمایندگی همراه وی در اوتاوا یا تورنتو درخواست روادید خواهند

کرد بیان نمود. (تلگرامهای جداگانه) (پایان خلاصه.)

3 اردوژف سفیر را در حضور مقامات روابط خارجی وزارتخانه یعنی ک. اس. امیدوف و وی. اس.

ص: 759

ماخایف پذیرفت و پس از آن وی را به دفتر خود برد تا نقشه منابع و خطوط لوله گازی را بررسی کنند. در

این ملاقات مشاور اقتصادی بازرگانی نیز به همراه سفیر عمل می کرد.

4 ذخایر و اکتشافات. از وی سؤال شد که شوروی اقدامات جستجوگرانه خود برای یافتن منابع

جدید گاز را در چه نقطه ای متمرکز خواهد ساخت، واردوژف با صراحت گفت که این تلاش در داخل

خشکی متمرکز خواهد گردید. وی به همین ترتیب گفت که منابع جدیدی به جای شرق سیبری این بار در

غرب سیبری کشف خواهند گردید.

5 خارج از خشکی، در پاسخ به سؤال مستقیم مبنی بر اینکه چرا وزارتخانه وی مسئولیت اکتشاف و

بازیافت نفت و گاز در خارج از خشکی را عهده دار شده، اردوژف با صراحت گفت که شخصیت، سابقه

دیرین وی در وزارت نفت و تجربه اش در کارهای مربوط به خارج از خشکی، به خصوص در دریای خزر

سبب پیدایش این مسئولیت گشته است. وی با استفاده از خط کش بلندی که در دست داشت گفت که بخش

اعظم کار خارج از خشکی در دریای خزر، دریای آزوف و دماغه شمالی دریای سیاه (غرب جزایر

کرامه)، و بالتیک متمرکز خواهد شد. وی در مورد آبهای شمالی، مانند بارنتس و دریای کرادر خارج از

شبه جزیره یمل چندان خوش بین نبود. وی در رابطه با آبهای شرقی تنها ساخالین را نام برد.

6 یاکوتیا. وزیر اردوژف، در مقدمه با اظهار امیدواری نسبت به آینده، و توضیح این مطلب که

اکتشافات «نتایج مهمی» را نشان داده است، در رابطه با یاکوتیا بر خلاف گفتگوی خود با سناتور

استونسون در ژانویه 1978 این بار نظر مثبتی نداشت. (78 مسکو،637؛ کتبی) وی گفت ذخایر یافته شده

در اینجا محلی و کوچک هستند. (وی کلمه کوچک را چند بار تکرار نمود.) برای توجیه اکتشافات به یک

منبع گازی عظیم یک تا دو بیلیون متر مکعبی نیاز است. متخصصین آمریکایی و ژاپنی بر روی این پروژه

کار می کنند، لیکن وزیر گفت که گاز یاکوتیا«در دوردستها واقع شده است». درباره وسعت ذخایر یاکوتیا

سؤال شد، اردوژف گفت که زمین شناسان میزان ذخایر را بسیار زیاد پیش بینی کرده بودند لیکن بعدها

اشتباه را به گردن «طبیعت» و علل دیگر انداختند. وی گفت «در یاکوتیا هیچ ذخایری مشابه ذخائر تویمان

تا به حال یافت نشده است».

7 تویمان. اردوژف در مورد اوضاع تویمان چیزی نگفت ولی با قوت تمام گفت، درجه یخبندان زیاد

مانعی بر سر راه باز یافت نفت نمی باشد. وی اعتراف کرد که اجازه چاپ مقاله ای را در مورد مشکلات

مربوط به انتقال گاز (مسکو الف 126) صادر کرده و گفت که این مشکلات وجود دارد ؛ لیکن اطلاعات

بیشتری در مورد آنها به ما نداد.

8 لوله. اردوژف اظهار داشت که شوروی باید لوله های قطور را خریداری نماید و در این رابطه از

آلمان غربی و مانسمان یاد کرد. در پاسخ به یک سؤال مستقیم، وی گفت که شوروی در حال حاضر سالانه

000/800 تن لوله قطور تولید می کند .

9 ایران. با اذعان به این مطلب که صدور گاز ایران تا 12 آوریل متوقف شده بود، اردوژف گفت که

جریان کنونی مطابق 70 درصد جریان عادی آن است. وی گفت احتمالاً ایرانیها قیمت گاز خود را افزایش

خواهند داد. او به سرعت از مشکلات مربوط به ماورای قفقاز گذشت و گفت که بخش دیگری از شوروی

گاز مورد نیاز این منطقه را تأمین می کند.

10 اردوژف وزیر گذشته از عدم صرفه جویی در مصرف گاز داخلی شوروی شکوه کرد و گفت که

ص: 760

قیمت سرانه حدود هر ماه 16 کوپک (25/0 دلار) می باشد. و کنتوری نیز در رابطه با آن نصب نشده است.

وی گفت استفاده از گاز در زمینه شیمیایی بسیار سخت تر از استفاده آن جهت تولید برق است. هنگامی که

سفیر از وی سؤال کرد که این نظر شخصی خود اوست یا نظر دولت، اردوژف توضیح داد که این عقیده

شخص اوست ولی طرح دولت نیز باید اجرا شود.

11 سازمان. در بازدید کوتاهی که به همراه سفیر انجام شد، اردوژف یک سالن سخنرانی را به سفیر

نشان داد و گفت و گفت 11 معاون وزیر و شش عضو هیئت مدیره وزارتخانه در آنجا گردهماییهایی

تشکیل می دهند. (گزارش 78 14025 سپتامبر 1978 نشانگر 10 معاون وزیر و سه عضو هیئت

مدیره است، ولی با اضافه شدن رانتیگ مارگولف به عنوان معاون وزیر تعداد معاونین اکنون به 11 نفر

رسیده است.)

12 آرباتف. نکته عجیب این است که اردوژف از رابطه بین سرپرست انستیتو آمریکا/ کانادا، یعنی

گئورگی آرباتف با موطن اردوژف یعنی باکو بی اطلاع بود.آباتف نماینده باکو در دیوان عالی شوروی است

و با زحمت زیاد به شرح این رابطه می پردازد. حتی باکمال تظاهر سفیر را به صرف نهار در رستوران «باکو»

در مسکو دعوت کرده است.

13 بایباکف. اردوژف با نشان دادن عکسهای وزیران سابق گاز توجه زیادی نسبت به معاون کنونی

نخست وزیر و سرپرست گاسپلان بایباکف معطوف داشت و گفت که به وی علاقه خاصی دارد.

14 بیوگرافیک. اردوژف گفت گذشت 67 سال از عمرش بر طرز فکر وی تأثیر نگذاشته است لیکن به

علت ناراحتی ستون فقرات وی میل دارد کارهای نوشتن و طراحی را ایستاده انجام دهد. او باعلاقه بسیار

از رابطه شخصی اش با استافور فضانورد پیشین یاد کرد و گفت وی را به طور اتفاقی در هوستون

ملاقات کرده و او نیز نمونه ساعتی را که در کره ماه به همراه داشت، به وی هدیه کرده بود. اردوژف گفت که

فصل هفدهم سریال تلویزیونی روسی «جنگ میهن پرستانه» را در کنفرانس تهران تماشا کرده و با لطف

خاصی در مورد بده و بستان و رئیس جمهور روزولت صحبت کرد. وی از دوستی صمیمانه خود با

سرپرست جنرال الکتریک یعنی آقای جونز یاد کرد، که از وی دعوت کرده است، پس از بازدید از کانادا به

آلاسکا بیاید.

15 طبق معیارهای شوروی، اردوژف از صراحت لهجه خاصی برخوردار است. ادعای وی مبنی بر

اینکه کار در خارج از خشکی به علت شخصیت خاص خودش به وزارتخانه اش محول گردیده، یک

واقعیت بود و مبالغه آمیز نمی باشد و به نظر ما خود او علت اصلی بوده است. معذالک، اردوژف اهمیت

اکتشاف خارج از خشکی را کوچک نشان نمی داد و با صراحت می گفت که غرب سیبری به احتمال بسیار

ذخایر گازی آتی را در برخواهد داشت. گفته های وی در مورد یاکوتیا که با گفته های 16 ماه قبلش با

سناتور استونسون تضادی ندارد، از ذوق و اشتیاق خاص مقامات وزارت بازرگانی که پروژه مذاکرات

سه جانبه را به عهده دارند، برخوردار نیست. درست است که وزارت زمین شناسی در تحقیق درگیر شد و نه

وزارت گاز، ولی احتیاطات اردوژف عبرت آموز است. ولی نقشه رنگی وی، بخش عظیمی را در شرق

سیبری نشان می داد که احتمالاً دارای ذخایر گاز می باشد. اظهار نظرهای وی که به طور ضمنی تضاد بین

استفاده منطقی از گاز طبیعی و سیاست رسمی شوروی را نشان می دهد، بار دیگر نشان داد که وی به عدم

کاراییهایی واقف است که قادر به تغییر آنها نیست.

ص: 761

16 پس از ملاقات وزارت گاز سؤال کرده است که آیا اردوژف و یارانش در دریافت روادید ورود به

آمریکا در تاریخ 2 ژوئن مشکلاتی نخواهند داشت. ما به آنها پیشنهاد کرده ایم که در سفارت آمریکا در

اوتاوایا سرکنسولگری تورنتو در خواست روادید بنمایند.تون


رویدادهای گازی و نفتی در آذربایجان

سند شماره (11)

طبقه بندی : خیلی محرمانه تاریخ : 14 خرداد 1358 4 ژوئن 79

از : سفارت آمریکا در مسکو به : سفارت آمریکا در تهران

موضوع : رویدادهای گازی و نفتی در آذربایجان

1 (خیلی محرمانه خلاصه : بنابه گفته یکی از منابع روسی در آذربایجان، سطح گاز ارسالی از ایران

35% درصد سطوح پیشین می باشد. تولید نفت آذربایجان در سال 1357 معادل 16 میلیون تن بود و در

سال 1358 قرار است حدود 8/16 میلیون تن باشد. یکی از مقامات عالیرتبه جمهوری می گوید که

شوروی می خواهد در رابطه با سکوهای حفاری نفتی خارج از خشکی با فرانسه قراردادی را امضاء

نماید، لیکن به گفته مقام وزارت تجارت خارجی هنوز در این زمینه تصمیمی اتخاذ نشده است. (پایان

خلاصه)

2 (خیلی محرمانه) خبرنگاران آمریکایی به دنبال بازدید از باکو در اوایل هفته جاری ما را در جریان

گفتگوهای خود با مقامات آذربایجان در زمینه مسائل انرژی قرار دادند.

3 (محرمانه) گاز صادراتی ایران. در تاریخ 7 خردادماه عالیس جمیل لمبرانسکی، معاون سرپرست

شورای وزیران آذربایجان که مسئول بخش صنعتی است، گفت تا 5 یا 6 روز قبل میزان جریان گاز

صادراتی ایران به سطح 35 درصد دوران قبل از قطع صدور گاز رسیده است. وی گفت ایرانیها «قول

داده اند» که در تابستان سطح جریان را به حالت اولیه برگردانند (یعنی 10 میلیارد متر مکعب).

4 (محرمانه) تولید نفت. تایراتیروا، وزیر خارجه آذربایجان به خبرنگاران گفت که این جمهوری در

سال 1357 رسیدن معادل 16 میلیون تن نفت تولید کرده و هدف تولیدی سال 1358 رسیدن به سطح

تولیدی 8/16 میلیون تن می باشد. بعدها یکی دیگر از مقامات صنعت نفت (که هویتش بیش از این برای ما

روشن نشده) گفته بود که در سال 1357 سطح تولید به 18 میلیون تن رسیده بود و در سال 1358 قرار

نیست افرایش یابد. وی با این وصف گفت که «به زودی» سطح تولید به 22 میلیون تن خواهد رسید. به

خبرنگاران گفته شد که 65 درصد نفت تولیدی آذربایجان از مناطق خارج از خشکی تأمین می گردد و75

در صد تولید خارج از خشکی نیز از منطقه «نفتیان مور» تأمین می شود .

5 (خیلی محرمانه) کارخانه تولید سکوهای حفاری نفتی خارج از خشکی لمبرانسکی گفت که قرار

است شوروی با فرانسه و ژاپن در زمینه احداث یک کارخانه تولید سکوهای حفاری نفتی خارج از

خشکی قراردادی امضاء نماید. وی گفت که روسها با هیچ یک از شرکتهای آمریکا قراردادی نخواهند

بست چون از مشکلات موجود در رابطه با مقررات کنترل صادراتی آمریکا باخبر می باشند. بعدها یکی از

نمایندگان شرکت براون اندروتس به یکی از خبرنگاران گفت که روسها تصمیم گرفته اند تنها پایه ها را در

باکو و مدولها را در آستراخان تولید نمایند و علیرغم نیاز به ماشین آلات اضافی در نتیجه تقسیم کارخانه

حاضر نیستند و هزینه اضافی قرارداد را بپردازند. مذاکرات مربوط به این قراردادها قبلاً با شرکت وزارت

ص: 762

نفت انجام می شد، لیکن چون مسئولیت کارهای حفاری گازی و نفتی خارج از خشکی به عهده وزارت

گاز است، تمام مذاکرات به این وزارتخانه سپرده شده است. علاوه بر این دو وزیر دیگر نیز وارد معرکه

شده اند که عبارتند از وزیر کشتی سازی و وزیر پولاد ویژه.

6 (خیلی محرمانه) اظهارنظر : مایلیم توجه شما را به این نکته جلب کنیم که بین گفته لمبرانسکی که

گفته بود جریان گاز خط لوله ایگات 1 به 35 درصد رسیده و گفته وزیر گاز، اردوژف که به سفیر گفته بود

که این جریان به 70 درصد رسیده تفاوت بسیار وجود دارد. (تلگرام مرجع) شاید سفارت آمریکا در تهران

بتواند ارزیابی ایران را در این رابطه مشخص نماید.

7 (خیلی محرمانه) علاوه بر این یادآور می شویم که ارقام مربوط به تولید نفت، حتی ارقام پایین نیز

در مقایسه با ارقام مقدماتی مطروحه در «بررسی آماری انرژی بین المللی» سیا بسیار مبالغه آمیز می باشد.

8 (خیلی محرمانه) در پذیرائی 10 خرداد و در اسپاسو، مقام سفارت از زینوویف از وزارت بازرگانی

خارجی در مورد تصمیم شوروی به روی نیاوردن به شرکتهای آمریکا یا در زمینه تولید سکوهای حفاری

نفتی به خاطر کنترلهای صادراتی سؤال کرد. زینوویف با صراحت گفت که در مورد این قرارداد هنوز

تصمیمی گرفته نشده است. وی گفت البته نگرانی مربوطه وجود دارد، لیکن ضریب چندان مهمی نیست.

مقام سفارت بار دیگر گفت که دولت آمریکا گواهی کاربرد تجهیزات گازی و نفتی را تصویب کرده است.

پاسخ زینوویف این بود: «درست است، اما در چه زمانی؟ حالا دیگر در بعضی موارد بسیار دیر شده

است». تون


روابط اقتصادی ایران و شوروی

سند شماره (12)

طبقه بندی : خیلی محرمانه تاریخ : 24 مهر 1358 15 اکتبر 79

از : سفارت آمریکا در مسکو به : وزارت امور خارجه در واشنگتن دی. سی .

موضوع : روابط اقتصادی ایران و شوروی

1 (تمام متن خیلی محرمانه است)

2 طی گفتگوی مورخ 2 اکتبر با کارمند سفارت، سرپرست بخش خاورمیانه ای وزارت بازرگانی

خارجی شوروی یعنی یوری زیمین اظهار داشت که سیر نزولی بازرگانی ایران و شوروی در سال جاری

معلول جا به جایی کلی اقتصادی ناشی از انقلاب است و سیاست شوروی مسبب پیدایش این روند نزولی

نیست. (آمار شوروی نشان می دهد که منافع بازرگانی 4/126 میلیون روبلی دی ماه تا خردادماه نسبت به

همین ماهها در سال 1357 معادل 73 در صد کاهش یافته است.) زیمین گفت قطع فعالیتها در زمینه های

شیمیایی، ساختمان سازی، و فلزات آهن دار که ناشی از تجدید نظر کنونی پیرامون اولویت های اقتصادی

و مشکلات ناشی از تداوم ورود مواد خام است ایران را وادار به لغو سفارشات خود از شوروی نموده

است. صادراتی که بیش از همه ضربه خورده اند عبارتند: از سیمان، چوب، ورقهای فلزات آهن دار، «و

چند گروه» از ماشین آلات و تجهیزات. در بخش اعظم واردات نیز بنا به گفته یمین بخش اعظم کالاهای

«سنتی» ایرانی مرتبا دریافت می گردد، اما اعتراف کرد که بخش اعظم کاهش ناشی از قطع و نیز کاهش

صدور گاز طبیعی از طریق خط لوله ایگات 1 بوده است.

3 زیمین گفت قرارداد دوجانبه گاز که در سال 1364 پایان خواهد یافت، شوروی را ارضاء می کند.

ص: 763

بنا به گفته وی حمل گاز به میزان 60 در صد ظرفیت پیشین ادامه دارد و کم و بیش نشانگر کاهش تولید

نفت ایران است. در مورد «شایعات مربوط به مذاکره پیرامون قیمت گاز» سؤال شد. وی گفت : «من

می توانم رسما بگویم که در این زمینه مذاکره ای چه در مورد قیمت و چه در مورد ارز پرداختی صورت

نگرفته است. وی گفت، اما مسئله این است که قیمت گاز دائما رو به افزایش است لیکن یک «قیمت بازار

جهانی» ثابت و مورد قبول هم وجود ندارد. (اظهار نظر: طبق گزارش تلگرام مرجع، این موضوع در

مذاکرات بین ایران وشوروی پیرامون قیمت گاز مطرح شده است. به هر حال تکذیب «رسمی» مذاکرات

توسط زیمین و تکرار این مطلب که ایرانیها در مورد سرنوشت خط لوله ایگات 2 هنوز تصمیم قطعی

نگرفته اند متقاعد کننده نیست. اما شاید نشانگر تمایل قابل درک آنها در اجتناب از تبلیغات باشد.)

4 زیمین گفت وی با جزییات سفر وزیر نیروی ایران، یعنی تاج، به شوروی در تاریخ 18 12 مهر ماه


آشنا نیست، چون میزبانان اصلی دولتی در این بازدید کمیته روابط اقتصادی خارجی و وزارت نیرو و برق

رسانی بوده اند. وی گفت طی این دیدار از تجارت گاز حرفی به میان آورده نشد. گزارشات پراکنده

مطبوعاتی حاکی از آن است که تاج در این سفر پیرامون همکاری شوروی و ایران در زمینه احداث و

بهره برداری پروژه های انرژی در ایران، بخصوص در مورد نیروگاه های رامین و اصفهان گفتگوهایی انجام

داده است.گاریسون



فهرست اعلام

ص: 764

ص: 765

ص: 766

ص: 767

آ الف

آ. آر. جوس / 326، 327، 329

آبیجان / 717

آپوکولار / 159، 164

آتاترک، مصطفی کمال / 86، 95، 152، 155

آتلانتیک / 611

آتن / 128، 283، 289، 290، 298، 718

آچنیسک / 748

آدانا / 163، 164

آدیس آبابا / 643، 717

آذربایجان / 761

آذربایجان شرقی / 516

آذربایجان (شوروی) / 659

آر. ا. آخوند / 445

آر. ال. لویس / 597

آرباتف، گئورگی / 758، 760

آر. باراز / 639

آرچارد، داگلاس بی. (کنسول) / 435، 445

آرژانتین / 256، 285، 546

آرمیتاژ، جان. ا. / 505

آرنون / 211، 245

آریوشالو / 650

آزوف / 758، 759

آژانس اطلاعاتی دفاعی / 231، 653، 654،

657، 658، 679، 680

آژانس انرژی اتمی بین المللی / 139، 359، 498،

578، 580

آژانس تحقیقات جنایی / 361

آژانس خبری قطر / 209

آژانس مرکزی اطلاعات / 553

آژانس مسافرتی گلف / 536

آژانس نقشه برداری دفاعی / 740

آسب / 687

آسوان / 220، 505، 514، 592

آسوشیتدپرس / 132، 185، 212، 213، 537،

601

آسیای جنوب شرقی / 89، 454، 521، 570،

572، 616

آسیای جنوبی / 41، 42، 153، 189، 373، 411،

466، 521، 608، 613، 616

آسیای شمالی / 525

آسیای مرکزی / 485، 558، 631، 703، 707،

736، 747، 748

آسیای میانه شوروی / 610

آشدوت یاکف (اسرائیل) / 306

آفریدی، ارباب / 435

آفریقا / 613

آفریقای جنوبی / 224، 375

آفریقای شمالی / 80، 201

آفریقای غربی / 612

آفریقای غربی مرکزی / 398

آفریقای مادون صحرا / 398

ص: 768

آفندیوف، پرسونا نان گراتا / 511

آقاشاهی / 356، 365، 372، 374، 375، 376،

378، 389، 408، 428، 429، 431، 432، 451،

454، 461، 466، 467، 483

آقاقاضی، محمد زمان خان / 395

آکادمی بازرگانی خارجی اتحاد شوروی / 546

آکادمی تجارت خارجی / 578

آکادمی حمل ونقل راه آ هن مسکو / 590

آکادمی علمی شوروی / 554

آکادمی علوم اجتماعی حزب کمونیست شوروی /

555

آکادمی علوم در نووسی بیرسک / 568

آکادمی علوم سیبری / 567

آکادمی علوم شوروی / 567، 571، 642

آکادمی علوم مجارستان (بوداپست) / 568

آکادمی نیروی دریایی شوروی / 587

آکادمی هنر و علوم آمریکا (بوستون) / 568

آکادمی هنرهای زیبا / 97

آکان، گوندوز / 122، 124، 132، 144، 145،

146، 147، 148، 159، 161، 162

آکرا / 717

آگنتوف، آندره میخایلویچ الکساندرف / 553،

555

آلاسکا / 578، 736، 755، 758، 760

آلبانی / 135، 732

آلپ ارسلان ترکش / 86

آلپرگون، یلدریم / 131

آلپو / 200

آلتای کرای سیبری / 556

آلخیموف، آنتونیا / 556، 557، 558

آلخیموف، ولادیمیر سرجیویچ / 553، 556

آلدومورو / 314

آلمان / 95، 97، 518، 556، 653، 662

آلمان شرقی / 248، 252، 255، 267، 271،

273، 279، 282، 501، 559، 593، 597، 609،

654، 680، 682، 724، 732

آلمان غربی / 34، 61، 77، 78، 86، 123، 142،

185، 187، 188، 199، 217، 246، 254، 255،

258، 259، 272، 273، 284، 285، 288، 291،

292، 314، 315، 360، 597، 606، 655، 705،

708، 719، 729، 736، 740، 741، 751، 754،

759

آلنده / 88، 100

آمریکای لاتین / 231، 256، 285، 287، 288،

513، 626

آمستردام / 288، 290

آموزگار / 596، 733

آناتولی، دوبرینین/ 574

آناتولی غربی و مرکزی / 154

آناتولیونا، یلنا / 547

آنانیکف، ک. ف / 743

آنا واسیلیونا، الکساندرف / 556

آنتون عطالاه / 650

آنتونوف، آلکسی کنستانتینویچ / 249، 553،

558، 559

آندرسون / 72، 73، 74

آندروپف، یوری / 588، 589

آنژرو سودژنک / 748

آنکارا / 85، 88، 97، 98، 103، 104، 105،

108، 109، 110، 112، 113، 115، 117، 121،

122، 125، 127، 128، 129، 130، 131، 132،

133، 135، 136، 138، 140، 142، 143، 144،

145، 146، 148، 150، 153، 154، 157، 158،

159، 160، 161، 163، 164، 208، 718

آنکا (سرویس خبری محلی) / 138

آنگارسک و اومسک / 748

آنگولا / 396، 494، 533، 538، 613، 614،

725

ص: 769

آواره کوشلاو (کتاب) / 107

آویگدار بن گال (سرلشگر) /173، 184

آی. بلویویچ / 639

آی.تی. گریشین / 383

آیزنهاور / 577

آیکازیان، ادوارد آساتورویچ / 553، 559، 560

ابوشریف / 213، 339

ابوظبی / 80، 82، 218، 250، 251، 454، 717

ابوعباس / 300، 301، 302

ابوقریب / 301

ابومیزر / 199

ابونیدال (صبری خلیل البناء) / 280، 310، 311،

312، 313، 314

ابوولید / 342

اتحاد ملی پاکستان / 359، 387، 403، 404،

405، 414، 417، 425، 435، 442، 464، 465،

466، 467، 468، 469، 474، 479

اتحادیه پست جهانی / 359، 498

اتحادیه تجاری بین الملل / 359، 498

اتحادیه جهانی پست / 498

اتحادیه دموکراتیک واحد مرکزی (EDEK) / 254

اتحادیه عرب / 19، 251، 252، 253، 316،

644، 650

اتحادیه کمونیستی آلمان غربی / 273

اتحادیه کمیته کشورهای کمونیستی خاور نزدیک

/ 255

اتحادیه مائوئیست کارگران انقلابی عرب / 285

اتحادیه ماهیگیران شمال قفقاز / 569

اتریش / 123، 556

اتیوپی / 255، 272، 286، 316، 396، 494،

547، 549، 593، 611، 613، 614، 644، 646،

672، 687، 688

اجلاس توکیو / 30، 51

اجلاس غیرمتعهدها در هاوانا / 185، 193، 446

اجلاس غیرمتعهدها (کلمبو) / 720

اجلاس کمیسیون مشترک اقتصادی سوئیس

شوروی / 742

اجویت، بولنت / 85، 86، 88، 90، 98، 99، 100،

101، 102، 103، 104، 105، 106، 107، 108،

109، 110، 111، 114، 115، 122، 123، 124،

128، 129، 131، 133، 134، 137، 138، 139،

141، 142، 148، 149، 150، 151، 152، 154،

155، 156، 157، 158، 160، 209، 654، 682

اجویت (خانم) / 108

اجویت، رخصان / 108

اجویت، نازلی / 108

اچ.ام. قاضی (دکتر) / 433

احمد اسکندر احمد / 329

احمد، اقبال / 378

احمد الجابر / 63

احمدالخطیب / 59

احمد المهری / 62

احمد بن بلا، 34، 658

احمد بن سودا / 201، 202

احمد بن سیف الثانی / 217

احمد جبرئیل / 264، 293، 294، 299، 300

احمد، شبیر / 435

اختر (سپهبد) / 451

اختر، م. جی. م / 445

اخوان المسلمین / 331

اداره اطلاعات و پژوهشها / 372

ادیمن / 147

اربکان، نجم الدین / 85، 152، 157

ارتش آزادیبخش خلق ترکیه / 254

ارتش سرخ ژاپن / 288

اردکانی / 13، 14

اردلان، علی / 89، 108، 109، 111

اردن / 32، 33، 34، 43، 174، 175، 179، 184،

ص: 770

198، 203، 204، 205، 209، 210، 218، 219،

220، 223، 224، 225، 226، 232، 233، 234،

236، 238، 242، 245، 246، 258، 259، 260،

263، 264، 267، 268، 269، 270، 271، 274،

275، 277، 281، 288، 294، 297، 303، 304،

307، 309، 310، 311، 312، 389، 643، 644،

645، 648، 649، 650، 658، 689، 751

اردوژف / 758، 759، 760، 762

اردوگاه برج الشمالی / 249

اردوگاه رشایا الفخار / 245

اردوگاه رشیدیه / 249

اردوگاه زانو / 681

اردوگاههای غنا و صدیقین / 245

اردوگاه یهودی نشین قیریاط اربع / 275

ارسوز (ژنرال) / 141

اروپا / 5، 30، 32، 33، 34، 35، 45، 51، 53، 54،

55، 56، 68، 69، 70، 71، 74، 78، 79، 80، 85،

89، 92، 98، 100، 102، 103، 105، 107،

120، 122، 123، 130، 151، 152، 172، 185،

187، 188، 192، 193، 195، 197، 201، 204،

207، 208، 211، 217، 218، 219، 231، 242،

253، 255، 257، 265، 286، 287، 288، 292،

312، 313، 331، 332، 349، 361، 378، 399،

497، 502، 513، 536، 547، 556، 557، 563،

567، 577، 582، 615، 621، 626، 627، 630،

638، 653، 654، 656، 663، 664، 667، 678،

679، 680، 681، 682، 685، 697، 701، 703،

704، 705، 708، 719، 735، 736، 742، 744،

745، 746، 747، 751، 752

اروپای شرقی / 23، 89، 248، 257، 273، 297،

360، 472، 496، 540، 645، 678، 681، 695،

696، 697، 701، 705، 707، 719، 723، 724،

727، 735، 736

اریتره / /255، 256، 272، 286، 613، 646

اریدیز / سمیح، 158، 159، 160

ازبکستان / 572

ازمیر / 134، 149

اسالت (اردن) / 307

اسپانیا / 208، 246، 260، 272، 273، 341،

342، 398، 570

اسپایرز / 122

اسپایک ابز / 362

اسپل نیکوف، ویکتور نیکلایویچ / 511

اسپیرز / 142، 144، 146، 148، 153، 156،

158، 159، 160

استارک / 452

استافور / 760

استالین، آیوسف / 508، 524، 559، 566، 568،

569، 576، 581، 584، 628

استالینسک / 745

استان بلوچستان (پاکستان) / 393

استانبول (استامبول) / 95، 97، 98،103، 108

128، 129، 139، 148، 160

استان حکاری / 163

استراسبورگ / 107

استرالیا / 178، 207، 380، 399، 742، 751

استرلینکوف، بوریس / 555

استکتوزاود / 617

استکهلم / 95، 556، 567

استمپل، جان دی. / 533، 535، 539، 540، 542،

544، 547، 592، 593، 595، 596، 597، 598،

599، 600، 601، 602، 603، 642، 716، 733

استنین، ولادیمیر / 572

استونسون (سناتور) / 759، 760

استیک هاوس (رستوران) / 535، 536، 537،

540، 542، 547

اسچارانسکی / 598

اسحاق خان / 372، 453

ص: 771

اس. دیا، حسن / 650

اس. دی. ترمپ / 347

اسرائیل / 32، 33، 34، 35، 36، 39، 42، 55، 64،

65، 90، 142، 143، 147، 148، 151، 161،

162، 169، 170، 171، 173، 174، 176، 177،

178، 179، 182، 183، 184، 185، 187، 188،

189، 190، 191، 192، 193، 194، 195، 196،

197، 198، 199، 200، 201، 203، 204، 205،

206، 207، 209، 211، 212، 213، 215، 216،

219، 220، 221، 222، 223، 224، 225، 226،

227، 232، 233، 234، 235، 236، 237، 238،

239، 240، 241، 243، 244، 246، 249، 250،

251، 252، 257، 258، 259، 260، 261، 263،

264، 265، 266، 267، 268، 270، 271، 274،

275، 276، 277، 278، 279، 281، 282، 284،

287، 288، 290، 291، 292، 293، 295، 296،

298، 301، 302، 303، 304، 306، 307، 308،

311، 312، 314، 320، 330، 334، 345، 375،

376، 475، 478، 615، 628، 638، 639، 643،

644، 645، 646، 647، 648، 649، 650، 686،

689، 690، 691

اسقف کاپوچی / 260، 275، 306

اسقف ماکاریوس / 147

اسکاف، ژوزف / 200

اسکندرون / 132

اسکندری، ایرج / 725

اسکندریه / 32، 248

اسکوتزکو / 540

اسکودرو ،استانلی / 108، 518، 520، 523،

525، 528، 530، 535

اس. کوفی / 758

اسکیوال، آنتونیو / 431، 432

اسلام آباد / 92، 315، 316، 358، 364، 365،

366، 368، 370، 374، 377، 379، 380، 381،

382، 383، 384، 385، 386، 387، 389، 391،

392، 393، 396، 397، 399، 400، 401، 403،

404، 408، 410، 416، 417، 423، 424، 425،

426، 427، 428، 429، 430، 431، 432، 433،

436، 437، 440، 441، 442، 444، 445، 446،

447، 449، 450، 453، 454، 455، 460، 461،

464، 466، 467، 469، 473، 479، 481، 483،

488، 643، 718

اسلام شیخ / 453

اسلو (پایتخت نروژ) / 95

اسمولیناکف / 514، 515

اسمیت، جری / 372

اسمیت، ژوارد. سی / 477

اسمیرنف، نیکولای ایوانویچ / 554، 586، 587،

588

اسنبل / 115، 122

اسیراوغلو، وهاب / 91، 92، 93

اشپیگل / 137

اشتراوس / 32، 35، 190، 478

اشراقی / 336، 337، 340

اشماروک، ماری. ا. / 649

اشمیت / 187، 188

اصغرخان / 359، 394، 442، 464، 469

اصفهان / 527، 531، 532، 533، 539، 604،

606، 607، 618، 663، 683، 717، 721، 722،

728، 729، 730، 733، 734، 763

اصلاحیه سیمینگتون / 451، 452، 476

اصلاحیه گلن / 366، 369، 378، 379

اطریش / 205، 224، 267، 290، 546، 586،

705

اعتزازالدین / 383

اعتمادزاده (به آذین)، محمود / 517

افاناسیف، ویکتور گریگوریویچ / 553، 554،

555

ص: 772

افغانستان / 141، 148، 337، 339، 354، 355،

356، 366، 372، 373، 379، 382، 390، 391،

393، 394، 395، 396، 401، 408، 409، 418،

428، 435، 436، 447، 449، 450، 451، 462،

471، 472، 475، 483، 484، 485، 486، 488،

494، 510، 515، 530، 589، 597، 598، 599،

616، 619، 644، 646، 656، 657، 658، 660،

662، 663، 664، 665، 669، 670، 673، 676،

677، 689، 690، 691، 692، 695، 705

افندیوف، فیکرت اسفندیار اقلی / 510

اقبال / 443

اقبال (دکتر) / 516

اقبال (سپهبد) / 416، 442

اقبال، فیض / 461، 462، 463، 473

اقبال، محمد (سپهبد) / 442

اقیانوس آرام / 77، 587، 610، 611، 616،

687، 688، 744، 745، 755، 756

اقیانوس اطلس / 494

اقیانوس هند / 77، 89، 354، 356، 365، 375،

454، 475، 483، 494، 521، 538، 610، 611،

612، 619، 667، 676، 677، 687، 688، 720

اکرم، مسعود / 435

اکرم، منیر / 376

اکسکلوسیو (هفته نامه) / 214

اکسیدنتال / 541

اکونومیست (نشریه) / 521، 527

اکی باستوز / 752

الاهرام / 239، 650

البداوی / 279

البداویه / 270، 279

البدری، حسن / 650

البلادی / 281

البناء / 241، 310، 311

الپاسو / 709

الجزایر / 6، 162، 175، 181، 202، 241، 247،

252، 273، 291، 310، 398، 658، 690

الجزیره / 34، 79، 80، 82، 143، 201، 202،

257، 260، 266، 272، 279، 283، 290، 291،

298، 312، 512، 718

الحلوه / 281، 296

الخال الصحیح الفتح (سازمان) / 314

الخطیب / 59، 60

الدامور (لبنان) / 247، 305

الدستور (روزنامه اردنی) / 209

الدورادوی / 744

الراشد / 24، 60، 64

السالت (اردن) / 269

السیک / 122

السیل اویمن / 127

الشعیبه / 77

الصاعقه / 263، 279، 295، 300، 302، 304

الصباح / 82

الصباح الاحمد / 27

الصبایی، یوسف / 314، 315

الطلیعه / 17، 19، 284

العاصفه (شاخه کماندویی فتح) / 311

العال ناجی / 209

العال (هواپیمایی اسرائیل ) / 258، 280، 291،

292، 298

الغانی (نخست وزیر یمن شمالی) / 653

الف. پتروف / 620، 652

الفتح / 227، 261، 323

الفجر / 209

الفرین / 201

الکساندرف / 553، 555، 556

المنصور (شمال بغداد) / 281

المهری / 58، 59، 60، 62

الن / 538

ص: 773

النهار / 82

الوطن / 10، 19

ال. و کارناکف / 675

الون / 330، 333

الهانی / 201

امارات متحده عربی / 51، 54، 61، 146، 250،

251، 272، 292، 313، 315، 386، 522

امام موسی صدر / 348

امان / 175، 192، 193، 203، 204، 289، 297،

475، 718

امپریالیسم / 19، 224، 233، 255، 268، 280،

460، 492، 493، 648، 666، 720

ام. جی. ماریتر (اسم رمز) / 321،322، 325،

334، 335، 338، 339،340، 342، 343، 345

ام. دی. زهدی / 650

ام قصر / 611

امل / 328، 329

امیدوف، ک. اس / 758

امیرانتظام، عباس / 320، 686

امیر خلیفه / 193، 195، 196

امیر عثمان / 366، 408، 428

امین / 462

امینی، رضا / 504

امینی، علی / 599، 602

ام. یوکرانتسف (نام مستعار کاپیتسا) / 571

ان.آی. کوزیرف / 620

ان بی سی قاهره / 200

انتبه / 285، 291

انتشارات دانشجویان مسلمان پیرو خط امام /

169

انجامنا / 718

انجمن اسلامی آلمان / 285

انجمن ایران و آمریکا / 537

انجمن تجارت و اقتصاد شوروی آمریکا / 557

انجمن ترکیه و آمریکا / 128

انجمن دانشجویان عرب /255

انحلال مجلس ملی / 24

اندرسون، سیدنی / 15، 16

اندرویانگ / 599

اندونزی / 291، 389

انستیتو آمریکا، کانادا / 760

انستیتو امور بین المللی مسکو / 596

انستیتو انرژی اتمی کورچاتف / 580

انستیتو اورینتال (مؤسسه خاورشناسی) / 618

انستیتو پداگوژیکی (کیشینف) / 564، 585

انستیتو پلی تکنیک اورال / 583

انستیتو تحقیقی آکادمیک اسرائیلی / 644

انستیتو تعلیمی آموزشی اودسا / 589

انستیتو راه آهن لنینگراد / 590

انستیتو روابط بین الملل / 572

انستیتو ریاضیات ایمنی استکلف / 567

انستیتو زبانهای خاوری / 572

انستیتو ماشین آلات مسکو / 513

انستیتو مدیریت اقتصاد ملی / 565، 566

انستیتو مطالعات استراتژیک الاهرام / 645

انستیتو مطالعات استراتژیک در تل آویو / 649

انستیتو مطالعات شرق / 503

انستیتو مهندسی حمل ونقل آب لنینگراد / 576

انستیتو مهندسی مسکو / 578

انستیتو مهندسین ساختمان صنعتی / 567

انستیتو وزارت خارجه / 594

انستیتو هوائی مسکو / 580

انستیتوی زبانهای شرقی مسکو / 571

انستیتوی مارکسیسم لنینیسم / 564

انستیتوی مطالعات استراتژیک / 644

انصاری، هوشنگ / 120

انقلاب اسلامی / 26، 42، 90، 169، 319، 321،

322، 344، 435، 436، 493، 494، 495، 642،

ص: 774

656، 661، 663، 668، 672، 673

انگلستان / 23، 61، 77، 78، 81، 82، 107،

190، 194، 195، 214، 241، 246، 249، 255،

261، 268، 272، 275، 276، 288، 307، 310،

312، 314، 335، 353، 358، 360، 361، 380،

382، 443، 455، 457، 480، 482، 521، 523،

557، 560، 578، 591، 602، 642، 658، 659،

708، 734، 756

انیان (سناتور) / 137

اوبلاست / 497، 564، 576، 582، 583، 584،

589، 699، 702، 744، 746، 748، 749، 750،

755

اوپک / 27، 29، 30، 32، 33، 51، 52، 54، 56،

69، 70، 79، 82، 86، 113، 115، 124، 125،

135، 136، 145، 210، 212، 283، 285، 290،

291، 360، 369، 521، 534، 602، 675، 695،

696، 697

اوتاوا / 758

اوتمالی (موزامبیک مرکزی) / 681

اوخوتسک / 702، 744

اودسا / 499، 589

اورال / 580، 701، 702، 703، 744، 745

اورالز ولگا / 696، 697، 698، 699، 702، 703،

704، 706

اورانس / 740

اورشلیم / 184، 188، 190، 191، 195، 197،

198، 199، 200، 204، 207، 209، 212، 217،

221، 222، 226، 233، 250، 261، 262، 275،

308، 650

اورفا (ترکیه) / 163

اورلی / 292

اورنبرگ / 701، 736، 739، 741، 742

اورنگون / 702

اوروگوئه / 513، 546

اورون، کنعان / 86، 141، 156، 184، 188،

189، 477

اوزال، تورگوت / 157، 158

اوزی پف، ویکتوریاکفلویچ / 511، 508، 509،

510، 512، 618

اوستروفنکو، وای. / 618

اوغلو، اسماعیل کافه سی / 129

اوغلو، توپوز / 126، 130، 131

اوغلو، سانلی توپوز / 126، 130

اوغلو، عمر زیتین / 145، 146

اوغلو، کوکور / 135، 136

اوغلو، مؤذن / 115

اوکراین / 546، 562، 571، 574، 578، 589،

631، 677

اوکراین غربی و جنوبی / 631

اوکسوس / 451

اوکندی (وزیر خارجه ایرلند) / 207، 208

اوگادن / 611، 613

اوگادوگو / 718

اوگاندا / 248، 252، 256، 291، 342، 398،

654

اولزوسکی / 724

اومسک / 746، 748

اویتا / 80

اهواز / 180، 206، 207، 213، 334، 339،

605، 606، 683، 721، 729، 730

ایالات بالتیک / 633

ایالت بلوچستان پاکستان / 357

ایالت سند / 392

ایالت یوزکات / 158، 159

ایپراس / 138، 139

ایتالیا / 86، 97، 107، 134، 209، 246، 254،

255، 257، 272، 289، 314، 355، 377، 546،

555، 581، 582، 584، 661، 705، 736، 751

ص: 775

ایران / 3، 5، 6، 8، 11، 13، 14، 25، 26، 27، 28،

37، 38، 51، 55، 58، 59، 60، 63، 64، 67، 74،

75، 79، 87، 89، 90، 91، 92، 93، 108، 109،

110، 111، 112، 113، 114، 115، 120، 121،

124، 125، 126، 127، 129، 134، 135، 136،

137، 138، 140، 141، 142، 144، 145، 146،

147، 148، 150، 151، 152، 153، 154، 155،

160، 161، 162، 163، 164، 165، 173، 179،

180، 181، 195، 201، 202، 206، 207، 209،

213، 214، 215، 216، 217، 227، 228، 231،

246، 253، 254، 319، 321، 322، 325، 326،

327، 328، 329، 330، 334، 335، 336، 337،

338، 339، 340، 341، 342، 343، 344، 345،

346، 347، 348، 354، 355، 361، 362، 365،

366، 369، 370، 371، 381، 382، 383، 386،

394، 408، 418، 435، 436، 454، 455، 457،

461، 462، 475، 478، 481، 483، 486، 487،

488، 492، 493، 494، 495، 502، 503، 504،

505، 506، 507، 509، 510، 511، 512، 513،

514، 515، 516، 517، 518، 519، 520، 521،

522، 523، 524، 525، 526، 527، 528، 529،

530، 531، 532، 533، 534، 535، 536، 537،

538، 539، 540، 541، 543، 546، 548، 589،

592، 593، 595، 596، 597، 598، 599، 600،

601، 602، 603، 605، 606، 607، 608، 609،

610، 617، 618، 619، 620، 621، 622، 625،

626، 641، 642، 643، 644، 645، 646، 652،

654، 655، 656، 659، 660، 661، 662، 663،

664، 668، 669، 670، 671، 672، 673، 674،

675، 676، 677، 683، 684، 686، 687، 688،

689، 690، 691، 692، 695، 697، 705، 716،

719، 720، 721، 722، 723، 724، 725، 726،

727، 729، 730، 733، 734

ایرسات (شرکت سهامی ایران و روسیه) / 604،

728، 729

ایرفلوت / 71، 445، 531، 532، 604، 678،

685، 728

ایرکوتسک / 746، 754، 755

ایرلند / 54، 182، 207، 254، 285، 286

ایروان / 560

ایزنبراون / 445

ایشکف، الکساندر آکیموویچ / 553، 568، 569،

570

ایفان، کامبن (سناتور) / 137

ایفراین (کاخ کوهستانی شاه حسن) / 202

ایگات 2 / 741، 742، 763

ایگور، الکساندرف / 668

ایلیمسک، یوستی / 754

ایلینیچنا، لیدیا / 572

اینز (رئیس جمهوری پرتغال) / 654

اینگستراخ (شرکت بیمه حکومت شوروی) /

604، 728

اینونو، عصمت / 86، 99، 104، 105، 106

ایوانف، وی. پی / 581

ایوب خان / 480، 483

ایهان ازتراک / 94

ب

باب المندب / 644، 687

باتو، اینال / 142، 143، 144

بادرماینهوف (گروه تروریستی ) / 284، 285،

314

بارایشاور / 683

بارج / 321، 322، 323، 325، 326، 327، 328،

329، 330، 334، 335، 338، 339، 340، 341،

342، 343، 345، 346، 347

بارک، آهارون / 184

بارنتس / 499، 702، 758، 759

ص: 776

بازار سبزی فروشان پتاتیکوا (تل آویو) / 275

بازرگان، مهدی / 62، 69، 81، 147، 326، 327،

336، 337، 338، 342، 348، 381، 382، 435،

671، 672

باکو / 523، 524، 659، 760، 761

باکولف / 372

بالتیک / 499، 587، 633، 758، 759

بالکان / 153

باماکو / 718

باناسکو / 345، 347

بانجول / 718

بانک (آن یونیون) / 576

بانک ایران و شوروی / 531، 604، 728

بانک بازسازی و عمران بین المللی / 359

بانک توسعه و بازسازی بین المللی / 371

بانک صادرات و واردات / 557

بانک عرب ترکیه / 129

بانک عمران آسیایی / 359

بانک فدرال آمریکا / 122

بانک مرکزی اسرائیل / 204

بانک مرکزی ایران / 721، 722

بانک مرکزی ترکیه / 98، 122، 125، 127، 129

بانک مرکزی کویت / 57، 74

بانک ملی قطر / 194

بانکوک / 259، 515

بایار، جلال / 86

بایباکف / 760

بایولکن، ملوک / 94

بحرین / 7، 13، 19، 27، 54، 55، 61، 209،

284، 389، 667، 692

بختیار، شاهپور / 326، 339، 341، 344، 348،

381، 619، 620، 622، 677

براترسکی وی.ا. / 618

برانت، ویلی / 186، 187، 188، 196، 208

براون / 123، 621

براون، گوردون اس. / 649

برج البراجنه / 281، 342

بردیجان / 606، 729

برزیل / 98، 285، 374، 718

برژنف، لئونید آی. / 71، 235، 485، 497، 507،

521، 523، 524، 535، 546، 553، 555، 556،

557، 561، 563، 564، 565، 576، 582، 584،

586، 588، 589، 590، 601، 607، 608، 609،

621، 655، 658، 660، 661، 672، 678، 679،

680، 681، 720، 755

برژنیسکی / 621، 667

برگستن / 115، 116، 117

برلن غربی / 255، 284، 285

برلین / 95، 514، 597

برمه / 449، 563

بروس فلاتین / 445

بروکسل / 51، 128، 181، 208، 258

بریا، لاورنتی / 589

بریتانیا / 520، 521

بریتیش پترولیوم / 14، 15، 16، 36، 52، 53، 57،

71، 72، 73، 82

بریدی، هانا / 334

بریگاد سرخ / 314

بریمز، جان اس. / 445 ،461

بساراب (مرز رومانی و شوروی) / 562

بسفر / 140

بشاره / 186، 187، 189، 193

بشیر / 466

بشیر جمیل / 205

بعلبک / 281، 282

بغداد / 13، 32، 33، 34، 35، 70، 71، 126،

127، 130، 131، 189، 201، 205، 210، 218،

219، 241، 242، 281، 291، 301، 305، 310،

ص: 777

311، 312، 313، 314، 342، 386، 503، 539،

643، 653، 654، 690

بگین، مناخیم / 33، 35، 178، 179، 188، 198،

199، 200، 220، 222، 223، 227، 594، 689

بلژیک / 78، 181، 255، 272، 584، 586،

655، 661

بلغارستان / 120، 253، 278، 559، 723، 727،

732

بلگراد / 312

بلنکو، ویکتور / 544، 545

بلوچستان / 357، 358، 393، 394، 395، 396،

401، 411، 416، 418، 424، 450، 462، 463،

464، 471، 472، 473، 474، 475، 479، 482،

485، 520، 522

بلوچستان تایمز / 461

بلوروسیان (بلوروسیه) / 591

بلومنتال / 115، 116، 117، 122، 123، 124

بلوین (سفیر فرانسه) / 71

بلیس / پی ام (خانم) / 679

بلیک / 122

بن / 187، 188، 255، 262، 284، 312، 314،

374

بنازیر / 393

بنت جبیل / 265

بندر احمدی (کویت ) / 4، 6، 77

بندر اولگا / 756

بندر پهلوی (انزلی) / 531، 532، 728

بندر چیتاگونگ / 610

بندر سنگاپور / 289

بندر لوئیس (موریتوس) / 611

بندر مگادان / 746

بندلن، دبلیو / 78

بن غازی / 291

بن گال / 173، 184

بنگلادش / 92، 114، 143، 210، 353، 356،

360، 372، 373، 381، 388، 610، 611، 612

بنیاد راکفلر / 104

بنی صدر، ابوالحسن / 686

بوئنوس آیرس / 718

بوتفلیکا (وزیر امور خارجه الجزایر) / 290

بوتو، بیگم نصرت / 392، 403، 437، 438،

439، 444، 447، 461، 463، 469

بوتو، بی نظیر / 403، 404، 414، 426، 436،

437، 438، 439، 440، 441، 444، 469

بوتو، ذوالفقارعلی / 353، 354، 355، 357،

359، 362، 364، 370، 373، 376، 378، 385،

386، 388، 389، 390، 391، 392، 403، 404،

410، 411، 412، 414، 415، 416، 417، 418،

426، 436، 437، 438، 439، 442، 443، 444،

447، 448، 449، 450، 463، 470، 472، 474،

477، 483، 529، 530

بوتو، ز.، الف / (خانم) / 359

بوتو، مرتضی / 436، 444

بوتو، ممتاز / 390

بوجومبورا / 718

بوچانان / 676، 692

بوداپست / 567

بودیول، ایوان ایوانویچ / 553، 561، 562، 563

بورگ (دکتر) / 478

بوستا / 201

بوستون / 568

بوشهری پور، بهرام / 504، 505

بوعبید (نخست وزیر مراکش) / 200، 202

بوگتی، اکبرخان / 394، 463، 474

بوگوتا / 718

بوگوچانی / 754

بوگولیوبو، کلاودی / 564

بولیس، رالف / 596

ص: 778

بون / 452

بووین، الکساندر / 670، 671، 672، 673

بویناکسک (داغستان آذربایجان شوروی) / 669

بوینس آیرس / 578

بهجت ابوغربیه / 307

بهشتی، سید محمدحسین (دکتر) / 161، 336،

686

بهیک هزار / 109، 110

بیانیه ردفورت / 486

بیباکف / 749

بی. بی. سی / 384، 392، 393، 740

بیت المقدس / 330، 349

بیت یاهون / 183

بیرشوا / 275

بیروت / 82، 173، 175، 176، 177، 185،

192، 201، 205، 210، 214، 215، 216، 239،

241، 243، 244، 254، 265، 269، 281، 283،

285، 289، 296، 298، 301، 302، 305، 308،

309، 310، 312، 324، 325، 326، 327، 328،

329، 330، 334، 335، 338، 340، 341، 342،

343، 345، 346، 347، 349

بیزنجو، میرغوث بوکس / 395، 396، 442،

445، 462، 463، 469، 472، 473

بیسائو / 718

بیکال آمور /744، 745، 755

بیکال، دنیز / 127، 130، 132، 133

بیلتیس (ترکیه) / 163

بیل کرین / 495

بین یاهون / 183

پ

پاتوشکف وی. بی. / 618

پادشاه کریست / 285

پادگان جمشیدیه / 382

پادگورنی، نیکولای / 524، 561، 586، 621

پاریس / 262، 285، 286، 290، 291، 292،

312، 316، 342، 343، 366، 367، 373، 376،

378، 379، 380، 467، 513، 514، 556، 574،

591

پاشایف، اللخشوکور (اللّه شکور) / 659

پاکستان / 89، 91، 92، 114، 141، 143، 147،

241، 248، 257، 272، 313، 316، 328، 351،

353، 354، 355، 356، 357، 358، 359، 362،

363، 364، 365، 366، 367، 368، 369، 370،

371، 372، 373، 374، 375، 376، 377، 378،

379، 380، 381، 382، 383، 384، 385، 386،

387، 388، 389، 390، 391، 392، 393، 394،

395، 396، 397، 398، 399، 400، 401، 402،

403، 404، 405، 406، 407، 408، 409، 410،

411، 412، 413، 416، 417، 418، 419، 421،

423، 424، 425، 426، 427، 428، 429، 430،

431، 432، 433، 434، 435، 436، 437، 438،

439، 440، 441، 442، 443، 444، 445، 446،

447، 448، 449، 450، 451، 452، 453، 454،

455، 456، 457، 458، 459، 460، 461، 462،

463، 464، 465، 466، 467، 469، 470، 471،

472، 473، 474، 475، 476، 477، 479، 481،

482، 483، 484، 485، 486، 487، 488، 511،

525، 526، 529، 530، 570، 571، 588، 616،

644، 646، 658، 690

پاکستان تایمز / 423، 453، 468

پاکستان شرقی / 353

پاکستان غربی / 353

پاگارا، پیر / 359، 469، 470

پان آمریکن / 289

پاناما / 120، 224

پایگاههای اتمی آمریکا در ایران / 595

پتان / 395، 462، 471

ص: 779

پترفدوسیف / 564

پترماشروف / 591

پتروسکی، بوریس / 726

پتروسیانتس، آندرونیک / 579

پتروف (ژنرال) / 616، 652

پتروگراد (لنینگراد) / 590

پترونا، کلاودیا / 563

پراکاش شاه / 525

پرتغال / 34، 107، 116، 361، 654

پرز، شیمون / 184، 188

پرسی (سناتور) / 486

پرشت، هنری / 654

پرل هاربر/ 687

پرو / 285

پروژه بند ارس / 515

پروژه خانه های پیش ساخته آریاشهر / 730

پروژه ذوب آهن / 44

پروژه ذوب آهن شوروی / 721

پروژه سه جانبه یاکوتیا / 758

پروژه نورث استار / 708

پروژه های ساختمان آریاشهر / 532

پروژه های (فیل سفید) / 44

پطر کبیر / 518

پطروس غالی / 211

پکن / 432، 530، 572، 616

پلاختی / 598

پنتاگون / 467، 666، 667

پنجاب / 358، 390، 392، 394، 396، 403،

418، 424، 439، 463، 479

پنیتو / 204

پوجا / 724

پودلر / 372

پورت لوئیس / 718

پوزانف / 484

پولیاکوف، ویکتور نیکلایویچ / 554، 581، 582

پولیساریو / 204، 273، 686، 689، 690

پونسه، فرانسوا / 196

پویا، مرتضی / 405، 406، 407، 445

پهلوی، رضا / 723

پی. ای. افورت / 334

پیترمون / 191

پیر جمیل / 205

پیرزاده، حافظ / 390

پیشاور / 397، 435، 436، 445، 461، 480

پیکر، ساموئل اچ. / 396، 397

پیل، مایر / 650

پیمان آتلانتیک شمالی / 102، 105، 107، 655،

657، 659، 661، 681

پیمان سنتو / 89، 109، 112، 116، 363، 364،

381، 382، 412، 450، 451، 511، 512، 521،

615

پیمان سیتو / 89، 363

پیمان مصر و اسرائیل / 182، 196، 197

پیمان ورشو / 232، 263، 498، 502، 681

پیونگ یانگ / 248

ت ث

تاتوان موس (ترکیه) / 163

تاچر، مارگارت / 19

تاچر، نیکولاس جی. / 514

تاراسف، الکساندر / 581

تارپور هند / 451

تار تار آلمت یوسک / 748

تاس (امضاء) / 643

تاگور، رابیندرانات (شاعر هندی) / 107

تالپور، میرعلی احمد / 388، 441

تالکوت سیلیه / 478

تالو، نعیم / 93، 97، 98، 99، 106

ص: 780

تالینن / 587

تامارا ایوانوا / 514

تامست / 381

تامسک (سیبری مرکزی) / 581

تانزانیا / 398

تایراتیروا / 761

تایلند / 259، 449

تایلور، کلاید د. / 120

تایمز بلوچستان / 473

تایمز پاکستان / 376، 436، 437، 440، 444،

479، 480

تایمز مالی (نشریه) / 521

تأسیسات گتی / 7

تبت / 723

تبریز / 502، 516، 531، 532، 606، 717،

721، 728، 730، 733، 734

تبلیس / 586

تپه جبل باسیل / 183

تجریش / 327

تراپزنیکوف، ولادیمیر / 560

ترانس - آلپاین / 258

ترانسیلوانیا / 727

ترزی / 185، 186، 196، 200

ترکمنستان / 750

ترکیه / 83، 85، 86، 87، 88، 89، 90، 91، 92،

93، 94، 95، 96، 97، 98، 99، 100، 101، 102،

103، 105، 106، 107، 108، 109، 110، 111،

112، 113، 114، 115، 116، 117، 118، 119،

120، 121، 122، 123، 124، 125، 126، 127،

128، 129، 130، 131، 132، 133، 134، 135،

136، 137، 138، 139، 140، 141، 142، 143،

144، 145، 146، 147، 148، 149، 150، 151،

152، 153، 154، 155، 156، 157، 158، 159،

160، 161، 162، 163، 164، 165، 196، 209،

254، 273، 286، 292، 297، 331، 361، 366،

408، 512، 513، 536، 642، 654، 682

ترمسک / 748

ترهان فیض، اوغلو / 85، 104، 105

تره کی، نورمحمد / 394، 395، 408، 409، 436،

450، 461، 462، 471، 472

تریپولی / 80، 233، 237، 246، 265، 276،

282، 287، 290، 291، 296، 299، 311، 312،

314، 341، 342، 344، 349، 643، 718

تریست / 258

تسویگون، سمن کوزمیچ / 554، 588، 589

تسویگون، میخایلونا / 554، 588، 589، 590

تل آویو / 184، 188، 193، 198، 199، 205،

212، 215، 221، 237، 239، 250، 255، 258،

260، 261، 262، 275، 290، 291، 298، 330،

345، 346، 349، 643، 645، 649

تل زعتر / 339

تلو (خانم) / 98

تنگه هرمز / 28، 60، 69، 70، 195، 202، 204،

206، 210، 529، 668

توبولسک / 748

توپوز، علی / 160

تورنتو / 758، 761

تورنتون (نویسنده) / 107

تورینوف / 505

توزه (سکوتوره) / 615

توساینت / 520

توکیو / 30، 51، 286، 288، 517، 546، 756

تولبرت (رئیس جمهور لیبریا) / 196

تولکوام / 263

تولومن، تورگوت / 127، 128، 161

تون / 373، 642، 669، 674، 743، 761، 762

تونس / 34، 70، 82، 252، 291، 314، 315،

398، 586، 718

ص: 781

تویمان / 698، 699، 702، 744، 746، 747،

748، 749، 750، 751، 758، 759

تهران / 13، 14، 25، 26، 27، 28، 61، 63، 64،

80، 82، 91، 108، 109، 111، 112، 113،

115، 120، 121، 122، 124، 125، 126، 127،

128، 129، 131، 133، 135، 136، 138، 140،

143، 144، 145، 146، 150، 153، 154، 157،

158، 160، 161، 163، 178، 180، 182، 191،

193، 200، 201، 202، 203، 206، 207، 213،

214، 216، 217، 218، 254، 321، 322، 325،

326، 328، 329، 330، 334، 335، 336، 337،

338، 339، 340، 341، 342، 343، 345، 346،

347، 349، 362، 366، 369، 370، 461، 481،

502، 503، 505، 507، 508، 510، 511، 512،

514، 515، 516، 518، 519، 523، 524، 525،

526، 528، 529، 530، 531، 532، 535، 536،

537، 539، 540، 542، 547، 592، 593، 595،

596، 597، 598، 600، 601، 602، 604، 605،

606، 607، 610، 617، 618، 621، 625، 626،

642، 643، 652، 654، 658، 661، 663، 665،

668، 669، 670، 671، 673، 683، 686، 718،

719، 720، 721، 722، 723، 724، 725، 727،

728، 729، 730، 733، 734، 761، 762

تی.اس.الیوت / 107

تی. ان. دوپوی / 644، 649

تیبت، ناسی / 129

تیبستی / 286

تیژنوارتفسک / 748

تی سی کوپمان / 565

تیفانی / 535

تیکاخان / 440

ثابت، عثمان / 95

ثاقب / 389، 429، 446

ج

جابرالاحمد الصباح / 76، 81

جاتویی، جی. ام. / 479

جاسم القیطانی / 18

جاکارتا / 80، 718

جامعه اقتصادی اروپا / 53، 54، 55، 79، 92،

102، 103، 187، 217، 218

جامعه دانشجویان عرب (پروجیا / 306

جامعه رفاه عربی اسلامی / 285

جامعه فلوتینگ کریستانتموم (ژاپن) / 256

جامعه وحدت فلسطین و سانتاما / 286

جامو / 358

جاناتا / 425

جاویتس (سناتور) / 14

جبهه آزادیبخش اریتره / 256، 286

جبهه آزادیبخش تونس / 254

جبهه آزادیبخش خلق فلسطین / 262، 264

جبهه آزادیبخش خلق نهضت ناسیونالیستی عربی

/ 278

جبهه آزادیبخش عرب / 218، 686

جبهه آزادیبخش عربی / 218، 219، 241، 263،

296، 303، 304، 305، 306

جبهه آزادیبخش فلسطین / 180، 241، 270،

280، 293، 295، 296، 299، 300، 301، 302،

303

جبهه آزادیبخش کوبک / 285

جبهه آزادیبخش ملی الجزایر / 234

جبهه آزادیبخش ملی بحرین / 284

جبهه آزادیبخش ملی چاد (فورلینات) / 255

جبهه آزادیبخش ملی ساندینیست / 274

جبهه ارتدادی / 224، 241، 272، 275، 276،

278، 279، 281، 283، 293، 295، 307

جبهه پولیساریو / 273

جبهه خلق آزادیبخش فلسطین / 176، 177،

ص: 782

210، 269، 275، 276، 277، 278، 279، 280،

281، 282، 283، 284، 285، 286، 287، 292،

293، 294، 295، 296، 297، 299، 300، 301،

302، 304، 309

جبهه خلق آزادیبخش فلسطینی / 284

جبهه خلقی آزادیبخش فلسطین / 269، 276،

277، 278، 279، 280، 281، 282، 284، 285،

286، 287، 288، 293، 294، 295، 296، 297

جبهه دموکراتیک آزادیبخش فلسطین / 241،

267، 268، 269، 270، 271، 272، 273، 274،

275، 279، 298

جبهه دموکراتیک برای آزادی فلسطین / 228،

264

جبهه مبارزات خلق / 307، 308

جبهه ملی / 157، 246، 279، 594، 619، 622

جبهه پایداری / 324

جده / 54، 80، 82، 115، 192، 200، 349،

389، 526، 643

جریکو / 262، 293

جزایر تنب و ابوموسی / 202، 203، 206، 207

جزایر کارائیب / 682

جزایر کرامه / 759

جزیره سوکوتورا / 611

جزیره ضحلک / 611، 614، 688

جزیره یمل / 759

جزیره ساخالین / 702، 756

جکسون، جسی / 209، 210، 212، 478

جلال آباد / 391

جلفا / 531، 605، 721، 728، 729، 730

جلیله / 184

جماعت اسلامی / 389، 414، 417، 435، 436،

442، 464، 465، 469، 480

جمالی، تاج محمد / 473

جمعیت اسلامی / 359، 407

جمعیت العلمای پاکستان / 359، 407

جمعیت خانتی مانسی اوکروگ ملی / 748

جمعیت روزنامه نگاران آنکارا / 108

جمعیت علمای اسلامی محافظه کار / 403

جمعیت هنری (هلیکون) / 108

جمهوری خودمختار بوریات / 755

جمهوری خودمختار تاتار / 555

جمهوری دمکراتیک افغانستان / 462

جمهوری دموکراتیک آلمان / 680، 723

جمهوری دموکراتیک خلق یمن / 19، 69، 70،

253، 255، 269، 271، 272، 275، 276، 279،

281، 282، 284، 285، 314، 615، 687، 688

جمهوری عربی یمن / 253، 688

جناح، فاطمه / 403

جناح، محمدعلی / 353

جنبش ملی لبنان / 270، 278

جنبش ناسیونالیست عربی / 269

جنت زوار (غرب بغداد) / 301

جنرال الکتریک / 760

جنگ پارتیزانی در اوکراین و کتاب TaynyyFront

(جبهه مخفی) / 589

جنگ جهانی دوم / 94، 95، 109، 152، 153،

482، 557، 576، 578، 580، 587، 638، 675،

744، 745، 746، 752

جنگ هند و پاکستان (1350) / 353، 610

جنوب لبنان / 172، 191، 192، 197، 201،

205، 206، 210، 211، 212، 222، 232، 237،

239، 240، 241، 244، 245، 249، 270، 279،

281، 282، 334، 347، 689

جنوب یمن / 611

جورج تاون / 718

جورج حبش / 177، 180، 214، 224، 227،

228، 269، 277، 278، 279، 280، 281، 282،

283، 284، 285، 286، 292، 294

ص: 783

جو کلارک / 212

جو لوندور / 411، 416

جوناگاد / 358

جونتای (یونان) / 159

جونز / 760

جهالاوان / 472

جی. آر. یو. / 532، 618

جیرس (جیریس) / 175

جیلانی / 416، 417، 440، 467

جیلانی / غلام (سرلشگر) / 483

جیلانی / محمد (سپهبد) / 466

چائوشسکو / 189، 196، 199، 220، 724

چاتانوگا / 528، 596

چاد / 286، 397، 398

چاران سینگ / 425، 450، 486

چ

چچن اینگوش / 669

چرکین، آلبرت / 585

چرننکو، الکساندرف کنستانتین / 553، 556،

563، 564، 565

چکسلواکی / 248، 250، 261، 361، 501،

519، 522، 559، 584، 642، 723، 724، 727،

731، 732، 735

چلیابینسک / 742

چمران، مصطفی (دکتر) / 161، 213، 344، 348

چوئن لای / 572

چوفی / 189

چونینگ، رابرت دبلیو (دریابد) / 454، 460

چه گوارای / 396، 463

چیانک کای چک / 516

چیتا (موسسه آموزش و پرورش کودکان) / 555

چیشتی، ف. الف / 387، 388، 416، 417، 440،

470

چین / 136، 237، 247، 250، 256، 257، 273،

276، 282، 354، 360، 361، 418، 449، 451،

476، 480، 483، 485، 496، 506، 509، 512،

523، 524، 530، 553، 570، 571، 572، 589،

600، 601، 613، 616، 617، 626، 629، 659،

688، 719، 720، 722، 723، 726، 731، 740،

744، 755، 757

چی. نربوری / 758

ح

حافظ اسد / 33، 189، 198، 211، 215، 234،

241، 264، 278، 306، 331، 333، 541، 592

حبیب اللّه / 483

حبیب (سفیر) /204، 215

حبیب، ملالاه / 206

حبیبی / 277

حداد / 183، 192، 197، 211، 215، 218،

276، 279، 280، 281، 283، 284، 285، 287،

288، 292، 314

حداد، نعیم / 218

حزب آزادیبخش فلسطین / 252

حزب اتکاء جمهوری / 93، 94

حزب اعتماد جمهوریخواه / 85

حزب ایران نوین / 531

حزب بعث سوریه / 263، 264، 265

حزب بعث عراق / 61، 263، 303، 304، 305،

306، 310، 311

حزب توده / 228، 254، 273، 323، 337، 338،

339، 340، 493، 502، 505، 509، 510، 530،

602، 609،619، 662، 668، 673، 691، 692،

725

حزب جمهوریت / 152، 163

حزب جمهوری خلق مسلمان / 344

حزب جمهوریخواه خلق / 85، 88، 93، 98، 99،

ص: 784

101، 102، 103، 104، 105، 106، 108، 151،

152، 154، 157، 158، 159، 163

حزب جمهوریخواه مترقی / 157

حزب جمهوریخواه ملی / 149، 160

حزب چپگرای جمهوریخواه خلق / 158

حزب حاکم جمهوری خواه خلقی / 654

حزب حرکت ملی / 86

حزب خلق پاکستان / 359، 365، 376، 388،

389، 390، 392، 394، 403، 404، 414، 415،

416، 417، 426، 436، 437، 438، 439، 440،

441، 442، 444، 447، 448، 463، 464، 465،

466، 469، 471، 472، 473، 474، 479

حزب خلق جمهوریخواه / 131، 137

حزب دمکرات / 85

حزب دموکرات (آذربایجان) / 502

حزب دموکراتیک آزاد / 185، 188

حزب دموکراتیک ملی / 464، 465، 466، 474

حزب رستاخیز / 544

حزب رستگاری ملی / 85، 99، 101، 149،

152، 157، 163

حزب سوسیالیست ملی سوریه / 205

حزب سوسیالیستی انقلابی سومالی / 190

حزب طریق استقلال / 394، 469، 442

حزب عدالت / 93، 94، 98، 99، 104، 137،

149، 152، 157

حزب فالانژ لبنان / 334

حزب کارگر اسپانیا / 273

حزب کارگر اسرائیل / 184، 188

حزب کارگران سوسیالیست / 334

حزب کارگر ترکیه / 104، 105

حزب کارگر سوئیس / 273

حزب کمونیست آلمان / 255

حزب کمونیست اطریش / 586

حزب کمونیست افغانستان / 691

حزب کمونیست ایتالیا / 273

حزب کمونیست ترکیه / 86

حزب کمونیست ژاپن / 256

حزب کمونیست شوروی / 235، 280، 498،

553، 554، 555، 556، 557، 558، 561، 562،

563، 564، 565، 568، 572، 575، 576، 582،

584، 586، 587، 588، 589، 590، 591، 701

حزب کمونیست عراق / 189

حزب کمونیست قبرس / 273

حزب کمونیست گرجستان / 554

حزب کمونیست لبنان / 270، 273

حزب کمونیست مولداویا / 553، 561

حزب لیکود / 184، 212

حزب مترقی خلق / 465

حزب مردم گرای رستگاری ملی / 99

حزب ملی پاکستان / 394، 395، 442، 462،

463، 464، 465، 469، 472، 474

حزب ملی دموکراتیک (بلوچستان) / 472

حزب ملی عوام / 359

حزب ملی لبنان / 205

حزب منحله دموکرات ایران / 502، 538

حزب ناسیونال دموکرات / 359، 441، 442

حزب ناسیونال دموکراتیک / 448

حزب ناسیونالیست فعال (ترکیه) / 152

حسام سرطاوی / 175

حسن البکر / 33، 34

حسن الحسینی / 328

حکاری / 163

حکمتیار، گلبدین / 435، 436

حما / 200

حوسان حسنی / 650

حیات مهدی / 466

حیدر عبدالشفیع (دکتر) / 199

حیفا / 200، 237، 239، 250، 261، 274

ص: 785

خ

خاباروسک / 499، 587، 746

خارساروف / 524

خارطوم / 175، 235، 259، 290، 398، 718

خاطرات نخست وزیر پیشین رابین (کتاب) / 184

خالد الخلف التجلی / 62

خالد الفهوم / 205

خالد (خانواده) / 253

خانتایکا / 754

خان کلات / 472، 473

خاور دور / 42، 499، 554، 570، 571، 572،

616، 667، 701، 709، 744، 745، 746، 755

خاورمیانه / 6، 10، 23، 32، 34، 35، 36، 43،

51، 55، 64، 69، 88، 109، 123، 136، 137،

140، 141، 142، 143، 150، 160، 161، 162،

173، 174، 177، 181، 182، 185، 187، 189،

190، 193، 194، 195، 197، 201، 204، 205،

207، 208، 209، 212، 219، 231، 233، 235،

238، 242، 252، 255، 257، 264، 265، 267،

268، 278، 288، 309، 330، 336، 363، 396،

454، 475، 503، 504، 505، 507، 513، 529،

547، 592، 593، 594، 600، 610، 613، 615،

616، 638، 641، 643، 644، 645، 646، 647،

648، 649، 650، 663، 665، 666، 667، 675،

683، 689، 690، 691، 692، 697، 720، 762

خاور نزدیک / 189، 214، 220، 255، 273،

330، 431، 475، 503، 507، 513، 572، 608،

625، 654، 667

خبرگزاری ایزوستیا / 667، 668، 673

خبرگزاری تاس / 531، 532، 595، 604، 618،

621، 667، 672، 680، 728

خبرگزاری رویتر / 181، 185، 186، 189، 198،

199، 205، 210، 211، 212، 492

خبرگزاری فرانس پرس / 202

خبرگزاری وفا / 347

ختاک / 409

خرمشهر / 206، 207، 641

خروشچف، نیکیتا / 524، 546، 556، 559،

581

خلخالی، صادق / 336، 337، 340، 341

خلعتبری، عباسعلی / 92، 365، 518

خلیج سفلی / 61

خلیج عدن / 611، 687

خلیج فارس / 28، 65، 89، 126، 195، 209،

251، 254، 272، 284، 487، 494، 518، 519،

520، 521، 522، 523، 524، 526، 529، 533،

540، 610، 645، 667، 668، 674، 675، 677،

687، 720

خلیل ابراهیم الوزیر (ابوجهاد) / 213، 237،

240، 247، 256، 294

خمینی،احمد / 336، 337

خمینی، روح اللّه (امام) / 11، 13، 14، 27، 38،

41، 42، 46، 47، 56، 60، 61، 63، 75، 90،

138، 147، 153، 155، 161، 169، 179، 191،

206، 207، 213، 214، 215، 227، 253، 254،

273، 325، 326، 327، 328، 329، 330، 334،

336، 337، 338، 339، 340، 341، 342، 343،

344، 345، 346، 347، 348، 462، 483، 486،

602، 609، 622، 625، 642، 652، 655، 656،

659، 660، 661، 662، 663، 668، 669، 670،

671، 672، 674، 676، 677، 684، 686، 691،

692

خورشید احمد / 380، 381، 429، 430، 435

خوزستان / 8، 9، 11، 148، 207، 213، 214،

227، 228، 322، 323، 326، 330، 676، 735

خیابان استالین / 508

خیابان امیراتابک / 595

خیابان پهلوی / 520، 598

ص: 786

خیابان جردن / 327

خیابان خردمند / 596

خیابان فردوسی / 121

خیابان فرشته / 327

خیابان کریمخان زند / 533

خیبر / 451

خیربکس مری / 396، 462، 473

د

دادگاه انقلابی فتح / 310

دادگاههای اسلیاریا (Sliaria)ی اسلامی / 358

داراب / 606، 729

دارالسلام / 686، 718

دارتی، ویلیام / 161

داغستان / 660، 669

داکا / 718

دالس / 364

دانشجویان مسلمان پیرو خط امام / 169، 173،

324، 357، 496

دانشکده امور باختری (دانشگاه مسکو) / 504

دانشکده جنگ / 327

دانشکده مدیریت اقتصاد ملی / 553

دانشگاه آمریکایی بیروت / 194

دانشگاه استانبول / 98

دانشگاه ایالتی مسکو / 560

دانشگاه پیشاور / 435، 436

دانشگاه تهران / 726

دانشگاه حاجت تپه / 98

دانشگاه دولتی لنینگراد / 567

دانشگاه دولتی مسکو / 590

دانشگاه عربی بیروت / 277

دانشگاه فلتچر / 408

دانشگاه فلوریدا / 97

دانشگاه لنینگراد / 556، 567

دانشگاه هاروارد / 104

داودخان سرک زایی (خان کلات) / 472، 473

داود فانوس / 195

داوسیون / 650

دایان، موشه / 187، 188، 199، 209، 212،

478

دجله / 131، 132

دراپر / 190

دره کولیما / 745

دریابان جانجوآ / 397

دریاچه بیکال / 744

دریای اوخوتسک / 699، 756

دریای ایونی (آسیای صغیر) / 290

دریای بالتیک / 499

دریای خزر / 499، 541، 568، 699، 702،

720، 733، 758، 759

دریای سرخ / 35، 611، 666، 687

دریای سفید / 499

دریای سیاه / 85، 139، 146، 499، 568، 569،

587، 688، 699، 758، 759

دریای شمالی عرب / 687

دریای کرادر / 759

دریای لاتیف / 744

دریای مدیترانه / 89، 249، 611

دریای مرمره / 95

دسای / 356، 425، 427، 450، 485، 486،

659

دسای، موراجی / 356، 425، 427

دستن، ژیسکار / 54، 367، 368، 373، 374،

376، 378، 543، 658

دفتر اطلاعاتی پاکستان / 361

دکترین جانسون / 89

دلتای علیا / 398

دماغه کامراهن / 454

ص: 787

دمشق / 33، 34، 82، 177، 178، 186، 192،

197، 200، 205، 208، 215، 245، 246، 247،

250، 260، 264، 265، 274، 277، 281، 289،

291، 296، 298، 308، 312، 315، 330، 345،

346، 349، 478، 643، 718

دمیرل، سلیمان / 85، 86، 94، 98، 99، 106،

128، 149، 152، 157

دوبلین / 54، 182، 285

دوبی / 251، 288، 314

دوپان / 372

دوپری، لوئیس / 445

دوحه / 193، 194، 195، 204، 217

دورنان / 452

دولت فدرال ترک قبرس / 119

دولگیخ، ولادیمیر / 572، 573

دولود (نمایشنامه مرغزار سبز) / 221

دونتس (سیبری) / 752

دونکان / 603

دهلی نو / 365، 366، 425، 450، 485، 487،

529، 659، 718

دیاتلوف وی. آی / 618

دیاربکر (ترکیه) / 154، 163

دیریاسین / 169

دیس پولیتیکا / 153

دیکمن / 71، 72، 74

دیلون / 127، 128، 131، 132، 135، 138

دیویس، هنری آل. / 504

ر

رابوح / 269

رابین / 184، 188

رابینسون، جان / 175، 190

رابین هود/ 107

راجرز / 175

رازوقی، طارق / 8، 9، 13، 14، 19، 27، 28، 35،

36

راسک / 504، 508

راشد عبداللّه / 51

راشینگ / 183

راکفلر / 104، 534، 542، 543

رام اللّه / 209

رام، جاگجیوان / 425

رامکف، ا. م. / 618

رانگون / 718

راولپندی / 390، 391، 432، 445، 479، 480

راولینگ / 679

رأس مارون / 265

رباط / 82، 200، 202، 236، 260، 269، 295،

389، 408، 718

ربانی / 435، 436

ر. بروین / 717

رحیم / 381، 382، 383

رحیم الدین خان / 416، 417، 463، 482، 483

رستوران استیک هاوس / 535

رستوران (باکو) / 760

رستوران بریج استریت / 602

رستوران بریج هتل / 601

رستوران پیتزاروما / 533

رستوران تیفانی / 535

رستوران چاتانوگا / 528، 596

رستوران شبهای شیراز / 539

رستوران کاروانسرا / 593

رستوران کاروانسری سفارت آمریکا / 593

رستوران مهاراجه / 523

رشت / 531

رضائیه / 502

رم / 271، 281، 315

رمزی، والتر جی. / 508

ص: 788

رمضانی / 677

روحانی، صادق / 13

رود آنگارا وینیسی / 753، 754

رود اردن / 258، 261

رود اوب / 748

رود چابزی / 686

رودخانه لیطانی / 192، 201، 239، 281، 305

رودخانه ینی سئی / 754

رودزیا / 613، 614، 681، 686

روز کارگر / 5، 198

روزنامه اطلاعات / 517

روزنامه الانباء / 13، 55

روزنامه الاهرام / 315

روزنامه الوطن / 10

روزنامه اولوس / 103، 104

روزنامه ایزوستیا / 670

روزنامه پراودا / 547، 553، 554، 555، 583،

609، 620، 652، 665، 667، 672، 673، 679

روزنامه تایمز / 64

روزنامه تایمز پاکستان / 384، 387، 388

روزنامه تهران جورنال / 543

روزنامه رستاخیز / 541

روزنامه ژورنال و سنتینل / 103

روزنامه سپیده دم / 481، 482

روزنامه سوئدی (DagensNyheter) / 659

روزنامه گازت / 132

روزنامه گازت / 135

روزنامه لوفیگارو / 373

روزنامه لوموند / 373

روزنامه مسلمان / 405، 423، 469

روزنامه معاریو / 184، 198

روزنامه ملیت / 126، 134، 138،139، 141،

142

روزنامه هاآرتز / 188، 209، 213

روزنامه هرالدتریبیون / 543

روزولت (رئیس جمهور) / 760

روستای آکتانیش / 555

روستای کوهستانی آمیون (لبنان) / 205

روستای مرزی کفر حمان / 205

روستوف، یوجین / 600

روسیه / 89، 96، 148، 164، 165، 265، 266،

293، 372، 503، 515، 518، 519، 523، 524،

527، 531، 532، 533، 534، 535، 536، 537،

538، 539، 540، 547، 549، 557، 562، 577،

584، 590، 592، 593، 594، 595، 596، 597،

598، 600، 601، 604، 605، 606، 608، 611،

613، 616، 629، 641، 642، 653، 661، 662،

663، 680، 685، 686، 687، 701، 733

روش / 529

رومانی / 189، 196، 199، 248، 261، 266،

274، 559، 562، 563، 589، 642، 643، 723،

724، 725، 727، 731، 732

روند صلح در اسکندریه / 32

روهر گاز / 742

روی، یاکو / 650

ریابوفالوف، دی. آی / 554، 582، 583، 584،

618

ریابوف، یاکوف پترویچ / 554، 582

ریاض / 71، 82، 215، 239، 241، 252

ریشاف / 183

ریفایی / 174

ریمون، الیزور / 650

ریودوژانیرو / 98

ز ژ

زاپو / 681

زاسیموف / 544

زامبیا / 614، 615، 681، 686

ص: 789

زانو / 681

زاهدی، حسن / 144

زایتسف، کلاودیا / 503، 504، 505، 506، 507،

508

زایتسف، گریگوری تیتوویچ / 503، 504، 505

زرگنده / 539، 600

زکی مضبدی (دکتر) / 201

زن آندروس (کتاب) / 107

زندان سپهسالار / 390، 392

زندان شیکاگو / 191

زنگولداک / 105

زوبکوف آی.ا.، 617

زوتف، پاول پترویچ / 511

زوریخ / 298

زونگولداک / 105

زهتاب فرد، رحیم / 517

زهری، بنی بوکس / 473

زید / 174

زید محمد احمد تریف / 191

زیفتا (جنوب شرقی نبطیه) / 265

زیمبابوه / 342، 658

زیمیانین، میخائیل / 554

زیمین، یوری / 762، 763

زینانیه / 674، 675، 676

زینوویف / 762

زیوالون / 320، 330

زیو شیف / 650

ژاپن / 56، 69، 77، 195، 204، 224، 256،

282، 286، 288، 289، 360، 378، 480، 546،

547، 557، 559، 572، 616، 617، 683، 709،

736، 744، 746، 751، 756، 757، 761

ژاکومت / 367، 368، 378

ژان فورلوت / 379، 399

ژرمن / 652

ژرمن گیویشیانی / 560

ژنو / 80، 97، 176، 178، 179، 212، 238،

260، 263، 268، 294، 312، 384، 498، 514،

571، 574، 594، 683

س

س.ا. پاشا / 389

ساترلند / 24، 25، 26، 28، 36، 37، 49، 53، 55،

56، 57، 60، 61، 64، 65، 67، 69، 75

ساترنس. جی. اولیس / 617، 618

ساحل غربی و نوار غزه / 178، 200، 203، 212،

218، 235، 246، 276، 299

ساخاروف، آندره / 567

ساخالین / 699، 702، 746، 748، 756، 758،

759

ساردنی / 267

ساری / 606، 729

سازمان آزادیبخش فلسطین / 175، 176، 180،

181، 194، 207، 224، 228، 232، 263، 309،

321، 323، 331، 340، 475

سازمان ارتش سوریه / 263

سازمان امنیت منطقه ای / 521

سازمان بهداشت جهانی / 359، 375، 498

سازمان بین المللی کارگر / 359

سازمان بین المللی کار گروه تحقیق بین الملل سرب

و زینک / 498

سازمان تحقیقات استاندارد بین المللی ITG / 498

سازمان تحقیق و ارزیابی تاریخی (HERO) / 643

سازمان تروریستی اسپانیایی مائوئیستی جبهه

ضدفاشیستی و انقلاب وطنی / 255

سازمان جهانی هواشناسی / 498

سازمان جی، آر، یو / 618

سازمان ژوئن سیاه / 235، 239، 240، 241،

246، 309، 310، 311، 312، 313، 314

ص: 790

سازمان سپتامبر سیاه / 232

سازمان سیا /320، 322، 373، 380 394، 470،

546، 642، 721، 740، 741، 749، 750، 751،

753

سازمان عمران اقتصادی / 381

سازمان فتح / 171، 176، 189، 192، 196،

210، 221، 232، 233، 234، 235، 237، 238،

239، 240، 241، 242، 243، 244، 245، 246،

247، 248، 249، 250، 251، 252، 253، 254،

255، 256، 257، 258، 260، 261، 264، 270،

272، 278، 279، 282، 300، 302، 304، 309،

310، 321، 346

سازمان ملل / 26، 170، 171، 173، 174، 176،

182، 183، 185، 186، 189، 190، 191، 192،

193، 210، 211، 215، 220، 223، 224، 236،

240، 244، 245، 253، 260، 261، 276، 277،

279، 296، 300، 302، 304، 330، 331، 332،

333، 359، 364، 375، 376، 384، 389، 398،

492، 498، 503، 514، 516، 546، 556، 558،

599، 689، 690

سازمان وحدت خلق آسیا و آفریقا / 278

سازمان وحدت خلق آفریقا و آسیا / 315

ساف / 7، 23، 32، 33، 34، 35، 36، 43، 68،

143، 144، 161، 162، 170، 171، 172، 175،

176، 177، 178، 179، 180، 183، 184، 185،

186، 187، 188، 189، 191، 192، 194، 196،

197، 199، 200، 201، 202، 203، 204، 205،

206، 207، 208، 209، 210، 211، 212، 213،

214، 215، 216، 217، 218، 219، 220، 221،

222، 223، 224، 232، 233، 234، 235، 236،

237، 238، 240، 241، 242، 243، 246، 248،

249، 250، 251، 252، 253، 254، 255، 256،

257، 261، 262، 263، 264، 267، 268، 269،

270، 272، 273، 276، 277، 278، 279، 280،

293، 294، 295، 296، 298، 299، 300، 304،

307، 309، 310، 311، 312، 313، 315، 316،

323، 326، 327، 330، 334، 340، 341، 346،

478، 534، 615، 644، 689

ساکرامنتوی کالیفرنیا / 443

سالت / 307، 573، 574، 616، 629، 631

سالچنکف / 511، 512

سالم الصباح / 82

سالیسبوری / 658، 681

ساموتلور / 698، 748، 749، 72، 750، 755

سانتیاگو / 718

سانچز، ایلیچ رامیرز (کارلوس ماتینز) / 280،

286، 287، 314، 534

سان خوزه / 718

ساندرز / 201، 214، 215، 216، 372

سانسکریت / 103

سانوفز / 451

ساواک / 14، 148، 326، 338، 462، 494،

510، 511، 531، 597، 609، 617، 691

ساهنیکایا (ژنرال) / 137

سایانسک / 754

سایانوگورسک / 754

سایزر، هنری اس. / 181، 219

سپاه پاسداران / 213، 322

سپتامبر سیاه / 177، 232، 233، 235، 236،

237، 238، 242، 243، 244، 246، 250، 252،

253، 257، 258، 259، 260، 310، 315

س. تیلور / 717

ستین، حکمت / 124، 132

سراوان / 472

سرطاوی / 175

سرکیس / 201، 205، 206، 211، 215

سرگئی اسمولیناکف / 514

سرگئی گورشکف / 587

ص: 791

سرویس خبری آنکا / 139

سریلانکا / 256، 356، 372، 373، 588

سعدالعبداللّه / 23

سعد حداد / 334

سعد سایل (سرتیپ ابوولید) / 342

سعد عبداللّه الصباح، 17، 58

سعدون حمادی (وزیر خارجه عراق) / 210

سعدی، کورو / 97

سعودی / 3، 4، 7، 19، 27، 30، 35، 41، 46، 54،

68، 69، 70، 71، 90، 109، 115، 124، 141،

142، 143، 146، 185، 191، 200، 202، 208،

210، 215، 216، 250، 251، 259، 268، 281،

309، 356، 369، 386، 389، 406، 435، 442،

443، 453، 455، 457، 480، 519، 526، 527،

533، 615، 616، 620، 621، 648، 653، 654،

667، 674، 675، 689، 690، 692، 697

سعید حمامی / 241، 315

سلمه (سالمه) / 177

سلیمان (رئیس جمهور غنا) / 679

سلیم (سرهنگ) / 153

سلیوانف، وای. تی / 618

سمنان / 606، 729

سمیر قوشاه (قوش) / 307

سمیع صادق / 650

سن پترزبورگ / 567، 576

سنگ آهن آلدان / 744، 756

سنگ آهن اورال / 745

سنگاپور / 78، 289، 718

سوئد / 95، 185، 254، 255، 293، 361، 591،

660، 735

سوئیس / 33، 86، 98، 255، 273، 288، 291،

314، 742، 743

سواستپول / 587

سودان / 114، 175، 252، 315، 398، 658،

689، 690

سورگت / 748

سوریه / 32، 33، 34، 130، 141، 184، 185،

189، 194، 197، 198، 199، 200، 201، 204،

205، 206، 209، 214، 215، 218، 234، 236،

239، 241، 244، 245، 246، 249، 252، 256،

257، 263، 264، 265، 266، 268، 270، 271،

277، 278، 279، 283، 284، 285، 291، 293،

294، 295، 296، 297، 298، 299، 300، 302،

304، 306، 307، 309، 311، 312، 314، 315،

329، 331، 332، 333، 334، 345، 478، 503،

505، 541، 592، 615، 646، 690

سوسلو، میخائیل / 584

سوکوترادو / 454

سولومون / 122، 123، 124

سولیوان، ویلیام اچ. / 363، 369، 383، 601،

618، 735

سومالی / 69، 190، 191، 252، 256، 272،

282، 291، 292، 316، 538، 593، 611، 613،

614، 646، 687، 688

سومر بانک / 98

سونای، جودت / 96، 98

سویوگاز اکسپورت / 742

سی ان، راسیاس / 513

سیبری، 495، 556، 558، 567، 573، 580،

581، 695، 697، 698، 699، 700، 701، 702،

703، 707، 708، 736، 740، 743، 744، 745،

746، 747، 748، 749، 750، 751، 752، 753،

754، 755، 756، 757، 758، 759، 760

سیتی بانک / 127، 366، 370

سید یاسین / 650

سیرت (ترکیه) / 163

سیر ویژکین / 517

سیسکو / 529

ص: 792

سیسیل / 267

سیمونف، کیریل استپانویچ / 554، 590، 591،

592

سیمون، ویلیام / 557، 577

سیمینوف، ولادیمیر / 573

سینا / 162، 182، 209

سیناوسکی / 513

سیندرمان / 724

ش

شاچکف / 664

شاخ آفریقا / 109، 547، 549، 593، 595

شاخف (رئیس سازمان کمکهای اقتصادی

شوروی) / 641، 642

شارجه / 292

شاشین، و.د / 698

شامیر شلومو / 650

شامیر، موشه / 212

شانگهای / 361

شاه (پهلوی، محمدرضا) / 24، 113، 114، 121،

137، 138، 142، 151، 216، 228، 329، 336،

343، 362، 363، 365، 366، 368، 381، 383،

486، 491، 492، 494، 504، 507، 510، 511،

519، 520، 521، 523، 526، 527، 529، 530،

531، 533، 534، 536، 539، 540، 548، 596،

599، 601، 602، 603، 607، 608، 609، 610،

619، 620، 621، 622، 652، 662، 666، 670،

691، 724، 725

شاه حسن / 199، 200، 201، 202، 204، 690

شاه خالد / 210

شاهزاده رشید / 454

شاه گارد / 729

شاهگرد / 606

شاه محمددوست (سفر دوست) / 408

شاهی / 451، 452، 454، 484، 487

شبه جزیره کولاویک / 573

شبه جزیره عربی / 209، 214، 249، 667، 736

شبه جزیره مانگیشلاک (آسیای مرکزی) / 702،

703

شپیلف / 503، 505

شتیلا / 169، 281

شراوف (ژنرال) / 473، 463

شرکت S.E.E.E / 380

شرکت آمین اویل / 7

شرکت اکسیدنتال پترولیوم / 709

شرکت اگزامین اویل / 31

شرکت ایده میتسوی ژاپن / 74

شرکت بازاریابی نفتی پرگای لیبی / 138

شرکت براون اندروتس / 761

شرکت بکتل / 709

شرکت حمل ونقل ایران و شوروی / 531

شرکت سهامی ایران و روسیه / 604، 605

شرکت موبیل / 139

شرکت نفت ترکیه / 129، 130، 138

شرکت نفت چینی تایوان / 74

شرکت نفت شل / 14، 15، 16، 36، 52، 57، 72،

73، 289، 687

شرکت نفت عربی / 7، 66، 67، 73

شرکت نفت کویت / 4، 5، 6، 7، 14، 15، 16، 36،

66، 71، 72، 81، 82

شرکت نفت گلف / 15، 16، 36، 52، 53، 57، 71،

72، 756

شرکت نفت ملی ایران / 516

شرکت نفت وفرا / 31

شرکت نورث استار و یاکوتسک / 707

شرکتهای تناکو تگزاس / 708

شرمن / 397، 481

شریعتمداری / 147، 337، 338، 339، 341،

ص: 793

344، 348

شکلفورد، پی ام / 678

شلپین، الکساندر / 586

شلنبگر، جک / 717

شمال شرقی لبنان / 213

شمال لبنان / 205

شمس آبادی (آیت اللّه) / 539

شمس اردکانی، علی (دکتر) / 13

شمعون، کامیل / 205

شمیران / 327

شوا / 4، 5

شواردنادزه، ادوارد آمورسیویچ / 554، 584،

585، 586

شورای اقتصاد ملی مسکو (سونارخوز) / 581

شورای امنیت / 170، 173، 174، 176، 179،

185، 186، 189، 190، 191، 220، 333، 503

شورای انقلاب /13، 244، 310، 328، 330،

335، 336، 337، 338

شورای بین المللی اکتشاف دریایی / 498

شورای غله بین الملل / 359، 498

شورای ملی فلسطین / 185، 205، 242، 264،

268، 270، 276، 277، 279، 294، 300، 301،

303، 304، 310، 311

شوروی / 4، 5، 34، 35، 69، 70، 71، 78، 89،

95، 96، 109، 110، 111، 125، 126، 129،

134، 135، 137، 138، 146، 147، 148، 151،

152، 159، 160، 162، 196، 228، 235، 247،

248، 249، 254، 257، 263، 265، 266، 267،

269، 271، 272، 278، 286، 295، 305، 332،

337، 354، 355، 356، 357، 360، 361، 372،

373، 382، 383، 384، 390، 391، 394، 396،

397، 409، 412، 418، 447، 451، 452، 454،

462، 471، 472، 475، 480، 484، 485، 486،

488، 489، 491، 492، 493، 494، 495، 496،

497، 498، 499، 500، 501، 502، 503، 504،

505، 506، 507، 508، 509، 510، 511، 512،

513، 514، 515، 516، 517، 518، 519، 520،

521، 522، 523، 524، 525، 526، 527، 528،

529، 530، 531، 532، 533، 535، 537، 538،

539، 540، 541، 542، 543، 544، 546، 547،

549، 551، 553، 554، 555، 556، 557، 558،

559، 560، 561، 562، 563، 564، 565، 566،

567، 568، 569، 570، 571، 572، 573، 574،

575، 576، 577، 578، 579، 580، 581، 582،

584، 585، 586، 587، 588، 589، 590، 591،

593، 594، 595، 596، 597، 598، 599، 600،

601، 602، 603، 604، 605، 606، 607، 608،

609، 610، 611، 612، 613، 614، 615، 616،

617، 618، 619، 620، 621، 622، 623، 625،

626، 627، 628، 629، 630، 631، 632، 633،

634، 635، 636، 637، 638، 639، 640، 641،

642، 643، 644، 645، 646، 647، 648، 652،

653، 654، 655، 656، 657، 658، 659، 660،

661، 662، 663، 664، 665، 666، 667، 668،

669، 670، 671، 672، 673، 674، 675، 676،

677، 678، 679، 680، 681، 682، 683، 684،

685، 686، 687، 688، 689، 690، 691

شویخ / 77

شویندرون / 687

شهستان پهلوی / 121

شهنواز، اس. / 376، 408، 428، 446، 454،

466، 467، 483، 484، 485، 486

شیخ احمد / 33، 217

شیخ جابر / 52، 82

شیخ زائد (بن سلطان آل نهیان) / 522

شیخ سالم الصباح / 60

شیخ سعدالعبداللّه الصباح / 17، 23، 24

شیخ صباح الاحمد / 8، 26، 33، 34، 69، 70، 71

ص: 794

شیخ علی خلیفه الصباح / 14، 15، 27، 29، 30،

37، 44، 51، 52، 53، 54، 55، 56، 57، 67، 68،

69، 72، 74، 78، 80، 81، 82، 189

شیخ عمر / 473

شیخ مبارک جابر الاحمد / 26، 51

شیخ ناصر / 46

شیخ نواف الاحمد / 58

شیخ یمانی / 189

شیرمحمد، احمد / 190

شیلی / 88، 100، 285، 563، 570، 591

ص ض

صاعقه / 214، 239، 263، 264، 265، 266،

270، 279، 332، 347

صباح 33، 34، 38، 39، 43، 46، 71

صباح الاحمد / 8، 13، 26، 28، 33، 34، 69، 70

صبرا / 169

صبری الیاس گیراس / 175

صبری جیریس / 175

صحرای سینا / 182، 198، 212، 260، 477

صدام حسین / 34، 35، 70، 169، 184، 218،

219، 333، 340، 348

صدای فلسطین / 204، 218

صلاح خلف / 62، 235، 236، 237، 238، 240،

249، 315

صلح مصر و اسرائیل / 9، 242، 274، 314، 638،

643

صندوق بین المللی پول / 98، 109، 115، 118،

123، 124، 127، 135، 136، 149، 151، 359،

371، 455، 456، 457، 460

صنعا / 653، 718

صوفیا / 586

صیدا / 270، 297

ضحار ابونظار / 347

ضیاءالحق، محمد (ژنرال) / 353، 354، 355،

356، 357، 358، 359، 365، 366، 367، 369،

373، 374، 375، 376، 377، 378، 380، 385،

386، 387، 388، 390، 392، 393، 395، 396،

397، 398، 400، 401، 404، 405، 406، 407،

408، 410، 411، 412، 413، 414، 415، 416،

417، 418، 419، 425، 426، 427، 428، 429،

432، 433، 434، 440، 441، 442، 443، 444،

446، 447، 448، 449، 454، 460، 461، 462،

463، 464، 465، 466، 467، 468، 469، 470،

471، 473، 474، 475، 479، 480، 481، 482،

483، 486

ط ظ

طائف / 68، 70، 71، 217، 218

طالقانی، محمود / 337، 340، 341، 344، 345،

674، 684، 686

طاهبوب، فؤاد / 650

طایر / 205، 211، 215، 265، 282، 296، 300،

302

طباطبایی، صادق / 161، 214، 343

طرح کلمبو / 359

طرح یاکوتسک / 709

طفیل محمد / 359، 435

طلعت توفیق / 299، 301

طوسی، محمدعلی / 726

طوفانیان، حسن / 654

طوفانیان، هادی / 654

طه المقدوب /650

ظفار / 526، 533، 644، 725

ظفر جمال بلوچ / 435

ظهیرمحسن / 263، 264

ص: 795

ع

عادل یوسری / 650

عامر. ب خاماش / 650

عباسی / 417

عبدالحلیم خدام / 315

عبدالرئوف خان (سرهنگ) / 472

عبدالرحیم احمد (ابواسماعیل) / 303

عبدالرحیم عمر / 218

عبدالرزاق ملاحسین / 26

عبدالسلام جلود / 109، 110، 111

عبدالطیف الکاظمی / 6

عبدالعزیز حسین / 8، 18

عبداللّه القرباسی / 26

عبدالمحسن ابومیضر / 202

عبدالمطلب الکاظمی / 62

عبدالوالی خان / 359

عبید رابوح «عمر ادیب» (ابویاسر) / 269

عثمان / 408، 409

عثمانف / 625، 626

عدلی حسن السید / 650

عدن / 282، 289، 312، 611، 653، 687، 688

عدنان حسین حمدانی / 132

عدنان عبدالصمد / 62

عدنان مندرس /93، 99، 103

عراق / 3، 8، 9، 13، 14، 27، 28، 30، 32، 33،

34، 35، 36، 51، 54، 55، 58، 60، 64، 69، 70،

71، 72، 79، 110، 111، 120، 125، 126،

127، 129، 130، 131، 132، 133، 134، 135،

139، 141، 142، 146، 148، 156، 163، 164،

184، 185، 189، 205، 210، 218، 219، 228،

233، 234، 235، 239، 241، 247، 249، 250،

251، 252، 257، 260، 262، 263، 264، 267،

268، 269، 271، 272، 276، 277، 278، 279،

280، 281، 282، 283، 284، 285، 287، 290،

296، 299، 300، 302، 303، 304، 305، 306،

307، 308، 309، 310، 311، 312، 313، 314،

328، 329، 332، 333، 334، 337، 338، 339،

340، 348، 382، 406، 494، 503، 504، 505،

518، 519، 521، 522، 523، 526، 527، 528،

530، 539، 540، 543، 611، 615، 641، 642،

646، 648، 653، 656، 687، 690، 692، 720

عربستان سعودی / 3، 7،8، 11، 13 19، 27، 35،

41، 46، 54، 55، 68، 69، 70، 71، 90، 109،

115، 124، 141، 142، 143، 146، 185، 191،

200، 210، 216، 250، 251، 259، 268، 281،

309، 339، 340، 356، 369، 389، 406، 435،

442، 443، 453، 455، 457، 480، 519، 526،

527، 533، 616، 620، 621، 648، 653، 667،

674، 675، 689، 690، 692، 697

عرفات، یاسر / 32، 33، 34، 35، 43، 171، 172،

177، 178، 179، 180، 185، 186، 187، 188،

192، 193، 196، 197، 200، 201، 202، 203،

204، 205، 208، 209، 210، 211، 218، 219،

221، 224، 227، 233، 234، 235، 236، 237،

238، 240، 241، 242، 244، 254، 256، 264،

270، 279، 295، 300، 307، 310، 311، 326،

331، 332، 333، 340، 347، 689

عطاعلی / 650

علی الوزان / 26

علی جابر / 51، 52، 53، 56

علی حسن سلامه (ابوحسن) / 177

علی خان، منور / 445

علی عبداللّه صالح / 654

علی، قدوسی / 339

علی، ملک وزیر / 403

علیوف، اسماعیل مرتضی اقلی / 511

عمان / 33، 54، 61، 69، 70، 89، 180، 181،

202، 204، 206، 210، 272، 279، 285، 312،

ص: 796

315، 330، 345، 346، 529، 643

عونی صدیق / 19

عیدی امین / 256

عین جالوت / 303، 305

عین فشها (اسرائیل) / 308

غ

غلام اسحاق خان / 401، 402، 451، 452، 453

غلام ایشاو / 433

غلیظی، هاشم / 473

غنا / 564، 658، 678، 679

ف

فادن، مک / 431

فادیف، آی. ا / 618

فاروق ساخان / 85

فاروق قدومی / 189

فایز حمدان (سرگرد) / 307

فتح / 177، 189، 192، 270، 310، 312، 328،

334، 339، 342

فتح محمد داود اودا (ابوداود) / 311

فجیره / 522

فخرالحسینی (سرهنگ) / 347

فداییان اسلام / 336

فدراسیون اتحادیه تجاری سوئد / 255

فدراسیون جوانان انقلابی ترکیه / 254

فدراسیون جوانان فلسطینی / 255

فدراسیون کارگران نفتی کویت / 3، 4

فدور الکسیویچ سالچنکف / 511

فدورکولاکف / 564

فرات اتمان /131، 132، 133، 134

فرات سفلی / 133

فراعنه / 42

فرانسه / 36، 51، 54، 68، 78، 86، 107، 181،

185، 188، 196، 208، 246، 249، 254، 255،

260، 262، 272، 273، 274، 286، 291، 296،

355، 361، 366، 367، 368، 369، 370، 373،

374، 375، 376، 377، 378، 379، 380، 399،

467، 480، 514، 520، 543، 546، 555، 556،

559، 572، 578، 584، 586، 656، 657، 658،

682، 705، 708، 719، 751، 755، 761

فرج (رئیس فدراسیون کارگران نفتی) / 5

فردوسی / 726

فرقان (گروه) / 642

فرنجیه، سلیمان / 210، 213، 682

فرودگاه اورلی / 280، 283، 292

فرودگاه بروکسل / 180، 181

فرودگاه بن گوریون تل آویو / 255

فرودگاه بین المللی دوبی / 314

فرودگاه فورستن فلدبروگ / 259

فرودگاه فومینیکو (رم) / 289

فرودگاه لارناکا (قبرس) / 316

فرودگاه لود (اسرائیل) / 288

فرودگاه نایروبی / 291

فرودگاه وین / 267

فرودگاه یسیلکو (استانبول) / 291

فریتاون / 718

فریدمان، رابرت او. / 649

فرید ملن / 93، 94،96، 97، 106

فسا / 606، 729

فلاتین / 445

فلسطین / 180، 336

فلسطینی آواره (کتاب) / 237

فلوریدا / 97

فنلاند / 600

فنوپتوف، ولادیمیر / 538، 617

فورد، جرارد (رئیس جمهور) / 364، 536

فورلوت / 379، 380، 399، 400

ص: 797

فولر / 420، 445

فهد / 323

فیشر / 115، 122

فیصل الغانم / 6

فیگارو / 373، 374

فیلیپین / 328

ق

قاضی حسین احمد / 435

قاهره / 82، 174، 183، 199، 204، 206، 209،

234، 236، 238، 239، 240، 245، 258، 275،

349، 389، 513، 514، 547، 572، 643، 644،

645، 669، 683، 718

قبرس / 31، 86، 96، 103، 108، 117، 118،

119، 127، 128، 142، 143، 150، 151، 152،

221، 239، 246، 249، 254، 271، 273، 281،

288، 292، 316

قبیله پتان / 409

قبیله جبلی / 650

قبیله حسینی / 233

قبیله مری / 396، 463، 472، 473

قدومی / 185، 196

قدیره، احمدرضا / 201

قذافی / 109، 139، 210، 234، 236، 254،

287، 294، 297، 344، 398، 592

قرارداد اشتورا / 264، 279

قرارداد سنتو / 364

قرارداد کمپ دیوید / 177، 689

قرارداد مصر و اسرائیل / 54

قرارگاه تهران / 330

قرارگاه جبهه آزادیبخش عربی / 305

قرارگاه هوایی تاکورادی / 679

قره گزاوغلو، کازکان / 131

قزاقستان / 573، 660، 703، 744، 752، 756

قزوین / 542

قطب زاده / 161

قطر / 54، 193، 194، 195، 217، 253، 263،

304، 305، 313، 739

قفقاز / 497، 569، 659، 660، 669، 759

قلعه شونو / 267

قلقیلیا / 278

قم / 337، 539، 594، 671

قواسمه / 212

قوشاه / 307

قیریات اربع / 275

قیریات شمونه / 297، 298، 301، 302

قیطانی / 18

ک

کاباتاش (دبیرستان) / 98

کاباروسک کری / 755

کابل / 349، 354، 355، 391، 394، 408، 409،

412، 428، 445، 450، 451، 461، 462، 471،

472، 475، 484، 485، 488، 530، 596، 643،

658، 665، 677، 718

کاپیتسا، میخائیل استپانوویچ / 554، 570، 571،

572

کاتلر / 148، 642، 655

کاتماندو / 718

کاخ الیزه / 373

کاخ سفید / 88، 220، 504، 548

کاخ سیف (دفتر امیرکویت) / 59

کارا اوغلان / 107

کارا عثمان اوغلو / 160

کاراکاس / 80، 718

کاراوایف، گئورگی آرکادیویچ / 554، 575، 576

کارتر، جیمی / 51، 148، 170، 177، 184، 194،

201، 219، 220، 221، 224، 227، 368، 374،

ص: 798

475، 538، 547، 548، 592، 601، 635، 689

کارناکف / 675، 676

کارن لنگه تیگ / 450

کاروپتوونا، آدمینا / 561

کارینگتون (لرد) / 659

کازاکف، ویکتور / 596، 597

کازانکین، گنادی / 533، 534، 535، 536، 537،

539، 540، 541، 542، 543، 544، 547، 548،

549، 592، 593، 594، 595، 597، 598، 599،

600، 601، 602، 603، 642

کازانکین، ناتاشا / 539

کازانکین، یلنا / 535، 593، 594

کازکان، اردل / 130

کاستاریکا / 689

کاستجوسکی / 724

کاسترو، فیدل / 204، 256، 431، 432، 517،

719، 725

کاسکیل، مک / 518

کاسیگین، آلکسی ان. / 390، 391، 485، 497،

524، 527، 528، 535، 560، 566، 572، 671،

672، 701، 749

کاظمی / 6، 74

کافتورویچ، لئونید ویتالیویچ / 553، 565، 567

کا. گ. ب / 502، 511، 512، 532، 535، 537،

588، 589، 590، 596، 598، 600، 601، 617،

618

ک. ال. ام / 288

کالاهان، الف. ی . / 531

کالج رابرت استامبول / 103

کالوواری / 522

کانادا / 120، 212، 293، 466، 480، 563،

570، 591، 689، 760

کانال سوئز / 611، 612، 688

کاناهی، مک / 362

کانتوروویچ / 565، 566، 567، 568

کانسک آشینسک / 752، 753

کانوپ / 451

کانون وکلا / 17، 348

کاوریگین، استانسیلاو کنستاتینویچ / 672، 674

کاهوتا (پاکستان) / 355، 379، 380، 399،

400، 401

کبان / 133

کپنهاک / 208

کتابخانه کنگره / 175

کراچی / 92، 262، 364، 375، 379، 380،

383، 392، 395، 397، 402، 423، 424، 439،

440، 445، 461، 469، 471، 480، 571، 572

کراسنایا زوزدا (نشریه) / 620

کراسنویارسک / 564، 746، 748، 752، 754

572، 573

کراکیه / 133

کرایسکی / 34، 185، 186، 187، 196، 205،

208، 290

کردستان / 137، 162، 163، 164، 165، 228،

322، 330، 340، 341، 348، 662، 668، 672،

674، 675، 684، 686، 691

کرکوک / 131،132

کرمان / 510، 733، 734

کرمانشاه / 605، 729

کرملین / 493، 579، 598، 644، 646

کروشف، نیکلای ان. / 642

کره / 570، 677

کره جنوبی / 22، 42، 162، 163

کره شمالی / 162، 248، 250، 273، 276، 282،

361،732

کریسان، گئورگ / 643

کریستوفر / 109، 176، 177، 182، 190، 206،

210، 216، 218، 367، 401، 477، 608، 665

ص: 799

کریسکی، وبراند / 32

کریم شوا / 4

کشتار مونیخ / 255، 259

کشتارهای آلپو / 200

کشمیر / 358، 450

کفرقاسم / 169

کفریووال (اسرائیل) / 306

کک شو / 752، 756

کلات / 472

کلارک / 212

کلکته / 486

کلمبو / 256، 429، 718

کلونتای، الکساندرا / 556

کلیسای ارتدکس سوری / 650

کلیفتون / 392، 426

کمال، حسن / 131

کمال (دبیر سفارت پاکستان) / 372

کمپانی هند شرقی / 353

کمپ دیوید / 32، 33، 34، 69، 70، 90، 162،

179، 182، 187، 190، 196، 199، 203، 204،

205، 209، 210، 219، 277، 280، 323، 324،

332، 602، 644، 675، 689، 690

کمروف / 745

کمیته اجرایی سازمان فتح / 255

کمیته اجرایی ساف / 178

کمیته حزبی اسورد لوفسک اوبلاست / 576

کمیته حزبی پنزااوبلاست / 564

کمیته صلح و عدالت در خاورمیانه / 255

کمیته فردوسی / 726

کمیته مرکزی حزب مولداویا / 564

کمیته مرکزی زاگلدوین / 679

کمیته وحدت خلق آفریقا آسیا / 257

کمیته های انقلاب /327

کنت کسل / 735

کندی، ادوارد / 586

کندی، جان. اف/ 504

کندی، رابرت / 259

کنست / 212، 650

کنستابل / 377، 392، 416

کنسرسیوم اروپا / 120

کنسرسیوم پاریس / 403

کنفرانس اسلامی / 90، 143، 179

کنفرانس امنیت و همکاری در اروپا / 564

کنفرانس بلگراد / 629، 630

کنفرانس تهران / 760

کنفرانس عمران منطقه ای ازمیر / 536

کنفرانس فاس / 389

کنگره آمریکا / 29، 114، 116، 150، 151،

184، 190، 198، 201، 235، 363، 378، 452،

453، 487، 521، 534، 540، 547، 548، 574،

634، 635

کنیا / 291

کوالالامپور / 718

کوانیکو ایالت ویرجینیا / 94

کوبا / 204، 247، 248، 256، 257، 267، 271،

273، 274، 276، 278، 282، 283، 286، 305،

306، 312، 341، 348، 349، 429، 431، 432،

446، 460، 461، 485، 533، 536، 537، 595،

608، 609، 613، 614، 646، 666، 676، 682،

719، 725، 732

کوبیش، ویتالکی/ 620

کوپرولولر / 134، 136

کوتونو / 718

کورترک، امل / 97

کورترک، فخری / 86، 93، 94، 95، 96، 97، 99،

106

کورنینکو، گریگوری مارکویچ / 554، 573، 574

کورنیینکو، الکساندر / 573، 574، 575

ص: 800

کوروتورک (پرزیندنت) / 155

کوریکا / 754

کوزباس / 752

کوزمین، میخائیل / 557

کوزنتسک / 745، 747، 752، 755

کوزیرف، ن. ی. / 620، 621، 622،641، 642

کوسیگا (نخست وزیر) / 209

کوکتل پارتی (کتاب) / 107

کوکساواس (ژنرال) / 122، 123، 124

کومسومول (سازمان جوانان کمونیست) / 498،

505، 562، 564، 568

کومیساروف، دانیل سیمونوویچ / 502، 513

کوناکری / 718

کونومیچکایاگازتا (نشریه) / 583

کوهات / 409

کویت / 1، 3، 4، 5، 6، 7، 8، 9، 10، 11، 12، 13،

14، 15، 16، 17، 18، 19، 20، 21، 22، 23، 24،

25، 26، 27، 28، 29، 30، 31، 32، 33، 34، 35،

36، 37، 38، 39، 40، 41، 42، 43، 44، 45، 46،

47، 48، 49، 50، 51، 52، 53، 54، 55، 56، 57،

58، 59، 60، 61، 62، 63، 64، 65، 66، 67، 68،

69، 70، 71، 72، 73، 74، 75، 76، 77، 78، 79،

80، 81، 82، 90، 124، 140، 141، 186، 189،

192، 193، 204، 212، 234، 236، 238، 241،

246، 250، 251، 253، 260، 264، 271، 272،

284، 289، 292، 297، 306، 309، 312، 313،

316، 349، 389، 406، 526، 528، 530، 643،

648، 718

کویته / 394، 395، 416، 461، 462، 463،

471، 473، 474، 479، 482

کیتو / 718

کیریلنکو، آندره / 566، 576، 582، 583

کی سینجر، هنری / 200، 220، 364، 477، 540،

541، 573

کیگالی / 718

کیلالی، احمد / 131

کیلکی / 140

کیلگور / 91، 196، 217

کینشازا / 718

کینگ استون / 393، 396، 397، 398، 399،

401، 403، 404، 408، 409، 419، 423، 424،

480، 483، 718

گ

گئورگیا (گرجستان) / 570، 584، 585، 586،

630، 631، 635

گابن / 291

گارد انقلابی لبنان / 280

گارسیا، دیه گو/ 667

گاریسون / 661،665، 763

گاسپلان بایباکف / 742، 743، 749، 760

گالاتاساوی لیسه استانبول / 128

گامون / 368

گاندی، ایندیرا / 538

گرادوف، پیتروینو / 620

گرچکو، آندره / 588

گرودنو (بلوروسیا) / 559

گرومان / 445، 676

گرومیکو، آندره / 573

گروه آپوکولار / 155

گروه آزادیبخش انقلاب تامیل / 256

گروه امل فلسطین / 213

گروه پیرپاگارا / 359

گروه جنگجویان اسپانیا / 285

گروه سیوانسیلار / 155

گریفیت، ویلیام (پروفسور) / 408

گریفیث / 399، 409، 445

گریفیث، ویلیام ئی. / 399، 409، 445

ص: 801

گرین / 734

گلپایگانی، سید محمدرضا / 344

گلدمان، آیسای / 635

گل شریفی / 8، 27، 63، 64

گلف / 14، 15، 53، 72، 73

گلوشکف، نیکولای تیموفویچ / 553، 572، 573

گمرک اوغلو، رحیم / 120

گنجدوست / 436

گنشر / 185، 187، 188، 199

گنکفسکی، بایوری / 618، 619

گواتمالا / 257

گوادلوپ / 682

گورباچف، میخائیل / 617

گورسل، جمال / 86، 96

گورکی، ماکسیم / 591، 744

گورلر، فاروق / 93، 106

گورووی / 654، 655، 670، 672، 676، 676،

677

گوسپلان (کمیته طرح ریزی دولتی) / 572، 583

گوستروی / 575، 576

گوکالپ ملایم، ضیا (سناتور) / 151

گوگساواس، ورال / 115

گولاکوهن / 212

گولووانف، ولادیمیر / 600، 601

گونرو / 373

گونز / 682

گیتانجالی (کتاب) / 107

گیرینگ / 397، 454

گیلتمن / 661

گیلگیت بالتستان / 358

گینس ویل / 97

گینه / 564، 615

گیویشیانی / 560

ل

لائوس / 449، 535

لاپاز / 718

لارخانه / 390

لارگو مارسینو / 452

لاری جیل / 495

لاقاری، فرخ / 463

لاگوس / 80، 680، 718

لاهور / 353، 380، 397، 419، 436، 437،

440، 445، 461، 469، 480

لاهوری، اقبال (علامه) / 353

لاهه / 54، 80، 281

لایحه جکسون وانیک / 626، 628، 634

لبنان / 10، 69، 70، 141، 161، 162، 175،

176، 177، 183، 185، 188، 189، 191، 192،

194، 197، 200، 201، 205، 206، 209، 210،

211، 214، 215، 216، 218، 225، 227، 232،

234، 235، 236، 237، 238، 239، 240، 241،

244، 245، 246، 247، 248، 249، 250، 251،

252، 253، 254، 256، 257، 261، 263، 264،

265، 267، 268، 270، 271، 273، 274، 277،

278، 279، 280، 282، 283، 284، 285، 286،

291، 292، 293، 294، 295، 296، 297، 298،

299، 300، 301، 302، 304، 305، 306، 308،

309، 311، 315، 328، 329، 333، 334، 342،

343، 345، 348، 505، 533، 541، 601، 615،

626، 627، 628، 629، 634، 682

لتاکیه / 200

لزارد، ولادیمیر اسکوترکوورابرت / 549

لستر (انگلستان) / 381

لمبرانسکی، عالیس جمیل / 761، 762

لندن / 57، 103، 174، 202، 214، 241، 256،

258، 259، 262، 290، 292، 315، 334، 392،

393، 463، 478، 503، 511، 513، 514، 516،

ص: 802

530، 546، 557، 567، 579، 681

لنین / 556، 559، 563، 565، 568، 576، 584،

684

لنیناکان (ارمنستان) / 560

لنینگراد / 499، 538، 557، 559، 567، 576،

584، 617، 631، 674، 675، 689، 691

لوآندا / 614

لود (شهری در فلسطین) / 277

لوزاکا / 686

لوفت هانزا / 259، 285، 292، 289

لوکا، اسماهیت (اسقف) / 650

لوکازا / 718

لوکانسک / 578

لول (رئیس جمهور پیشین اوگاندا) / 654

لومه / 718

لویزان / 339

لهستان / 501، 555، 556، 559، 592، 723،

724، 727، 732

لهفلد، ویلیام دبلیو. / 514

لیبرویل / 718

لیبی / 79، 81، 82، 109، 110، 111، 125،

126، 127، 129، 134، 135، 138، 139، 146،

152، 202، 210، 234، 241، 246، 247، 249،

252، 254، 256، 259، 266، 267، 272، 278،

279، 281، 282، 283، 284، 285، 286، 287،

288، 290، 291، 293، 295، 296، 297، 302،

308، 311، 312، 313، 314، 316، 335، 341،

342، 344، 348، 349، 398، 406، 452، 534،

592، 615، 646، 648، 653

لیساریوس / 254

لیما / 246، 718

لینگن / ال. بروس / 207، 214، 217، 481،

663، 683، 687

لیهان / 682

م

مائسترون / 8، 9، 12، 14، 16، 19، 23، 24، 140

ما باز خواهیم گشت (MyVernemsya) (کتاب) /

589

ماپوتوو ناسالا (موزامبیک) / 611، 681، 718

ماخاچکالا (داغستان آذربایجان شوروی) / 669

ماخایف، وی. اس / 758

مارتل، پول / 649

مارتین، رابرت ا. / 717

مارتینیک / 682

مارجون / 183

ماردین / 163

مارشال مالینوسکی / 509

ماساوانا / 687

ماسیف (لبنان) / 205

ماکس مک کارتی، ریچارد / 538

ماگومد / 625

ماگینتوگورسک / 745

مالت / 287، 288

مالزی / 389

مالوت / 270، 274، 275، 298

ماناوادر / 358

ماندیل / 262

مانزلو، آلکسی نیکلایویچ / 554، 577، 578

مانزلو، ایگور دیمتریویچ / 554

مانزولو، برتا / 578

مانزولو، مارینا / 578

مانزولو، نادژدا / 578

مجارستان / 501، 508، 559، 586، 591، 723،

724، 727، 731، 732

مجتمع اتمی پاکستان / 399

مجتمع اورال کوزنتسک / 745، 747

مجتمع پولاد (اصفهان) / 734

مجتمع غنی سازی اتمی / 447

ص: 803

مجتمع غنی سازی هسته ای (کاهوتا) / 399

مجتمع معدنی و فلزات نوریلسک / 573

مجتمع نیکل پلاتین نوریلسک / 754

مجتمع هسته ای پاکستان / 355، 366، 367،

368، 370، 372، 375، 376، 378، 410، 415

مجتمع هسته ای در برزیل / 374

مجتمع هسته ای فرانسه پاکستان / 373، 437،

451

مجتمع هیدروالکتریک خدا آفرین / 721

مجلس شورای ملی کویت / 17، 57

مجله مشکلات خاور دور / 571

مجله حزبی به نام liticheskoye-Samoobrazovaniye

(خودآموز سیاسی) / 589

مجمع عمومی سازمان ملل / 70، 182، 183،

197، 207، 210، 211، 253، 269، 514، 565،

571، 574، 577

مجیب الرحمن / 353

مجیدوف / 726

محبس (مراکش) / 686

محسن باتور / 137

محمد ابومیزر / 218

محمد العباس (ابوعباس) / 300، 301

محمد اللبادی / 202

محمد انورسادات / 10، 32، 35، 90، 109، 182،

196، 199، 200، 201، 204، 209، 220، 221،

222، 223، 227، 232، 233، 234، 236، 239،

245، 262، 263، 264، 268، 276، 278، 279،

280، 284، 293، 294، 299، 303، 315، 534،

539، 594، 615، 690

محمد تیسیرقبا / 278

محمد ثابت (سرگرد) / 339

محمدحسن نصیر (دکتر) / 62

محمدعلی هیثم / 275

محمود عباس / 478

مدرسه تفنگداران آمریکایی / 94

مدرسه عالی دیپلماتیک مسکو / 571

مدرسه عالی نیروی دریایی ایمنی فرونز / 587

مدرسه فنی اقتصادی و مالی سمولنسک / 557

مدرسه هنرهای زیبا / 97

مدیترانه / 146، 183، 612، 688

مدیر اتحادیه ماهیگیران کوبان / 569

مذاکرات شاخف / 642

مذاکرات مصر و اسرائیل / 109

مراکش / 162، 199، 200، 201، 202، 204،

252، 272، 478، 563، 564، 689، 690

مردم (روزنامه چپگرای ژاپنی) / 286

مرعشی نجفی، شهاب الدین / 336، 344

مرکز مطالعات شوروی و اروپای شرقی / 650

مرکوری، ملینا / 578

مرند / 606

مزاری، شرباز / 359، 441، 442، 445

مسئله صحرا / 201، 690

مسئله فلسطین / 68، 169، 189، 190، 200،

212، 217، 219

مسجد باکو / 659

مسقط، 180

مسکو / 28، 39، 96، 97، 129، 196، 235،

257، 261، 266، 278، 282، 295، 372، 373،

390، 391، 409، 450، 485، 493، 497، 499،

501، 503، 504، 505، 508، 511، 513، 514،

518، 519، 522، 524، 529، 530، 532، 535،

536، 547، 557، 562، 564، 566، 567، 568،

572، 573، 574، 575، 576، 577، 578، 579،

581، 582، 583، 585، 586، 587، 588، 589،

591، 596، 601، 605، 609، 610، 613، 614،

615، 616، 617، 618، 619، 621، 622، 626،

627، 628، 629، 630، 631، 632، 634، 635،

636، 639، 641، 642، 643، 646، 652، 654،

ص: 804

655، 657، 658، 659، 660، 661، 662، 663،

665، 666، 667، 668، 669، 670، 671، 674،

677، 678، 679، 684، 696، 720، 723، 729،

740، 741، 742، 746، 748، 750، 752، 755،

756، 757، 758، 759، 760، 761، 762

مشهد / 531، 539

مصدق، تقی / 734

مصر / 12، 33، 35، 42، 70، 114، 115، 141،

143، 151، 178، 179، 183، 184، 189، 191،

198، 199، 200، 201، 202، 204، 209، 210،

212، 222، 234، 236، 248، 257، 258، 259،

260، 263، 272، 279، 288، 293، 294، 296،

297، 309، 313، 315، 324، 326، 330، 333،

336، 389، 503، 505، 534، 614، 615، 643،

644، 645، 648، 650، 675، 689، 690

مطهری، مرتضی / 326

معین جان نعیم / 398

مغولستان / 501، 570، 572، 584، 591، 617،

725، 732، 744

مفتی اعظم / 233، 669

مفتی جعفر / 406

مفتی محمود / 359، 403، 404، 405، 407،

464، 465، 467، 468، 469، 479

مقربی، احمد / 548

مک آرتور دوم، داگلاس / 516

مکری، محمد / 661

مکزیکوسیتی / 256، 718

مک کاناهی، والتر / 362

ملک حسین / 4، 33، 34، 44، 193، 203، 204،

218، 219، 223، 234، 236، 242، 246، 268،

277، 301، 592، 689

ملکه الیزابت / 19

ملوی / 280

ممدوح تخماق / 106

منامه / 13، 217، 349

منامی / 718

منتظری، حسینعلی / 60، 336، 337، 340، 342،

343، 344، 670

منتظری، شیخ محمد / 343

مندخل، محمدصالح / 474

مندیزابل (رئیس نظامی مونتونرو) / 256

منصوری، م. الف. / 481، 482

منگال، عطاءاللّه / 445، 463، 472

منیرخان / 377، 380

منیز، سی. دبلیو / 182، 183

موئله مان / 188

مودودی، ابوالعلا / 435

مورفلوت (آژانس دریایی) /604، 728

مورمانسک / 499، 708

موروخوف، ایگور دیمیتریویچ / 578، 579،

580، 581

موریتانی / 252

موزامبیک / 494، 611، 613، 614، 615، 681،

687

موزه هرمیتاژ (لنینگراد) / 726

موساد (سازمان جاسوسی اسرائیل) / 320، 330

موسین، آر. ا / 618

موصل / 130

موفات / 202

موگادیشو / 190، 280، 282، 292، 643، 718

مولانا مفتی محمود / 403

مولداویا / 553، 561، 562، 564، 589، 727

مولوی، محمداکبر / 401

موله مان، یورگن / 185

مونتونرو / 256

مونته ویدئو / 718

مونرویا / 197، 718

مونیخ / 236، 255، 258، 259، 281، 284

ص: 805

مهدوی، فریدون / 544

مُهری / 58، 59، 60، 61، 62، 63، 64، 374

مُهری، احمد / 58

مهری، عباس / 58، 61، 62

میانه / 729

میرفندرسکی، احمد / 511

میزل، ماتی تیاهو / 650

میشرا / 486

میشکوف / 384

میکلوس / 727

میلان / 271

میلز، هاوتون او. / 531، 538

میلز، هاوک / 531

مینسک / 614، 616

مؤسسه (TNDA) T. N. DUPUY / 643

مؤسسه آموزش کودکان چلیا بینسک / 555

مؤسسه شیلوح (تل آویو) / 645، 649، 650

مؤسسه کوتو / 103

مؤسسه لنین / 271

مؤسسه مطالعات استراتژیک (قاهره) / 649

مؤسسه مطالعه شوروی و... دانشگاه تل آویو /

649

مؤسسه ملی ایران / 532

مؤسسه ویته وین / 116

ن

نائودرو / 392

نابلس / 175

ناتانیا / 275

ناتو (سازمان پیمان آتلانتیک شمالی) / 88، 89،

102، 105، 107، 128، 150، 151، 152، 196،

657، 658، 659، 661، 679، 681

ناخورکا / 709

نادیم پونگا / 740

ناریو، آنتانا / 718

ناس، چارلز دبلیو. / 362

ناصرالفرج / 4

ناقوره / 183

نامجو (سرهنگ) / 336

نایاگازتا / 620

نایروبی / 718

نایف حواتمه (ابونئوف) / 269، 271، 272، 273

نایک، نیاز / 376، 389، 429

نبطیه / 211، 265، 271

نپال / 362

نتانیا / 262

نتتس اوکروگ / 748

نجف / 64

نجم الثاقب sapib) (Najmus / 389

نجم الدین شیخ / 466

نروژ / 95، 254، 546

نزیه، حسن / 145، 344

نشاشیبی / 171، 178، 179، 180

نشریه الثوره / 61، 240

نشریه القبس / 8، 13، 62، 63

نشریه القدس / 209

نشریه جنگ / 425

نشریه ریدرز دایجست / 399

نشریه 12 ژوئن / 19

نشریه ستاره سرخ / 563، 666، 667، 668

نشریه فرهنگی و سیاسی (فوروم) / 107

نشریه لوموند / 373، 374

نشریه ندلیا / 670، 671، 672، 673

نشریه نوای وقت / 425

نصیری، نعمت اللّه / 511، 531

نظریه آیزنهاور / 363، 364

نعیم / 398

نفیسی، عبداللّه / 19

ص: 806

نکراسف / 528

نکومو / 681

ن. م پگف / 503

نمیری / 658، 689، 690

نوئل دور / 182

نوآک شوت / 718

نواب زاده، شیر علی خان / 473

نواب زاده، نصراللّه خان / 469، 479

نوار غزه / 162، 178، 199، 200، 203، 212،

218، 225، 232، 233، 234، 235، 236، 246،

263، 276، 281، 294، 299، 303، 307، 643

نوای وقت (روزنامه اردوزبان) / 387، 425،

437، 480، 483

نوتردام دوسیون (دبیرستان) / 97

نورانی، مولانا شاه احمد / 359

نورث استار / 707، 708، 751

نوریلسک / 573، 754

نوشهر / 605

نوگاردیا کریمه / 528

نووسیبرسک / 746

نووکوزنتسک / 745

نویارسک کری / 746

نهاد اریم / 96، 98، 105

نهاریه (اسرائیل) / 259

نهرالبارد / 270، 281

نهضت انقلابی چپگرای شیلی / 285

نهضت دانشجویان ایتالیایی (پرتواوپرایو) / 255

نهضت غیر متعهدها / 396، 412

نهضت کارگری فلسطین / 23

نهضت ملی لبنان / 239

نیازی، کوثر / 359، 465

نیام / 606

نیامه / 718

نیجر / 398

نیجریه / 56، 291، 615، 679

نیروهای خلق آزادیبخش اریتره / 286

نیروهای واکنش سریع / 64، 665، 666، 667

نیک پی، پرویز / 121

نیکسون / 519، 520، 523

نیکوزیا / 128، 175، 239، 246، 254، 288،

315

نیکولایف، کنستانتین / 499، 583

نیکولایونا، لنینا / 575

نیوآیزنبرگ / 285

نیوتون / 180

نیوزویک / 110، 426، 440

نیوسام / 370، 477، 483، 486، 487، 600

نیویورک / 123، 175، 176، 185، 186، 197،

379، 446، 486، 516، 546، 561، 574، 577،

578، 582

نیویورک تایمز / 440، 441

و

واتو / 392

واتیکان / 250، 260

واج پایی (وزیر خارجه هند) / 659

وادی الاسواد (لبنان) / 305

وادی حداد / 276، 277، 278، 279، 282

واژنیک ا.ان / 618

واشنگتن دی سی / 3، 8، 9، 13، 14، 16،19، 23،

24، 26، 28، 32، 35، 36، 37، 51، 53، 55، 56،

57، 60، 61، 64، 65، 66، 73، 68، 69، 71، 74،

129، 138، 174، 175، 176، 177، 178، 180،

181، 182، 183، 186، 187، 189، 190، 191،

193، 196،198،200، 202، 203، 206، 207،

213، 214، 216، 217، 218، 259،346، 423،

427، 619، 652، 661، 669، 670

والتا / 718

ص: 807

والز (سپهبد)/ 658

وان (ترکیه) / 163

واهینیگین / 653، 678، 680، 685

وایزمن / 198، 199، 209

وایلی، جان. سی / 115، 203، 206، 503

ورشو / 232، 263، 498، 502، 567، 576،

681

وسکانیان، گرانت / 512، 513

وفرا / 31، 66، 67

ولادیمیروفنا، ناتالیا / 568

ولاسف (دختر) / 525

ولاسوف، ولادیمیر / 518، 519، 520، 521،

522 ، 523، 524، 525، 526، 527، 528، 529،

530، 531

ولف / 450، 452

ولف، کدل / 450، 451

ولگا / 581، 582

ولگا- اورال / 747، 749

ولگا کاسپین / 569

ولی خان / 365، 417، 474

ونزوئلا / 290، 291، 534

ونس / 66، 115، 117، 124، 163، 178، 180،

189، 191، 193، 200، 213، 222، 371، 466،

467، 477، 478، 488، 547، 610، 655، 671،

719

ونس، سایرس / 161، 162، 608

ویت کنگ / 257

ویتنام / 247، 509، 510، 512، 519، 523،

535، 574، 616، 666، 725

ویتنام شمالی / 732

ویرجینیا / 94

ویکتوریا / 556

ویکتوریا (سی شلز) / 611

ویکران / 211

ویلکینسون، جیمز / 643

وین / 32، 33، 34، 35، 80، 187، 205، 208،

266، 290، 579، 580، 626، 638، 639، 640

وینکلر، گوردون / 538

وینوگرادوف، ولادیمیر میخائیلویچ / 546، 683،

733

وینوگرادوف، یلناولادیمیرونا / 546، 547، 652،

655، 684، 686، 733، 734

ویو، سرجنیگ / 286

ه

هارتمان / 372، 374، 378، 379

هاروارد / 104

هاریس، جورج / 450

هاگ آن ورد / 198

هاگرتی / 445

هالا / 518، 519، 520

هالپرین، دان / 198

هامبورگ / 258

هامر، آرماند / 541

هامرمان، جی ام. / 649

هانا، جورج / 650

هانی الحسن / 201،202، 203،253، 326،

329، 347

هانیتا (اسرائیل) / 306

هاوانا / 70، 185، 193، 201، 202، 282، 428،

429، 432، 443، 446، 450، 486، 578

هایل سرور / 650

هبرون / 209، 212، 213، 275، 307

هتل اینترکنتینانتال / 92

هتل بیروت / 294

هتل بین المللی عمان / 315

هتل ساووی تل آویو / 237، 260

هرات / 11، 12، 14، 23، 59، 149، 190، 191،

ص: 808

255، 337، 338، 390، 423، 435، 436، 493،

548، 564، 568، 593، 594، 603، 616، 654

هرمل / 362

هفته نامه الهدف / 19

هک / 518

هلسینکی / 564، 574، 630، 635

هلند / 53، 54، 78، 79، 80، 189، 208، 254،

258، 267، 288، 290، 314، 315، 503، 505،

565، 639

هلنر / 217

همفری / 538

هند / 328، 354، 356، 362، 363، 364، 365،

411، 425، 450، 451، 480، 486، 511، 512،

525، 529، 588، 616، 644

هندرسن / 214، 215، 216

هندوستان / 22، 354، 355، 529، 559

هواپیمای ک. ال. ام / 288

هوستون / 760

هولمز / 505، 506، 507

هومل، آرت / 362، 366، 370، 377، 379،

380، 381، 384، 386، 388، 390، 425، 426،

428، 437، 460، 467، 488

هویدا، امیرعباس / 92، 530، 531، 533، 544،

719، 723، 725

هیتلر، آدولف / 222، 518

هیرتس، فیلیپ / 735

هیز، گریس پی. / 649

ی

یاانونده / 718

یاریف، آهارون / 650

یاسین شریف / 194

یاسین، نیلوفر / 126، 127، 141، 142

یاشر محمد مری (ژنرال شروف) / 463

یاطار / 183

یافا / 235، 310

یاکوبف، نامیک / 663، 664

یاکوتسک / 707، 709، 744، 750، 756، 757

یاکوتیا / 751، 756، 758، 759، 760

یامالو / 748

یانگ (سفیر) / 160، 186، 187، 191، 193،

196، 197، 200، 201

یحیی خان (ژنرال) / 353

یروف، جی. پی / 617

یروفیف، اوکسانا / 514

یروفیف، ولادیمیر یاکولویچ / 513، 514، 516

یزدی، ابراهیم / 147، 161، 162، 213، 216،

217، 326، 478، 655، 684

ی. ساهنی / 512

یمانی / 208

یمن / 514

یمن جنوبی / 35، 143، 185، 189، 249، 316،

389، 611، 615، 644، 666

یمن شمالی / 41، 185، 615، 646، 653، 654،

679

یودوکان / 744، 756

یورکوفتسی (موگیلف پودولسکی) / 571

یورنگوی / 700، 708، 709، 741، 742، 750،

756

یوسف العلوی / 202

یوسف حاواش / 650

یوسک، ویلی / 756

یوکسل، گولتکین / 138، 139

یوگسلاوی / 248، 257، 259، 267، 272، 446،

546، 588، 654، 742، 743

یونان / 103، 108، 119، 127، 128، 142،

151، 152، 255، 272

یونسکو (سازمان آموزشی علمی و فرهنگی

ص: 809

سازمان ملل) / 253، 359، 498، 514

ICAC / 359