گروه نرم افزاری آسمان

تصویب لایحه کاپیتولاسیون در مجلس سنا






سند شماره (5)(1)

جلسه 67 مجلس سنا سوم مرداد 1343 25 ژوئیه 1964

لایحه شماره 18/2291 2157 مورخه 25/11/1343 دولت، مربوط به استفاده مستشاران

نظامی آمریکا در ایران از مصونیتها و معافیتهای قرارداد وین در این کمیسیون با حضور آقای دکتر

انصاری معاون وزارت امور خارجه مورد شور و رسیدگی واقع و پس از بحث کافی، ماده واحده با

اصلاحات عبارتی به تصویب رسید و برای اظهار نظر به کمیسیون جنگ ارسال شد. کمیسیون مزبور

لایحه را با حضور تیمسار سپهبد صنیعی وزیر جنگ و آقای میرفندرسکی معاون وزارت امور خارجه

مورد شور قرار داده و ضمن تأیید نظر کمیسیون خارجه آن را تصویب نموده که اینک گزارش آن به

شرح زیر برای شور اول تقدیم مجلس محترم سنا می شود. مخبر موقت کمیسیون خارجه عباس

مسعودی.

1- برای اولین بار ٬ در تاریخ 3 مرداد 1343 لایحه کاپیتولاسیون برای رسیدگی در مجلس سنا طرح شد. نحوه تصویب این لایحه بسیار مفتضحانه بود. در یک جلسه طولانی که لوایح مختلف مطرح شد ٬ جلسه تا نیمه شب ادامه پیدا کرد. آخرین لایحه ای که مقارن نیمه شب در مجلس سنا طرح گردید ٬ لا یحه کاپیتولاسیون بود. جالب اینجاست که ”شریف امامی“ رئیس مجلس سنا در توجیه رسیدگی به این لایحه در نیمه شب می گوید: ”البته مقدور هم بود که ما فردا جلسه فوق العاده تشکیل بدهیم ٬ ولی چون کار بسیار مختصری است اجازه بفرمایید الاۤن تمامش کنیم.“ آمریکاییان که با دقت فراوان مسئله را دنبال می کردند ٬ متن مذاکرات مجلس سنا در این مورد را به انگلیسی ترجمه کرده و بررسی نمودند. برای چاپ این سند از متن اصلی مذاکرات مجلس سنا استفاده شد. م
ص: 601

لایحه اجازه استفاده مستشاران نظامی آمریکا در ایران

از مصونیتها و معافیتهای قرارداد وین

ماده واحده

با توجه به لایحه شماره 18 2291 2157 25/11/1342 دولت و ضمائم آن، که در تاریخ

21/11/42 به مجلس سنا تقدیم شده، به دولت اجازه داده می شود که رئیس و اعضای هیئتهای

مستشاری نظامی ایالات متحده را در ایران که به موجب موافقتنامه های مربوطه در استخدام دولت

شاهنشاهی می باشد، از مصونیتها و معافیتهایی که شامل کارمندان اداری و فنی موصوف در بند (و)

ماده اول قرارداد وین که در تاریخ هیجدهم آوریل 1961 مطابق بیست و نهم فروردین ماه 1340 به

امضاءرسیده است می باشد، برخوردار نماید.

رئیس آقای نخست وزیر بفرمایید.

نخست وزیر بنده نسبت به فرمایش جنابعالی از لحاظ سازمان مرکزی آمار موافقت می کنم که به

بعد از تعطیلات مجلس موکول بشود، با وجود اینکه این در برنامه دولت ذکر شد و ضمنا لایحه اش

هم تقدیم شد، توجه می فرمایید که یک دستگاهی که خودش را در آینده نزدیک منحل می داند،

بلاتکلیف می ماند و این تقاضای تسریع در این امر به این علت بود که ضرورت داشت، ولی چون

مصادف با تعطیل مجلس است بنده روی احترام به فرمایش جناب آقای رئیس موکول می کنم به بعد از

تعطیل مجلس سنا که در اولین فرصت این لایحه هر چه زودتر بگذرد. نسبت به لایحه دیگر استدعای

فوریت می کنم، برای اینکه بشود امشب چون یک مطلب کاملاً ساده و عادی است، تصویب بشود.

عرض کنم تجربیاتی را که در اینجا برای دولت فعلی از طرف نمایندگان محترم سنا عنوان می شود،

بسیار ذیقیمت و باارزش است. بنده بسیار سپاسگزارم، از اینکه ایام فراغت تابستان و تعطیل تابستانی

را با این علاقه خاص در جلسات متعدد برای رسیدگی به امر بودجه و لایحه اصلاحات ارضی معمول

فرموده اند، از طرف دولت سپاسگزارم ولی چون می دانم این از صمیم قلب و وجدان و وظیفه شناسی

واقعی آقایان در کارهاست، شاید حتی این اظهار تشکر بنده ضرورت هم نداشت، فقط یک توضیح

واضحات و انجام ادب و نزاکتی است که می باید از طرف بنده در پایان جلسه به عرض نمایندگان

برسد. تشکر می کنم (احسنت)

3 تصویب لایحه اجازه استفاده مستشاران نظامی آمریکا از مصونیتهای قرارداد وین با

فوریت.

رئیس نامه ای است که از طرف دولت به مجلس سنا رسیده است که قرائت می شود. (به شرح زیر

قرائت شد)

ریاست محترم مجلس سنا

پیرو درخواست قبلی دولت مبنی بر تشکیل جلسه فوق العاده مجلس محترم سنا به منظور رسیدگی

به لایحه تسهیل وصول مالیاتها و لایحه اصلاحی بودجه کل کشور اینک از نظر فوریت امر خواهشمند

است، مقرر فرمایند پس از رسیدگی به لایحه بودجه کل کشور، لایحه مربوط به تأسیس مرکز آمار

ص: 602

ایران و همچنین ماده واحده مربوط به تصویب دو فقره یادداشت بین وزارت امور خارجه شاهنشاهی

و سفارت کبرای ایالات متحده آمریکا در تهران نیز جلسه فوق العاده مجلس محترم سنا مطرح گردد،

مزید تشکر است.نخست وزیر

رئیس با بررسی که خود بنده کردم لایحه مربوط به تأسیس مرکز آمار هنوز آماده برای طرح

نیست کل کشور اینک از نظر فوریت امر خواهشمند است، مقرر فرمایند پس از رسیدگی به لایحه

بودجه کل کشور، لایحه مربوط به تأسیس مرکز آمار ایران و همچنین ماده واحده مربوط به تصویب

دو فقره یادداشت بین وزارت امور خارجه شاهنشاهی و سفارت کبرای ایالات متحده آمریکا در تهران

نیز جلسه فوق العاده مجلس محترم سنا مطرح گردد، مزید تشکر است. نخست وزیر

رئیس با بررسی که خود بنده کردم لایحه مربوط به تأسیس مرکز آمار هنوز آماده برای طرح

نیست و به علاوه تصور نمی کنم که الآن دولت آن طور که ضرورت داشته باشد که لایحه را در اختیار

داشته باشد. الآن می توانند شروع به تهیه مقدمات آن بکنند و در موقع تعطیل مجلس این مقدمات را

فراهم بیاورند. در اولین فرصتی که مجلس شروع به کار می کند، آن را مطرح می کنیم، ولی به هر حال

این باز، بستگی دارد به نظر دولت. مضایقه ای نیست ولی تصور نمی کنم که کاری لنگ بماند. اما آن

دیگری گزارشش حاضر است و قرائت خواهد شد. البته مقدور هم بود که ما فردا جلسه فوق العاده

تشکیل بدهیم، ولی چون کار بسیار مختصری است، اجازه بفرمایید الآن تمامش بکنیم .

(به شرح زیر قرائت شد)

گزارش از کمیسیون شماره یک خارجه به مجلس سنا

رئیس رأی می گیریم به فوریت لایحه ای که الان قرائت شد. سناتورهایی که موافقند قیام فرمایند

(اکثرا برخاستند) تصویب شد. کلیات لایحه مطرح است. نظری هست می فرمایند.

دکتر صدیق خوب است آقای معاون وزارت امور خارجه راجع به این مطالبی که در اینجا قید

شده است، توضیحاتی بدهند. راجع به این معافیتهایی که در بند (و) ماده اول قرارداد وین چون متبادر

به ذهن نیست، اگر ممکن است توضیحاتی لطف کنند.

رئیس آقای معاون وزارت خارجه بفرمایید.

معاون وزارت خارجه (آقای میرفندرسکی): به طوری که سناتورهای عظام اطلاع دارند قرارداد

وین که از مجلس سنا گذشت، ضمیمه اش یک یادداشتی بود که بین وزارت امور خارجه و سفارت

ایالات متحده آمریکا در تهران مبادله شده بود. یادداشت ضمیمه عبارت از این بود که مستشاران

نظامی آمریکایی که در خدمت دولت شاهنشاهی هستند، از مزایا و مصونیتهائی که طبق قرارداد وین

به کارکنان فنی سفارتخانه ها تعلق می گیرد، برخوردار شوند. این کارمندان به طوری که تعریف شده اند

در بند (و) از ماده اول اصطلاح مأمور اداری و فنی، یعنی آن دسته از کارمندان مأموریت که به امور

اداری و فنی مأموریت اشتغال دارند. این یادادشتها بین وزارت امور خارجه و سفارت دولت ایالات

متحده رد و بدل شد، ولی البته قوه قانونی وقتی پیدا می کند که به تصویب مجلسین برسد (دکتر کاظمی

آن مصونیتها و معافیتها را بفرمایید) مصونیت و معافیتها در یادداشتهایی است که مبادله شده است.

ص: 603

همان طور که جناب آقای نخست وزیر فرمودند خیلی از تصورات و اندیشه ها هست که آقایان

سناتورهای عظام می دانند که باید در آن جرح و تعدیل کرد.

شاید در نظر اول خیلی گران بیاید که ما برای یک عده خارجی در ایران تقاضای مصونیت و

معافیت بکنیم، ولی این مصونیتها و این معافیتها را ما به خاطر آن خارجیها تقاضا می کنیم، ما برای

خاطر خدمتی تقاضا می کنیم که آنها برای ما انجام می دهند. پس از اینکه زیاد برای این موضوع فکر

کردیم و مشاوره کردیم با دستگاههای مختلف مملکت، به این نتیجه رسیدیم که اعطای این مصونیتها و

این مزایا ضرری(1) برای دولت شاهنشاهی ندارد و معافیت مالیاتی است که از حقوق آنان مالیات گرفته

نشود یا برای مسکن و تغذیه معافیت داشته باشند، مهم نیست. به علاوه این نظر لطف کنند.

چیزی نیست که ما تنها کرده باشیم. دولتهای دیگر هم کرده اند. دولت ترکیه هم کرده، دولت یونان هم

کرده، این مستلزم همکاری است که ما با دولت آمریکا داریم و اگر فرض بفرمایید که ما این را به

دولت دیگری بدهیم، این صحیح نیست برای اینکه با دولت دیگری نه قرارداد دفاعی دوجانبه داریم و

نه دولت دیگری را در دفاع از مملکت خودمان، در مساعی که برای دفاع از مملکت خودمان داریم،

این طور شریک کرده اید. حالا اگر اجازه بفرمایید، بنده متن یادداشتهای متبادله مواد را خدمت آقایان

تقدیم کنم.

رئیس راجع به کلیات دیگر نظری هست اظهاری نشد رأی می گیریم به ورود در شور ماده

واحده، سناتورهایی که موافقند قیام فرمایند (اکثرا برخاستند) تصویب شد، ماده واحد مطرح است.

آقای مسعودی بفرمایید.

مخبر بنده می خواستم برای استحضار خاطر آقایانی که یک قدری در این کار تردید دارند،

عرض بکنم که این موضوع مکرر در کمیسیون خارجه با حضور تمام اعضا مورد بحث قرار گرفت.

متأسفانه الآن به غیر از بنده و آقای دکتر امیر حکمت، سایر آقایان اعضای کمیسیون خارجه در جلسه

حاضر نیستند که توضیح بدهند. در چند ماه پیش این موضوع با حضور آقای دکتر انصاری معاون

سابق وزارت امور خارجه مطرح شد و مورد توجه و دقت قرار گرفت و به خاطر اینکه قرارداد وین

باید اول به تصویب می رسید، این را ما متوقف گذاشتیم، ولی مطالعات به طور کامل انجام شد و

توضیحات لازم را از وزارت امور خارجه گرفتیم. در مرحله دوم با حضور آقای میرفندرسکی بار

دیگر مطرح شد و در همان موقع بود که قرارداد وین به مجلسین پیشنهاد شد و به تصویب رسید. بعد

این گزارش رفت به کمیسیون جنگ، در آنجا مطالعه شد. در آنجا هم مورد تصویب قرار گرفت و

برگشت به کمیسیون خارجه، بار دیگر در کمیسیون خارجه مورد تأیید قرار گرفت و پیشنهاد شد به

مجلسین و این یادداشتهایی که بین وزارت امور خارجه و سفارت کبرای ایالات متحده مبادله شده

است، اگر اجازه بفرمایید بنده می خوانم، ملاحظه خواهند فرمود که این یادداشتها قانع کننده است و

تصور می کنم که نظر آقایان تأمین باشد و رفع اشتباه از کسانی که به این موضوع توجه دارند، بشود.

رئیس نسبت به ماده واحده دیگر نظری نیست (اظهاری نشد) رأی می گیریم به ماده واحده،

سناتورهایی که موافقند قیام فرمایند (اکثرا برخاستند) تصویب شد. کلیات آخر مطرح است. نظری

1- -1 در ترجمه انگلیسی این متن در سفارت ٬ مترجم سفارت این کلمه را اشتباهاً ”ضرورتی“ ترجمه کرده است در حالی که در اصل مذاکرات مجلس سنا ٬ این کلمه ”ضرری“ بوده است. م
ص: 604

هست می فرمایند (اظهاری نشد). رأی می گیریم به کلیه لایحه. سناتورهایی که موافقند، قیام فرمایند

(اکثرا برخاستند) تصویب شد. برای رأی نهائی به مجلس شورای ملی فرستاده می شود. جلسه را ختم

می کنیم. ساعت 12 شب مجلس ختم شد.


پیشرفت کنوانسیون وین در مجلس ایران

سند شماره (6)

از: سفارت آمریکا تهرانتاریخ: 31 ژوئیه 1964 6 مرداد 1343

به: وزارت خارجه (آمریکا م)

تلگرام صادره شماره 53 A

عطف به: تلگرام شماره 574 سفارت به تاریخ 16 دسامبر 1963 (25 آذر 1342 م )

طبقه بندی: خیلی محرمانه

موضوع: پیشرفت کنوانسیون وین در مجلس ایران

به دنبال تحریکات مداوم این سفارت، تصویب کنوانسیون وین و یادداشتهای مبادله شده ضمیمه

آن، که وضعیت پرسنل نظامی آمریکا در ایران را تشریح می نماید، در مجلس ایران پیشرفت

چشمگیری کرده است. ولی اقدام در این مورد تا هنگام شروع تعطیلات تابستانی مجلس در 26 ژوئیه

کامل نشده بود، اگر چه مجموعه این لایحه به مراحل پایانی تصویب بسیار نزدیک شد.

مراحل قانونگذاری در سنا شروع شد. کمیسیون روابط خارجی سنا بدون هیچ مشکلی کنوانسیون

وین و یادداشتهای مبادله شده را تصویب نمود. ولی کمیسیون نیروهای مسلح تصمیم گرفت که اول

باید خود کنوانسیون به رأی گذاشته شود و یادداشتهای مبادله شده، موقعی تصویب شود که اقدام در

مورد کنوانسیون به پایان رسیده باشد. این تصمیم اوضاع را کمی پیچیده کرد.

در صورت آمادگی دولت این مشکل، که اهمیت زیادی نداشته و تنها برخی تأخیرهای بی مورد را

موجب می شود، بروز نمی کرد. ولی علیرغم تماسهای مداوم ما با وزیر امور خارجه، نخست وزیر و

برخی رابطین در مجلسین، امکان اقدام با وزیر امور خارجه، نخست وزیر و برخی رابطین در

مجلسین، امکان اقدام مطلق در مورد این لایحه در کمیسیون نیروهای مسلح (بدون تصویب در مجلس

م)، نادیده گرفته شد.

نهایتا دولت (به تحریک سفارت) بر اولویت لایحه تبادل یادداشتها رأی داد و این امکان فراهم شد

که لایحه مزبور در اجلاس ویژه مجلس که جهت تصویب متمم قانون بودجه تشکیل شده بود، مورد

بررسی قرار بگیرد و بدین طریق روند جریانات در مسیر صحیح افتاد. (در این اثنا مگ گروه

مشاورین کمک نظامی در تلاش بود تا از تصویب سریع این لایحه در کمیسیون نیروهای مسلح سنا،

اطمینان حاصل نماید.) در این حین کمیسیون روابط خارجی مجلس، کنوانسیون وین را به تنهایی

مورد بحث قرار داد منهای لایحه مبادله یادداشتها که هنوز در سنا مورد تصویب قرار نگرفته بود و

شور اول آن در مجلس انجام شد.

سناتور احمد متین دفتری، عضو کمیسیون روابط خارجی سنا به ما گفت یک دلیل تأخیر ممتد سنا

در بررسی این دو لایحه آن است که ترجمه ارائه شده از کنوانسیون وین توسط دولت ناقص بوده

است. متین دفتری که کنوانسیون وین را به نمایندگی از دولت ایران امضاء کرده و بدین خاطر به خود

ص: 605

می بالد، تأکید می نمود که شخصا آن را به زبان فارسی ترجمه کرده است.

هفته گذشته به محض تصویب فوریت لایحه مبادله یادداشت توسط سنا، این لایحه به جلسه

عمومی آورده شد و با حضور تمام اعضاء به رأی گیری گذاشته شد. این لایحه تصویب شد، ولی در

راهروها، از ابراز نارضایتی بعدی تعدادی از سناتورها که در زمینه های مشابه نسبت به اعطای

امتیازات غیرعادی به خارجیان مخالفت کرده بودند، مصون نماند. ظاهرا به «کاپیتولاسیون» نیز اشاره

شده بود. این لایحه فورا به مجلس (شورای ملی م) تحویل شد و دولت دوباره خواستار فوریت در

بررسی آن شد.

از هنگام تعطیل موقت مجلس شرایط بدین شرح می باشد: تصویب کنوانسیون وین در سنا انجام

شده و شور اول آن در مجلس شورای ملی صورت گرفته است. مبادله یادداشتها نیز مورد تصویب

قاطع سنا قرار گرفته است و در مجلس شورای ملی نیز پس از بررسی آن توسط کمیسیونهای روابط

خارجی و نیروهای مسلح مجلس، تنها یک بار در مورد آن شور خواهد شد.

قبل از ارائه این لایحه به مجلسین، ما با نمایندگان کلیدی مجلس شورای ملی در تماس بوده ایم تا

از تصویب بی دردسر آن اطمینان حاصل کنیم. این امر کاملاً محتمل است که مجلس با شروع کار خود

در اواخر سپتامبر سریعا نسبت به تصویب این لوایح، اقدام نماید. ولی هنوز هم این احتمال می رود که

اخبار نارضایتی برخی سناتورها در مورد لایحه تبادل یادداشتها، به مجلس درز کند و موجب بروز

برخی مشکلات در آنجا گردد.

دولت که کنترل مؤثری بر سه چهارم نمایندگان مجلس دارد به خوبی از اهمیتی که ما در مورد این

موضوع قائلیم، آگاه می باشد و آماده است به محض از سرگیری کار مجلس شورای ملی، اعمال فشار

نماید؛ ولی وجود سابقه شکست و عدم کارایی در برخورد با این گونه مصوبات موجب می شود که

نتوان تضمینی مبنی بر عدم بروز مشکلات بیشتر داد. به طور کلی، هم اکنون ما اطمینان منطقی داریم

که به هر حال، تصویب لوایح فوق پس از تعطیلات تابستانی صورت خواهد پذیرفت.

آرام، وزیر خارجه، به من گفته است که سنا مشکلترین مانع بوده است و معتقد است در مجلس

شورای ملی مشکلی بروز نخواهد کرد.استوارت دبلیو . راک ول کاردار موقت

خیلی محرمانه گروه 4 با فواصل 3 ساله طبقه بندی کاهش داده شود. پس از 12 سال از طبقه بندی

خارج شود.


دورنمای تصویب کنوانسیون وین در آمریکا

سند شماره (7)

از: سفارت آمریکا تهران، ایرانتاریخ: 12 سپتامبر 1964 21 شهریور 1343

به: آقای ام گوردن تایگر (مسئول امور ایران در وزارت خارجه واشنگتن، دی. سی. )

نامه اداری غیر رسمیطبقه بندی: خیلی محرمانه

گوردن عزیز:

همان طور که اطلاع دارید، مجلس سنا کنوانسیون وین و شمول آن بر پرسنل نظامی آمریکا در

ایران را به تصویب رسانیده است و این امر در مجلس (شورای ملی م) نیز که احتمالاً در اوائل اکتبر

(مهر م) تشکیل جلسه خواهد داد، مطرح می گردد. ما هم اکنون زمزمه هایی در ارتباط با سؤالات و

ص: 606

یا اعتراضات احتمالی در مجلس می شنویم و میرفندرسکی که وظیفه انجام این امر از طرف وزارت

خارجه به او واگذار شده، همه اطلاعاتی را که ممکن است مفید واقع شود، از ما درخواست کرده است.

ما همه قراردادها و اطلاعاتی را که در اینجا داریم، جمع آوری کرده ایم، ولی از هر چیز دیگری هم که

شما به ما بدهید، می توانیم استفاده کنیم. برای مثال، دانستن چیزهایی در مورد وضعیت فعلی یا

دورنماهای تصویب این کنوانسیون در ایالات متحده، جدیدترین گزارش در مورد تعداد کشورهایی که

این کنوانسیون را تصویب کرده اند و یا احتمالاً در آینده تصویب خواهند کرد، اطلاعات در رابطه با

کشورهایی که مفاد این کنوانسیون را در عمل به کار بسته اند و تاریخی احتمالی در این مورد که چه

موقع تعداد کافی از کشورها آن را تصویب خواهند نمود، تا کنوانسیون لازم الاجراء شود. ما متن

قسمتهای مربوط به قرارداد وضعیت نیروها در پاکستان را به وزارت خارجه (ایران م) داده ایم.

همچنین به موافقتنامه ای که مربوط به مشاوران نظامی ما در هند می باشد، ابراز علاقه هایی صورت

گرفته است. اگر این موافقتنامه در دسترس باشد و بتواند بدون ایجاد گرفتاری مورد استفاده قرار گیرد،

مفید خواهد بود. خلاصه هر نوع اطلاعات اضافی که به موقعیت ما کمک کند، موجب قدردانی خواهد

شد. از آنجایی که این موضوع به زودی در مجلس (شورای ملی م) مطرح خواهد شد، اگر بخواهیم

این اطلاعات مفید واقع شود، باید هر چه زودتر آنها را در اختیار داشته باشیم.

موضوع جدید: ما گزارشهای واصله از کابل در مورد کسب موشکهای سام توسط افغانستان را

ملاحظه کرده ایم. به نظر می آید که احتمالاً مفید خواهد بود، گزارشهای مستندی از تجربه ناخوشایند

عراق از موشکهای سام شوروی را در اختیار افغانها قرار دهیم. معلوم است که اینجا (ایران م) محل

مناسبی برای انجام این کار نیست، ولی شما می توانید با میز ترکیه این مسئله را بررسی کنید که آیا

ترکها حاضر خواهند بود، افغانها را در جریان امر قرار دهند. البته نگرانی ما از این احتمال است که

توسعه این گونه تواناییها در افغانستان ممکن است تقاضاهای اضافی ایران را برای استقرار موشکهای

هاوک در اطراف زاهدان یا مشهد برانگیزد.

شما سؤال طرح شده از طرف دفتر سناتور «اروین» در مورد مشکلات «جی.ا. جونز» با روند

قضائی اینجا در رابطه با دعاوی و دعاوی متقابل بین جی.ا. جونز و شرکت «ملایر» که یکی از

مقاطعه کاران جزء ایرانی او می باشد، را به خاطر دارید. ما این مسئله را در ژوئن گذشته با وزارت

خارجه مطرح کردیم و مواجه با ابراز نگرانی و علاقه دوستانه آنها شدیم و پیشنهادی مبنی بر تمایل

اداره حقوقی وزارت خارجه (ایران م) برای مذاکره با نمایندگان آقای جونز در جهت یافتن راه

حلهای مناسب، دریافت نمودیم. در آن هنگام و پس از آن، این موضوع وزارت خارجه را به شرکت

جی.ا. جونز در اینجا، اطلاع دادیم و پیشنهاد کردیم که نماینده خود را به وزارت خارجه معرفی نمایند.

جی.ا.جونز هنوز از ما درخواست نکرده است که همراه آنها به وزارت خارجه برویم. فکر می کنیم تا

هنگامی که آنان چنین پیشنهادی ننمایند، این حداکثر کاری بوده که ما می توانستیم انجام دهیم. من

پیشنهاد نمی کنم که شما داوطلبانه هیچ یک از این مطالب را به دفتر سناتور «اروین» بدهید، ولی لازم

است در صورت پرسش مجدد آنها، این اطلاعات را داشته باشید.

ارادتمند جان ا. آرمیتاژ دستیار ویژه سفیر در رابطه با MSP

گروه 4 با فواصل 3 ساله طبقه بندی کاهش داده شود. پس از 12 سال از طبقه بندی خارج شود.


شاه و لایحه کاپیتولاسیون

ص: 607

سند شماره (8)

تاریخ: 17 سپتامبر 1964 26 شهریور 1343

طبقه بندی: خیلی محرمانه یادداشت برای ضبط در پرونده

شاه در حین ملاقات با سفیر در تاریخ 16 سپتامبر ، به نقل از ارسنجانی گفت لایحه ای در مجلس

وجود دارد که پرسنل آمریکایی را از کاپیتولاسیون برخوردار خواهد ساخت. ارسنجانی به شاه گفته

بود که اگر این قانون توسط مجلسین تصویب شود، شاه تاج و تخت سلطنت را از دست خواهد داد.

سفیر فورا سؤال کرد که آیا این موضوع در شاه ایجاد رعب و وحشت کرده است و شاه در پاسخ

گفت: نه به هیچ وجه.

سرلشکر اکهارت

ج. ا. آرمیتاژ


کنوانسیون وین در مجلس شورا

سند شماره (9)

از: جان ا. آرمیتاژتاریخ: 21 سپتامبر 1964 30 شهریور 1343

به: کاردار یادداشتطبقه بندی: خیلی محرمانه

موضوع: کنوانسیون وین در مجلس

کاظمی، رئیس اداره حقوقی وزارت خارجه، به میرفندرسکی در آمادگی برای تقدیم کنوانسیون

وین به مجلس، کمک می کند. روز شنبه وی تماس گرفت تا بعضی از نکاتی را که احتمالاً جدال

برانگیز خواهد بود، مطرح کند.

مهمترین نکته، مربوط به این مسئله است که اعضای نظامی آرمیش (هیئت مستشاری نظامی

آمریکا در ارتش ایران م) همان طور که از اعضای مگ (گروه مشاورین کمک نظامی آمریکا به ایران

م) جدا هستند، آیا توسط دولت ایران «استخدام» شده اند، و اگر چنین است، آیا آنها مشمول

مصونیتهای درخواسته شده، می شوند؟

به کاظمی گفتم پس از تصویب اصلاحیه «مانسفیلد»، ما به طور مفصل با وزارت خارجه بحث و

تبادل نظر کردیم و به این نتیجه رسیدیم که حقوق این گونه اعضای نظامی به دولت آمریکا پرداخت

شود نه اینکه به مستشاران به صورت انفرادی تحویل گردد. من گفتم که فکر می کنم، همگی موافقیم که

این رویه، فرضیه کار فرما مستخدم را در رابطه با دولت ایران مرتفع خواهد ساخت. علاوه بر ا ین

تکرار کردم که البته این پرسنل نظامی، آشکارا مأمورین دولت آمریکا بوده و در وهله اول تابع قوانین

و دستورات دولت آمریکا می باشند.

مشکلی که در این رابطه وجود دارد، این است که ماده مصوبه مجلس سنا به پرسنل نظامی به

عنوان «افرادی که در استخدام دولت ایران هستند»، اشاره می کند. این روی دیگر سکه است، یعنی

تعبیر دقیق از ماده مصوبه این خواهد بود که کنوانسیون وین (1) شامل هیچ یک از پرسنل نظامی

ایالات متحده نمی شود (اگر موضع ما در رابطه با استخدام مد نظر قرار گیرد) یا (2) تنها شامل پرسنل

آرمیش خواهد شد، اگر تعبیر دولت ایران مد نظر قرار گیرد. ماده مصوبه، همچنین به «موافقتنامه های

مربوطه» اشاره می کند و کاظمی گفت که آماده است تا این نظریه حقوقی را تعمیم دهد که این لایحه

ص: 608

قانونی همان طوری که در سنا مورد بحث قرار گفت، تمامی افرادی را که در یادداشتهای مبادله شده به

آنها اشاره گردیده، در بر می گیرد.

با این حال، من متوجه شدم که میرفندرسکی در سنا از «مستشاران آمریکایی به عنوان افرادی که

در استخدام دولت شاهنشاهی ایران هستند.» یاد کرده است.

معتقدم که در مذاکرات بعدی خود با میرفندرسکی، مفید خواهد بود اگر بتوانید (1) خاطرنشان

سازید که استفاده از عبارت «در استخدام دولت ایران» به هنگام حضورش در مجلس، خلاف

مصلحت خواهد بود ؛ برای اشاره به مستشاران باید متذکر شود که آنها به درخواست صریح دولت

ایران، در این کشور حضور دارند؛ (2) از وی تضمین بگیرید که این لایحه همان طور که در ماده

مصوبه سنا بیان شده، قابل اجراء برای پرسنل نظامی و غیر نظامی آمریکا در ایران خواهد بود؛ همان

گونه که در یادداشتهای مبادله شده، توضیح داده شده است.جان ا. آرمیتاژ


لایحه بلاتکلیف مصونیتها

سند شماره (10)

از: دفتر امور حقوقی ستاد فرماندهی آرمیش مگتاریخ: 21 سپتامبر 1964 30 شهریور

1343

یادداشت برای ضبط در پروندهطبقه بندی: خیلی محرمانه

موضوع: لایحه بلاتکلیف مصونیتها

1 (خیلی محرمانه) در تاریخ 20 سپتامبر 1964 بنا به درخواست آقای جان آرمیتاژ از اعضای

سفارت آمریکا در تهران، با دکتر کاظمی از اداره حقوقی وزارت امور خارجه ایران ملاقات کردم.

موضوع صحبت بلاتکلیفی در تصویب کنوانسیون وین و یادداشت منضم به آن در مورد شمول

کنوانسیون به پرسنل نظامی آمریکا در ایران، توسط مجلس بود. دکتر کاظمی گفت باید اطلاعات

کافی در اختیار داشت تا در صورت اعتراض نمایندگان مجلس، بتوان از آنها استفاده کرد. اولین نکته،

روشن شدن رابطه بین آرمیش مگ با دولت ایران بود. به نظر او اگر اعضای هر دو گروه در

استخدام دولت ایران محسوب شوند، می توان گفت که مفاد کنوانسیون وین شامل آنها نمی باشد.

خاطرنشان شد که مذاکرات سابق در این رابطه به این نتیجه رسیده است که پرسنل مستشاری

آرمیش مگ در واقع مستخدمین دولت ایران نیستند، بلکه فقط می توانند در استخدام دولت آمریکا

باشند. رابطه کارمند و کارفرما در اینجا نمی تواند وجود داشته باشد، زیرا از نظر قانون آمریکا و

بخصوص اصلاحیه 1959 مانسفیلد، کارمندان دولت نمی توانند از یک دولت خارجی حقوقی دریافت

نمایند. اینجانب تأکید کردم که بین پرسنل آمریکا و دولت ایران رابطه کارمند و کارفرما وجود ندارد،

بلکه در اینجا دولت آمریکا حکم یک پیمانکار اصلی را دارد که با طرف دیگر قراردادی منعقد ساخته

و پرسنل آمریکایی، کارمندان پیمانکار هستند نه طرف دیگر قرارداد. دکتر کاظمی گفت از این تشبیه

خوشش آمده و ترجیح می دهد که از آن استفاده کند، ولی شاید بتواند با طرح موضوع پرداخت

حقوق، استدلال مزبور را قویتر کند. خلاصه ای از قانون مزبور روز بعد به دکتر کاظمی داده شد و در

آن تأکید شده بود که این لایحه مقرر می دارد که دولت آمریکا می تواند در ازای خدمات ارائه

شده،کیفیت دریافت حقوق را مشخص کند. دکتر کاظمی توافق نمود که موضوع دریافت حقوق و

ص: 609

مزایای خدماتی سابق این دو گروه را در مذاکرات با اعضای مجلس مطرح نسازد. با این حال، وی

فکر می کند که یک عنصر لازم در رابطه با استخدام، یعنی پرداخت حقوق و مزایا در ازای خدمات،

فراموش شده است.

2 (خیلی محرمانه) علاوه بر این آشکار شد که متن لایحه مصوبه سنا، مفاد کنوانسیون وین را در

مورد آن دسته از پرسنل نظامی خارجی که در استخدام دولت ایران می باشند، تسری می دهد. بنابراین،

نمی توان از این نتیجه گیری اجتناب ورزید که به جای استدلال برای اینکه «ما کارمند نیستیم» شاید

بهتر باشد که حوزه رابطه کارمند و کارفرما توسعه داده شود. زیرا قابل درک است که این قانون فقط

شامل پرسنلی شود که دارای اعتبارنامه باشند (که 83 نفر هستند). دکتر کاظمی به من اطمینان داد، در

صورتی که این لایحه به همین صورت تصویب شود، تفسیری که او برای وزیر امور خارجه خواهد

کرد این می باشد که تمام اعضای هیئت، مشمول لایحه خواهند شد نه فقط آنهایی که دارای اعتبارنامه

هستند.

3 (خیلی محرمانه) در رابطه با این مسئله که آیا پرسنل آرمیش مگ نیز باید در حوزه رابطه

کارمند کارفرما قرار گیرند، معتقدم که باید خود را آماده سازیم تا در صورتی که هر تعریفی از مفاد

(کنوانسیون م) بر سر راه تصویب لایحه مانع ایجاد کند، در مسیر دیگری حرکت کنیم. این را می توان

به دو طریق انجام داد: (1) یک راه، حذف موارد اشاره شده به کلمه «آرمیش» می باشد. این از جنبه

عملی واقعگرایانه تر است، زیرا بین مسئولیتها و وظایف اعضای دو گروه آرمیش و مگ تفاوت و تمایز

واقعی ایجاد نشده است. 83 نفر پرسنل مزبور تنها افرادی نیستند که در رابطه با ارتش ایران نقش

مشاور را ایفا می کنند. وظایف، یکسان می باشد و از یکدیگر متمایز نشده است. (2) کلمه «آرمیش» را

می توان به همین صورت برای اهداف خاص حقوقی نگهداشت و تمامی 83 نفر مزبور را به گروه مگ

منتقل نمود. تأثیر این کار بر پرداخت حقوق و مزایای انتقال، باید مورد بررسی دقیق قرار گیرد و

مقامات بالا در مورد مطلوب بودن این کار، تصمیم گیری نمایند.

4 (خیلی محرمانه) حیطه لایحه در صورت تصویب به شکل کنونی، مورد بحث و بررسی قرار

گرفت. دکتر کاظمی در ابتدا معتقد بود که این لایحه، افراد رده پایین تر از قبیل افسران وظیفه موجود

در تیمهای صحرایی را در بر نخواهد گرفت. به کاظمی یادآوری شد که آرمیش مگ یک سازمان

نظامی نیست و صرفا برای اجرای اهداف هیئت دیپلماتیک، عمل می کند. سفیر، مسئول اصلی در قبال

فعالیتهای این هیئت می باشد. بنابراین شکی باقی نمی ماند که گروهبانی که در کرمانشاه سمت مستشار

را در ارتش شاهنشاهی ایران ایفا می کند، تنها دستورات سفیر آمریکا در ایران را اجراء کرده است.

علاوه بر این هر شخصی که به آرمیش مگ مأمور گردد، به خاطر مهارت فنی اش منصوب شده تا در

اجراء و تحقق اهداف سفارت مؤثر باشد. آرمیش مگ پرسنلی ندارد که به عنوان یک واحد نظامی

مأمور شده باشد، و فعالیتهایش مستقیما در فعالیتهایی که می توان آنها را فنی یا اداری تعریف نمود،

مشارکتی نداشته باشد. دکتر کاظمی از این توضیح بسیار راضی به نظر می رسید و احساس می کرد که

در پذیرفتن این موضوع که لایحه باید در برگیرنده تمامی پرسنل موجود در دو گروه آرمیش مگ

باشد، مشکلی وجود نخواهد

داشت.

ص: 610

5 (خیلی محرمانه) سرانجام دکتر کاظمی و من به بحث پیرامون این مسئله پرداختیم که در

صورت تصویب لایحه مصونیتها چگونه باید جرایم جنایی که پرسنل آرمیش مگ مرتکب می شوند،

مورد بررسی قرار گیرد. به تفصیل توضیح دادم که اگر یکی از این پرسنل مرتکب جرمی شود، از نقطه

نظر دیسیپلین او را در دادگاههای نظامی محاکمه خواهیم کرد. علاوه بر این خاطرنشان ساختم که ما با

با نظر دولت ایران در مورد محل محاکمه موافقت خواهیم کرد. دکتر کاظمی گفت وی مطمئن است که

رؤسای او خواهان انجام این گونه محاکمات در خارج از ایران می باشند. او در این رابطه به تجارب

گذشته ایران در رابطه با محاکمات کنسولی اشاره کرد. در تشریح مطلب گفتم که در حال حاضر تنها

مقامی که می تواند یکی از اعضای آرمیش مگ را در دادگاه نظامی محاکمه کند، فرمانده ارتش

آمریکا در اروپاست. در صورت ضرورت محاکمه سربازی که مرتکب خطای جدی شده باشد، او را

به یکی از دادگاههای ارتش آمریکا منتقل خواهیم کرد و درخواست خواهد شد تا شاهدان محلی

اجازه داشته باشند، که با هزینه ایالات متحده در محاکمه مزبور در اروپا حضور پیدا کنند. اگر شاهدان

مزبور مایل به سفر به خارج از ایران نباشند، از وزارت دادگستری ایران خواهیم خواست که در

تهیه ورقه استشهاد از شاهدان ما را یاری دهد. ما نیز مقامات ذی ربط ایرانی را از نتایج محاکمه مطلع

خواهیم ساخت. بار دیگر تأکید کردم که هدف اصلی ما این است که در صورت لزوم افراد خاطی را

در دادگاههای نظامی محاکمه کنیم. دکتر کاظمی گفت اعضای مجلس حتما با شنیدن این نکته

خوشحال خواهند شد، زیرا وی مطمئن است که بعضی از نمایندگان نگران خواهند بود، که مبادا بعضی

از جرایم، بدون مجازات بماند.

6 (خیلی محرمانه) دکتر کاظمی می خواست بداند که آیا دولت آمریکا در موارد ویژه ای به منظور

حفظ منافع دولت ایران، فردی را از مصونیت مبرا خواهد ساخت. به وی اطمینان دادم که تصمیم گیری

در مورد این مسئله در حد افرادی در سطح من نیست و مقامات بالاتر ذیربط در واشنگتن هستند که

باید در این مورد تصمیم بگیرند. با این حال به وی گفتم که نباید چنین تصور کند که هیچ گاه و تحت

هیچ شرایطی دولت آمریکا از لغو مصونیت خودداری خواهد کرد. خلاصه اینکه، من در موقعیتی نبودم

که بگویم موضع آمریکا قبل از بروز چنین موردی چه خواهد بود.

7 (خیلی محرمانه) وقت بسیاری را صرف کردم تا در این بحث به وی بفهمانم که از نظر مقامات

نظامی مبرم ترین دلایل در رابطه با تصویب این لایحه چیست. گفتم که بسیاری از افراد، دوره

مأموریت خود را در ایران تمدید نمی کنند، زیرا همیشه از این می ترسند که خود و یا بستگان بلافصل

آنها، زندانی شوند. توضیح دادم که بدون اینکه بی جهت از قوانین ایران ایراد گرفته باشم، باید این را

بگویم که روند حقوقی در ایران با استانداردهای مورد توقع اتباع آمریکا مطابقت ندارد. بار دیگر

تکرار کردم که این ترس، چه حقیقی باشد و چه خیالی، یک عامل روحی مؤثر می باشد و عملا به

عنوان یک مانع جدی در تمدید داوطلبانه مدت مأموریت پرسنل آرمیش مگ محسوب می گردد.

دکتر کاظمی گفت که طرح این روحیه فردی، بسیار مفید است و به او در خنثی ساختن اعتراضات

اعضای مجلس کمک می کند تا نگویند که این لایحه طوری تنظیم شده که تنها به اعطای امتیاز به

پرسنل این دو گروه بینجامد، به جای آنکه هدف اصلی را که عبارت است از مساعدت به آنها در

انجام بهتر مأموریتشان، تأمین کند.رابرت ئی. هارتسرگرد JAGCوکیل مدافع ستاد


شمول کنوانسیون وین به وضعیت پرسنل نظامی آمریکا در ایران

ص: 611

سند شماره (11)

یادداشت: برای ضبط در پروندهتاریخ: 26 سپتامبر 1964 4 مهر 1343

طبقه بندی: خیلی محرمانه

موضوع: شمول کنوانسیون وین به وضعیت پرسنل نظامی آمریکا در ایران

لایحه مربوط به وضعیت پرسنل نظامی آمریکا در ایران، که توسط مجلس سنا به تصویب رسید و

در حال حاضر نیز تحت بررسی مجلس (شورای ملی. م) قرار دارد، دولت ایران را مجاز می دارد که

حوزه مصونیتها و معافیتهای مربوط به پرسنل اداری و فنی، که در پاراگراف (و) از ماده یک کنوانسیون

وین شرح داده شده است، را به رئیس و اعضای هیئت مستشاران نظامی آمریکا در ایران، که براساس

مفاد موافقتنامه های مربوط «در استخدام» دولت شاهنشاهی هستند، تعمیم دهد.

در کمیسیون امور خارجی مجلس این موضوع مطرح شده که آیا عبارت «در استخدام» (که در

مجلس سنا عنوان شده) به شکل صحیحی وضعیت پرسنل نظامی آمریکا در ایران را تشریح می کند.

به توصیه سفارت و آرمیش مگ، وزارت خارجه به کمیسیون امور خارجه مجلس اطلاع داده که در

واقع پرسنل نظامی آمریکا به دعوت دولت ایران اینجا هستند و در نتیجه در استخدام دولت آمریکا

می باشند و نه در استخدام دولت ایران. به این ترتیب اگر این مجلس نیز لایحه مزبور را همان طور که

در سنا به تصویب رسیده، مورد تصویب قرار دهد، انتظار می رود سابقه قانونی این مسئله را پیش

بکشد که توصیف موجود از پرسنل نظامی آمریکا در این لایحه دقیق نمی باشد. این موضوع برای

ایرانیان مطلوب می باشد زیرا بدین ترتیب از این برداشت که مستخدمین دولت ایران مشمول امتیازات

دیپلماتیک می شوند، اجتناب خواهد شد .

سرگرد «هارت» از هیئت مستشاران نظامی و آقای «هرتز» از سفارت، امروز صبح روی این

مسئله بحث می کردند که آیا مطلوبتر خواهد بود که روند کنونی برای تصویب لایحه در مجلس را

بپذیریم یا اینکه باید پیشنهاد کنیم که لایحه مجلس بازبینی گردد تا وضعیت پرسنل نظامی آمریکا در

ایران به طرز صحیحی تشریح شود. متذکر می شود که در حالت دوم لایحه باید مجددا به سنا یعنی به

جایی که توصیف ناقصی از شمول مورد نظر ما در لایحه گنجانده شده بود، برگردد و این می تواند به

مناقشه بین دو مجلس، تأخیر بیشتر در کاربرد کنوانسیون وین در مورد پرسنل ما و ایجاد مشکلاتی

برای دو دولت ایران و آمریکا منجر شود. از قبل هم زمزمه های نارضایتی در سنا و مجلس در مورد

«کاپیتولاسیون» وجود داشته و ما مجبور شده ایم که به دولت فشار آوریم، تا اقدامات مربوط به روند

تصویب لایحه را در اسرع وقت تکمیل کند. در صورتی که این لایحه بار دیگر به سنا برگردد، ممکن

است دولت ایران کنترل اوضاع را از دست بدهد.

در بررسی یادداشتهای مبادله شده اولیه ای که از مجلسین خواسته شده تا آنها را مورد تصویب

قرار دهند، متوجه شدیم که سابقه این مبادلات حقیقتا وضعیت پرسنل ما را آن طور که فاقد هر گونه

شک حقوقی باشد، توصیف نمی کند. با این حال، ما احساس می کنیم که هرگونه تردید احتمالی

موجود، می تواند به شکل ساده ای که در ذیل پیشنهاد می گردد، برطرف شود:

1 یادداشت سفارت به شماره 423 و به تاریخ 19 مارس 1962 پیشنهاد می کند که کنوانسیون

وین شامل حال پرسنل نظامی ما در ایران شود.

ص: 612

2 یادداشت شماره 8296 وزارت خارجه اظهار می دارد که «مطالعات لازم به عمل آمده و

نتیجه این مطالعات به استحضار آن سفارت کبری رسیده است. یعنی اینکه موافقتنامه بین المللی وین،

بعد از تصویب آن توسط قوه مقننه ایران، شامل حال اعضای هیئتهای مستشاری نظامی دولت ایالات

متحده در ایران که در استخدام وزارت جنگ ایران هستند، نخواهد شد. و یک مجوز حقوقی جداگانه

لازم است. علیهذا قرار شد، هنگام تقدیم موافقتنامه بین المللی وین به مجلسین، شرح لازم نیز ضمیمه

آن گردد تا بدین ترتیب رئیس و اعضای هیئتهای مستشاری نظامی در ایران از امتیازات، مصونیتها و

معافیتهایی که (تحت کنوانسیون وین) فراهم می گردند، برخوردار شوند.»

به اعتقاد ما، یادداشت 8296 تلویحا اشاره می کرد که هیچ مشکلی بر سر راه توسعه حوزه

امتیازات کنوانسیون وین به پرسنل نظامی آمریکا، بجز در مواردی که ممکن است چنین پرسنلی

توسط دولت ایران به استخدام درآیند، وجود ندارد.

3 یادداشت مورخ 11 مارس 1963 وزارت خارجه به شماره 8800 می گوید با قسمت اخیر

یادداشت شماره 423... در خصوص اینکه اعضای عالیرتبه هیئت مستشاری که دارای گذرنامه های

سیاسی هستند، موافقت می گردد که به نامبردگان وضع سیاسی داده شود تا بتوانند از مصونیتها و

امتیازات مربوطه (در کنوانسیون وین) برخوردار شوند و در خصوص بقیه کارمندان هیئتهای

مستشاری آمریکا نیز مطالعاتی در جریان است، تا برای آنها نیز امتیازات و تسهیلات بیشتری فراهم

گردد که نتیجه آن بعدا به استحضار آن سفارت کبری خواهد رسید.»

4 یادداشت مورخ 21 نوامبر 1963 سفارت به شماره 299 در پاسخ متذکر می گردد، که دولت

ایران به پارلمان پیشنهاد خواهد کرد که «رئیس و اعضای هیئت مستشاری نظامی آمریکا در ایران از

امتیازات، مصونیتها و معافیتهای (کنوانسیون وین) برخوردار شوند» و چنین ادامه می دهد: «طبق

برداشت سفارت، عبارت (اعضای هیئتهای مستشاری نظامی آمریکا در ایران) در برگیرنده همه پرسنل

نظامی یا کارکنان غیر نظامی عضو وزارت دفاع و بستگانشان که اهل خانه آنها می باشند و حضورشان

در ایران توسط دولت شاهنشاهی ایران مجاز شناخته شده است، می باشد....

به همین ترتیب موافقت می کند که یادداشت شماره 8296 وزارت به همراه یادداشت شماره

8800، به بعد از اینکه توسط مجلس شورای ملی و سنا تصویب شدند، پاسخ قابل قبول و مطلوبی را

برای یادداشت شماره 423 سفارت تشکیل خواهند داد...» این یادداشت قسمتی از سابقه لایحه قانونی

در سنا می باشد و احتمالاً قسمتی از سابقه مربوط به این لایحه توسط مجلس نیز خواهد شد.

با این حال، ما احساس می کنیم که کل لایحه قانونی جاری دولت ایران ممکن است، چنین تعبیر

شود که تنها قابل تعمیم به آن دسته از پرسنل نظامی آمریکا که در استخدام دولت ایران هستند،

می باشد.اگر چه برداشت آمریکا از این لایحه (همان طور که یادداشت شماره 299 ما آمده) این است

که کنوانسیون وین شامل همه پرسنل نظامی می گردد. از نظر دادگستری ایران، که تنها به متن خود

قانون و نه به سابقه آن (مفهومی که به طور ناقص در ایران درک می شود) توجه دارد، ممکن است این

برداشت آمریکا هنوز قابل بحث باشد. از طرف دیگر، آن طور که ما یادداشتهای مبادله شده را مطالعه

کردیم، احتمالاً این گونه برداشت می شود که یادداشت شماره 8296 بر این دلالت دارد که دولت ایران

در ارتباط با آن دسته از پرسنل نظامی آمریکا در اینجا که ممکن است در استخدام دولت ایران باشند،

ص: 613

دچار یک اشکال قانونی است. به عبارت دیگر دولت ایران در تمامی این مدت قدرت قانونی برای

اعطای این مصونیتها و امتیازات به پرسنل نظامی ما که مستخدمین دولت ایران نمی باشند را دارا بوده

است، و تنها نیازمند تصویب خود کنوانسیون وین بوده تا آن را شامل حال چنین پرسنلی نماید.

نتیجه

ما احساس می کنیم که به دلایل فوق الذکر، مطلوب نخواهد بود که پیشنهاد کنیم مجلس به منظور

حذف عبارت «در استخدام»، لایحه جاری را مورد اصلاح قرار دهد. ولی این پیشنهاد باید مورد قبول

باشد تا به وسیله آن دولت ایران به سادگی توضیحات معتبری را اضافه کند که پرسنل نظامی آمریکا

که در حال حاضر در ایران به سر می برند، مشمول کنوانسیون وین می گردند، ولی آنها در استخدام

دولت ایران نمی باشند.

به هر حال، به نظر ما ضروری است که به منظور اجتناب از هر گونه تردید احتمالی آتی نسبت به

وضعیت پرسنل نظامی ما در اینجا، بلافاصله بعد از تصویب این لایحه، دو اقدام دیگر نیز انجام شود:

الف یادداشتی باید به وزارت امور خارجه ایران فرستاده شود و توسط آنها تأیید گردد مبنی بر

اینکه بعد از آنکه مجلس مشکل مطروحه در یادداشت شماره 8296 را پشت سر گذاشت، برداشت ما

(تکرار آنچه که ما در یادداشت 299 گفته ایم) این است که «همه پرسنل نظامی ما و بستگان آنها که

حضورشان در ایران توسط دولت شاهنشاهی ایران مجاز شمرده می شود»، از مزایای کنوانسیون وین،

اعم از اینکه این پرسنل مستخدمین دولت ایران باشند یا نباشند، بهره مند خواهند شد.

ب اقداماتی برای دریافت کارتهای شناسایی برای همه پرسنل نظامی آمریکا در ایران، به شکلی

که قابل قبول برای همه مسئولین قضائی و پلیسی به عنوان مدرکی که دال بر مصونیتهای آنها از تعقیب

جنایی دولت ایران باشد، به عمل آید. ما این توصیه ها را می کنیم، زیرا قابل تصور است که بعد از

تصویب این لایحه، یک دادگاه حقوقی ایران ممکن است اظهار دارد که پرسنل نظامی که در استخدام

دولت ایران نیستند، مشمول قانونی که فعلاً تحت بررسی پارلمان قرار دارد، نمی گردند. با توجه به

پذیرش یادداشت ما از سوی دولت ایران که با شماره 4 در بالا مشخص شده بود و این واقعیت که

یادداشتهای مبادله شده تقدیم مجلسین گشته و در رابطه با تصویب این لایحه مورد ملاحظه قرار گرفته

است، قابل تصور نیست که بعد از اتمام مراحل پارلمانی، دولت ایران تأییدیه خواسته شده در پاراگراف

«الف» را به ما ندهد.مارتین اف. هرتز

رونوشت به:

1 آقای راکول

2 سرگرد هارت

3 JAA

4 MFH chron

5 MFH in.box

گروه3 در فاصله 12 سال طبقه بندی کاهش داده شود. ولی به طور خودکار از طبقه بندی خارج

نشود.


استخدام یا مصونیت

ص: 614

سند شماره (12)

از: سفارت آمریکا تهران، ایرانتاریخ: 7 اکتبر 1964 15 مهر 1343

به: معاونت امور سیاسی و پارلمانی وزارت خارجه ایران

آقای میر فندرسکی عزیز:

ما از شنیدن این خبر خوشحالیم که لایحه مربوط به شمول کنوانسیون وین به پرسنل نظامی

آمریکا در ایران، به زودی برای تصویب نهائی در مجلس شورای ملی مطرح خواهد شد. در این رابطه،

اگر من سخنان امروز شما را درست فهمیده باشم، شما گفتید که پیش بینی نمی شود از دولت خواسته

شود تا در آن جلسه عمومی، اظهار نظری نماید.

همان طوری که به خاطر دارید، ما اخیرا در این باب بحث کردیم که جمله بندی این لایحه

(بخصوص کلمات «در استخدام دولت شاهنشاهی») ممکن است بازنویسی مجدد آن را ضروری کند.

زیرا در یک تفسیر خشک، پیش نویس حاضر، توصیف صحیحی از آنچه که دولتهای ما در تبادل

یادداشتهای اولیه بر روی آن موافقت کردند و هم اکنون از سوی دولت شما جهت تصویب به مجلس

تقدیم شده، ارائه نمی دهد. ما دلایل اینکه چرا اقدام به چنین رویه پر زحمتی، عملی یا مطلوب یافت

نشده است را کاملاً درک می کنیم. اما به هر حال، همان طور که من در فرصتی آن را برای شما

توضیح داده ام و همان طور که در نامه اخیری که به شما دادم (و کپی آن ضمیمه شده است)، مطالب را

با جزئیات بیشتری برایتان بیان کردم. با توجه به شرایط فعلی، بسیار مهم است که یک «سابقه

قانونی» که مفهوم این لایحه را روشن می سازد، فراهم گردد تا از مشکلات آینده، برای مثال در یک

دادگاه حقوقی که ممکن است براساس قانونی که در دست تصویب پارلمان شماست، تفسیر

محدودکننده ای به عمل آورد، اجتناب شود.

من از این بابت نگران هستم که اگر دولت موفق به انجام یک سخنرانی توضیحی در مجلس نشود،

فرصت برای ایجاد چنین سابقه قانونی از دست برود.

نسخه ضمیمه شده، کپی نامه ای است که اخیرا به شما داده ام. این نامه حوزه واقعی کاربرد

لایحه ای را که در حال حاضر در مجلس مطرح است، آن طور که دولتهای ما بر اساس تبادل

یادداشتهای اولیه درک می کنند، مشخص می کند. همان طور که می دانید، عدم صراحت فعلی ناشی از

این واقعیت است که پس از جمله بندی مجدد این لایحه در سنا، دیگر تأیید صریحی از تبادل

یادداشتهای اولیه ما، در آن به چشم نمی خورد.

بسیار مطلوب خواهد بود اگر در هنگام طرح این لایحه جهت تصویب در مجلس، سخنگویی از

جانب دولت بتواند این مطلب را روشن سازد، که مقصود این نیست که کنوانسیون وین فقط شامل آن

دسته از اعضای هیئت مستشاری نظامی آمریکا که در استخدام دولت شاهنشاهی هستند، می باشد.

بلکه منظور این است که این لایحه «همه پرسنل نظامی یا کارمندان غیر نظامی وزارت دفاع آمریکا که

حضور آنان در ایران توسط دولت شاهنشاهی ایران مجاز شمرده شده، را شامل می گردد.»

ارادتمند شما

استوارت دبلیو. راکول

کاردار سفارت آمریکا در ایران


ارزیابی مخالفتهای احتمالی با لایحه کاپیتولاسیون

ص: 615

سند شماره (13)

از: سفارت آمریکا تهرانتاریخ 12 اکتبر 1964 20 مهر 1343

به: وزارت امور خارجه واشنگتنتلگرام ارسالی شماره 398

طبقه بندی: خیلی محرمانهمرجع: نامه شماره 53 A سفارت و تلفنگرام 371 سفارت

کنوانسیون وین و لایحه قانونی در خصوص کاربرد آن در مورد پرسنل نظامی ایالات متحده در

ایران، برای بررسی سریع در دستور کار جلسه علنی مجلس قرار گرفته است و احتمالاً اوائل هفته

آینده بعد از انتخاب هیئت رئیسه و اعضای کمیسیونها، مورد رسیدگی قرار خواهند گرفت. شاه به زیر

دستانش پیغام داده است که او هیچگونه دردسری را نمی خواهد. ما انتظار داریم که تصویب هر دو

لایحه بدون هیچ گونه مشکل آشکاری، انجام شود. به هر حال، نشانه هایی از افزایش مشکلات پنهانی

در رابطه با لایحه کاربرد مصونیتهای کنوانسیون در مورد پرسنل نظامی ایالات متحده، وجود دارد (از

این پس این لایحه، «لایحه وضعیت» نامیده می شود) و در بعضی از موارد، این چنین مشکلاتی آشکار

هم شده اند.

به این دلیل که تاکنون دولت سانسور شدیدی را در مورد تمامی اطلاعات و مذاکرات لایحه

وضعیت اعمال کرده است و از آنجایی که لایحه از طریق مجلس سنا، با قید فوریت و بدون هیچ گونه

مذاکره ای به مجلس فرستاده شده است (رجوع شود به تلگرام هوایی)، شایعات بسیاری در حال

حاضر، جریان دارد و صحبتهایی می شود که لایحه متضمن «کاپیتولاسیون» است. بخشی از این

تصورات غلط، غیر قابل اجتناب و بی ضرر است و به محض اینکه دولت توضیحات لازم را برای

عموم ارائه دهد، برطرف خواهند شد. هر چند بعضی از آنها به طور روشنی کینه جویانه می باشد و با

مخالفت پنهانی علیه دولت و هیجان ملی گرایی به همراه فریادهای ضد آمریکایی، در آمیخته است.

ما در تماس نزدیک با عناصر اکثریت و اقلیت مجلس هستیم و با حالت تدافعی موجود در اعضای

کمیسیون امور خارجی که اخیرا لایحه وضعیت را در کمیسیون تصویب کرده اند، روبرو شده ایم. آنها به

ما گفتند که اخیرا مورد حملات شدیدی از طرف همقطاران خود در مجلس و دیگر رابطین قرار

گرفته اند، که در بیشتر موارد دارای تصورات غلط افراطی درباره لایحه ای که مجلس در شرف تصویب

آن است، می باشند. آشکار است که علیرغم تلاشهای دوستانه و کاملاً آگاهانه نمایندگان، همچنین

علیرغم تلاشهای توضیحی خودمان، این تلاشها آنقدر نبوده است که بتواند همه سوء تفاهمها را

برطرف کند. وزارت امور خارجه ایران این مسئله را درک می کند و به ما اطمینان داده است که دولت

تلاش واقعی خود را، در مورد بیان حقایق درباره لایحه، قبل از طرح آن در مجلس و قبل از اعلان

عمومی آن، خواهد نمود.

در این میان، وضعیت به واسطه درج چند مقاله گمراه کننده و کنایه آمیز در روزنامه های کم تیراژ

«آژنگ» و «پیغام امروز» در هفته گذشته، تا اندازه ای تیره شده است. آژنگ بعد از چاپ مقاله ای،

ظاهرا به قلم «احمد آرامش»، فردی اخلالگر و ضد آمریکایی، به وسیله سانسور توقیف شد. دلیل

اینکه چرا مقاله پیغام امروز چاپ شده است، زیاد معلوم نیست زیرا این روزنامه در تماس نزدیک با

ادارات دولتی می باشد. در هر حال، شواهدی دال بر عصبانیت در مجلس و دولت وجود دارد، تا بدون

کاهشی در لایحه قانونی، در کار تعجیل شود و هر چه زودتر لایحه در کتابهای قانون ثبت گردد؛

ص: 616

خصوصا اینکه شاه به طور واضح تمایل خود را آشکار کرده و می خواهد که لایحه تصویب شود.

دیروز «محمد ضیایی» رئیس کمیسیون امور خارجی مجلس به دیدن «آرام» وزیر امور خارجه

رفت تا در خصوص اینکه چه اقداماتی می توان انجام داد تا مردم متقاعد شوند که مسئولیت مدنی آنها

با اجرای مقررات کنوانسیون وین در مورد نظامیان ایالات متحده تحت تأثیر قرار نمی گیرد، مذاکره

نمایند و اینکه اعمال کنوانسیون وین برای هیئتهای نظامی آمریکا نامعقول نمی باشد و آنکه هیچ گونه

خللی به حق حاکمیت ایرانیان وارد نمی آید. تصمیم گرفته شد که دولت بیانیه ای جامع در خصوص

اینکه لایحه شامل چه چیزهایی می شود و شامل چه چیزهایی نمی شود، به مجلس بفرستد و اینکه

دولت مراقبت خواهد کرد که بیانیه توسط روزنامه های کثیرالانتشار به اطلاع عموم رسانده شود.

صبح امروز، حزب ایران نوین در یک مذاکره خصوصی به جمع آوری نظرات در خصوص لایحه

وضعیت پرداخت تا به این وسیله از بحثهای زیاد به هنگام قرار گرفتن لایحه در دستور کار مجلس در

هفته آینده، جلوگیری شود. نخست وزیر خودش در مجلس حضور پیدا خواهد کرد تا توضیحات را

ارائه دهد. ما فکر می کنیم که این جلسه به آرام شدن جو کمک خواهد کرد، اما همچنین فکر می کنیم

که بعد از تصویب لایحه، باید آماده باشیم تا ژستهایی به وسیله بخشهایی از رژیم مشاهده شود، دال بر

اینکه «رژیم خودش را به ایالات متحده نفروخته است.» در حالی که نمی دانیم این ژست چه شکلی

ممکن است به خود بگیرد، خوب است برای آن آماده شویم؛ چرا که این قضیه می تواند از دیدی

صحیح به عنوان برخورد با یک مشکل داخلی که دولت اجازه بروز آن را داده است، در نظر گرفته

شود. این مسئله به این خاطر است که دولت مخالف اجازه دادن به بحثهای علنی در مورد مسائل

سیاسی است.راک ول


کنوانسیون وین در دیگر کشورها

سند شماره (14)

از: مسئول امور ایران در وزارت خارجه آمریکاتاریخ: 13 اکتبر 1964 21 مهر 1343

به: معاون مخصوص سفیر در امور MSPطبقه بندی: خیلی محرمانه

نامه اداری غیر رسمی

جک عزیز:

از اینکه در ارسال اطلاعات مورد نیاز درباره کنوانسیون وین که مدتها پیش خواسته بودید تأخیر

روی داده است، متأسفم و فقط امیدوارم که در ارائه کمک ممکن براساس آنچه در تلگرام سفارت به

شماره 398 شرح داده بودید، خیلی دیر نشده باشد.

کنوانسیون وین در 24 آوریل 1964 (4 اردیبهشت 1343 م) وقتی که حداقل 22 کشور مورد

نیاز، آن را تصویب کردند به مورد اجراء گذاشته شد و تاکنون از تصویب 33 کشور گذشته است، به

اضافه ونزوئلا که در شرف امضای آن می باشد. عملکرد ما در این باب خیلی خوب نبوده است:

لایحه در 14 می 1963 (24 اردیبهشت 1342 م) به سنا ارائه شده و در مورد تاریخ اجرای آن

هیچ گونه حدسی نمی توان زد. هیچ دلیلی وجود ندارد که باور کنیم در تمام 33 کشوری که آن را

تصویب کرده اند، دست کم با حداقل استاندارد، اجراء نشده است. برای تبرئه وضعیت خودمان می توان

خاطرنشان کرد که رویه ما مترقی تر از حداقل استانداردهای وضع شده در کنوانسیون می باشد.

ص: 617

بنابراین اقدامات همراه با فراغت خاطر قوه مقننه ما، بازتاب هیچ گونه سستی و اکراه در تحقق

استانداردهای معقول برای رفتار دیپلماتها نمی باشد.

موافقتنامه ای که مشاورین نظامی ما در هند را تحت پوشش قرار می دهد، هنوز امضاء نشده است.

هنگامی که امضاء گردید، نسخه ای از آن را برای شما ارسال خواهم کرد، حتی اگر بعد از تصویب

مجلس ایران به دست ما برسد، تا ایرانیان بتوانند یادداشتها را مقایسه کنند.

از بابت ارسال اطلاعات مربوط به مشکل «جی. ای. جونز» تشکر کرده و آنها را نگهداری خواهیم

کرد تا زمانی که درخواست دیگری از سناتور «اروین» در این مورد مطرح شود.

من پیشنهاد شما را در مورد موشکهای سام افغانها می پذیرم و امیدوارم که بتوانیم این مسئله را به

نحوی تا آخر دنبال کنیم.

ضمنا، ما در انتظار «ژست» پیش بینی شده در تلگرام سفارت به شماره 398 می باشیم و مطمئن

هستیم که نظر مشورتی شما، ما را در شناخت آن «ژست» کمک خواهد کرد.

با بهترین احترامات، ارادتمند

ام. گوردن تایگر

مسئول امور ایران

گروه 3 در فاصله 12 سال طبقه بندی کاهش داده شود. ولی به طور خودکار از طبقه بندی خارج

نشود.



فصل دوم: تصویب لایحه احیای کاپیتولاسیون

ص: 618

ص: 619

فصل دوم

تصویب لایحه احیای کاپیتولاسیون

سرانجام در روز سه شنبه 21 مهر ماه 1343، مجلس شورای ملی بررسی «کنوانسیون وین و

لایحه اجازه استفاده مستشاران نظامی آمریکا در ایران از مصونیتها و معافیتهای قرار داد وین» را آغاز

نمود. دفاع از این دو لایحه را «حسنعلی منصور» نخست وزیر وقت و «میرفندرسکی» معاون وقت

وزیر امور خارجه متقبل شده بودند.

دوره 21 مجلس که پس از تصویب به اصطلاح «انقلاب سفید» شروع به کار کرده بود، متشکل بود

از نمایندگان حزب ایران نوین، حزب مردم و تعدادی از نمایندگان منفرد و مستقل. حزب ایران نوین

نقش اکثریت و حزب مردم نقش اقلیت را ایفاء می نمودند تا بدین وسیله تصویری از دموکراسی مورد

ادعای آمریکا و شاه را در اذهان عمومی ایجاد کنند.

آمریکاییان که بی صبرانه در انتظار تصویب لایحه بودند، مذاکرات مجلس شورای ملی را با دقت

دنبال می کردند. در این رابطه ترجمه انگلیسی متن مذاکرات مجلس شورای ملی در لانه جاسوسی

آمریکا به دست آمد. اما برای دقت و امانت بیشتر، صلاح دیده شد که از متن اصلی مذاکرات مجلس

شورای ملی به زبان فارسی (موجود در آرشیو کتابخانه مجلس) استفاده شود.


متن مذاکرات مجلس شورای ملی در رابطه با لایحه کاپیتولاسیون (جلسه 104)

سند شماره (15)

تاریخ: 21 مهر 1343 13 اکتبر 1964

مذاکرات مجلس شورای ملی جلسه 104

8 طرح و تصویب گزارش کمیسیون خارجه راجع به اجازه استفاده مستشاران نظامی آمریکا در

ایران از مصونیتها و معافیتهای قرارداد وین

نایب رئیس گزارش کمیسیون خارجه راجع به اجازه استفاده مستشاران نظامی آمریکا در ایران از

مصونیتها و معافیتهای قرارداد وین مطرح است قرائت می شود.(به شرح ذیل خوانده شد)

گزارش شور اول از کمیسیون امور خارجه به مجلس شورای ملی

کمیسیون امور خارجه در جلسه 12 مهر ماه 1343 با حضور آقای میرفندرسکی، معاون وزارت

ص: 620

امور خارجه و تیمسار سپهبد شکیبی معاون وزارت جنگ، لایحه شماره 3422 4/5/43 ارسالی از

مجلس سنا راجع به اجازه استفاده مستشاران نظامی آمریکا در ایران از مصونیتها و معافیتهای قرارداد

وین را مورد رسیدگی قرارداد و عینا تصویب نمود. این گزارش آن را به مجلس شورای ملی تقدیم

می دارد.

ماده واحده با توجه به لایحه شماره 18/2291/2157 25/11/1342 دولت و ضمائم آن،

که در تاریخ 21/11/42 به مجلس سنا تقدیم شده، به دولت اجازه داده می شود که رئیس و اعضای

هیئتهای مستشاری نظامی ایالات متحده را در ایران که به موجب موافقتنامه های مربوطه در استخدام

دولت شاهنشاهی می باشند، از مصونیتها و معافیتهایی که شامل کارمندان اداری فنی موصوف در بند

(و) ماده اول قرار داد وین که در تاریخ هیجدهم آوریل 1961 مطابق بیست و نهم فروردین ماه 1340

به امضاء رسیده است، می باشد، برخوردار نماید.

مخبر کمیسیون امور خارجه فتح اللّه مافی

نایب رئیس این لایحه یک فوریتش در جلسه چهارم مرداد تصویب شده است، بنابراین فعلاً

شور نهایی است (سرتیپ پور بنده اخطار دارم) (صادق احمدی بنده هم اخطار دارم) آقای سرتیپ

پور بفرمایید.

سرتیپ پور طبق ماده 137، اخطار بنده راجع به منافی بودن لوایح و طرحها با قوانین کشور

است. اخطار راجع به نظامنامه داخلی مجلس مقدم بر اظهارات دیگر است و مذاکرات را در موضوع

اصلی متوقف می سازد، ما نمایندگان ایران هستیم، در مجلس ایران مجاز هستیم قانون بگذرانیم، ولی

مجاز نیستیم که از کادر قانون اساسی خارج شویم. (صحیح است احسنت) جناب نخست وزیر در

نطقی که امروز فرمودند تأکید فرمودند که باید ما کارهایمان اصولی باشد و اساسی. قانون اساسی در

مملکت مامبنای عزت ما است (احسنت) و اگر خدای ناکرده یکی از ارکانش صدمه ببیند، ای بسا

سایر رکنها دچار صدمه بشود. در قانون اساسی حقی برای ملت ایران قائل شده اند که بنده آن حق را

در اینجا عرض می کنم. اصل 71 مرجع تظلمات اهالی مملکت در دیوان عدالت عظمی است

(احسنت صحیح است) در جای دیگر قید می کند، اصل 11 متمم قانون اساسی، هیچ کس را نمی توان

از محکمه ای که باید درباره او حکم بکند، منصرف کرد. (احسنت) اصل دیگر اصل 50 فرمانروایی

کل قشون بری و بحری با شخص پادشاه است. (احسنت) لایحه ای که عرضه شده به مجلس، مزاحم

این سه اصل قانون اساسی است. (صحیح است) دلیلش این است که اگر بنا باشد یکی از مستشاران

احیانا به یکی از ایرانیان تصادم کند، مرجع تظلم آن دیوان عدالت است و اگر ما این لایحه را تصویب

کنیم به آن ایرانی فهمانده ایم که مرجع تظلم دیوان عدالت عظمی نیست، کجا است؟ هر جایی باشد،

نمی تواند بر وفق قانون اساسی باشد. هر چیزی که قانون اساسی را نفی کند مطرود است. (صحیح

است) قسمت دیگر اینکه قدرت فرمانروایی بری و بحری ایران تفکیک پذیر نیست. (احسنت) نمی توان

عده ای را تحت تعلیمات و احکام و فرمانروایی ایران قرار داد و عده ای را، مجلس منتزع بکند. حق

ندارد. (صحیح است احسنت) اگر بنا باشد ما تا این حد سهل انگاری بنماییم، ای بسا بسیاری از

موارد و اصول اساسی قانون که با عزت ایران، پرچم ایران، حاکمیت ایران مرتبط است، متزلزل

می شود. قلمرو قضائی ایران محدوده ای است در بین مرزهای ما، آن چنان که قلمرو قضائی ملتهای

ص: 621

دیگر محدوده ای است در مرز خودشان و مستعمراتشان. ایرانی اگر قتل بکند در جای دیگر غیر از

مرزهای خودش در ایران محاکمه نمی شود. اگر در آنجا نظام حقوقی را به هم زده، محاکمه نشود،

جواز قتل گرفته است. ایران روی هر مصلحتی که بوده باشد، از همه دوستان خودش که در قرارداد

وین امضای تساوی مطلق گذشته اند، تقاضا دارد که تجدید نظر بکند در خواهش خودشان. اگر هر

کسی جزئی از اقتدارات ما که بر وفق قانون اساسی به ملت ایران داده شده است قصد نفی داشته باشد،

برای ما این فکر را به وجود بیاورد که اگر فردا ناخن بند کرد، از کجا که سایر اقتدارات ما را نگیرد و

ما ناچار با هر دولتی که این طور فکر بکنند باید در حالت دفاعی باشیم. من خیال می کنم که همه ما

مقدساتی داریم در آسمان، مقدساتی داریم در زمین (صحیح است) که عمری با این مقدسات خو

گرفته ایم، انس گرفته ایم. در شداید از این مقدسات همت خواسته ایم و بر اثر همان همت بر شداید ملی

و مملکتی غلبه کرده ایم و به نام آن مقدسات و به یاد آنها و به حفظ احترام آنها قسم یاد کرده ایم، با

خدای خود عهد بسته ایم که آن مقدسات را محترم بشماریم، که از جمله آن مقدسات قانون اساسی و

سلطنت مشروطه است و صیانت و حقوق و منافع ملی ایران است. کدام دولت حاضر است که ما

پیمانی که با خداوند بسته ایم، بر آن استوار نباشیم. آیا کسی که بر پیمان خود با خداوند استوار نباشد

با مخلوق خداوند استوار می ماند؟ این مقدمه فساد است. هیچ دولتی فساد دولت را دوست را نباید

بخواهد والا دوست شناخته نمی شود. ما میل داریم که جناب آقای منصور که واقعا میل دارند مرد

اصولی باشند و به قانون اساسی احترام بگذارند (عده ای از نمایندگان می گذارند) عرض کردم میل

دارند، ایشان فرصت این را دارند که مذاکره بکنند. از دوستان ما بخواهند ما را در حال صلاح نگاه

دارند. یکی از شرایط دوستی این است که دوست، پیمان ما را نسبت به مقدساتی که داریم محترم

بشمارد.

نایب رئیس پنج دقیقه وقت داشتید در اخطار نظامنامه ای صحبت بفرمائید. ممکن است در کلیات

صحبت بفرمایید. مانعی ندارد.

سرتیپ پور ولی این لایحه را در حال، قابل طرح در مجلس نمی دانم (احسنت) چرا؟ برای اینکه

خلاف قانون اساسی است. مگر اینکه ثابت کنند خلاف قانون اساسی نیست.

نایب رئیس جناب آقای صادق احمدی اخطار نظامنامه ای دارید، بفرمایید.

صادق احمدی عرض کنم فرمایشات محکم و مستدل و متین جناب آقای سرتیپ پور، بنده را

مستغنی کرد که مزاحم خانمها و آقایان محترم شوم. آنچه که به عنوان اخطار نظامنامه ای خواستم

عرض کنم و الآن به عرض نمایندگان محترم می رسانم، این است که این لایحه در دستور کار روز

پنجشنبه گذشته بود بنده که مطالعه کردم چند اشکال درش دیدم و دیدم یک عده از نمایندگان مثل بنده

فکر می کردند، آنها را تشخیص داده اند. رفتم خدمت جناب آقای مهندس ریاضی، رئیس مجلس، و

گفتم که این یک اشکالاتی دارد. اولا به قرارداد وین اشاره شده که آن قرارداد تصویب نشده و شما این

را مقدم بر قرارداد وین گذاشته اید، ثانیا در مقدمه ماده واحده بر خلاف معمول مقدماتی نوشته شده

است که «با توجه به لایحه شماره فلان که تقدیم به مجلس سنا شده». از همه اینها گذشته این لایحه ای

است که حتما باید به کمیسیون دادگستری و کمیسیون نظام می رفت و وظایف کمیسیون نظام و

کمیسیون دادگستری کاملاً مشخص است. بنده این طور تشخیص دادم، شاید غلط تشخیص دادم.

ص: 622

ایشان ظاهرا قانع شدند و گفتند این کار را می کنم. خدمت جناب آقای خواجه نوری، دوست عزیزم

رسیدم، گفتم عین جمله ای که آنجا گفتم اینجا تکرار می کنم. مخصوصا از لحاظ توجه جناب آقای

نخست وزیر،گفتم برای بنده مسلم است که اکثریت محترم مجلس یعنی فراکسیون ایران نوین

خوشبختانه همه افراد وطن پرست و علاقه مند هستند (صحیح است) اگر غیر از این بود اطمینان داشته

باشید جناب آقای خواجه نوری، بنده در این مجلس نمی آمدم، اما اگر آمدم و افتخار همکاری خانمها

و آقایان را دارم برای این است که می دانم همه خانمها و آقایان علاقه به کشورشان دارند، علاقه مند به

استقلال کشورشان هستند، وطن پرست و شاه دوست هستند. خدمت جنابعالی عرض کردم که این یک

اشکالاتی دارد، البته رأی اکثریت محترم است ولی شما که می خواهید رأی بدهید، توجه بفرمایید.

نشستیم، مذاکراتی کردیم. به اینجا منتهی شد که این لایحه از دستور خارج بشود و به کمیسیونهای

دارایی و نظام برود. بنده هم به سهم خودم که یک عضو کوچکی از این مجلس هستم رفتم، مطالعه کنم

ببینم نسبت به این لایحه می توانم موافق باشم؟ اگر موافق می توانم باشم، مطالعاتی بکنم که وجدانم

ارضا بشود. حتی بنده قصد داشتم که توی همین هفته خدمت جناب میرفندرسکی برسم در وزارت

امور خارجه، بعضی از عهدنامه ها را بخوانم و مطالعات بیشتری بکنم. هنوز بنده نمی توانم بگویم

مخالفم یا موافق چون مطالعاتم ناقص است. یک دفعه امروز آمدم دیدم این لایحه در دستور امروز

قرار گرفته. حال نمی دانم این کاری که مصونیت ایجاد می کند، برای عده ای و از تعقیب جزائی مصون

می شوند نباید به کمیسیون دادگستری برود؟ این لایحه که مربوط به مستشارانی است که در خدمت

وزارت جنگ هستند، نباید به کمیسیون نظام برود؟ علی ای حال بنده در حال حاضر نمی توانم نسبت به

این لایحه نفیا یا اثباتا نظری بدهم، چون مطالعاتم ناقص است، نمی دانستم در دستور کار امروز

مجلس قرار می گیرد عرض دیگری ندارم. (احسنت)

نایب رئیس آقای فخر طباطبائی هم اخطار نظامنامه ای دارند، بفرمایید.

فخر طباطبائی عرض کنم که قسمتی از عرایض بنده را جناب آقای صادق احمدی فرمودند.

بنده این لایحه را که مطالعه کردم، دیدم اصولاً جنبه بین المللی این لایحه ندارد. (صحیح است) جنبه

اصلیش، جنبه داخلی است. مستشاران محترمی که به آنها جهات فنی دادند و برای کشور ما

وجودشان لازم است از این مستشاران می خواهیم، استفاده کنیم و این مستشاران محترم را استخدام

کنیم، مستخدم ما هستند. خواستم ببینم آیا به صلاح است یک چنین معافیتی به آنها بدهیم. این مطلقا

جنبه بین المللی ندارد. یک امر داخلی است. وقتی که ما قائل شدیم که مستخدم باشند، این مستقلاً هیچ

جنبه بین المللی ندارد، یک امر داخلی است. وقتی ما قائل شدیم که این موضوع، موضوعی است که

مربوط به حق حاکمیت خودمان است و به وجودشان احتیاج داریم که می خواهیم آنها را استخدام

کنیم. این لایحه می بایست در کمیسیون اصلی مورد مطالعه قرار می گرفت. کمیسیونهایی که برای این

لایحه ایجاد حق رسیدگی می کنند صراحت آیین نامه است کمیسیون دادگستری است در درجه اول

و از لحاظ دیگر اینها چون در استخدام نظام هستند، کمیسیون نظام هم صلاحیت رسیدگی دارد.

مع التأسف این لایحه به جای اینکه به کمیسیون مربوطه برود، به کمیسیون خارجه رفته به اعتبار این

که نوشته اند از معافیت موضوع در بند (و) قرارداد وین استفاده می کنند، در صورتی که آن کمیسیون،

کمیسیون اصیل نیست و این دو کمیسیون که عرض کردم اصالت دارد. این است که بنده صرف نظر از

ص: 623

جهات امر، ماهیت امر، جناب آقای نخست وزیر خدا شاهد است، اینکه بنده عرض می کنم بنده در این

مجلس افتخار می کنم با قیافه هایی روبرو شدم که اسباب افتخار من است. همه روشنفکر، روشندل و

بنده خودم را فرد کوچکی از آقایان حساب می کنم و دولت جناب آقای منصور غیر از خیر مملکت به

چیزی نمی اندیشد و هر خدمتی، هر قدم مثبتی که این دولت بردارد بنده از دل و جان تأیید می کنم و

یک چیزهایی که راجع به حقوق داخلی و آیین نامه باشد در کمال دلسوزی وصداقت عرض می کنم،

این هیچ ارتباطی به هیچ جای دیگر ندارد. ماده 43 آیین نامه صراحت دارد جناب آقای رئیس محترم

مجلس باید اجازه بفرمایند که این لایحه برود و در این دو کمیسیون اصیل مطالعه بشود. اگر عرایض

بنده نارسا است و استدلالی نیست آن هم جناب آقای نایب رئیس محترم مجلس استدلال بکند، به

این دلیل نباید برود، بنده عرضی ندارم. (احسنت)

نایب رئیس آقای نخست وزیر.

نخست وزیر بنده خوشوقتم که این مذاکرات از طرف جناب آقای سرتیپ پور و جناب آقای

صادق احمدی و جناب آقای فخر طباطبائی ایراد شد که بنده در اینجا توضیحی عرض بکنم، اگر قانع

کننده بود البته لایحه ای است که تقدیم مجلس شده و به تصویب خواهد رسید، اگر قانع کننده نبود و

دولت مجری تصمیم مجلس است. نکته ای که اشاره فرمودند برای طرح این لایحه البته وظیفه بنده

نیست، چون دولت لایحه را در دستور مجلس نمی گذارد؛ این مجلس است و قطعا جناب آقای رئیس

مجلس توجه به این امر فرمودند و نکات لازم را مورد توجه قرار دادند. ولی آنچه که به خاطر بنده

می رسد قبل از تشریف بردن آقای رئیس مجلس به مسافرت روی اینکه مستشاران نظامی مدت

خدمتشان در آن تاریخی که باید بهشان ابلاغ شود که آیا خدمتشان ادامه خواهد داشت یا خیر، دولت

از مجلس تقاضا کرد این را تصویب بکند و آقای رئیس مجلس به بنده فرمودند، متأسفانه ایشان روز

پنجشنبه حرکت کردند و بنده آماده بودم سه شنبه گذشته خدمت آقایان برسم، ولی چون سه شنبه

مصادف با تشریفاتی بود، مقدور نبود و بنده گفتم مانعی ندارد بعد از تشریف بردن دستورات لازم را

خواهید فرمود و بنده استنباطی نکردم که ایشان برای اعطای امتیاز حقوق سیاسی به یک عده ای که در

خدمت دولت ایران هستند، ضرورت تصویب کمیسیونهای دیگری را تجویز کرده باشند. این را بنده از

فرمایشات ایشان استنباط نکردم، باز هم مثل جناب آقای صادق احمدی شاید این اشتباه را بنده

کردم ولی مطلبی را که جناب آقای سرتیپ پور فرمودند تصور نمی کنم که در این مملکت از کسانی که

حافظ قانون اساسی هستند و این مربوط است به تمام ارکان مملکت و ملت ایران و هیچ کس به خود

اجازه نمی دهد که برخلاف قانون اساسی حتی لحظه ای فکر بکند، چه رسید به اینکه یک اصل

برخلاف قانون اساسی تقدیم بکند (احسنت) در حقیقت قانون اساسی، اساس و بنیان مملکت ما را

حفظ کرده و حفظ خواهد کرد و این مجلس، مجلسی است که قانون ساسی را حافظ است و اگر در

دوره فترت به آن توجه نشد، این مجلس جبران مافات را کرده و خواهد کرد به حد کمال و در حقیقت

فلسفه و روح قانون اساسی سعادت ملت است که راه و روش صحیح انقلاب شاه و مردم بهترین وسیله

مجری چنین وسیله و انقلابی است که در مملکت به وجود آمده، یعنی در حقیقت بزرگترین احترامی

است که به قانون اساسی گذاشته شده و خواهد شد. در مورد این لایحه که امروز مطرح است، اصولاً

این فقط اعطای امتیاز مصونیت سیاسی است نسبت به قسمتی از مقررات قرارداد وین که همین الآن

ص: 624

تصویب شد و لازم الاجراء است، به عده معدود و محدودی از کسانی که برای امور فنی در خدمت

دولت به آن عده نیازمند هستیم و اجباری ندارند اگر این امتیازات به آن داده نشود، قبول کنند و

خدمت دولت را بپذیرند، این امتیاز به آنها داده می شود. این امتیاز نظایر بی شماری دارد که به تصویب

مجلس شورای ملی ایران هم رسیده است (صفی پور نظایرش را بفرمایید) نظیرش کلیه مؤسسات

بین المللی وابستگان سازمان ملل، کارشناسان W.H.O,F.A.Oکارشناسان عملیات آمریکا در ایران از

این امتیازات استفاده کرده اند و قانونش هم از مجلس گذشته و هیچ مباینتی با قانون اساسی ایران و با

قوانین اساسی آنها ندارد. این امتیازی است که دولت و مجلس این عده را که ضروری تشخیص

می دهد، در جزء کادر سیاسی کشورهای متبوعه آنها محسوب می کند و این در اختیار دولت است و

در اختیار تصمیم مجلس. نخواستند می گویند ما به این عده احتیاج نداریم، ولی نسبت به مستشاران

نظامی آمریکا در خدمت ارتش ایران بنده تصور می کنم ارتش ایران دارای چنان افتخاراتی است که

حفظ حقوق و حرمت مرزهای ایران را بعد از جنگ بین المللی دوم به رهبری بزرگ ارتشتاران ما،رهبر

عالیقدر ما به بهترین طرزی حفظ کرده است (صحیح است) و به هیچ وجه کمکهای نظامی که در دنیا

بعد از جنگ بین الملل دوم متداول بوده است و در کشور ما هم به حداقل انجام شده است و کمکهای

دولت دوست ما آمریکا باید گفت که بعد از جنگ بین الملل دوم مورد احترام ایران است و هیچگونه

توهمی را ایجاد نمی کند و جنبه متخصص فنی در خدمت ارتش ایران چنین توهمی را به وجود

نمی آورد، خاصه به اینکه نحوه کمکهای خارجی تغییر پیدا کرده، موافقتنامه های کمکهای خارجی که

در سال 1322 تنظیم شده است، تغییر پیدا کرده. امروز ما باید نیازمندیهای خودمان را تأمین بکنیم،

چون وسایل مدرن و مکانیزه دنیای امروز و کمکهایی که در این فاصله به ما شده و اساس و وسیله ای

که امروز ما داریم باید با تخصص و تکنیک کشورهائی باشد که سازنده آن هستند، ما نیازمند به تعداد

معدودی کارشناس هستیم که وجود آنها برای تعلیمات فنی نیروی انتظامی مملکت ضروری است و

این عده را طبق بند مورد موافقت کنوانسیون بین المللی وین و نظایر و مشابه نسبت به هیئتهای فنی

سازمان ملل متحد و موافقتهای دیگر و نظایر دیگر مثل موافقتنامه مخصوص اصل چهار که سابقا

می گفتند، اینها به هیچ وجه من الوجوه با قانون اساسی مغایر نیست، بلکه یک امتیاز مصونیت سیاسی

است که به عده معدودی از کارشناسان فنی که در استخدام دولت ایران هستند، داده می شود. خاصه به

اینکه بنده خواستم توجه بفرمایند جناب آقای مهندس بهبودی که این افراد در خدمت دولت ایران

هستند، مأمور دولت ایران هستند. قرارداد یکساله است و در پایان هر سال قابل تجدید یا قابل ابطال

است. به این جهت تا روزی که ضرورت ایجاد بکند که افراد فنی در خدمت ارتش ایران باشند، شامل

امتیازاتی هستند که مورد تقاضای آنها بوده است و مورد موافقت دولت وقت و همچنین مورد تأیید

دولت فعلی هم می باشد (یک نفر از نمایندگان چون در خدمت دولت ایران هستند حتما باید مسئول

دولت ایران هم باشند) مسئول دولت ایران هستند، منتهی وقتی انسان احتیاج به کمک خارجی دارد،

روابط بین المللی ناظر منافع دو دولت است و این هم قراردادی است که الآن تصویب کردید (یک نفر از

نمایندگان چه منافعی از این مستشاران شامل ملت ایران می شود) آن را عرض می کنم، کمکهای

مؤثری که بعد از جنگ بین الملل دوم در ایران و سایر کشورهای دنیا، نجات دادن دنیا از خطرات یک

سقوط کامل شده است این را بنده و شما جایز نیست، چشم پوشی کنیم. جناب آقای رامبد و جناب

ص: 625

آقای بهبودی، توجه بفرمایید موقعی که نحوه کمک نظامی تغییر کرده، این تقاضا از دولت وقت یعنی

دولت گذشته شد. در آن موقع هنوز مجلس تشکیل نشده بود. دولت وقت که همیشه بنده نسبت به آن

دولت و ریاست محترمش نهایت احترام را دارم و ریاست دولت گذشته به وجود آورنده حزب مردم

بودند و این حزب هم مورد احترام ما است این را قبول کردند، که این امتیازات به این مستشاران داده

شود و یادداشتی به دستور ایشان صادر شد، که بعد از افتتاح مجلسین و تصویب کنوانسیون وین این

موافقت نامه هم به تصویب مجلس خواهد رسید، مثل سایر تصویب نامه هایی که در دوره فترت صادر

شده. پس این دولت روی احترام به تصمیم دولت گذشته و روی وقوف کامل به لزوم انجام این کار،

امروز مدافع آن است با نظر کاملاً وسیع. پس خواستم توجه بفرمایید یک موافقت نامه ای است، عملی

شده است و هیچ گونه مغایرتی هم با قانون اساسی ندارد و از طرف دولت وقت که ریاست آن به

وجود آورنده حزب محترم بوده است، یادداشت مبادله شده و این یادداشت مورد احترام و تأیید این

دولتی است که مبعوث و متکی به حزب ایران نوین است و به هیچ وجه من الوجوه مغایرتی هم با قانون

اساسی ندارد و این افراد هم در خدمت دولت ایران هستند و این امتیازات اساسی هم مشابهش به

دستگاههای دیگر و کارمندان فنی دیگر اداره شده است. روی این اصل می خواستم، خواهش بکنم که

آقای میرفندرسکی معاون محترم وزارت امور خارجه یادداشتهایی که تهیه شده است و نظایر این

موافقتنامه که در سایر کشورها که با همکاری مشترک دولت آمریکا عمل می کنند و این امتیازات را با

توجه به کنوانسیون بین المللی وین مورد توجه قرار داده اند به عرض نمایندگان محترم برسانند و تصور

می کنم توضیحات بنده و توضیحات مکمل ایشان کافی باشد، برای تصویب قاطع و وجدان راحت کلیه

نمایندگان محترم مجلس شورای ملی (احسنت).

نایب رئیس توجه بفرمایید که آقای فخر طباطبائی ضمن اظهار نظامنامه که فرمودند از بنده

توضیح خواستند، آیا کافی می دانم این لایحه فقط در کمیسیون امور خارجه مطرح شده یا به

کمیسیون دادگستری و نظام هم باید برود؟ باید عرض کنم که طبق تشخیص جناب آقای رئیس

مجلس در ابتدای امر این لایحه فقط به کمیسیون خارجه رفته بود. البته ایشان این طور استنباط

فرمودند که باید به آن کمیسیون برود و رفت. حالا اگر قرار باشد به کمیسیونهای دیگری هم برود این

بسته به نظر مجلس است و عده ای از آقایان پیشنهاد کرده اند که به کمیسیون دادگستری و کمیسیون

نظام هم برود پیشنهاد قرائت می شود.

(به شرح زیر خوانده شد)

ریاست معظم مجلس شورای ملی

احتراما طبق ماده 116 آیین نامه داخلی تقاضا دارد لایحه مورد بحث به کمیسیونهای دادگستری و

نظام ارجاع گردد. دکتر ناصر بهبودی رمضانی موسوی ملکشاه ظفر آموزگار فخر طباطبائی

نصیری زهتاب فردنیری مصطفوی رامبد دکتر بقائی یزدی موقر بالاخانلو.

نایب رئیس پیشنهاد رسیده، البته مقدم است آقایان توضیحی دارند؟

دکتر مهندس بهبودی اگر کسی مخالف است بعد توضیح می دهم.

دکتر عدل طباطبائی بنده مخالفم.

نایب رئیس آقای دکتر عدل طباطبائی بفرمایید.

ص: 626

دکتر عدل طباطبائی عرض کنم در آیین نامه مجلس مصرح است که لوایح مربوط به روابط

سیاسی با دول ارجاع می شود به کمیسیون خارجه (مهندس بهبودی تبصره اش را هم قرائت

بفرمایید) این استنباط بنده است. ما گفتیم، توضیح بدهید آقایان ندادید، پس من عرایضم را می کنم. در

هر حال مسائل مربوط به روابط خارجه ارجاع می شود به کمیسیون خارجه اگر آقایان پیشنهاداتی

دارند از حقشان استفاده فرموده و دادند، البته رأی مجلس قاطع خواهد بود، ولیکن نظر جناب آقای

رئیس مجلس در ارجاع به کمیسیون امور خارجه کاملاً صائب و درست بوده و طبق آیین نامه مجلس

عمل کرده اند. حالا پیشنهاد آقایان مطرح است، اگر توضیحی دارند بفرمایند تا بنده روشن بشوم

(عده ای از نمایندگان رأی، رأی).

نایب رئیس آقای مهندس بهبودی بفرمایید.

دکتر مهندس ناصر بهبودی در موردی که جنابان آقایان صادق احمدی و فخر طباطبائی اخطار

نظامنامه فرمودند، دلایلی که باید این لایحه به کمیسیون دادگستری رفته باشد فرمودند و بنده از تکرار

مکررات برای جلوگیری از اتلاف وقت مجلس خودداری می کنند، ولی همکار ارجمند من جناب

آقای دکتر عدل طباطبائی توجه بفرمایند این یک مسئله خارجی نیست یک مسئله صد درصد داخلی

است (صحیح است) که ما می خواهیم نسبت به مستخدمین خودمان اخذ تصمیم کنیم (صحیح است) با

فرمایشاتی که جناب آقای سرتیپ پور در موقع طرح این لایحه فرمودند، من مصلحت چنین دیدم که

این لایحه برگردد به کمیسیون چون اگر با تقاضای امضا کنندگان موافقت شود، فقط 5 روز به موجب

آیین نامه در تصویب لایحه تأخیر می شود. با آن فرمایشاتی که فرمودند عده ای از همکاران که

اسامی شان را ملاحظه می فرمایید از همه طبقات مجلس هستند، با این نظر که این فکر جناب آقای

سرتیپ پور بیشتر پخته شود، موافقت کردند. جناب آقای نخست وزیر هم ملاحظه کردند که در ضمن

فرمایشات ایشان مشغول تهیه این طرح بودم، چون مصلحت مجلس مصلحت دولت را منِ کوچک این

طور تشخیص دادم که برگردد به کمیسیون و حتی این تشخیص من باعث عتاب آقای نخست وزیر به

من شد.

دو مرتبه تذکر دادند که من توجه کنم یعنی امر فرمودند و همیشه این امر برای ایشان ملحوظ است.

در هر حال تقاضا این است که جمعی از همکاران شما از تمام طبقات اعم از فراکسیون مردم، مستقل و

منفرد و حتی خیال می کنم، چند نفر از فراکسیون ایران نوین هم امضاء کرده اند که موافقت بفرمایند.

حلاجی این لایحه در محیط ساکت و ساده کمیسیون بشود، نگذارید پرده ها بیشتر از این در مجلس

بالا برود (همهمه نمایندگان) (عده ای از نمایندگان رأی، رأی).

نایب رئیس یک موافق و یک مخالف صحبت کردند، مجددا قرائت می شود تا رأی بگیریم.

(به شرح سابق خوانده شد)

نایب رئیس خانمها و آقایانی که با این پیشنهاد موافقند قیام فرمایند (عده کمتری برخاستند) رد

شد. کلیات لایحه مطرح است. آقای زهتاب فرد بفرمایید.

زهتاب فرد با کسب اجازه از مقام معظم ریاست مجلس قبلاً به عرض آقایان می رسانم که من با

مدیران جراید و بخصوص با روزنامه اطلاعات و کیهان در این مورد هماهنگم که نمی شود و نمی توان

و نباید منتظر بود که بیانات نمایندگان را بطور کامل در روزنامه منعکس بکنند، برای اینکه اگر بنابراین

ص: 627

اصل باشد باید هر شماره 8 10 12 صفحه بر اوراق خود اضافه کنند و این در وضع موجود مقدور

نیست، اما آنچه می دانم آن این است که اگر به صورت آگهی مطلبی به روزنامه ها داده شود، حق رد آن

را ندارند و من از پشت این تریبون مجلس از حسابداری مجلس تقاضا می کنم، متن کامل عرایض

مخلص را که روزنامه اطلاعات و کیهان چاپ فرمودند هزینه درج آن را بپردازند و البته برای اینکه به

بودجه ضعیف بنده تحمیلی نشود، 20 سطر در صفحه اول بگذارند و بقیه را در صفحات ارزانتر. مطلبی

که عنوان می شود، اعتقاد امروز من نیست موضوعی که امروز می خواهم در اطراف آن صحبت کنم،

موضوعی نیست که من امروز این اعتقاد را پیدا کرده باشم و یا امروز به خاطر اینکه جناب آقای

منصور مقام نخست وزیری را احراز فرموده اند، خدای نکرده با ایشان نظر شخصی داشته باشم، گو

اینکه خودشان می دانند و می دانم که می دانند که به شخص ایشان ارادت دارم، البته همان طور که در

مقدمه جناب سرتیپ پور و جناب احمدی و جناب دکتر مهندس بهبودی گفتند که ما آمادگی برای

مخالفت با این موضوع نداریم. به خاطر اینکه قبلاً قرار بود این در کمیسیون دادگستری و در کمیسیون

نظام و حتی در جلسه خصوصی مورد مطالعه قرار بگیرد، ولی امروز ساعت 8 احضار شدیم فرمودند

که این لایحه در دستور است و بنده روی اعتقاد قلبی و سابقه ذهنی بر اینکه افکار عامه نسبت به این

موضوع بخصوص چگونه قضاوت می کند، لازم دانستم به نام یک نماینده مجلس، به نام یک مدیر

روزنامه از همه بالاتر به نام یک مرد کوچه، نظریات ناقص خود را عرض کنم. مطلب گفته شود، بازگو

می شود تا اگر خدای نکرده اینجا مسئله ای را عنوان می کنم، این به آن معنی نخواهد بود که ارزش

مساعی دولت ایالات متحده آمریکا را فراموش یا نادیده می گیریم. ما به ارزش همکاری نظامی و

سیاسی آمریکا در 15 16 سال اخیر کاملاً اطمینان و آگاهی داریم. حتی از 50 سال به این طرف

کاملاً واردیم، اینکه جناب آقای نخست وزیر فرمودند شاید روزی بیایند و از پشت این تریبون درباره

مساعی جمیله آمریکا مطالبی عنوان بفرمایند، امیدوارم آن روزی باشد که در مجلس آمریکا هم راجع

به تأثیر پل پیروزی مطالب و حقایقی گفته بشود (احسنت). واقع امر این است که آن لایحه جناب آقای

نخست وزیر با مقدمه غلطی عنوان شده و متأسفانه در افکار عامه این مقدمه غلط یک سوء تفاهمی به

وجود آورده. ما که وکیل مجلس هستیم در مقابل ملت نیز یک مسئولیتهای را حس می کنیم. از چندی

به این طرف از گوشه و کنار دانسته و ندانسته حرفهایی به گوش ما می خورد، تلفن می زنند، در

برخوردها گوشه و کنایه می زنند. البته من به آن عده از مغرضینی که در گذشته انحراف سیاسی داشتند

به مطالب آنها و تحریکات آنها ذره ای وقع نگذاشته ام و نمی گذارم.

آتش به جان توده فتد کاین بنا نهاد

اول بنا نبود که سوزند ملک خویش

توده ای احتمالی اگر در بیرون مطالبی عنوان بکند و یا سنگ وطن پروری به سینه خود بزند و یا به آن

ورشکسته سیاسی که امروز از موقعیت می خواهد، سوء استفاده بکند و در بازار و دانشگاه و یا بیرون

عنوان می کند که دولت دولتی است که دست اجنبی را در امور ایران بازگذاشته، اعتنایی نخواهد کرد به

دلیل اینکه، آن که توده ای است، آن که وابسته به حزب منحله توده است، تکلیفش روشن است، برای

اینکه متأسفانه دیدم و دیدید که در 15 و 16 سال پیش دو دستی قسمتی از مملکت را در طبق

اخلاص نهادند. آنها امروز حق ندارند، نسبت به دولت اعتراض بکنند و حتی آن منحرفین سیاسی و

آن وجیه المله ها که هم اکنون نیز متأسفانه برای خودشان دکان داغی باز کرده اند و می خواهند دولت را

ص: 628

تضعیف بکنند. ما اجازه دهن کجی به آنها نمی دهیم، اگر امروز من در اینجا مطلبی را عنوان می کنم به

لحاظ الهام از آن تیپ منور، دلسوز علاقه مند به رژیم مشروطه و به خاطر عزت و بزرگداشت ارتش

شاهنشاهی می باشد و بس. من در 12 سال پیش آنهایی که امروز دم از وجاهت ملی می زنند و در 12

سال پیش در روزنامه اراده آذربایجان که در شماره 49 مورخ 12 بهمن 1330 تحت عنوان بهای

یاری آمریکا، گرانی اصل 4 ترومن مطلبی نوشتم.

به این لحاظ جناب آقای حاذقی، به یادم آمد که بیاورم اینجا بخوانم که آن جمله جنابعالی اگر

برای بعضیها سوء تفاهمی ایجاد بکند یا لااقل مخلص روی ندانستگی تحت تأثیر تلقینات

اجنبی پرستان و مزدورها قرار گرفته باشم، بدانید که در این مجلس، مجلسی که منبعث از کنگره انقلاب

سفید است، هرگز چنین افراد خام و ناپخته که تحت تأثیر عمر و زید قرار بگیرند، قرار نگرفته اند و

نمی گیرند (احسنت صحیح است) این را می خوانم و متأسفانه یا خوشبختانه مقدار زیادش هنوز

صادق بر وضع روز و بازیهای روز است. پس از چند سال مذاکره، تبلیغات و وعده ها بالاخره هیئتی

تحت ریاست آقای وارن به تهران وارد و برای مصرف 23 میلیون دلار که به موجب اصل چهار ترومن

که مورد تقاضای دولت ایران و موافقت آمریکا واقع شده به ایران وارد و مراسلاتی با آقای نخست

وزیر مبادله کردند. از کیفیت برنامه ای که به موقع اجرا گذارده خواهد شد در موقع خود البته بحث

خواهیم کرد (جداگانه در آن مورد به خصوص هم البته بحث خواهیم کرد) به یک نکته بسیار دقیقی که

جلب توجه ما را کرد، لازم می دانم که اشاره بنمایم. آقای وارن رئیس برنامه اصل چهار، از دولت

ایران تقاضا کرده اند که این هیئت مخصوص و کارمندان را جزء هیئت سیاسی کشورهای متحده

آمریکا در ایران خواهند شناخت،تا از مزایا و مصونیتهایی که به هیئتهای سیاسی داده می شود، با تطبیق

درجات آنان برخوردار گردند. این تقاضا را جناب آقای دکتر مصدق در هیئت وزیران مطرح و مورد

موافقت واقع می گردد و در مراسله مخصوص به آقای وارن ابلاغ می شود. این را برای آن می خوانم که

تازه به دوران رسیده های سیاسی و آنهایی که به حرفهای پوچ محتضرهای سیاسی و ورشکستگان

سیاسی فریب می خورند بدانند که تاریخچه این لغزشهای سیاسی از چه تاریخ است از پنجاه سال قبل

بسیاری از ممالک و ملل خارجی و مستشاران و متخصصین و مشاورین به ایران آمدند و مشاغل

بزرگ و کوچکی را اشغال کردند، ولی هیچ کدام تقاضایی نظیر این تقاضا را از دولت ایران نکرده

بودند و این اولین مرتبه ای است که جناب آقای دکتر مصدق و یا هر کسی که به جای دکتر مصدق

می خواهید، بگذارید. یک چنین امتیازات فوق العاده ای را نسبت به اتباع یک دولت خارجی قبول و

اعطاء می نماید.

اگر آمریکاییها از قوانین ایران از ماده 71 قانون اساسی که می گوید تمام محاکم ملت ایران باید در

تحت قانون اساسی ایران قرار بگیرند، اطلاع نداشته باشد، مورد ملامت نیستند، ولی جناب آقای دکتر

مصدق که خود را قانون شناس می دانستند، می بایست در خاطر داشته باشند که در قانون اساسی اصل

مخصوصی برای اتباع خارجه منظور گردیده. اصل ششم می گوید، جان و مال اتباع خارجه مقیم خاک

ایران مأمون و محفوظ است، مگر در مواردی که قوانین مملکتی استثناء می کند. از شصت سال قبل

هیئتهای مذهبی فرهنگی آمریکا در ایران مشغول فعالیتهای مذهبی و فرهنگی بودند و در این مدت از

طرف ملت ایران جناب آقای منصور نسبت به آنها آسیبی فراهم نیامده است. از چهل سال به این

ص: 629

طرف، از زمان شوستر، مشاورین آمریکایی، مشاورین مختلف به عناوین مختلفه در ادارات مختلف

مالی، نظامی و فرهنگی ایران دارای مقامات و مشاغل مهمی بوده و هیچ واقعه ناگواری برای آنان پیش

نیامده که ضرورت معافیتهای هیئتهای سیاسی را برای آنان یا برای اینان ایجاب نماید. بنابراین

خواهی نخواهی جناب منصور هر کس حق دارد از آقای دکتر مصدق آن روز و از جناب منصور امروز

سؤال کند که سبب اعطای چنین امتیازاتی به مشاورین فنی آمریکا برای چه بوده است. بیش از سه

هزار کارشناس انگلیسی و غیر انگلیسی شرکت سابق نفت سالیان دراز در ایران زندگی کردند و روزی

که دولت ایران اخراج آنها را تقاضا نمود با سلامتی و بدون هیچ حادثه ای مملکت ما را ترک کردند و

رفتند، و هیچ سابقه ناگواری در این مدت پنجاه ساله نسبت به هیچ یک از کارشناسان خارجی پیش

نیامد که دلیل وحشیگری ملت ایران یا سوء رفتار سکنه این مملکت با خارجیان باشد، که جناب

آقای منصور امروز اجازه بدهند، آمریکاییها چنین تقاضایی را از ما بنمایند که در عین اینکه موجب

سرافکندگی ملت و مملکت ایران می باشد، این یک سابقه بسیار غلط و ناگواری خواهد بود که

مملکت ایران را در دوره زمامداری جنابعالی در عداد مستعمرات و ممالکت تحت الحمایه قرار دهد

(احسنت) (همهمه نمایندگان) (خواجه نوری این طور نیست).

نخست وزیر ایران تحت الحمایه نیست.

یک نفر از نمایندگان پشت تریبون مجلس این حرفها را نفرمایید.

زهتاب فرد از جنابعالی نهایت تشکر را دارم این نوشته سیزده سال پیش من بود، این نوشته

مربوط به 13 سال پیش من بود ( قراچورلو 13 سال پیش هم درست نبود) اتفاقا هیچ فراموش

نمی کنم بیایند آن بازیهای 13 سال پیش را که منجر به آن حوادث شوم شد تو دهنی بزنیم به هر اجنبی

پرست آن روز را فراموش نکنید (قراچورلو این حرفها از جنابعالی بعید است) تشکر می کنم از

جنابعالی، عرض کردم این حرف یک مرد کوچه است، اما در افکار عامه امروز متأسفانه به غلط یک

همچو افکاری پیدا شده، بنده از جنابعالی استمداد خواهم خواست راجع به راه ارشاد آن افکار مسموم

و آن افکار منحرف، آن افکاری که متأسفانه ندانسته تحت تأثیر بعضی از حرفها قرار گرفته است.

جنابعالی و من در پشت این تریبون مجلس انتظاراتی داریم. من به آن اشکهای جنابعالی تعظیم می کنم.

من می فهمم در چه مجلسی حرف می زنم و با کی ها حرف می زنم. من همه سوابق یک یک همکاران

پارلمانی را می دانم. من می دانم اینجا آن چنان مجلسی است که هیچ گونه سوءظنی نسبت به آن

نیست. من برای شما با آن که از موضوع کنار می روم یک قصه ای را می گویم (یک نفر از نمایندگان

چیزی که به صلاح مردم است بفرمایید، نه آن چیزی که مردم می گویند) اجازه بفرمایید اول حرفهای

مردم را بزنم بعد راجع به صلاحشان حرف می زنم، مردم یک حرفهایی می زنند چون متأسفانه باید

دولت قبل از اینکه این لایحه را به اینجا بیاورد لازم بود این ماده واحده را در روزنامه منتشر می کرد

والا باید به افکار عامه حق بدهد که متأسفانه سوءظنی پیدا کنند. جناب قراچورلوی عزیز من جدا

تعظیم می کنم در مقابل احساسات پاک شما. من و شما هم سنگریم. خود نخست وزیر مملکت می داند

هیچ مرد سیاسی بنده را تحریک نمی کند و هیچ اجنبی با بنده نمی تواند تماس پیدا کند، برای اینکه

خوشبختانه تمام چهار دیواری را خراب و واژگون کرده ام. من فقط سرباز فداکار شخص اول مملکت

محمدرضا شاه پهلوی هستم اگر حرف می زنم اینجا این حرف ممکن است خدای نکرده ناپخته باشد،

ص: 630

خدای نکرده گفته بشود که گفتن این حرفها علیه مصالح مملکتی است، ولی شأن دمکراسی ایجاب

می کند یک ناپخته، یک مرد کوچه و بازار بیاید اینجا حرفش را بزند تا شما با تجاربتان، با منطقتان با

اشاراتتان، من را و آنها را و دیگران را که قصد دارند مجلس را تضعیف بکنند سرجای خودش بنشانید.

این موردی بود که باید پرده ها را بالا بزنیم. ما آن پرده ها را بالا می زنیم که در تضعیف این مجلس

قدم برنداریم، چرا اقبال ضعفا در حمایت اقویا است. این چه بهانه ای است که ما به آنها می دهیم، اما

اینکه مجلس تضعیف پیدا می کند گفته شد خدای نکرده این توهم پیش بیاید که خدای نکرده صد

خدای نکرده خاکم به دهن اگر من نسبت اجنبی پرستی نه لاس زدن با اجنبی را به یک شخص به یک

فرد مجلس بدهم، گناه نابخشودنی است. من هرگز اینقدر در زندگیم جسور و بی تربیت بار نیامده ام،

بعد از وقایع پیشه وری بد نیست که بشنوید، بدانید که من حساب شده حرف می زنم که اگر از حرفم

کسی رنجید آن را حساب مقدمه چینی بر پایه سوءنیت نگذارید. جناب قراچورلو بد نیست بدانید برادر

چهل و نه ساله من را در وقایع پیشه وری به خاطر مبارزاتی که من می کردم و در همین مجلس در

دوره 14 در سالن پایین، پنج و شش بار سخنرانی داشتم. به عوض اینکه مرا گوشمالی بدهند برادر من

را در تبریز دزدیدند. آن روز به بنده گفتند برادرتان را فلان کس کشته، اسم آوردند، محلش را هم

گفتند. حالا امامزاده نمی سازم نه نشان 21 آذر دارم نه اسمم جزء لیستی است که از وقایع پیشه وری

ضرر دیده ام و باج می خواهم. در آن حادثه برادر من را دزدیدند و گفتند کسی کشته. بعد از حادثه که

شش ماه در جبهه بودم، در پشت سنگر جنگیدم و تفنگ گرفتم. من دبیر جمعیت آزادی آذربایجان

بودم. خوشبختانه جزء آنهایی بودم که پدر جناب آقای منصور بیوگرافی بنده را خوب می داند. بنده

جزو آن عده ای بودم که به آذربایجان رفتم. من هجده ساله آن روز، متکفل 9 سر عائله سنگین، با

دست خالی، برادر از دست داده، لااقل می بایستی سراغ آن قاتل می رفتم. در خیابان نشانم می دادند،

می گفتند فلانی قاتل است، آنقدر سکوت کردم، آنقدر خود را به تجاهل زدم که خدای نکرده بعضی از

دوستان حمل بر بی غیرتی شد. چرا؟ به دلیل اینکه آنجا نبودم. من نمی توانستم کسی را در مظان اتهام

قرار بدهم. آن روز مثل امروز نبود، آن روز حربه من برّا بود، خدای نکرده با یک حرف من یک کسی

بالای دار می رفت. از آن موضوع ده سال گذشت. بعد از فوت استالین تلگرافی از شوروی آمد. معلوم

شد برادر من اسیر آنها است. این تلگراف را که دریافت کردم خدا را شکر کردم که من قضاوت نابجا

نکرده ام، ده سال محرومیت کشیدم و کسی را قاتل معرفی نکردم و گناه می دانم نسبت به این دولت و

اعضای دولت خدای نکرده از ذهنم خطور کند که اینها لغزش سیاسی دارند، من هم با احساسات آقا

شریکم. خطاب من با اجازه تان به آقای دکتر اول حقوق ایران است که آقایان یک قدری از

عصبانیتشان کاسته بشود. اگر در آتیه برای هر اداره یا هر رشته از هر مملکت خارجی متخصصین و

مشاورین بیاوریم، همکاران عزیز دلیل ندارد که آنها چنین امتیازاتی را برای خود نخواهند. آن روز

هم در نظر باشد و ما هم حق نداریم که استثنائی را قائل شده و امتیازاتی که به عده ای می دهیم، نسبت

به سایرین خودداری نماییم. 23 میلیون دلار سهل است، یکصد میلیون دلار و صدها میلیون دلار

ارزش این را نداشت که ما ملت و مملکت خود را به این درجه تنزل بدهیم، که برای دریافت یک

کمکی که عنوان صدقه را دارد، زیر بار یک چنین شرط بی سابقه و ننگ آوری برویم. این قسمت را

نمی خوانم و می زنم، چون باز هم مجلس تکان می خورد. حقایق گفتنی بسیار است، ولی هر حقیقتی

ص: 631

را در یک موقعی باید گفت که ادراک مردم قوه شنیدن آن را داشته باشد. هر اقدام و هر تبلیغی برای

نجات ایران از نفوذ بیگانگان بنمایید، در مقابل این تسلیم، این خشوع، این فروتنی و این خضوعی که

در مقابل مشاورین آمریکایی شده است ناچیز و خطرناکترین سابقه ای است که دولت آقای دکتر

مصدق در روابط ایران با ممالک خارجی ایجاد کرده است، ای کاش اقلاً این اقدام به اسم آقای

مصدق السلطنه وزیر دفتری تمام می شد نه به اسم دکتر مصدق مدعی حقوق دانی و حقوق شناسی و

نخست وزیر وقت ایران متأسفانه این وقایع و این جریانها شایعه اینکه آقای دکتر مصدق و همراهان

ایشان آنچه می کنند برای تأمین نظریات امپریالیستهای بیگانه است، تقویت می نماید و جای نهایت

تأسف است که این جریانات و این شایعات و سوءظنهایی را نسبت به نیات مدعیان آبرومند ایران

تأیید می کنم. در این مدت کم ما مقدار زیادی لایحه تصویب کردیم، من از آقایان کتمان نمی کنم نسبت

به هیچ یک از آنها سوءظنی نداشتم به دلیل مذاکرات مجلس راجع به هیچ یک از آنها هم صحبتی

نکردم، برای اینکه اهل فن آمدند، توضیح دادند. خودم هم فرصتی داشتم که مطالعه کردم اما این

لایحه، من چگونگی را به عرضتان می رسانم، چگونگی ممکن است از نظر صحنه سازی تلخ جلوه

کند. در تبریز بودم با استفاده از تعطیلات مجلس یک ماه و نیم برای رسیدگی به تقاضاها و گرفتاریهای

حوزه انتخابیه در معیت جناب آقای دکتر شفیع امین و سایر همکاران پارلمانی ده به ده گشتیم. همه

جا رفتیم مقدار زیادی حرف شنیدیم، من انتظار داشتم که در اولین جلسه مجلس در اولین روز

سالگرد مجلس راجع به مستدعیات آذربایجان صحبت بکنم و باز تصمیم داشتم از توجه شخص آن

جناب نسبت به آذربایجان به خصوص از انتصاب تیمسار صفاری و امیدهایی که برای مردم پیدا شده

است حرفهایی بزنم. ما با دولت بغض و کینه نداریم، شاید این را قبلاً هم گفته باشم، دوره ای که با

جنجال با عوام فریبی و با هوو تحریک می شد، نخست وزیری برد و نخست وزیر آورد، گذشته است و

امروز کسی از ما زیر آستین، نخست وزیری ندارد و شبها هم دور و بر منقل فلان رجل بازنشسته و

ورشکسته نمی نشینیم. ما راهمان شاهراه است، همان راه روشنی است که اعلیحضرت شهریاری برای

ما تعیین فرمودند. اعلیحضرت همایونی در آخرین جلسه مصاحبه مطبوعاتی فرمودند در ایران آزادی

منهای خیانت هست. اگر ما در رویه خودمان گاهی تندی نشان می دهیم این از استنباطات و از سلیقه

سیاسی و غرور ملی و احساسات شخصیمان است، والا هیچ توهمی پیش نیاید. در سفر آذربایجان در

چند جا گفته شد آقا، مجلس سنا یک قراردادی تصویب کرده است. من اسمی را که آنها می گفتند،

اینجا تکرار نمی کنم و معترفم آن اسمی که در افکار هست، نیست. بنده از آقایان کتمان نمی کنم مثل

اینکه غفلت کرده بودم مثل اکثر آقایان آن تصویب نامه را من نخوانده بودم. آمدم، خواندم. در صورت

مشروح مذاکرات مجلس سنا هست، اینکه می گویم. از مقدمه غلط نتیجه صحیح عاید نمی شود. اینجا

بنده دیدم یک موافقتی است، بنده دیدم این لایحه با یک مقدمه ای که لااقل برای من نارسا بود در

افکار عامه تولید سوءظن کرده بود. لایحه آمد به مجلس سنا اولاً جناب رئیس مجلس سنا

می فرمایند «البته مقدور هم بود که ما فردا جلسه فوق العاده ای تشکیل بدهیم، ولی چون کار بسیار

مختصری است اجازه بفرمایید الآن تمامش بکنیم.»

این اولین موردی بود که بنده را مقداری تکان داد. در هر حال از نظر بنده این که گفته می شود چیز

مختصری بود، اگر مختصر بود لزومی به این امر نداشت که جلسه فوق العاده تشکیل بدهند. این یک

ص: 632

نکته ای بود که برای من ایجاد تاریکی کرد. بعد لایحه را خواندم دیدم به رئیس و اعضای هیئتهای

مستشاری نظامی آمریکا به موجب این موافقت نامه و با استفاده از بند (و) ماده اولش یک امتیازاتی

قائل شدند. بند (و) را خواندم، دیدم نوشته به اصطلاح مأمور اداری و فنی آن دسته از کارمندان و

مأمورین است که به امور اداری و فنی مأموریت اشتغال دارند. بعد دیدم که نوشته کارمندان مأموریت

یعنی کارمندان سیاسی یعنی کارمندان اداری، یعنی خدمه مأموریت. بعد آمدم در پایین خدمه مأموریت

را دیدم، گفته اصطلاح خدمه یعنی آن دسته که از مأمور خانگی اشتغال دارند (نخست وزیر ارتباط به

این پیدا نمی کند) بند (و) را خواندم. اصطلاح مأمور فنی و اداری را هم بالایش نوشته اصطلاح هیئت

مستشاران نظامی یعنی رئیس مأموریت و کارمندان مأموریت بعد این کارمندان مأموریت را توضیح

داده، این اصطلاح مأمورین یعنی اعضای مأموریت اینها یک اصطلاح اعضای مأموریتی است (دکتر

یگانه خدمه نیست) در پایین جزو آن در آورده انشاءاللّه توضیح خواهید داد، چون در بالا خوانده

بودم دیدم به مستخدم، به خانمی که به هر ملاحظه از ملاحظات مستخدم است به نام مستخدم

می آورند. اینجا به آنها هم عنوان سیاسی می دهند. بعد آمدم ببینم دولت، دفاعی که در مجلس سنا

کرده چه بوده راجع به این موضوعی که به هر ملاحظه ای از ملاحظات در چنین مجلسی چنین شوری

را ایجاب کرده و 15 نفر گفتند که این لایحه برود به کمیسیون دادگستری چه عکس العملی در مجلس

سنا نشان داده اند. من آنجا چیزی به نظرم نرسید جز اینکه آقای مهندس شریف امامی گفته اند «البته

مقدور بوده که فردا جلسه فوق العاده تشکیل بدهیم، ولی چون کار مختصری است اجازه بفرمایید الآن

تمام کنیم.» بعد هم نطق آقای میرفندرسکی که امروز زیارتشان می کنم. متن نطق ایشان را در توضیح

این لایحه برای آقایان می خوانم، من آنقدر آدم بی ادبی نیستم، ولی باور کنید بدون شکسته نفسی

اعتراف می کنم که تسلط بر لغات و معلومات من کم است برای اینکه نگفته باشم که بیسوادم، این است

که این کلمه تناقض گویی را به کار می برم، بنده در دفاع ایشان تناقض گویی فاحشی دیدیم. یک جا

می گویند که «این مصونیت سیاسی نیست، اشتباه نشود» همان طور که جناب آقای نخست وزیر

فرمودند خیلی از تصورات و اندیشه ها هست که آقایان سناتورهای عظام می دانند که بیاید در آن

جرح و تعدیل کرد. شاید در نظر اول خیلی گرا ن باید که ما برای یک عده خارجی در ایران تقاضای

مصونیت و معافیت بکنیم، ولی این مصونیتها و معافیتها را به خاطر آن خارجیها تقاضا نمی کنیم، ما

برای خدمتی تقاضا می کنیم که آنها برای ما انجام می دهند. پس از اینکه زیاد برای این موضوع فکر

کردیم و مشاوره کردیم با دستگاههای مختلف مملکت به این نتیجه رسیدیم که این مصونیتها و این

مزایا ضرری برای دولت شاهنشاهی ندارد و معافیت مالیاتی است (عین عبارت است، بنده تحریف

نمی کنم) که از حقوق آنها مالیات گرفته نشود و یا برای مسکن و تغذیه معافیت داشته باشند و به علاوه

این نظر چیزی نیست که ما تنها کرده باشیم دولتهای دیگر هم کرده اند، دولت ترکیه هم کرده، دولت

یونان هم کرده. این مستلزم همکاری است که ما با دولت آمریکا داریم و اگر فرض بفرمایید که ما این

را به دولت دیگری بدهیم این صحیح نیست برای اینکه با دولت دیگری قرارداد دفاعی دوجانبه

نداریم. پس با این توضیح ما بیخود حرف زدیم. این موضوع را اگر می فرمودند در چنین قانونی مطلب

ساده و حل شده بود، تشکر می کنم، ولی نکته جالبی بعد می فرمایند که برای بنده جالب است.

می فرمایند توجه آقایان را جلب می کنم، چرا ما بهانه به دست دیگری بدهیم، می فرمایند اگر فرض

ص: 633

بفرمایید که ما این را به دولت دیگری بدهیم این صحیح نیست، خیلی کار مهمی نبود که ما توجه همه

دولتها را به این موضوع جلب کنیم ولی معلوم می شود مسئله در سطح پایین بود، این دیگر لزومی

نداشت که ما خوش خدمتی کنیم. البته ما ارزش کمکهای آمریکا را خوب می دانیم پس باید

کارشناسان او را از مالیات مسکن معاف بکنیم، این هم عین عبارت بود که عرض می کنیم، دوباره

تکرار می کنم در آنجا فرموده اید اگر فرض بفرمایید که آن را به دولت دیگری بدهیم، این صحیح نیست

برای اینکه با دولت دیگری نه قرارداد دفاعی داریم اینجاست که دارد یواش، یواش موضوع اهمیت

پیدا می کند. معافیت مالیات نیست چون مثل اینکه خدای نکرده کلمه رشوه توی آن مستتر است برای

اینکه با دولت دیگری نه قرارداد دفاعی دو جانبه بستیم نه دولت دیگری را برای دفاع از مملکت

خودمان اینطور شریک کرده ایم، می شود. بعد می گویند اگر اجازه بفرمایید متن یادداشتهای متبادله را

خدمت آقایان تقدیم می کنم.

بعد مواد تقدیم می شود و با آن صورتی می آید که شنیدید چه بسا جزئیاتش را هم آقایان می دانید.

اما تیمسار صنیعی چرا من با این لایحه مخالفم؟ یک قصه دیگری را ناچارم عرض کنم روزی بنده در

خیابان

استانبول قدم می زدم دیدم 1

م یحیی، 29غلام یحیی و 1

شه وری، 29پیشه وری و چند مأمور اجنبی با لباس فورم اجنبی و با اسلحه

توی خیابان اسلامبول گردش می کنند. بنده خیلی ناراحت شدم. برادر از دست داد، از تبریز تبعید شده،

شاهد فجایع و جنایات آنها بودن، جدا تصمیم گرفتم یکی از اینها را بکشم. خوشبختانه طپانچه هم

همراهم بود اما برای یک لحظه و یک آن، آن روز گریه داشت (چند نفر از نمایندگان خندیدند) خنده

داشت؟ برای بنده هم خنده نگذاشت گریه کنم و گریه نگذاشت خنده کنم، ناراحت شدم فکر کردم بزنم

بکشم بعد فکر کردم یک حرکت بی نتیجه است. فرض کن، یک اجنبی را کشتم، چه می شود؟ اما

نتوانستم تحمل کنم بعد از آن بلافاصله رفتم خدمت شادروان قوام السلطنه، البته پذیرائی بنده با این

سن و سال یک هفته وقت می خواست ولی بنده زود خدمتشان رسیدم و به عرضشان رساندم که

جناب آقای نخست وزیر یا به اصطلاح آن روز حضرت اشرف (یک نفر از نمایندگان جناب اشرف)

بله حافظه ایشان از من قوی تر است، عرض کردم بنده زهتاب فرد، دارای چنین روحیه، چنین سابقی

دیروز می رفتم اجنبی پرستان را در خیابان دیدم آمدم خدمت جنابعالی ببینم تکلیف ما چیست، ایشان

فرمودند که خدا روحشان را شاد کند به بنده فرمودند دست و بال ما را نبندید، بگذارید کار کنم. کمال

صداقت، کمال وطن پروری، کمال بزرگواری و کمال شاه پرستی و درایت در گفته ایشان محفوظ بود.

بنده به ایشان عرض کردم که جناب اشرف اشتباه نشود ما مقداری از خاک آذربایجان را نمی خواهیم

که آقا با سیاست مقداری از خاک را تحویل ما بدهید و وقتی که غرور ملی جریحه دار شد آن خاک

دیگر به درد ما نمی خورد و بنده به نوبه خود این منطق جناب اشرف را قبول ندارم و بروم به نوبه خود

وظیفه خود را انجام می دهم برگشتم پتوپریموس، ملافه خودم را به 19 تومان فروختم و از اینجا تا

اراک هم شاگرد شوفر شدم برای اینکه 19 تومان ظرفیت بیشتر از آن را نداشت. از آنجا رفتم همدان و

تفنگ گرفتم با همشهریهای غیور آذربایجانی که امروز همه شان در بدرند رفتم جبهه، سنگری قرار

دادیم و مدافع حقوق و حیثیت مملکت شدیم. تیمسار اگر با این لایحه مخالفین به دلیل این است که

البته تا ما را قانع نکنند این را عرض می کنم که با این لایحه روحیه سرباز ایرانی خدشه دار می شود،

ص: 634

غرور ملی خدشه دار می شود استقلال ارتش ما خدشه دار می شود، این استنباط بنده است، هیچ

اعتراضی به بنده نکنید انشاءاللّه منطق قوی و بیان رسای نخست وزیر همین مسئله را برای من کوچک

روشن خواهد کرد. در گذشته خواستند در ارتش نفوذ کنند نخست وزیرانی را سراغ داریم که وزارت

جنگ می خواستند، چرا؟ آقایان بهتر از من می دانید و می دانستند که اگر در آنجا جای پا پیدا کنند هر

لحظه هر منظوری برای آنها تأمین است. از آن موضوع نتیجه نتوانستند بگیرند. بیداری ملت ایران

مشت محکمی به دهن آنها زد. خواهید بخشید من سیاسی نیستم اگر یک خرده باز و بی پرده حرف

می زنم چون در مسائل مملکتی من هرگز حسابگر و معامله گر نبودم. امیدوارم انشاءاللّه جناب آقای

نخست وزیر از همه رفع این نگرانی خواهند فرمود، این است که نمی توانیم در ارتش شاهنشاهی که

پناهگاه محکم استقلال مملکت ما است، حیثیت ملی ما است به دست خودمان برای یک عده

مصونیتهائی بدهیم. مطلب دیگر اینکه تا به امروز معمول این بود که تمام محاکم دادگستری تحت

عنوان و تحت لوحه افتخارآمیز به نام نامی اعلیحضرت همایون شاهنشاه آغاز می شود و تمام

دادگاهها در زیر چنین ورقه افتخارآمیزی که برای همه ما حجت بوده و قاطع بود، رأی صادر می کند.

این افتخار رژیم ما است این افتخار مملکت ما است که خاندان سلطنتی دعاوی حقوقی و جزائی و

گرفتاریهای شخصی خودشان را از راه دادگستری ما تعقیب می کنند (احسنت) ارتشبد حجازی می داند

که اگر خدای نکرده صد خدای نکرده لغزشی کرد، در همین دادگاه تحت محاکمه قرار می گیرد بطوری

که دیدیم تحت محاکمه قرار گرفتند. بنده با استفاده از این سرمشق مبارک اعلیحضرت همایونی که در

آخرین جلسه مصاحبه مطبوعاتی فرمودند آزادی منهای خیانت، حرف بزنم. رئیس محترم دولت

می داند که نمی تواند بگوید زهتاب تو این بیانات را تحت تأثیر تلقین فلان شخص یا فلان بازیگر

سیاسی یا صد خدای نکرده تحت تأثیر فلان سیاست قرار گرفته و قصد این را دارد که به روابط ایران و

آمریکا لطمه وارد کنی و آنها که با ما همکاری دارند آنها را دلسردسازی مگر من و همه همکاران ما و

ملت ایران و بخصوص مردم آذربایجان می توانند همکاری صادقانه و شرافتمندانه ملت و دولت

آمریکا در واقع آذربایجان نادیده بگیرند؟ (صحیح است) اما باری ما بیش از هر چیز غرور ملی لازم

است. ملتی که غرور ملی نداشته باشد، هیچ چیز ندارد. ما به دست خودمان در خانه خودمان

نمی توانیم و نمی بایستی به یک عده ای آن چنان آزادی بدهیم که خدای نکرده صد خدای نکرده اگر

یکی از اینها منحرف سیاسی بود (این نکته باری مردم کوچه و بازار که فقط به غرور ملی و به رهبری

شخص شاهنشاه متکی اند، نکته قابل اهمیتی است) که اگر یک از همانهائی که مصونیت سیاسی دارند

خدای نکرده منحرف شد، اسرار اینجا را در کیف مبارکشان قرار داد یا اینکه خدای نکرده با جائی بند

و بست پیدا کرد یا خدای نکرده، خود در آنجا یک رویه سیاسی خاصی را خواست طور دیگر عمل

بکند، نتیجه اش چه می شود و ما هیچگونه نتوانیم آنرا محفوظ از هر گونه خطر و محافظت و کنترل

قرار بدهیم لااقل من آن را به صلاح مملکت نمی دانم. چشم باز و گوش باز و این اعمی، حیرتم از

چشم بندی خدا. همینطور لایحه ای می آید و آقایان هم قیام و قعود می فرمایند و با سرنوشت ملت،

احساسات ملت، غرور ملت، گذشته ملت آن چنان ملتی که در آستانه تشکیل تاریخ افتخارآمیز

2500 ساله آن هستیم حالا بیائیم یک چنین سندی را امضاء کنیم بگوئیم دادگستریمان صالح برای

تعقیب جزائی شما نیست، من شنیدم شاید اشتباه آمیز نباشد. گفتند در فراکسیون حزب ایران نوین یکی

ص: 635

از همکاران پاک دل یکی از همکاران دل سوخته، ما سؤال کرده اگر یک آمریکائی نیمه شبی آمد منزل

بنده گلیم منزل را برداشت، اگر کرایه منزل بنده را نداد من یکی شکایتی کنم اینها که اینجا هستند

می گویند ما اینجا مصونیم. ارزش ما به این مستمری 2500 تومان که نیست، ارزش ما باین نیست که

به ما بگویند وکیل هستید، ارزش ما این است که ما بیائیم اینجا به تمنیات مردم رسیدگی کنیم. بیائیم

استنباطات خودمان را عنوان بکنیم تا اگر چنین مصونیتی را به یک عده آدمی داده اند آن عده حساب

شده می آیند و حساب شده قدم بر می دارند. یک موضوع دیگری را هم عرض کنم، من آدم سیاسی و

سیاستمدار نیستم و بی پرده حرف می زنم ولی می دانید آن حرفی را جناب آقای نخست وزیر که

منحرفین سیاسی شایع می کنند بنده بازیگر سیاسی به آن معنی نیستم، ترسی هم از عمر و زید ندارم.

بنده حساب شده حرف می زنم، وحشتی هم از عمر و زید ندارم برای اینکه فقط به خداوند و شخص

شاهنشاه و به ملت و به قانون اساسی متکی هستم (صحیح است) گفتند یک وقت اینجا یک آقای

یاتسویک نامی بود گفتند این آقا در همه موضوعات دخالت می کرد (خواجه نوری یادسویچ کیست،

ما که نمی شناسیم) این آقای یاتسویک مستأجر جناب آقای منصور بود، در کادر مأموریت خودش

انجام وظیفه می کرد. بنده اینجا قسم خورده ام و همیشه افتخار می کنم به آن قسمم پایدار هستم. چند

روز پیش به یکی از دوستانم گفتم خوبست ما اینجا یک دستگاه الکتریکی بگذاریم که وقتی پایمان را

آنجا می گذاریم، جلو پایمان آرمی روشن بشود که قسمت را فراموش نکن (بانو دکتر پارسای

هیچوقت فراموش نمی شود) هیچ وقت فراموش نمی شود مسلم است فراموش نمی شود. شما در این

مملکت حقی به گردن خیلی ها دارید افراد زیادی را تربیت فرمودید و تربیت می فرمائید هم سرکار

علیه، هم سایر خانمها عرض کنم حضور مبارکتان جناب آقای نخست وزیر اشاره ای به افکار منحط و

منحرف خودند شما را به خدا مرا جزو آن نیاورید برای اینکه متأسفانه از مدتی به این طرف دارندگان

افکار منحط و منحرف فقط به یک سیاست خاصی متهم می شوند و بنده با آن سابقه ای که دارم مثل

اشهد ان لا اله الااللّه همه جا این را یادآور بشوم این را همیشه می گویم اشاره به بیوگرافی می کنم که من

منحرف و منحط و از این قبیل دارنده افکار نیستم اما تجربه ام کم است غرور ملی و ایمانم محکم است

و بنده همیشه به ارتش شاهنشاهی افتخار می کنم. شبی که آرام می خوابم به خاطر آن است. هنوز

سربازانی که در سوم شهریور که این بیوگرافی را جناب آقای 1

ی منصور، 29علی منصور بهتر دارند این فداکاریها را

ارتش شاهنشاهی در نقاط مختلف ایران کردند اینها جزو افتخارات ما است، اینجا جزو غرور ملی ما

است. ما هرگز اجازه نخواهیم داد که خدای نکرده احساسات ملی ارتش ایران خدشه دار بشود و با

توجه جناب آقای نخست وزیر خدشه دار هم نخواهد شد. من همیشه به موکلین خودم در خارج

می گویم در مواردی که به بنده اعتراض دارید، به بنده دیکته کنید چون یک وکیل مجلس نمی تواند در

تمام موارد صاحب نظر باشد. آنها در تمام مسائل و مقررات نسبت به قوانین نسبت به وزارتخانه ها نظر

اصولی دارند می گویم تشریف بیاورید شخص بنده را معتقد بسازید و از دیکته کردن آنها هم ابائی

نداریم. آنها یادداشتهائی را به من داده اند که هم اکنون از رو می خوانم: «اصولاً» مصونیت به منظور

آنست که چنانچه دولت وقت در کشور با دستاویز قانونی خواست مأمورینی مانند سفیر دولت

خارجی یا وکیل همان کشور را از انجام وظیفه که ما طبق میل آن دولت نیست بازدارد آن مأمور یا آن

وکیل از دستاویز ساختگی دولت مصون بماند و بتواند وظیفه خود را انجام بدهد. در وضع حاضر به

ص: 636

هیچ وجه موجبی نیست دولت ایران بخواهد مستشاران نظامی آمریکائی را که خود استخدام کرده از

انجام وظیفه شان جلوگیری کند و توضیح دیگری در این باره به نظرم زائد می رسد برای اینکه یک

واقعیتی است و برای اینک یک مستشار خارجی حیثیتش حفظ شود و آزادی عمل داشته باشد باید از

یک امتیازاتی بهره مند باشد ولی آن مستشاری که آمد اینجا و تا به حال هم کار کرده و هیچگونه

عکس العملی رخ نداده و همه می دانند همکاری شده، حتی گاهی افسران جزء که در برابر افسران کل

مقداری هم بی اعتنائی نشان داده اند بعضی از افسران ارشد، حتی آن را به لحاظ مصالح عالیه مملکتی

ندیده گرفته اند با این تفاهم کامل و با این حس همکاری و صداقت دیگری مورد ندارد برای ما گفته

شود که اما برای این مأمور فنی یک درجه دیگر و یک مصونیت دیگری داده شود. مأمورین سیاسی و

یا اداری و یا فنی هر سفارتخانه که از مصونیت استفاده می کنند دارای اختیار و مسئولیتی در

دستگاههای دولت ایران نیستند. آقایان توجه به این ملاحظات در سرنوشت رأی شما تأثیر خواهد

داشت این آن چنان رأیی نیست که ما اگر بدانیم خدای نکرده تقصیرش توجه عمر و زید است کوتاه

بیائیم یا یک وقتی اختلافی به جناب آقای منصور به ملاحظه ای از ملاحظات داشته باشیم کوتاه بیائیم

یا بگویئم امور حزبی حاکم بر جریانات است، این یک مسئله ایست که در سرنوشت ما در افتخارات

ما در تاریخ در روابط ایران با خارجی ها تأثیر دارد من توجه آقایان را به این نکته جلب می کنم.

مأمورین سیاسی و یا اداری و یا فنی هر سفارتخانه که از مصونیت استفاده می کنند دارای اختیار و

مسئولیتی در دستگاههای دولت ایران نیستند تا متقابلاً موردی برای بازخواست از آنها پیش آید. چون

کاری نباید بکنند حق مداخله ندارند و نمی توانند به آقای وزیر بگویند که این پرونده این طوری نشد

آن طوری شد و یا فلان مأمور کاری ندارد بکند آیا اینهائی که ما به آنها مصونیت می دهیم وارد

معقولات می شوند در حالی که مستشاران نظامی آمریکا در استخدام دولت ایران هستند و در امور

مربوطه دخالت و مسئولیتی دارند و در چنین مصونیتی اگر پیش آید که به نفع خود یا کشور خارجی

علیه ایران از اطلاعات یا موقعیت خود سوء استفاده ای بکنند قابل تعقیب نخواهد بود. خلاصه در

محیط ارتش که مراعات انضباط بسیار لازم است چنانچه اتفاقا بی انضباطی یا بی احترامی حتی هر

گونه اهانتی از طرف این مأمورین و مستشاران نسبت به فرماندهان ارتش بود چون مصون از تعقیب و

بازخواست هستند، جناب آقای حاذقی قطعا سوء اثر زیادی از لحاظ تعصب ارتشیان که آقا نیز مقید

هستید و غرور ملی ایشان که آقا مظهرش هستید پیش بیاید و این گرفتاری برای مملکت یک گرفتاری

همیشگی خواهد بود. البته توضیحات در این زمینه بیشتر است و بنده فکر می کنم بیش از این وقت

آقایان را نگیریم چون احتمال می رود که سایرین هم مطالبی داشته باشند که هستند و محکم و

اصولی تر از بیانات بنده باشد چون ممکن است توأم با احساسات بنده مطالبی عرض کرده باشم گو

اینکه سعی می کنم که عرایض بنده در پشت تریبون توأم با احساسات نباشد بلکه همیشه معتقدات من

بر بیان من و عرایض من حکومت کند. جناب نخست وزیر فرمودند افتخار دارم و همیشه هم در

لوایحی که تقدیم مجلس می کنند می فرمایند دولت افتخار دارد گاهی بنده مخالفت می کنم آیا باید

احساس خفت کنم و این برای بنده یک مسئله ایست. این لایحه هم که تقدیم مجلس شد باز رئیس

دولت افتخار کردند از تقدیم این لایحه و بنده که مخالفت می کنم باز باید سرخورد را پائین بیندازم و

احساس شرم بکنم در حالی که هر نماینده مخالفت احتمالی و استنباطات و تجربیات سیاسیش را

ص: 637

یادآور می شود. اشاره فرمودند که گاهی بعضی از کارها مثل عملیات جراحی است واقعا هم همینطور

است برای عده ای این صحت پیدا می کند. قرار داد 1919 یک قراردادی بود و عاقدش یک عمل

سیاسی کرد به لحاظ موقعیت خاص آن روز در سیاست گاهی این کار پیش می آید که رئیس دولت یا

حتی پارلمان یک عمل جراحی انجام می دهد اما آن جراحی که دست بنده را می برد لااقل به خانواده

من آن اطمینان را می دهد که دست این فرد را برای این می بریم که جانش در نرود و ما هم در این

مورد باید به افکار عامه که خانواده ما هستند این اطمینان خاطر را بدهیم اگر چنانچه خدای نکرده در

تصویب این لایحه اقدام می کند به سود ملت بزرگ ایران هم عمل می کند. (احسنت). من نمی دانم

چطور شده ولی یکی از دوستان برای بنده شعری فرستاده این را می خوانم و با اجازه شما رفع زحمت

می کنم. انتظار دارم این شعر بنده ایجاد سوء تفاهم نکند به نظر من از کتاب خود بنده است که دوست

من همینطور که ورق می زد به نظرش خورد و گفت اگر مناسبتی دیدی عنوان کن، بنده کتمان نمی کنم

مناسبتی ندیدم اما از لحاظ ادب و نزاکت حالا که وقت آقایان را زیاد گرفتم این دو بیت را می خوانم:

کس نیست تا بر وطن خود گرید

بر حال تباه مردم، بد گرید

دی بر سر مرده ای دو صد شیون بود

امروز یکی نیست که بر صد گرید

(احسنت، احسنت)

نایب رئیس آقای نخست وزیر

نخست وزیر بنده تصور نمی کردم بعد از توضیحاتی که تا حدودی کامل بود در این مورد داده

شد، احتیاجی به ذکر مسائل دیگر داشته باشم ولی چون در مقابل هر مطلبی که گفته می شود اگر به

موقع پاسخگوئی نشود احتمالاً یک نظریاتی را که صرفا روی وطن پرستی اظهار می شود ولی عملاً

به جزئیات امر وقوف کامل نیست نوع دیگری ممکن است تعبیر شود از طرف دولت ضروری است

جواب داده شود. بنده بطور کلی جریان این لایحه را عرض کردم که قبل از تشکیل مجلس چون قرار

داد منعقده بین دولت ایران و دولت آمریکا می بایست هر سال یک بار تجدید شود و نحوه کمک های

خارجی تغییر کرده است و در این موقع هم نمی شد دستگاه مملکت و دستگاه ارتش و احتیاجات فنی

آن را موقوف و متوقف کرد. دولت وقت طبق یادداشتی به سفارت آمریکا مراتب موافقت خودش را

اعلام کرد و سفارت آمریکا هم از طرف دولت آمریکا وصول این یادداشت و موافقت خود را اعلام

کردند البته به بنده نوشته اند که این یادداشت کی مبادله شده است؟ در حدود ماه مهر سال گذشته، یعنی

در حقیقت شش ماه قبل از تشکیل این دولت و کابینه کاملاً ضرورت داشته است و بسیار هم به موقع

انجام شده است و با تشخیص صحیحی هم بوده است و روی همان موضوعاتی که عرض شد اصلاً

این مسائل را با احساسات مخلوط کردن به هیچ وجه من الوجوه معقول و منطقی نیست (صحیح است)

برای اینکه همینطوری که جناب آقای زهتاب فرد فرمودند در کوچه و بازار یا تحت تحریکات

داخلیان یا خارجیان به عناوین مختلف از ناحیه سیاست بافان ممکن است مطالبی گفته بشود و به

گوش بخورد ولی این مطالب در بین ارکان مملکتی و قوه عاقله مملکت باید نوع دیگری تعبیر و تفسیر

بشود و مصالح مملکت نوع دیگری تشخیص داده شود و قدرت و شهامت اجرای کار هم نوع دیگری

باشد والا هیچ کار مثبتی در مملکت قابل اجراء و انجام پذیر نیست و باید در فکر ارضاء خاطر افکار

مختلفی بود که از مجاری خاص ناشی می شود و متأسفانه در بین کسانی که وارد جزئیات و کلیات و

ص: 638

مسائل بین المللی و فنی نیستند امکان دارد تأثیر خودش را هم بکند بنده وقتی لوایحی را تقدیم کردم

عنوان افتخار گذاشتم چون هر کاری که در این مجلس فکر می کنم که از طرف دولت عرضه می شود

باید با اداء جملات احترام آمیز به مقام مجلس بشود (احسنت) و این لایحه را هم امروز به عنوان دولت

و معتقد به اینکه ارتش شاهنشاهی ایران و نیازمندیهای فنی ما ضرورت دارد که این وسایل ابتدائی

محدود و معقولی را که در تمام کشورهائی که مشابه ما عمل می کنند نظایر بی شماری دارد و دفاع

بکند ولو اینکه افتخار تقدیم این لایحه را هم نداشته است. مغالطه کردن در این مسائل و نکاتی را که

اتکاء به صحتش نباشد بهتر است در یک مکانی مثل مجلس شورای ملی ذکر نشود، چنانکه اشاره

کردند که بنده مستأجری دارم. بنده غیر از خانه مسکونی خانه ای ندارم و در آن خودم ساکن هستم و

مستأجری هم ندارم اگر به نام کس دیگری یا فردی که قرابتی با بنده داشته باشد مسئله ای نیست،

خاصه به اینکه ایشان در چنین مملکتی و پشت چنین تریبونی اجازه بدهند که بگویند یک خارجی

ممکن است در سرنوشت مملکت ایران دخالت داشته باشد اینها مسائلی نیست که قابل عفو و اغماض

باشد.

بنده بیش از این دیگر جواب عرض نمی کنم ولی همین دو کلمه ای را که گفتم جوابگوی تمام

فرمایشات جنابعالی است و باید با حقیقت و صداقت صحبت کرد. این لایحه به هیچ وجه من الوجوه

جا ندارد که این مسأله در آن گفته شود. اگر کسی در خارج حرفی زده است اطمینان داشته باشید

افکار عمومی نیست (صحیح است) افکار عمومی افکاری است که با کارهای مثبت این دولت و

رهبری شاهنشاه و خدمات صادقانه این مجلس باید تقویت و تحکیم شود، همین حرفها است که

افکار مردم را منحرف می کند و از جاده حقیقت خارج می کند و کسانی که مغرض و کسانی که خائن

به این مملکت هستند از داخل و خارج از لابلای این حرفها استفاده می کنند (جاوید این جور نیست)

ما باید گوش بکنیم که کاملاً با اتحاد و اتفاق و هم آهنگی و هم فکری، نگذاریم کسانی اصولاً فکر این

مسائل را به کله شان خطور بدهند (صحیح است) که در چنین دوره ای و چنین دولتی احتمال داده شود

که به حیثیت مملکت یا به استقلال مملکت خدشه ای وارد شود (صحیح است) نه این دولت خودمختار

است و نه این مملکت بی صاحب است که این مسائل را کسانی دیگر درک بکنند ولی صاحبان واقعی

مملکت واقف نباشند و اطلاعی نداشته باشند این اصلاً امکان ندارد، شاهنشاه ایران هستند، خانه ملت

ایران هست، دولت خدمتگزار و صدیق این ملت است (صحیح است) و این مسائل را اگر ما بخواهیم

در افکار کاملاً احساساتی و توجه به این که فلان کس در فلان مجلسی چه گفته است افکار عمومی

چنین قضاوت می کند، آن بریدگی و آن جراحی را هم که من در اینجا اشاره کردم آن جراحی کارهای

مثبت و عملی دولت است که باید یک ملتی را به شاهراه ترقی و سعادت سوق بدهد و آن کار

سازندگی این مملکت است که با عوام فریبی و منفی باقی تطبیق نمی کند. بنده وارد جزئیات این مسائل

نمی شوم ولی چند کلام بنده جوابگوی ساعتها صحبتی است که

روی افکار واهی سیر می کند.

رامبد آقا رئیس اجازه ندهید که اینطور صحبت کنند (همهمه نمایندگان).

جاوید با ادب صحبت کنید (زنگ نایب رئیس).

نخست وزیر بنده با ادب صحبت می کنم (جاوید مؤدب صحبت کنید) منظور بنده افکار واهی

ص: 639

است که در خارج از مجلس کسانی هستند که این افکار را می گویند، جناب آقای رامبد، بنده اگر هیچ

خصلتی نداشته باشم، خصلت ادب و فروتنی را دارم. (احسنت) و می دانم کلمات را در چه قالبی اداء

بکنم و بدانید که بی گدار به آب نزدم و و بی مصلحت هم در این جا ریاست دولت را احراز نکردم

(صحیح است، احسنت) بنده از حضور نمایندگان محترم استدعا می کنم که این مسائل را از دریچه

چشم حقیقت بین نگاه کنید و با توضیحات کافی که دولتی را که خود شما به وجود آورده اید و مبعوث

شاهنشاه و مورد حمایت کامل شماست و ما هم در یک راه و یک صف خدمت می کنیم و بنده بارها

گفتم که این زمان دولت و مجلس به هیچ وجه از هم جدا نیستند (صحیح است) و هیچ کاری نیست

که ما بکنیم مگر اینکه صد درصد افراد مؤمن و معتقد و با ایمان از آن حمایت و پشتیبانی نکرده باشند.

افتخار این دولت و این مجلس در همین یگانگی و همرنگی است و می خواهد که همه یکسان و یک

شکل درباره مسائل قضاوت بکنند و فکر نمی کنم که وطن خواهی و وطن پرستی ... (جاوید در

انحصار شما باشد) انحصاری باشد، متعلق به کسان خاصی باشد ما هیچ فردی را از فرد دیگر

وطن پرست تر نمی دانیم. با این توضیحاتی که بنده عرض کردم استدعا می کنم چند دقیقه آقای

میرفندرسکی نسبت به موارد مشابه این یادداشت مبادله بین دولت ایران و دولت آمریکا که در سال

گذشته انجام پذیرفته و چون مجلس نبوده است موکول به تصویب مجلس شده است قرائت بکنند و

تصور می کنم که پاسخ کافی نسبت به فرمایشات آقایان در این جا باشد. بنده بقیه وقت خودم را به

آقای میرفندرسکی می دهم که آن یادداشت را جهت استحضار بیشتر نمایندگان محترم قرائت بکنند

(احسنت، احسنت).

نائب رئیس آقای میرفندرسکی.

میرفندرسکی (معاون وزارت امور خارجه) سفارت کبرای آمریکا طی یادداشت شماره 423

مورخ 19 مارس 1922 (اسفند ماه 1340) ضمن موافقت با تمدید خدمت هیئت های مستشاری

نظامی آمریکا در ایران برای یک سال دیگر تقاضا نمود برای روشن شد وضع کارمندان این هیئت ها و

تسهیل انجام مأموریت آنان، کارمندان مزبور از امتیازات و مصونیتهای مربوط به کارمندان اداری و

فنی پیش بنی شده در قرار داد بین المللی وین مربوط به روابط سیاسی مورخ 1961 برخوردار باشند.

در این باره مذاکرات و مکاتبات مفصلی بین مقامات شاهنشاهی و سفارت کبرای آمریکا به عمل

آمد و در نتیجه هیئت وزیران در جلسه 13 مهر ماه 1342 تصویب نمود که پس از تصویب قرارداد

بین المللی وین از طرف مجلسین، رئیس و اعضای هیئت های مستشاری نظامی آمریکا در ایران از

مزایای کارمندان اداری و فنی موصوف در قرارداد مزبور بهره مند گردند.

لایحه مربوطه در تاریخ 25 دیماه 1342 به مجلس سنا تقدیم گردید و در تاریخ سوم مرداد

1343 به تصویب آن مجلس رسید و به مجلس شورای ملی فرستاده شده است تا پس از خاتمه

تعطیلات تابستانی از طرف مجلس شورای ملی مورد مطالعه و تصویب قرار گیرد.

طبق ماده واحده ای که به تصویب مجلس سنا رسیده است و اکنون برای تصویب به مجلس شورای

ملی تقدیم می گردد، به دولت اجازه داده می شود که رئیس و اعضای هیئت مستشاری نظامی ایالات

متحده آمریکا را در ایران که به موجب موافقت نامه های مربوطه در استخدام دولت شاهنشاهی

می باشند، از مصونیت ها و معافیتهائی که شامل کارمندان اداری و فنی مصوب در بند «و» ماده اول

ص: 640

قرارداد وین مصوب... می باشد برخوردار نماید.

انواع مصونیت ها مصونیت ها و معافیتهایی که به کارمندان اداری و فنی تعلق می گیرد در مواد 29

تا 35 قرارداد وین قید گردیده است. (متن مواد مذکور در فوق ضمیمه است).

نکته قابل توجه این است که طبق بند 2 ماده 27 قرارداد وین مصونیت از صلاحیت مقامات دولت

پذیرنده در امور مدنی و اداری شامل اعمال خارج از وظایف کارمندان فنی و اداری نمی گردد. از این

جهت به این عده برخلاف مأمورین سیاسی که مصونیت کامل دارند مصونیت محدود تعلق می گیرد.

با توجه به این نکته اساسی مسلم است در صورتی که مشمولین این ماده در خارج از وظایف

اداری خود در نتیجه تجاوز به حقوق افراد مسئولیت مدنی و یا اداری پیدا کنند، رسیدگی به امر در

صلاحیت محاکم صالحه کشور پذیرنده خواهد بود.

1 هیئتهای مستشاری نظامی آمریکا در ایران و کارمندان آن به درخواست صریح و به منظور

انجام خدمات مورد تقاضای دولت شاهنشاهی از سال 1322 به ایران اعزام می گردند (پاینده چرا

عجله می کنید آهسته بخوانید) ملاحظه شما را می کنیم (پاینده ملاحظه پیرها را هم بکنید) شما به

سن پیر ولی به روح جوان هستید.

2 هیئت های مستشاری نظامی آمریکا در 38 کشور به تقاضای آنها انجام وظیفه می کنند و در

همه این کشورها به شهادت قراردادهای موجود از مصونتیهای شبیه به آنچه به کارمندان مأموریتهای

سیاسی تعلق می گیرد برخوردار می باشند. قراردادهای مذکور گاهی دو جانبه است مثل قرار داد

آمریکا و یونان مورخ 1946 و قرارداد آمریکا و پاکستان مورخ 1959 و زمانی چند جانبه است مثل

قراردادهای پیمان آتلانتیک شمالی و پیمان دفاعی جنوب شرقی آسیا S.E.A.T.O

ملاحظه می فرمایید در کلیه کشورهائی که کارمندان نظامی آمریکا چه کارمندان هیئت های

مستشاری، چه افراد جنگی در آن اقامت دارند وضع عمومی آنان به وسیله قراردادهای دو جانبه

معروف به AGREEMENT(STATUS OF FORCE) و با پیمانهای تدافعی چند جانبه (پیمان آتلانتیک شمالی و

پیمان تدافعی جنوب شرقی آسیا) روشن و تصریح گردیده است.

کشورهائی که پرسنل نظامی آمریکا اعم از مستشاران و یا افراد جنگی را می پذیرند بنا به مصونیتی

که طبق موافقتنامه ها به آنان می دهند از صلاحیت جزائی خود در مورد آنان صرف نظر می نمایند. ولی

همان طور که فوقا ذکر شد در ماده 37 قرار داد وین نیز مصرح است این سلب صلاحیت در امور

جزائی، به هیچ وجه خدشه ای به صلاحیت مقامات کشور پذیرنده در رسیدگی به مسئولیت مدنی و

پرداخت غرامات و جبران خسارات در مورد اعمال خارج از وظایف آنان وارد نمی آورد. این نکته

اساسی در مذاکرات میان سفارت کبرای ایالات متحده آمریکا و وزارت امور خارجه مورد توجه و

تصریح کامل قرار گرفته است. مقامات آمریکائی رسما و صریحا اعلام داشته اند که در صورت شمول

قرارداد وین به پرسنل نظامی آمریکا افراد نظامی آمریکا از لحاظ مدنی در صورت حقی که از یکی از

افراد ایران تضییع گردد کماکان در محاکم ایران قابل تعقیب خواهد بود.

مطلبی که تذکر آن را لازم می داند، اینست که در قراردادهای دو جانبه ای که بین آمریکا و سایر

دول منعقد گردیده قید شده است که تشخیص اینکه اعمالی که موجب تضییع حقوق افراد شده و قابل

تعقیب است، مربوط به انجام وظیفه بوده یا خارج از آن در درجه اول در صلاحیت مقامات نظامی

ص: 641

آمریکا است. و در صورتی که با اعطای مصونیت های کادر اداری و فنی مندرج در قرارداد وین این

تشخیص در صلاحیت دولت شاهنشاهی می باشد.

نایب رئیس آقای طباطبائی.

طباطبائی بنده مخالفم.

نایب رئیس آقای قراچورلو موافقید، بفرمایید.

قراچورلو بنده در مقام دفاع از این لایحه نیستم، چون جناب آقای نخست وزیر و سایر

همکاران محترم به اندازه کافی از لایحه دفاع فرمودند و آنچه که باعث تأسف بنده است و حقیقتا

باعث تأسف همه نمایندگان و هر ایران وطن پرستی است، این است که در پشت تریبون مجلس

صحبت هائی می شود که واقعا هیچ شایستگی ندارد. دولتی است مبعوث شاهنشاه و مبعوث مجلس

شورای ملی مورد حمایت اکثریت نمایندگان محترم. لایحه ای از طرف این دولت تنظیم و به مجلس

تقدیم شده است (مهندس ریاحی دولت سابق تنظیم کرده) دولت سابق تنظیم کرد، از طرف دولت

حاضر لایحه اش به مجلس تقدیم شد. اصولاً توهم این که دولت حاضر لایحه ای به مجلس بیاورد که

خدای نخواسته به حریم قانون اساسی تجاوز بکند هیچ مورد ندارد (صحیح است) (مهندس معین زند

نخواهد کرد) این لایحه بیشتر مربوط به ارتش شاهنشاهی ایران است. ما همه تصدیق داریم که

ارتش شاهنشاهی ایران در گذشته به رهبری شاهنشاه بزرگ ارتشتاران خدمات ذیقیمتی به مملکت ما

انجام داده (صحیح است) ذیل این لایحه را وزیر جنگ امضاء کرده، وزیر جنگ یعنی مأموری که

تحت ریاست مستقیم اعلیحضرت همایون شاهنشاهی انجام وظیفه می کند (صحیح است) پس این

توهم که چنین لایحه ای خدای نخواسته به حریم قانون اساسی

تجاوز بکند، صحیح نیست چون بزرگتر از همه و بالاتر از همه واقعا شاهنشاه مملکت ما مراقب

اوضاع و اجرای قوانین مملکتی هستند (صحیح است) اگر خدای نخواسته روزی دولت حاضر که مورد

حمایت اکثریت نمایندگان مجلس شورای ملی و حزب ایران نوین هستند، لایحه ای بیاورند به مجلس

که خدای نخواسته به رحیم قانون اساسی تجاوز شده باشد، اطمینان داشته باشید که اولین مخالفت را

با دولت خود ما خواهیم کرد (روحانی نمی آورد) این جا عنوان شد، پرده ها را بالا می زنیم، اصلاً در

مملکت ما پرده ای وجود ندارد که بالا بزنند (صحیح است) انقلاب ششم بهمن به رهبری شاهنشاه

عالی قدر ما سدها را شکست، پرده ها را پاره کرده و پرده ای در این مملکت وجود ندارد و اگر ادعا

می کنید پرده ها را بالا می زنید بهتر است که واقعا بالا بزنید که ما هم بدانیم چیست. مملکت ما همیشه

پرچمدار تمدن بوده و هست. ما دو هزار و پانصد سال تاریخ مدون داریم اگر در قرون و اعصار گذشته

خون ریزان به تاریخ به مملکت ما هجوم کردند، پس از مدت به سایر قلیلی تحت تأثیر افکار

وطن پرستانه ملت ما قرار گرفته و مضمحل و نابود شدند. پس هیچوقت ما مستعمره نبودم و نخواهیم

بود (صحیح است) (دکتر زعفرانلو فکرش را هم نمی کنیم) سیاست مملکت ما با دول خارج براساس

احترامات متقابل بوده و هست و بقدری روشن است که هیچگونه جای توهمی برای هیچ فردی در

مملکت باقی نخواهد گذاشت. اعلیحضرت همایون شاهنشاه در نطق افتتاحیه مجلس سنا فرمودند،

مقدرات مملکت ما در داخل مملکت و به اراده خودمان تعیین می شود (صحیح است) این فرمایش شاه

است وقتی شاه مملکت می گوید مقدرات خودمان را خودمان تعیین می کنیم، توهم این که لایحه ای به

ص: 642

مجلس باید و این لایحه اختیار ما را به دست خارجی بسپارد. این خبط و خطا است اصولاً حتی

توهمی نباید بکنیم و نباید داشته باشیم با توجه به توضیحاتی که عرض کردم، لایحه ایست که دولت

تقدیم کرده به مجلس، همان طور که مأمورین سیاسی از یک مصونیتی استفاده می کردند، در این لایحه

پیشنهاد شده که مأمورین نظامی هم که در خدمت دولت هستند و بنا به اراده دولت از آنها دعوت

می شود و یا به خدمتشان خاتمه داده می شود، از این مصونیت استفاده کنند (یک نفر از نمایندگان

محدود است) (صادق احمدی محدود به چیست؟) جناب آقای معاون وزارت خارجه کاملاً متن و

مکاتباتی را هم که مبادله شده بود، قرائت فرمودند. آن دسته از همکاران محترم خودم که در جلسات

متعدد در حزب ایران نوین با حضورشان این لایحه مطرح شده و موافق و مخالف آن صحبت کردند،

البته مخالف که نداشتیم ولی عده ای از همکاران بودند که توضیحی داشتند و توضیح کافی در حزب

داده شد. اطمینان داریم که به این لایحه رأی مثبت خواهید داد و با رأی مثبتی که اکثریت به این لایحه

خواهیم داد، دولت را در خدمات ملی و اجتماعی خودش تأیید خواهیم کرد و اطمینان داریم که این

دولت خدمتگزار به هیچ وجه راه نا صواب نخواهد رفت. (احسنت)

نایب رئیس پیشنهادی از عده ای از آقایان نمایندگان رسیده است، قرائت می شود

(به شرح زیر خوانده شد )

پیشنهاد می نماید، به علت طول بحث، جلسه تعطیل و باقی مذاکرات به روز پنجشنبه موکول شود

مصطفوی نیری طباطبائی جاوید دکتر بقائی یزدی حبیبی رامبد پاینده رجائی و چند

امضای دیگر.

خواجه نوری بنده مخالف این پیشنهاد هستم.

مهندس صائبی مخالفیم.

پاینده بنده موافق پیشنهاد هستم.

نایب رئیس آقای خواجه نوری مخالفید؟ بفرمایید.

خواجه نوری بنده گمان می کنم با توضیحاتی که جناب آقای معاون وزارت خارجه دادند و

تاریخچه این مطلب را بیان کردند و مجلس شورای ملی را روشن کردند، اهم مذاکرات انجام پذیرفته،

ما هم آماده هستیم اگر آقایان و دوستان ما ایرادی داشته باشند و توضیحاتی بازدارند، بفرمایند. با

حوصله و شکیبائی گوش خواهیم کرد، باز هم سؤالی داشته باشند جواب آنرا تقدیمشان خواهیم کرد

لیکن روز پنجشنبه مطابق آئین نامه تشکیل جلسه امکان پذیر نیست، چون انتخاب هیئت رئیسه است

(صفی پور امروز عصر جلسه تشکیل بشود) امروز عصر جشن مهرگان است، ما حالا هم فرصت

داریم مشورت می کنیم و بحثمان را ادامه می دهیم، هر وقت خود مجلس تشخیص داد کفایت مذاکرات

رأی می گیریم. استدعا دارم که (صفی پور مشورت با شکنجه است. اجازه بدهید ناهار بخوریم،

برگردیم) رشته کلام بریده می شود بعد اگر فرمایشی دارید بفرمایید ما گوش می کنیم جواب می دهیم و

با فرصت کافی در اختیارتان هستیم و مجلس را تعطیل نفرمائید استدعا می کنم.

نایب رئیس متأسفانه این موجود سیاری که اسمش زمان است در دست ما نیست. گاهی دو بعد

از ظهر در حالی که همه قیافه ها از گرسنگی ناراحت است و رنج می برند، اینجا نشسته اند (نمایندگان

چنین چیزی نیست) بنده حق دارم مطابق آئین نامه پنج دقیقه اینجا مزاحم بشوند استدعا می کنم از

ص: 643

مقام محترم ریاست اگر یک یا دو دقیقه بنده دچار پرگوئی شدم لطفا عنایت بفرمایند.

نایب رئیس چون خود جنابعالی به نظامنامه خیلی عقیده دارید و غالبا تخلف از نظامنامه را

تذکر می دهید از آن نظر عرض کردم.

پاینده متشکرم. گفتم یک عرب، عرب با عین رفت در خانه خلل ابن احمد و شترش را بست

دم در، رفت توی خانه. من ناچارم این جمله را با عربی بخوانم گفت: علمین النحو و الفقه و الحساب و

ناقنی علی الباب. خلیل ابن احمد یکی از علماء زمان خودش بود. آقایان این عرب بیابان گرد آمد

آنجا گفت من می خواهم نحو و فقه و حساب یاد بگیرم، شترم هم دم در است عرض کنم به حضورتان

یک قوانینی گفته شده است اما همه این مذاکرات در شأن مجلس است. ما درباره خلوص نیست و این

انقلاب اصیل هیچکدام تردیدی نداریم این مباحث هم نبایستی کسانی را آزرده خاطر کند یادم هست

جفرسن گفته است من به آنچه که می گویند مخالفم ولی اینقدر انصاف دارم که هر چه می خواهند

بگویند حرفشان را بزنند. به نظر بنده این مبداء یک بحث پارلمانی باید باشد والا خشم و ناراحتی که

احیانا خود بنده هم مصون نیستم یا مصون هستم، نباید باشد. یک جریانی هست یک تصویب نامه

ایست و یک معافیت هائی است که بنده باید عرض کنم که آن مصونیت های محدود، محدود به امور

مالی است و در امور جزائی نامحدود است بعلاوه راجع به آن مطالب در ماده 2 هست، اینها را در

بحث مواد عرض می کنم بنده تعصبی ندارم آقای معاون وزارت امور خارجه بنده شاگرد شما هستم

(معاون وزارت امور خارجه استاد من هستید) این مصونیتهای الآن جاری است الان هست الان

عمل می شود یک عده از دوستان آمدند گفته اند که این بحث را برای فردا بگذاریم یا پس فردا و حق

این است. واقعا نمی دانم این را در کلمه چه جور تعبیر بکنیم. در تنگنا گذاشتن چه اثری دارد. بنده

نمی دانم که آقا الآن بنشینند و نروید، بنده هم بدون اجازه آقایان نمی روم و خوشبختانه یک غیبت هم

در دفتر مجلس به نام بنده ثبت نشده است اما درباره لایحه که نمی دانم چه جور رأی خواهم داد ولی

قدر مسلم این است که این مقداری رأی گرفته می شود. آقای رئیس الوزراء هم اینجا تشریف آورده اند

و بعد از مدتی زیارتشان کردیم و به هر حال مخالف و موافق بحث گرم و شیرینی را شروع کردند که

همه از حرارت و از گرمی و علاقه و وطن پرستی است منتهی هر کسی از یک طرف گفتند در سر

گذرگاه یک سپری گذاشته بودند، یک روی آن را سرخ کرده بودند، روی دیگر را سفید. یکی از این

طرف می رفت سرخ می دید و یکی از آن طرف می رفت سفید می دید. اینها با هم بحث کرده بودند یکی

از چشم بالا می بیند، مصلحت و یکی از چشم دیگر می بیند، نامصلحت و این مصلحت و نامصلحت را

نمی دانم چگونه، عرض کنم، بنده نظریم نه ضرورتی دارد که ما بگوئیم بماند برای جلسه بعد و دوستان

اکثریت بنده که به فرد فردشان احترام می گذارم بگویند در همین جلسه باید تمام شود این افتخار بنده

است که افتخار زندگی بنده است در مدتی که اینجا بودم به قدری مردان نخبه در این مجلس شناخته ام

که اگر دنبال مردمان نخبه در سراسر دنیا می گشتم این اندازه نخبه را پیدا نمی کردم. از بخت خودم

ممنونم که در ظرف بیست و دو سال که پشت در این مجلس ماندم و آقای خسروانی که آن وقت بچه

دبستانی بودند و حالای مردی شده اند و مقام وزارت را دارند نمی دانم راجع به مسئله فوریت آیا به

نظر شما نظر محترم هیئت دولت نظر هیئت محترم اکثریت است که الان شتر در خانه است و فوری

یک رأی تصویب شده بدهید. بنده به هر حال یک رأی دارم آن هم در موقع رأی دادن به صورتی

ص: 644

خواهم داد، استدعا می کنیم حسن نیتی را که همه داریم از این حس نیت استفاده کنیم و واقعا به ندای

قلبتان جواب بدهید. آیا سزاوار است درباره موضعی که به هر حال یکی از لوایح عادی نیست که

بگوئیم دویست و هفتاد و سه ریال مابه التفاوت قیمت پول تراکتور فلان آقا در شرکت روستائی فلان

را ببخشیم. با این عجله چرا باید بگذرد خوب یک جلسه دیگری می نشینیم بنده هم رأی می دهم همه

هم قطعا به این مطلب رأی می دهند به خصوص توجه جناب آقای نخست وزیر را جلب می کنم

طبیعت انسان جوری است که وقتی مطلبی را فهمید و درک کرد، می ایستد و گوش می دهد و با تمام

شجاعت پشت سرش است. قربانتم. ما متأسفانه پیاده هستیم و متأسفانه با مرهمت بعضی ها در کوچه

راه می رویم، عرض کردم، بحثی که شده است نمی خواهم از سر بگیرم ممکن است با بسیاری از آنچه

دوست بسیار عزیزم آقای زهتاب فرد فرمودند، موافق نباشم ولی نمی توانم ایشان را تمجید نکنم به هر

حال باید گفت اینجا جای بحث است همان طور که هیئت محترم دولت با سرافرازی و شجاعت کامل

تمام مطالب خودشان را می آورند، مطرح می کنند شطرنج یک طرفه در دنیا وجود ندارد و یا لااقل آدم

را دیوانه خواهد کرد که آدم بنشیند و هی مهره بریزد بنابراین بنده استدعا می کنم موافقت بفرمایند بنده

که استطاعت خوردن گرسنگی بیشتر از این ندارم چون در او عمر به حد کافی گرسنگی خورده ام

ماندن یکی دو ساعت در سرنوشت این لایحه در مجلسی که همه نسبت به دولت انقلاب لبریز و

مالامال از خلوص هستند هیچ تأثیری نخواهد داشت. این عرایض بنده است به نظر می رسد که

اینطور بهتر است.

نایب رئیس توجه بفرمایید این پیشنهاد را به رأی مجلس می گذاریم خانم ها و آقایانی که

موافقند (خواجه نوری روز پنجشنبه نمی شود انتخابات هیئت رئیسه است) پیشنهاد مجددا قرائت

می شود.

پیشنهاد می نماید به علت طول بحث جلسه تعطیل و باقی مذاکرات به روز پنجشنبه موکول شود

مصطفوی نیری طباطبائی جاوید دکتر بقائی یزدی حسینی رامبد پاینده رجائی و چند

امضاء دیگر.

نایب رئیس به این پیشنهاد رأی می گیریم خانمها و آقایانی که موافقند قیام فرمایند (عده کمی

برخاستند) تصویب نشد.

پیشنهاد دیگری رسیده است خوانده می شود.

(به شرح زیر خوانده شد)

«ریاست محترم مجلس شورای ملی چون بحث کافی در موضوع لایحه شده است اینجانب

پیشنهاد کفایت مذاکرات می دهد محسن خواجه نوری»

نایب رئیس آقای سرتیپ پور مخالف این پیشنهاد هستید؟ بفرمایید.

سرتیپ پور بنده به اندازه یک نفر و یک رأی باید در این کار مداخله داشته با شم و این یک

رأی را هم موقعی می توانم بدهم که بفهمم چه شده، بنده ایراد کردم که این لایحه مخالف با قانون

اساسی است. آمدند، گفتند نیست من دلیل گفتم و گفتم به چه دلیل مخالف قانون اساسی است ولی

ایشان که فرمودند نیست، دلیل نیاوردند. قسمت دوم صحبت این بود که این لایحه را بدهیم به

کمیسیون جنگ و کمیسیون دادگستری از نظر اینکه یک لایحه صددرصد داخلی است، مخالفت شد

ص: 645

پس معلوم شد صد در صد خارجی است اگر خارجی است یک فوریتی نمی تواند باشد چون این اصل

است. رأی دادن ما هم در اصل تغییری نمی دهد اما یک کاری بکنید که ما فردا در فشار قرار نگیریم.

آقایان قضاوت نسبت به دولت است، قضاوت با ملت است، قضاوت با نمایندگان است، حساب بکنید

ابراز قدرت ننمائید قدرت نمایاندن کار بزرگی نیست اکثریت می تواند ستمگر باشد ولی اگر تثبیت کرد

ستم خودش را دچار ستم می شود. اصول برای این ملت لازم است یا نه؟ ستم را خودش دچار ستم

می شود. اصول برای این ملت لازم است یا نه؟ اگر هست احترام بگذارید اگر نیست خیلی خوب آنچه

که بشود به تصویب شما خواهد شد خدا بداند ( ملت ایران بداند که ما گناهی نداریم (احسنت)

نایب رئیس آقای خواجه نوری.

خواجه نوری جناب آقای سرتیپ پور، مطالبی فرمودید که باعلم به احساسات پاک جنابعالی و

شخصیت جنابعالی مرا ناراحت کرد از این جهت که انتظار نداشتم چنین شکایتی را جنابعالی بفرمایید

(سرتیپ پور چرا؟) چرایش را توضیح می دهم چرایش برای این است که آن چه که سؤال شد آنچه

را که توضیح خواسته شد به عرض مجلس شورای ملی رسید و آنچه ما مجددا بگوئیم و بشنویم و

تکرار کنیم ، تکرار مکررات خواهد بود و. بنده نسبت به حسن نیت جنابعالی و سایر آقایان که مطالبی

را بیان فرمودند هیچ نوع تردیدی ندارم ارادات واقعی دارم تعارف هم نمی کنم ولیکن چون فرمودید اگر

ما تصمیمی بگیریم، شریک گناه شده ایم برای اینکه عرض بکنم ناراحتی وجدان ندارم به جنابعالی

عرض می کنم این مملکت با قراردادهائی که دارد با وضعی که الان از لحاظ بین المللی و به خصوص

در خاورمیانه پیدا کرده یک مملکتی است که از هر جهت از لحاظ سیاسی مستقل و حاکم بر مقدرات

خودش است و اگر قرار باشد برای اینکه ما به طرز استفاده از چند اسلحه احتیاج داشته باشیم چند نفر

معلم در ارتش خود به کار بگماریم و شرط به کار گماردن آنها این باشد که اینها از مصونیتها استفاده

بکنند این مطلب نمی تواند موجب باشد که خللی به استقلال و تمامیت مملکت وارد سازد (صحیح

است) بنده مجبورم که به فرمایشات ایشان جواب بدهم متأسفانه ایشان خارج از مطلب مطالبی

فرمودند بنده هم ناچارم برای التیام درد خودم مطالبی را خدمت ایشان عرض بکنم. اجازه بفرمایید

جناب آقای سرتیپ پور، امروز افرادی هستند به عنوان معلم و مستشار، اینها اختیاری در ارتش ما

ندارند و پاره ای می ترسند که مبادا اینها از اختیارات خودشان استفاده بکنند گروهبانی است می آید

طرز استفاده از بازوکا را یاد می دهد. خلبانی است می آید طرز استفاده از طیاره جت را یاد می دهد

افسری که از لحاظ تاکتیکی استفاده از سلاحهای نو را یاد می دهد و اثرات استفاده از این سلاحهای نو

را از لحاظ تاکتیکی در ستاد ما بیان می کنند، اینها همه معلم و مستشار هستند اینها قدرت فرماندهی

ندارند جناب آقای سرهنگ حسینی که افسر هستند متوجه هستند که بنده چه می گویم افسری قدرت

فرماندهی دارد که در ستاد سمت داشته باشد یا در رأس واحدها و اما اگر اشخاصی بیاید برای این

افسرها و برای این فرماندهان واحد معلم باشند، اطلاعات فرماندهی به آنها بدهند آنها اختیارات

فرماندهی ندارند که این ناراحتی خیال برای آقایان فراهم شده است و این لایحه مفصلاً مطالعه شده

است الان هم در حضور آقایان بحث شد و بنده هم چون دیدم آقایان خسته هستند و دلیل ندارد کار

به اطاله بکشد، این راه را پیشنهاد کردم باز هم مجلس شورای ملی مختار است (عده ای از نمایندگان

رأی، رأی).

ص: 646

پاینده بنده مخالفم.

نایب رئیس در پیشنهاد کفایت مذاکرات یک مخالف و یک موافق صحبت کردند رأی می گیریم

به پیشنهاد کفایت مذاکرات خانمها و آقایانی که موافقید خواهش می کنم قیام فرمایند (اکثرا برخاستند)

تصویب شد حالا رأی می گیریم به ورود در شور ماده واحده، خانمها و آقایانی که موافقند خواهش

می کنم قیام فرمایند (اکثرا برخاستند) تصویب شد. ماده واحده مطرح است آقای طباطبائی فرمایشی

داشتید.

طباطبائی بنده عرضی ندارم.

نایب رئیس آقای پاینده.

پاینده بنده عملاً رأی خودم را که یک رأی از 188 رأی است در موقع خودش خواهم داد در

این جا یک مقداری کلمات محدود و نامحدود و صلاحیت گفته شد که بنده خواستم توضیحی عرض

بکنم و می خواهم جناب آقای معاون وزارت امور خارجه توضیحی بدهند چون اینجانب مطلب

برخلاف آن چیزی که دوست عزیز بنده فرمودند هنوز خیلی مبهم است البته بنده شاید یک قدری کند

فهم، با شم انشاءاللّه کسانی که فهمشان تیزتر است مطلب را فهمیده اند با این تذکرات انشاءاللّه کمک

می فرمایند که بنده هم با این فهم کندم، مطلب را بفهمم. جناب آقای معاون محترم وزارت امور خارجه

درباره مصونیت ها فرمودند، مصونیت محدود است. مصونیت در امور مدتی محدود است و در امور

جزائی نامحدود است این مطلب خاتمه نمی یابد اما یک مطلب است که استدعا می کنم توجه بفرمایند

چون قدر مسلم این است که من مدتی طلبه بودم و به آنچه می گویم تعصبی ندارم. وقتی در محضر

استادمان در موضوعی مباحثه می کردم از این مباحثه حظ می بردم و گاهی خشونت هم می کرد بعد پا

می شدیم او استاد بود و من شاگرد. گفتند یک قاچاقچی باروت را در زمان قدیم پیدا کردند البته در

زمان قدیم، چون حالا کسی باروت را قاچاق نمی کند. گفتند اینها چیست گفت قربانت گردم سیاه دانه

است گفتند سیاه دانه با باروت تفاوت دارد. این آقا یک ریش خیلی بلندی است هنوز تیغ ناست نیامده

بود. سنگی زیر ریش او گذاشتند و مقداری از این سیاه دانه ها را گذاشتند رویش او کوبیدند. پف کرده

و تمام ریش صورت او را سوزانید، اگر با این قلوبی که اینجاست کار دارید یک قدری رعایت

بفرمایید، با 188 دلی که می طپد آیا دیگر کاری ندارید دیگر لایحه ای مطرح نمی شود. خود آقای

نخست وزیر که مظهر تواضع و ادب هستند این مطلب را در نظر بگیرند ما اگر گرسنگی می کشیم تا

ساعت 5 اشکالی ندارد ولی به هر حال نکات مبهمی نماند. در بند (و) تعریف مأمور اداری را کرده

است به صورت جالبی از کسی پرسیدند یخ چیست گفت یخ چیزی است که یخ می کند و این آقای

دکتر متین دفتری سناتور معظم و متخصص علی الاطلاق مسافرتهای بین المللی آن را امضاء کرده اند

(مهندس صائبی اسم اشخاص را نبرید) معذرت می خواهم ننویسید، بنویسید یک آقای محترم. بنده

را با گرسنگی پشت میکروفون نگه می دارید که ما تصمیم بگیریم (یک نفر از نمایندگان پس ماه

رمضان چه می کنید؟) با شما روزه می گیریم یا مصونیت می گیریم. به ماده 31 توجه بفرمایید. این

قرارداد وین است که به سلامتی و مبارکی تصویب شد و با سرعتی که کارهای اداری دارد به دولت هم

ابلاغ شد و در گذرگاه است انشاءاللّه این مصونیت هم به مستشاران نظامی مستخدم ملت ایران داده

می شود تا اینجا ممکن است حرفی نداشته باشیم و رأی هم ممکن است بدهیم عرض کنم حضور

ص: 647

مبارکتان بنده متن همان ماده 37 را که قرائت فرمودند، می خوانم. البته این بلاشبهه مصونیت نامحدود

است و هر فرمی را که رأی دادیم همان است چون بنده وقتی به لایحه ای رأی می دهیم با شجاعت

پشت آن می ایستم و خوشبختانه بقدر کافی هم شهامت اخلاقی هم دارم که تحمل کنم و بگویم که من

این رأی را دادم وقتی من در مجلس که خیلی از حالات سخاوتمندتر هم بود متحصن بودم از دولتی

که کوچه و بازار هم در دستش بود و پشت این پنجره ها فریاد فروش پوست و روده و کله متحصنین

بلند بود. به هر حال از رو نرفتیم و ایستادیم و به حمداللّه حالا روزی را می بینم که می توانیم بیائیم در

خدمت شما حرفهایمان را بزنیم و شما هم نشنوید و بیائید و بگوئید نخیر آقا اینطور نیست، استدعا

می کنم آقای نایب رئیس این چند دقیقه را جزو صحبت من حساب نکنند چون آقای وزیر مشاور با

آقای نخست وزیر صحبت می کنند و ایشان توجه ندارند (نخست وزیر من توجه دارم بفرمایید)

کارمندان اداری یعنی همانهائی که کار اداری می کنند این به معلومات من اضافه شد. استدعا می کنم

آقایان توجه بفرمایند چون بنده اطمینان دارم و بسیار مطالبی است که باید گفته شود و بسیاری از

مسائل باید برای فهم مردم گفته شود چون آنها اهل این آب و خاکند و منهم وکیل این آب و خاک

هستم اگر 188 وکیل هست یک نخست وزیر بیشتر نیست این آقای کارمند اداری و فنی را استدعا

می کنم توجه بفرمایید و بنده را هم ببخشید، این بسیار خوب تا اینجا عرضی ندارم من خودم عرض

کنم باید بگویم من صراحت مگر نباید خودم رأی بدهم. کسانی می گویند مصلحت نیست، کسانی

می گویند مصلحت است به فرض اینکه خودم نتوانم تشخیص بدهم تسلیم نظر آنها می توان باشم.

جناب آقای خواجه نوری من شما را مرد شریفی می دانم یعنی همه مرد شریفند شما را بالاخص. اما

شما وقتی اعتراض را شروع می کنید بنده که تنم می لرزد (دکتر عدل طباطبائی آقای پاینده شما

همه اش مشغول خطاب به اشخاص هستید) کارمندان اداری و فنی مأموریت و همچنین بستگان آنها

که اهل خانه آنها هستند به شرط آنکه تبعه کشور پذیرنده یا مقیم دائم آن کشور نباشند از این مزایائی

که در این مواد است استفاده می کنند اینجا مطابق این ماده ضمیمه کارمند فنی را که مطابق مصلحت

ممکن است بنده هم رأی بدهم ولی اجازه بدهید من پیشنهاد بکنم دیگر اهل خانه اش چیست استدعا

می کنم پیشنهادم را بپذیرند که این مصونیت و معافیت که خاص این آقاست شامل اهل خانه اش نباشد،

این لحظه را هم جزو وقت بنده حساب نکنید. (در این هنگام آقای نخست وزیر با آقای وزیر

مشاور صحبت می کردند.)

نایب رئیس لحظات زیادی را حساب نکردیم آقای پاینده.

پاینده معذرت می خواهم. ببخشید بنده به شما ارادت دارم بنده منتظرم آقای وزیر مشاور

صحبتشان تمام شود و توجه بفرمایند. این مصونیت را شما یک تعبیری ازش فرمودید، این کلمه

صحیح است؟ این کلمات درست است؟ گنه گنه را من خودم در بچگی خورده ام، خیلی تلخ است آن

وقت هنوز قرص نبود که رویش را شیرین کرده باشند. اگر بعضی مطالب تلخ است گاهی اوقات آدم

روی مصالح و مصلحت می رود. این آقای وزیر جنگ که مورد احترام همه ما هستند در دستگاهی

خدمت می کنند یک روز یک عده جوان را می آورند به سربازی و روز دیگر آنها را می خواهند به خط

آتش می گوییم بروند (قراچورلو نمی گویند، خودشان می روند) به هر حال ما نمی گوییم آقای وزیر

جنگ چرا آنها را یک روزی می آورید و یک روز معینی هم فرمان می دهید بروند جنگ هر که هم

ص: 648

نرفت می گذراندش کنار دیوار و خیلی چیزهای دیگر. به هر حال این نوع زندگی مدنی و سیاسی از

این گرفتاری فراوان دارد ولی این ضرورت هم هست حالا در این قسمت هم که نوشته شده تمام اهل

خانه ممکن است خیلی زیاد بسط پیدا کند به موجب صراحت این ماده آقای دکتر یگانه مسلم دچار

اشکال می شود اگر بعضی خیالی می کنند که از این مذاکرات بوی غرض احساس می شود، اگر بوی

غرضی احساس می شود همه سکوت کنیم، این عبارت را بنده تقدیم مقام ریاست می کنم بپذیرند که

این مصونیتها و معافیت مخصوص اشخاص خارجی است خانواده آنها حق ندارند بیایند. شاید این

آقای مستشار آمد اینجا و خواست به رسم اینجا چهار زن بگیرد من شرمم می آید بگویم صیغه هم

چهل تا می تواند بگیرد (خواجه نوری اگر تبعه آمریکا باشد نمی تواند) اجازه بدهید قربان شاید بیست

تا صیغه از آنجا بیاورد (نخست وزیر بنده توضیح عرض می کنم) اجازه بدهیم قربانت بروم چون

تصریح می فرمایید تصریح شما در اینجا به عنوان رئیس دولت، قانون و استناد قانونی به وجود

می آورد خیلی معذرت می خواهم از آقایان چون این بند (و) می گوید این آقایان مأمورین اداری و

نظامیان و اهل خانه شان، اهل خانه هم حدی ندارد (مهندس صائبی بستگان مشمول نیست)

بستگان هم حدی ندارد. از این مصونیت استفاده می کنند. اگر بنده اشتباه می کنم از بنده رفع اشتباه

بفرمایید خیلی خیلی معذرت می خواهم دیگر عرضی ندارم.

نایب رئیس پیشنهادی رسیده از آقای رامبد قرائت می شود.

(به شرح زیر قرائت می شود)

«پیشنهاد می نماید، لایحه معافیت مستشاران به شرح زیر اصلاح شود.

به دولت اجازه داده می شود طبق تصویب نامه هیئت دولت هر یک از مستشاران نظامی دولت

آمریکا را که در استخدام و خدمت ارتش ایران هستند برای مدت یکسال از هر یک از مواد 29

الی35 قرارداد وین بهره مند سازد.

رامبد

نایب رئیس آقای رامبد بفرمایید.

رامبد در فرمایش بعضی از سروران محترم حداقل این سوء تفاهم برای من پیش آمد که ضمن

اسم بردن از پادشاه بزرگ ما هر مطلبی را که می خواهند عنوان بکنند به یک ترتیب می زنند به

صحرای کربلا. بنده خودم نصف کتاب شاهنشاه را کلمه به کلمه در ظرف هفت ساعت خواندم عینا

جمله به جمله خواندم ولی به هیچ ایرانی فکر نمی کنم این حق داده شده باشد که مسئولیت وظیفه و

خدمتی را که قبول کرده به هیچ عنوانی در تحت عنوان اسم بردن شاهنشاه بزرگ بخواهد خود را از

مسئولیت مبرا کند این مجلس و دولت ما همه برای خدمت در اینجا جمع آمده ایم صحبت می کنیم

نسبت به شاهنشاه خادمیم اگر خیانت کردیم این ما هستیم که خیانت کردیم و هیچ ربطی به شخص

شاهنشاه ندارد شاهنشاه جز صلاح ملت و ایران هیچ چیزی نمی خواهد (صحیح است) ما می رویم،

دولت می رود و اشخاص و مجریان و خدمتگزاران می روند ولی شاهنشاه ثابت هستند (صحیح است

احسنت) برگردم سر مطلب در این دو سه ساعت که درباره این لایحه صحبت می کردند یک عده

معتقدین و محترمین نسبت به دولت و عمل دولت و لایحه دولت و یک عده مخالفین یا حداقل منتقدیم

و ایراد گیرندگانی به این لایحه اگر توجه به این لایحه درست می شد می پذیرفتیم که شاید از جهاتی

ص: 649

واقعا دولت احتیاج به این لایحه دارد. مثلاً یکی از دوستان من به من می گفت فلان ژنرال آمریکائی که

میهن پرستیش را در دنیا به ثبوت رسانده شما می خواهید از یک امتیازی که به آشپز سفارتخانه

می دهید به او ندهید دیدم این حرف قابل رد نیست دیگری به من گفت فلان شاگرد راننده ای که به اسم

عضو فنی آورده اند شما می خواهید تمام مصونیتهائی که لازم نیست به او بدهید خدای نکرده فلان

پرونده را که مقامات در اخیار مأموری گذاشته اند برای مطالعه با این مصونیتی که دولت ایران می دهد

اصطلاحش را شاید آقای خواجه نوری به فرنگی بگویند کوریه دیپلماتیک به او مصونیت می دهید

هیچ به مکاتباتش هم همینطور، آمدیم پرونده را، اسناد سیاسی را گذاشت توی یک پاکت و به یک

مقصدی فرستاد. دولت ایران حق بازجوئی نداشته باشد؟ دیدم این صحیح است، و دیدم از این طرف

این منقد هم درست می گوید بنده یک پیشنهادی کردم که هم نظر اکثریت محترم که دولت عزیز را تائید

فرمودند یکبار دیگر اعتماد و اعتقادشان را به دولت تکمیل کنند، این حق را به دولت بدهد منتقدین

اینجا ایراد دارند و خدای نکرده فکر نمی کنند کار خبطی دارید انجام می دهید دیگر اینقدر وقت

سایرین را چرا می گیرید بگذارید اقلیت در اشتباه خودشان باقی بمانند از آن گذشته تصدیق می فرمایید

هر حقی را که به یکی دادید اگر بخواهید سلب بکنید یکی احساس سردی به وجود می آید به همین

جهت مدت (یک سالی) را اینجا گذاشتیم معلوم نیست سال آینده به همین موقعیت و کیفیت مورد

احتیاج دولت باشد اجازه بفرمایید همین یک سال باشد اگر لازم داشت تمدید می کند و اگر لازم

دانست تجدید کند و یا اگر لازم ندانست دیگر تعبیر اینکه تا دیروز این حق را داشتند سلب می کند.

برای دولت مشکلی به وجود نمی آورد از آن گذشته این معافیت ها و مصونیت ها نمی دانم ناطق محترم

چطور شد که نخواندند که این قسم از ماده از 29 تا 35 انواع و اقسام معافیت دارد و ممکن است خود

دولت در این مورد میل نداشته باشند که همان امتیازی را که به فلان متخصص اتمی و فلان ژنرال داده

می شود به شاگرد راننده هم داده شود پس همه اینها موکول به این می شود که دولت چه تشخیص

می دهد به چه کسی می دهد و به چه میزانی که لازم دارد، می دهد و به این ترتیب دیگر اگر به این

پیشنهاد رأی دادند یکبار دیگر نسبت به دولت اظهار اعتماد کرده اند اگر خدای نکرده رأی ندادند دلیل

این است که به این دولتمان اعتماد نداریم (عده ای از نمایندگان رأی می دهیم) (قراچورلو هیچ

همچو چیزی نیست رأی نمی دهیم).

نایب رئیس نسبت به این پیشنهاد نظری نیست؟ آقای نخست وزیر.

نخست وزیر بنده لازم بود توضیحی عرض کرده باشم. نامه ای را که وزارت امور خارجه به

سفارت آمریکا در تاریخ مهر ماه یک سال گذشته نوشته است و آن مأخذ کار ما در آینده خواهد بود

(یکی از نمایندگان زمان دولت جنابعالی بود؟) بنده که شش ماه است هستم، در مهر ماه بنده نبودم.

این نامه اینطور حکایت می کند که رئیس و اعضاء هیئتهای مستشاران نظامی در ایران از مصونیتها و

مزایائی که برای کارمندان اداری و حتی موضوع بند فلان الی آخر استفاده می کند به این جهت این

عملی است که خیلی ارتباط پیدا می کند شما وقتی در نامه تان اشاره به کنوانسیون وین می کنید پس

توافق شده است. پس این موضوع وارده خدمه و سکنه و غیره و فلان به هیچ وجه من الوجوه نمی شود

که در آن ماده قرار داد وین نوشته شده است ممکن است آن را تسری داد ولی نامه یی را که وزارت

خارجه به سفارت آمریکا نوشته است فقط نسبت به رئیس و اعضاء هیئتهای نمایندگی است مطلبی را

ص: 650

که جناب آقای پاینده فرمودند مقامات آمریکائی رسما و صریحا اعلام داشته اند که در صورت شمول

قرار داد وین به مستشاران آمریکائی از لحاظ حقوق مدنی در صورتی که حقی از یکی از افراد ایرانی

تضییع گردد کماکان در محاکم ایرانی قابل تعقیب خواهد بود. در زندگی روزمره به هیچ وجه من الوجوه

این مصونیت موجود نیست. یک کسی از کسی طلب دارد حق کسی را تضییع می کند اگر در حال

خدمت و وظایف اداری و نظامی قابل تعقیب است در مسائل جزائی هم آنها به مجازات می رسند

منتهی چون در یک عملی شرکت می کند که احتمالاً ممکن است وقوع حوادثی را پیش آورد و طبق

قوانین و محاکم و معاهده (صادق احمدی توضیح بفرمایید که با گروهبان آمریکائی که پریروز سه

نفر را کشت چه می شود، این تصادفات اتومبیل چطور می شود؟) قرارداد و موافقتنامه دو جنبه دارد دو

طرف دارد تا حدی مورد موافقت قرار می گیرد که این پاره نشود اگر نیازی نباشد که این موافقت نامه

به وجود نمی آید همان طور که اشاره شد ما امروز وسائلی داریم که دستگاههای رادار در سراسر

مملکت موجود است. جهتهای خارج از سرعت صورت داریم عرض کنم احتیاجات و نیازمندیهای

بسیار زیادی داریم و اینها در تمام کشورها آزادی باید گفته بشود که در حقیقت این ترقیات

شگفت انگیز صنعت نظامی متعلق به ملت آمریکا است و تعهداتی را که با این دولت و دولتهای دیگر با

موافقتنامه هایی به وجود آمده و اگر فرض بفرمایید کشور فرانسه این وسائل نظامی را به ایران داده

بود، این قرارداد و این موافقتنامه با دولت فرانسه بسته می شد حدود این هم در مذاکرات و مبانی کار

باید منطقی باشد با توافق دو طرف وقتی به یک جائی برسد که قرار باشد پاره بشود این دیگر قرارداد

نیست (صادق احمدی اگر یک گروهبان مرتکب جرمی شد چه می شود؟) چون این را اشاره فرمودید

عرض می کنم افسران نظامی آمریکا که در ارتش خدمت می کنند به عنوان هیئت نظامی تلقی می شود

امکان دارد که یک متخصص الکترونیک یا رادار ممکن است سیویل باشد این دیگر نظامی نیست در

این خدمت. موضوع افسر و نظامی و غیر نظامی نیست آن عده که مورد استفاده ارتش است و دولت

موافقت می کند در انجام خدمت شامل این مقررات می شود حالا این ممکن است کلنل ارتش آمریکا

باشد، ممکن است یک متخصص طیاره جت و رادار باشد که این متخصص نظیرش هم در دستگاههای

نظامی آمریکا افراد سیویل خیلی زیاد هستند در ارتش ما خدمت می کنند. منظور غرضم کارمندان فنی

هستند یعنی تکنیسین یعنی کارشناس این موارد را اگر توجه بفرمایید یک قدری روشنتر خواهد شد.

نایب رئیس نسبت به پیشنهاد آقای رامبد مخالفی نیست؟ آقای خواجه نوری.

خواجه نوری بنده خواستم توضیح بدهم علت اینکه جناب آقای رامبد این پیشنهاد را فرمودند

باز روی حسن نیت و روی مطالبی است که دوستان عزیز فرمودند بنده فقط یک نکته را می خواهم

خدمتتان عرض کنم که این افراد در خدمت دولت ایران هستند و هر وقت دولت ایران از اینها تخطی

مشاهده بکند می تواند آنها را از خدمت خارج بکند و حتی از مرز هم خارج بکند. بنابراین هیچ

موردی ندارد که یک شرطی برای مدت یک دو دو سال معین باشد. این تا آن مدتی است که مورد

استفاده دولت ایران هستند و در خدمت ما هستند، از این مصونیت استفاده می کنند آن آنی که وزیر

جنگ حدس زد که آن آدم مقررات را رعایت نکرد آنا به خدمت او خاتمه می دهد و از مرز هم او را

خارج می کند (رامبد یک سالش را حذف بفرمایید موافقت می کنم) منظور حاصل است، تحصیل

حاصل است قربان.

ص: 651

نایب رئیس آقای فخر طباطبائی موافقید، بفرمایید.

فخر طباطبائی با پیشنهاد آقای رامبد موافقم. عرض کنم حسن مذاکره و مشاوره این است که

وقتی درباره یک مسأله ای صحبت بشود و اطراف و جوانب قضایا بیشتر روشن می شود. بنده از

مجموع مذاکراتی که شد و توضیحاتی که جناب آقای نخست وزیر حالا دادند، روشن شدم به اینکه

منظور دولت از تقدیم این لایحه این نیست که تمام اشخاص غیر ذی صلاحی که مربوط به کادر

مستشاری باشند از این معافیت استفاده کنند و بنده این را احراز کردم که منظور این است که اشخاصی

که ذی صلاح هستند، متخصص فنی هستند، مشاور نظامی صاحب منصب هستند، استفاده کنند و این

لایحه به این کیفیت جناب آقای نخست وزیر پس از اینکه به صورت قانون درآمد، وافی به مطلب

نیست و محتاج به این می شود که باز بیائیم روی تذکراتی که در مجلس داده و روی توضیحاتی که

آقای نخست وزیر روی گزارشی که دولت مبادله کرده صحبت بکنند و استنتاج بکنند. بنابراین با این

پیشنهاد اگر موافقت بکنند مطلب این لایحه را خلاصه کرده هم نظر دولت تأمین است، هم نظر مجلس

تأمین است. عرض کنم حضورتان ما هیچوقت برخلاف واقعیات فکر نمی کنیم و مصلحت امور را

همیشه در نظر می گیریم النهایه تا حدی که این مصلحت امور، تالی فاسدی پیدا نکند. این است که بنده

آن عرضی را که کردم که اگر در کمیسیون دادگستری هم مطالعه می شد خدا شاهد است که این بحث ها

و مذاکرات در مجلس نمی شد برای اینکه در آنجا فرمه می شد و اصلاحاتی به عمل می آمد و یک ماده

کاملی می شد که تمام جهات کار و هم نظر دولت تأمین شده باشد البته به همان دلیل که یک

سیاستمدار خارجی حق دارد از مصونیت استفاده می کند، یک مستشار عالی رتبه ای هم که مورد

استفاده ما است ما این مصونیت و معافیت را بهش اعطاء می کردیم ولی این لایحه به این صورت که

درآمد گاهی اوقات در امور عجله ای که می شود باعث زحمت می شود این است که بنده این پیشنهاد

جناب آقای رامبد را یک پیشنهاد بینابین می دانم و خالی از تعصب هم عرض می کنم و فکر می کنم اگر

آقایان موافقت بکنند اظهار رأی بکنند من فکر می کنم این مسئله حل شده هم نظر دولت تأمین است

هم نظر آقایان تأمین می شود.

نایب رئیس آقای نخست وزیر.

نخست وزیر بنده خواستم تمنا کنم از جناب آقای رامبد که پیشنهادشان را پس بگیرند چون

تحصیل حاصل است تمام قراردادهای آنها قید یک ساله است (رامبد ما اعتماد کامل داریم به

وزارت جنگ و حضرتعالی) استدعا می کنم که در این ماده تغییر داده نشود این هم مسلما همان نظر

جنابعالی را تأمین می کند (رامبد من استدعایم این بود وقتی مجلس را به شما رأی می دهد

جنابعالی هم قبول بفرمایید).

نایب رئیس آقای رامبد پیشنهادتان را پس گرفتید.

رامبد بنده پس می گیرم ولی این یک راهنمائی بود ایشان قبول کردند که قراردادها یک ساله

است.

نایب رئیس پس گرفتید؟

رامبد وقتی دولت خودش نمی خواهد مجبورش که نمی توانیم بکنیم.

نایب رئیس در این صورت اینطور تلقی می شود که پس گرفتید پیشنهاد دیگری است از آقای

ص: 652

دکتر مبین قرائت می شود.

(به شرح زیر خوانده شد)

ریاست محترم مجلس شورای ملی پیشنهاد می نمایم عبارت (به موجب موافقت نامه های

مربوط) به عبارت (برطبق قانون) تبدیل شود. دکتر مبین .

نخست وزیر هیچ صحیح نیست برای اینکه صحبت قانون نیست، صحبت مقاوله نامه است.

نایب رئیس آقای دکتر مبین

دکتر مبین دولت تأکید کرد و تأیید نمود که این آقایان مستشاران مستخدم دولت ایران هستند و

ما اتباع خارجی را به خصوص نظامیان خارجی را چطور بدون قانون می خواهیم مستخدم خودمان

کنیم و شما هیچوقت مجاز نخواهید بود که به موجب موافقتنامه یک مستشاری را به استخدام خودتان

درآورید و این است که بنده پیشنهاد کردم اینها که در استخدام شما هستند به موجب قانون مربوطه

باشد. بنابراین شما می بایست استناد بفرمایید به قانونی که دارید در این زمینه هیچوقت راه باز نکنید

که به موجب موافقتنامه مستشار خارجی استخدام کنید برای اینکه تالی فاسد دارد اگر شما قانونی را

بردارید و بجایش موافقتنامه بگذارید این تالی فاسد دارد و ماده 47 قرارداد وین شما الان تصویب

کردید که کشور پذیرنده در اجرای مقررات این قرارداد تبعیض بین کشورهای قائل نخواهد شد وقتی

شما نتوانستید تبعیض قائل شوید از نظر استفاده از ماده 29 تا 35 از نظر مصونیت های مندرج در 29

تا 35 شما حق ندارید تبعیض قائل شوید اگر دست دولت باز شود که به موجب قرارداد و موافقتنامه

این را تخصیص بدهد این به نظر بنده به ضرر دولت است به نظر بنده به نفع دولت است که دست

خودش را در این راه باز نکند و دولت نتواند مستشار نظامی با قرارداد استخدام کند علاوه بر این

می خواستم مطلب دیگری عرض کنم این را کاملاً توجه بفرمایید آقایان، مستشارانی که مشمول

معافیت کارمندان اداری و فنی می شوند، طبق قرارداد وین از مصونیت های مندرج در مواد 29 تا 35

باید استفاده کند در این قراردادهائی که تصویب کردیم، ماده 32 وجود ندارد بنابراین شما چطور

نسبت به ماده ای که وجود ندارد، می خواهید تصمیم بگیرد.

نایب رئیس آقای نخست وزیر.

نخست وزیر بنده فکر می کنم برای آقای دکتر مبین اشتباهی رخ داده، استخدام اصلاً وجود

ندارد موضوع استخدام اصلاً وجود ندارد موضوع استخدام نیست قرارداد نظامی است که در سال

1322 از مجلس گذشته، این فقط موضوع این است که کسانی هستند که می آیند در خدمت ارتش

طبق موافقتنامه که با موافقت آن قانون است که در سال 1322 گذشته است و به نظر بنده این استخدام

نیست. بدین جهت این مطلبی که جنابعالی می فرمایید، اصلاً وارد نیست.

دکتر مبین پس اگر اینطور است ماده واحده را چرا اصلاح نمی کنید. این صریح گفته در استخدام

دولت شاهنشاهی باشد.

نخست وزیر اجازه می دهد، فقط مصونیت است که این قانون اجازه می دهد. اگر آن قانون

اجازه ندهد، در استخدام نخواهد بود و این ماده فقط برای مصونیت است.

دکتر مبین پس جنابعالی با اصل موافقت می کنید. اما به موجب موافقتنامه مربوطه ما چنین

موافقتنامه نداریم، ما قانونی داریم راجع به استخدام سازمان مستشاران نظامی. بنابراین طریق همان

ص: 653

قانون باید استخدام بشوند. بنده پیشنهاد کردم، پیشنهادم هم خیلی صحیح است، پس هم نمی گیریم. ما

نمی توانیم به دولت اجازه دهیم که طبق موافقتنامه مستشار استخدام کند.

نایب رئیس رأی می گیریم به پیشنهاد آقای دکتر مبین.

روحانی به نظرم منافاتی ندارد برای اینکه جناب آقای نخست وزیر فرمودند این موافقتنامه به

استناد قانونی است که داریم این توضیح در صورت جلسه هم ذکر می شود (دکتر مبین چه اصراری

است که اصلاح نشود)

نایب رئیس جنابعالی قانع شدید یا رأی بگیریم؟

(دکتر مبین رأی بگیرید). بنابراین پیشنهاد یکبار دیگر خوانده می شود.

(به شرح سابق خوانده شد)

نایب رئیس به پیشنهاد آقای دکتر مبین رأی می گیریم. خانمها و آقایانی که موافقند، خواهش

می کنم قیام فرمایند (چند نفری برخاستند) تصویب نشد.

نایب رئیس پیشنهاد آقای پاینده قرائت می شود.

(به شرح زیر خوانده شد)

پیشنهاد می کنم که ذیل ماده واحده اضافه شود که این تصویب نامه و معافیتها خاص شخص آنها

خواهد بود.پاینده

نایب رئیس توضیح بفرمایید.

ابوالقاسم پاینده این کلمه ای که آقای دکتر مبین راجع به ماده 32 فرمودند می خواهم توجهتان را

جلب کنم، از نظر عمل اشکال به وجود می آورد. این قرارداد ماده 32 ندارد (یکی از نمایندگان

اشتباه چاپخانه است) تشریح مقام مسئول در صورت مجلس برای توضیح کافی است اما در اینجا

کافی نیست. ملاحظه بفرمایید در بند دو ماده 31 می گوید مأمور اداری و بستگانش، توجه بفرمایید در

اینجا می گوید مستشاران نظامی از مصونیت های بند (و) استفاده می کنند یعنی اگر فردا یک محکمه

دیوان کشور در موردی اختلاف نظر بدهد، هیچکس نمی تواند بگوید خلاف گفته، این کلمات بند 2

ماده 31 تسری پیدا می کند و این تصریح به نظرم کافی نباشد، مطلب مهم نیست، یعنی ابهام لغوی ندارد

ولی این تفسیر به نظر من ممکن است کافی نباشد. برای جلوگیری از این مشکل استدعا می کنم مطابق

پیشنهادی که شده تصریح شود (خواجه نوری مطمئن باشد تحصیل حاصل است)

نایب رئیس به پیشنهاد خودتان باقی هستید؟

پاینده اجازه بفرمایید بروم بنشینم، با استناد به فرمایش آقای نخست وزیر که این معافیت ها و

مصونیت ها، خاص خود این مستشاران نظامی است نه بستگان آنها، بنده پیشنهادم را پس گرفتم.

نایب رئیس پیشنهاد دیگری از آقای بالاخانلو قرائت می شود.

(به شرح زیر خوانده شد)

مقام معظم ریاست مجلس شورای ملی

به منظور رفع هر گونه سوء تفاهم و روشن شدن اذهان عمومی از حسن نیت نمایندگان مجلسین

در حسن روابط فیمابین کشور شاهنشاهی ایران دولت آمریکا و توجه به اینکه عده ای از اطباء حاذق

و مهندسین عالی مقام ایرانی در خدمت کشور آمریکا می باشند و خدمات آنها به مردم آمریکا کمتر از

ص: 654

اطلاعات فنی مستشاران نظامی آمریکا در ارتش شاهنشاهی نیست، پیشنهاد می نماید متقابلاً اتباع

ایرانی که در خدمت کشور آمریکا می باشند، از مقررات این قانون در کشور آمریکا استفاده نمایند.

بالاخانلو

نایب رئیس آقای بالاخانلو

بالاخانلو پیشنهاد بنده از این جهت است که چون صحبت شد از افکار عمومی و اینجا گفته شد

همان صحیح است زیرا افکار عمومی ما را به مجلس آورد و نمی شود گفت همان صحیح است زیرا

افکار عمومی ما را به مجلس آورد و نمی شود گفت افکار عمومی نمی فهمد یا توجه ندارد. افکار

عمومی بسیار خوب می فهمد و خوب هم توجه دارد و به همین دلیل یک مجلس انقلابی به اسم دوره

21 به وجود آورد که از مردم و طبقات مختلف کارگر، پیشه ور، مهندس، دکتر از تمام طبقات در این

مجلس گرد آمده که به کار و خیر مملکت بپردازند. حالا ما بیائیم بگوئیم این مصونیت را می دهیم که

فلان دولت به ما کمک کرده یا نگفتیم نکرده، همه ممنونیم جناب آقای نخست وزیر در جواب عرض

بنده فرمودند، کمک کردند ما نگفتیم نکرده (نخست وزیر خیلی مطالب دیگر هست) اگر تمام

مغلطه بازی است بفرمایید صحبت بکنید . (همهمه نمایندگان)

نایب رئیس اجازه بفرمایید ناطق صحبت بکند.

بالاخانلو ما به دولت آمریکا یک همچو امتیازی می دهیم که مستشاران نظامی یک همچو

مصونیتی داشته باشند برای اینکه رفع هرگونه سوء تفاهم بشود، پیشنهاد کردم یک چند نفر ایرانی که

در آنجا خدمت می کنند، رئیس بیمارستان هستند، مهندس هستند که در کارخانجات مهم آمریکا

مسئولیت دارند (یکی از نمایندگان اینها در دستگاههای ملی هستند) به آنها هم این امتیاز داده شود،

این نظر بنده است (خواجه نوری مستخدم دولت نیستند) اطلاعات بنده شاید کافی باشد عرض بنده

از این جهت بود. چون هیچ کدام نظر خاصی نه دولت آمریکا دارد و نه بنده دارم می خواهم عرض کنم

که اگر یک همچو امتیازی به مستشاران آنها دادیم آنها هم متقابلاً به ما بدهند که در افکار عمومی سوء

تفاهمی ایجاد نشود. (مهندس صائبی به این پیشنهاد معتقدید) البته معتقدم. بنده دیگر عرضی ندارم.

نایب رئیس آقای دکتر یگانگی مخالفید یا موافق (بنده مخالفم) بفرمایید.

دکتر یگانگی بنده برای اینکه مختصر عرض کرده باشم به استحضار می رسانم که این افرادی که

در آمریکا از ایرانیان خدمت می کنند از سه دسته خارج نیستند. یک دسته ای هستند که اینها تبعه

هستند، تبعه دولت آمریکا هستند و مشمول مقررات و قوانین خود اتباع آمریکا می باشند. یک عده

هم هستند که کارآموزند، آنهایی که در آنجا کار می کنند به عنوان متخصص در آنجا کار نمی کنند و

یک طبقه سومی هم هست که ممکن است به صورت قاچاق یا به طور غیر قانونی آنجا باشند. بنابراین

هیچ کدام مشمول این عمل متقابل نمی شوند.

نایب رئیس نظر دیگری نیست (اظهاری نشد) آقای بالاخانلو پس می گیرید؟

بالاخانلو پس گرفتم.

رامبد بنده اخطار نظامنامه ای دارم.

نایب رئیس بفرمایید.

رامبد طبق آیین نامه موجود باید کلیه لوایح برای اطلاع نمایندگان طبع و توزیع شود. من

ص: 655

خواهش می کنم همه آقایان و خانم ها لوایحی که توزیع شده و از روی آن داریم مذاکره می کنیم باز

کنند و این مواد 29 تا 35 را که دارید تصویب می کنید، ببینید یک نفر ماده 32 را بخواند. ماده 32 اصلاً

وجود ندارد. این واقعا قانونگذاری است، بنده که نمی دانم.

نایب رئیس قطعا در موقع چاپ لایحه اشتباه شده و ماده 32 اشتباها چاپ نشده.

رامبد بنده با اجازه آقایان لایحه دولت را قرائت می کنم «با توجه به لایحه شما ره 18 / 2291

25/11/1342 دولت و ضمائم آن که در تاریخ 21/11/42 به مجلس سنا تقدیم شده به دولت

اجازه داده می شود که رئیس و اعضای هیئتهای مستشاری و نظامی ایالات متحده آمریکا را در ایران

که به موجب موافقت نامه مربوطه در استخدام دولت شاهنشاهی می باشند، از مصونیتها و معافیتهای

کارمندان فنی موصوف در بند (و) ماده اول قرارداد ذیل برخورد نماید». بند (و) هم کارمندان اداری و

فنی هستند که در ماده 37 می گوید از مزایا و مصونیتهای مندرج در مواد 29 تا 35 بهره مند خواهند

بود، مواد 29 تا 35 یعنی 29 30 31 و 32 الی آخر بهره مند خواهند بود. آقایان دارید رأی

می دهید، توجه بفرمایید به چه دارید رأی می دهید.

نایب رئیس آقای نخست وزیر.

نخست وزیر بنده در این لایحه که الآن مطرح است مطلب جنابعالی را نمی بینم برای اینکه به

هیچ وجه من الوجوه اشاره به موادی... (رامبد این را نفرمایید برای اینکه خدای نکرده الآن لایحه ای

که قبلاً تصویب شده، ملغی می شود).

در چاپ اگر گاهی اوقات اشتباهی می شود یا اگر کلمه ای افتاده این به هیچ وجه به این ماده

واحده ارتباطی ندارد ماده واحده را عرض می کنم می گوید ما توجه به لایحه فلان و ضمائم که در

تاریخ 25/11/42 به مجلس سنا تقدیم شده به دولت اجازه داده می شود که رئیس و اعضای هیئتهای

مستشاری نظامی را از مقررات قرارداد وین که در تاریخ 18 آوریل به تصویب رسیده برخوردار نماید.

این به هیچ وجه من الوجوه آن مطلبی که آقا می فرمایید درش نیست، آن یک مطلبی است جداگانه یا

اگر یک اشتباهی در چاپ یا در توزیع شده باشد، این را مجلس می داند و اصلاح می کند. (رامبد اگر

حضرتعالی نماینده بودید به این رأی می دادید قبول می کردید؟) بنده نه علاقه کمتری به مجلس دارم نه

خودم را از مجلس دور می دانم.

نایب رئیس آقای رامبد توجه بفرمایید این به همین صورت از مجلس سنا آمده است.

رامبد پس ماده سی و دو کجاست؟

نایب رئیس در موقع چاپ لایحه اشتباها چاپ نشده، آقای پاینده بفرمایید.

ابوالقاسم پاینده اولاً معذرت می خواهم و تشکر می کنم که امروز مجلس حوصله به خرج داد و

من به اندازه یک ماه صحبت کردم، انشاءاللّه یک ماه صحبت نمی کنم. جناب آقای نخست وزیر استدعا

می کنم توجه بفرمایید یک خط زنجیری پیوسته است می بینم در قرارداد وین در ماده 37 می خوانیم

بستگان مأمورین سیاسی که اهل خانه اش هستند به شرط آنکه تابع کشور پذیرنده نباشد از

مصونیتهای مندرج در مواد 29 تا 36 برخوردار خواهند بود کارمندان اداری و فنی از همین مصونیتها

یعنی مصونیتهای ماده 29 تا 35 برخوردار خواهند بود آقای نخست وزیر توجه بفرمایید (دکتر عدل

طباطبائی شما برای مجلس صحبت می کنید) در اینجا ملاحظه بفرمایید یک خطر زنجیری پیوسته

ص: 656

است، مصونیتها از ماده 29 تا 35، مصونیتهای بند 2 ماده 37، همان مصونیتهای ماده 29 تا 35

می گوید مصونیت به آنها می دهیم، کدام مصونیت بنده قسم به خدا اگر در این مطلبی که عرض می کنم

جز حرمت مجلس نظری ندارم. این طریق صحیح نیست و هیچ گونه کلمه پردازی با این حقیقت

تطبیق نمی کند.

نایب رئیس آقای نخست وزیر.

نخست وزیر بنده به جناب آقای رامبد عرض کردم، تشریف فرما شده بودند البته یک مطلبی از

مجلس سنا آمده راجع به کنوانسیون بین المللی وین، این یک مطلبی است چاپ شده، منتشر شده و

دنیا قبول کرده و ممالک زیادی وابستگی خودشان را اعلام کردند، فرض کنید که در چاپ این یک

کلمه افتاده باشد، مصوبات ما روی کلیات کنوانسیون وین است و تغییری در آن اصل نمی دهد، یا ما

تأیید می کنیم یا نمی کنیم. اگر ما یک کلمه اش را تغییر بدهیم دیگر آن وابستگی را نداریم و چون

مجلس رأی داده به این وابستگی، خودش به کنوانسیون در حقیقت ماده 32 را هم جزو آن تلقی

کرده، چنانچه اگر شما یک اصل را تغییر بدهید شما جزو آن کنوانسیون نیستید. این مطلبی است که

تصور می کنم که اگر بخواهیم مته به خشخاش بگذاریم موردی ندارد. تردیدی ندارد که این اصل کلی

را که توضیح دادم مورد قبول آقایان قرار می گیرد و در آن لایحه ای هم که الآن مورد بحث است این

لفظ اشاره به کنوانسیون بین المللی وین می کند که آن کنوانسیون را مورد تأیید قرار داده و حق تغییر

ندارد و این هم چون نسبت به مواد در اینجا تذکری نداده، به نظر بنده عرایض بنده را قبول بفرمایید

(صحیح است)

نایب رئیس آقای سرتیپ پور.

سرتیپ پور تصویب هر چیز مجهول، بلااثر است (نمایندگان تکرار بفرمایید) تصویب هر چیز

مجهول بلااثر است یا باید رئیس کمیسیون خارجه تشریف بیاورند بگویند این ماده 32 چه بود ما

بفهمیم یا مخبر کمیسیون تشریف بیاورند بگویند این ماده 32 که تصویب شده چی است (یکی از

نمایندگان خودشان نمی دانند) عمل ما وقتی که بدون توجه به مواد تصویب شده باشد، نمی تواند

مؤثر باشد و حتی المقدور آقایان سعی بفرمایید کاری را که می خواهید بکنید، کاری صحیح باشد در

مسئله کنوانسیون مسئله قرارداد بین دول یک ماده را نمی شود کم و بیش کرد باید قبول کرد. موضوع

تسری دادن یک ماده است به مأمورین داخلی من باید بدانم که حق داده ام اتباع خارج بزنند در شکم

افراد داخله یا حق ندارند، من باید بفهمم قربانت برو، چه اصراری است که مبهم باشد؟ (صحیح است

احسنت)

نایب رئیس توضیحاتی که جناب آقای نخست وزیر دادند درباره اینکه این یک قرارداد

بین المللی است و هیچ گونه تغییری در آن نمی شود، داد (یک نفر از نمایندگان ما دادیم) در هر

صورت آقای نخست وزیر توضیح می فرمایند.

نخست وزیر در اینجا توجه بفرمایید ماده واحده ای را که مجلس رأی داد این است:

ماده واحده قرارداد وین درباره روابط سیاسی که در تاریخ هیجدهم آوریل 1961 مطابق با 29

فروردین 1340 در شهر وین به امضای نماینده مختار دولت شاهنشاهی رسیده و مشتمل بر 53 ماده

و دو پروتکل می باشد تصویب و به دولت اجازه داده می شود که اسناد تصویب آن را مبادله نماید.

ص: 657

در حقیقت اینجا به مجموع این لایحه که در پایان آن هم گفته می شود که متنهای انگلیسی چینی

اسپانیولی فرانسوی و روسی، بین 5 زبان رسمی سازمان ملل متحد، معتبر است و آن مورد توافق

قرار می گیرد. اگر به فرض در ترجمه این قرارداد یک اشتباهی رخ داده بود و ما تصویب کرده بودیم

این معتبر نیست. وابستگی ما به این کنوانسیون بین المللی وین مطرح است نه ترجمه آن، چه برسد به

اینکه قسمتی در چاپ افتاده باشد حالا اتفاقا ماده 32 در این اسنادی که وزارت خارجه اینجا داشتند

پیدا شده عین آن را قرائت می کنم.

«ماده 32 دولت فرستنده می تواند انصراف خود را از مصونیت قضائی نمایندگان سیاسی و

اشخاصی که بر طبق ماده 37 از مصونیت برخوردار می شود اعلام نماید.

2 انصراف باید همیشه صریح باشد.

3 در صورت طرح دعوی از طرف یک نماینده سیاسی یا شخصی که بر طبق ماده 37 از

مصونیت قضائی بهره مند است توسل او به مصونیت قضائی نسبت به هرگونه دعوای متقابل که مستقیما

مربوط به دعوای اصلی باشد پذیرفته نخواهد شد.»

اینجا همه جنبه های منفی دارد که خوشبختانه در تأیید نظریات آقایان است.

4 انصراف از مصونیت قضائی در برابر یک دعوای مدنی یا اداری متضمن انصراف از مصونیت

نسبت به اقدامات اجرائی مربوط به حکم محکمه نخواهد بود برای این امر یک انصراف جداگانه لازم

است.»

این ماده ای است که در اینجا افتاده، بنده عرض می کنم که قسمتی از این ترجمه را فرض بفرمایید

مترجمی اشتباه ترجمه کرده باشد، دولت و مجلس آنچه که وابستگی خودشان را به آن اعلام کرده اند،

اصل قرارداد موافقت بین المللی وین است. با وجود این من با اجازه جناب رئیس مجلس این را بدهم

که ملاحظه بفرمایند و تکمیل بفرمایند.

نایب رئیس پیشنهاد آقای صادق احمدی قرائت می شود.

(به شرح زیر خوانده شد)

پیشنهاد می نماید درجه داران هیئت مستشاری از شمول این ماده مستثنی بشوند.

صادق احمدی

نایب رئیس آقای صادق احمدی بفرمایید.

صادق احمدی عرض کنم بنده نمی خواستم در چنین وقتی در ساعت سه و نیم بعد از ظهر که

نمی دانم جناب آقای دکتر خطیبی چطور تا این وقت جلسه را ادامه داده اند، صحبت کنم. در موقع طرح

بودجه اقلاً یک ساندویچی داده شد و بنده حالا که آمده ام، اینجا با یک دل درد و سردرد عجیبی

آمده ام اینجا صحبت می کنم. آیا همین عمل یک عکس العمل بدی ندارد که این لایحه چه لایحه ای بود

که یک کارهای بی ترتیبی در موقع طرح آن می شود و بنده متأسف و متأثرم خیلی متأسفم (صحیح

است) آنچه که می خواهم عرض کنم این است که نمی دانم چه اصراری است که جناب آقای نخست

وزیر دارند که این لایحه عینا باید تصویب بشود (یک نفر از نمایندگان احترام به اقلیت مجلس

نیست) محقق بدانید مردم مملکت به مجلس شورای ملی احترام بیشتری می گذارند تا به مجلس سنا

برای اینکه در آنجا این بحثها نشد و همه متأثر شدند که یک لایحه به این مهمی را سربسته تصویب،

ص: 658

کردند اما مجلس شورای ملی خوشبختانه تا ساعت سه و نیم نشسته و این نشانه این است که مجلس

شورای ملی، نمایندگانش، نمایندگان حقیقی مردم هستند، علاقه مندی بیشتری دارند و این حقیقتی

است که باید اینجا عرض کنم مردم حقیقتا گله مندند از سناتورها. آنچه که بنده می خواهم عرض کنم

در خارج از جلسه که رفته بودم برای کشیدن سیگار با یکی دو نفر از آقایان اعضای محترم حزب

ایران نوین که بنده نسبت به همه شان احترام دارم و ارادت دارم، بحث می کردیم دیدم این عضو محترم

حزب ایران نوین با اینکه مرد فوق العاده مطلعی است اطلاع ندارد که این لایحه شامل چند نفر می شود،

می گفت شامل 40 نفر است بنده گفتم در متن مطالعه کردید گفتند نه مطالعه نکردم. این لایحه شامل

تمام افراد هیئت مستشاری می شود من نمی گویم خانواده شان چون آقای نخست وزیر فرمودند شامل

خانواده نمی شود ولی با توجه به متن ماده واحده و آن تعریفی که از مأمورین فنی کردند، خانواده شان

هم مشمول می شود حالا بنده اتخاذ سند می کنم از فرمایشات جناب آقای نخست وزیر می گویم

مشمول افراد خانواده نمی شود، اما اعضای هیئت مستشاری تعدادشان زیاد است اکثرشان هم درجه دار

هستند و تمام ناراحتی مردم از این درجه دارها است و الا قبول می کنم فرمایش جناب آقای نخست

وزیر را که گفته یک عده افرادی هستند که متخصص اند آمده اند به عنوان معلم و ممکن است، سیویل

باشد. اما از درجه دارها است که مردم ناراحتند و می گویند اگر ما فردا مثلاً با زنمان بیرون رفتیم و یک

گروهبان آمریکایی نیشگون از زن ما گرفت نمی توانیم به هیچ جا مراجعه کنیم. اینجا است که مردم را

عصبانی می کنند. دیروز در روزنامه خواندید که یک گروهبان آمریکایی سه نفر را زیر کرده است و

خود بنده در موقع دادستانی، پرونده هایی از گروهبانهای نظامی آمریکا داشتم که افرادی را زیر کرده

بودند که شما می خواهید رأی بدهید، وجدانتان را چطور قانع می کنید. (صحیح است) من متأثرم،

می بینم دوست عزیز بنده جناب آقای قراچورلو که بنده به ایشان ارادت دارم، می آیند و می گویند زود

باشید. چرا زود باشیم آقای قراچورلوی عزیز من. جناب آقای نخست وزیر فرمایش کردند بنده هم

خوشوقتم. گفتند ممکن است مقتضیات ایجاب بکند. بنده هم اینقدر انجماد فکری ندارم که بگویم

مقتضیات ایجاب نمی کند، ولی این را محدود بکنید بگویند افسران مستشاران آمریکایی چون آنها

ممکن است افرادی باشند که کمتر تخطی بکنند، واقعا هم این طوری است کمتر پشت اتومبیل می نشیند

کمتر مست می کنند کمتر تخطی می کنند. ما کمال احترام را برایشان قائلیم و قبول می کنیم اینها را در

ردیف خدمه سفارت محسوب بکنیم این عیبی ندارد. اما مشمول درجه داران نکنید. این خطرناک است

و خدای نخواسته واقعه سقاخانه را تکرار خواهید کرد. وقتی که من دیدم بچه ام زیر اتومبیل یک نفر

آمریکائی رفت و هیچ مرجعی ندارم که شکایت بکنم چه کار می کنم؟ می روم آمریکایی را می کشم این

به ضرر خود آنهاست، نکنید این کار را.

نایب رئیس قبل از اینکه آقای نخست وزیر توضیحی بفرمایید باید عرض کنم که جناب آقای

صادق احمدی ایراد فرمودند چرا بنده جلسه را ادامه دادم و تنفس ندادم به علت رأی مجلس برای

اینکه تقاضا شد جلسه روز پنجشنبه باشد، مجلس رأی نداد و من موظف به تبعیت از رأی مجلس

هستم (صحیح است) آقای نخست وزیر بفرمایید.

نخست وزیر راجع به موضوع درجه دار فرمودید بنده فکر می کنم که توضیحات قبلی جوابگوی

فرمایش فعلی جنابعالی است، البته این احساسات ، احساسات بسیار خوبی است و اگر بنده شدیدتر

ص: 659

این احساسات را نداشته باشم، کمتر ندارم، ولی هیچ وقت نباید یک مطلب اساسی و کلّی مملکت را با

یک مطالب استثنائی مخلوط کرد. موضوع درجه دار مطرح نیست. موضوع رئیس و اعضای هیئت

نمایندگی مستشاری آمریکا در خدمت ارتش ایران است. درجه دار در لفظ ما و در قاموس ما به معنای

کسانی می آید مثل گروهبان و غیره و اصلاً این مطرح نیست، این موضوع ممکن است یک آدم سیویل

و متخصص باشد، اکسپر باشد، یک تکنیسین باشد یا یک درجه دار متخصص الکترونیک که از وزارت

دفاع آمریکا آمده باشد، اینها را نمی شود تفکیک کرد، تشخیص داد.

تعداد آنها صد نفر هستند، دویست نفر هستند، هزار نفر هستند و اعضای محترم حزب ایران نوین

هم نباید مستحضر به تعداد اعضای مستشاران در خدمت ارتش ما باشند. این موضوع در حزب مطرح

نمی شود. نسبت به اصول کلی بحث می شود. یک زمانی ممکن است چهل نفر، یک زمانی ممکن است

چهار نفر احتیاج باشد و یک زمانی اصلاً احتیاج نباشد. این یک مصونیت معقول متداول دنیای متمدن

امروز است. در روابط بین المللی نسبت به حوائج فنی یک دستگاهی که متخصص داده است به

دستگاهی که تکنیکش از این امور فنی فعلاً بی بهره است، باید تکمیل بکند. حالا ممکن است این فرد

فنی، یک کلنل باشد یا یک گروهبان یا یک سیویل. آن گروهبانی را که شما تصور می فرمایید فلان

سیاه آمریکایی در زمان جنگ، فلان کار را می کرده است، نیست. در شأن ارتش ایران نیست (یکی از

نمایندگان مرقوم داشتید اعضاء هیئت) اعضای هیئت را بنده تشریح کردم که ممکن است یک افسر

باشد، یک گروهبان متخصص باشد (صادق احمدی راننده جزء اعضای هیئت است) نه قربان آن

جزء این نیست. آن جزء این هیئت در نمی آید. یک دولت، یک ارتش، یک دستگاهی این تشخیص را

نمی دهد که راننده اتومبیل جزء این قسمت باشد. این جزء هیئت نیست. این جزء متخصصین آمریکایی

در نمی آید (صادق احمدی بنده اتخاذ سند می کنم) .

نایب رئیس آقای صادق احمدی پیشنهادتان را پس می گیرید؟

صادق احمدی چون با کمال صراحت آقای نخست وزیر فرمودند راننده جزء هیئت نیست،

اتخاذ سند می کنم ولی پیشنهادم را پس نمی گیرم.

نایب رئیس آقای خواجه نوری مخالف هستند.

خواجه نوری رأی بگیرید.

نایب رئیس آقای فولادوند بفرمایید.

فولادوند جناب آقای نخست وزیر به عنوان مخالف صحبت فرمودند. اجازه بدهید، بنده به

عنوان موافق صحبت کنم. معمولاً نبایستی آخر جلسه صحبت کرد.

زهتاب فرد فرمودند آمریکایی سیاه. یک توضیحی بفرمایید، چون در قانون اسلام و قانون

مملکت ما، سیاه و سفید فرقی ندارد.

نخست وزیر متشکرم، بنده خواهش می کنم در صورت جلسه اصلاح بشود.

فولادوند عرض شود حضور مبارکتان برخلاف میل آن آقای روزنامه نگاری که گفته است

فولادوند زیاد شعر می گوید، بنده باز می گویم.

آن دل که پریشان شود از ناله بلبل

در دامنش آویز که در وی اثری هست

چطور می شود انسان بیانات آقای زهتاب فرد و آقای صادق احمدی را بشنود و چیزی نگوید و

ص: 660

بگوید به من چه، بنده به شخصه متأثر شدم و تقدیر می کنم و تحسین می کنم و پیرو هستم. اینجا هم

حکومت اکثریت است و حکومت عدد است. ما تبریک می گوییم به جناب آقای منصور که رئیس

دولت اکثریت هستند. وظیفه ما گفتن است (یک نفر از نمایندگان اگر صحیح باشد قبول می کنم)

خداوند به شما این توفیق را همواره عنایت فرماید. عرض می شود به عقیده بنده یک قانونی که می بینم

دلیل ماهیتش و کیفیتش اینقدر در مجلس شورای ملی ایران مورد بحث قرار گرفته که وکلا، نه تنها

نگران هستند که ساعت چهار است بلکه مفتخر می شوند برای خدمت به وطن و به دوستان خودمان

که تا 4 بعد از نصف شب بنشینیم. جناب آقای صادق احمدی فرمودند آقای دکتر خطیبی تا حالا

نشسته اند. اگر آقای مهندس ریاضی بود که یک دور ساعت دیگر هم می گشت و نشسته بودند (صادق

احمدی اقلاً ایشان دستور می دادند یک نهار هم به ما بدهند) خوب فرمودند که قانون شما را از نهار

منع کرده، خیلی ممنون باشید. بالاخره برگردیم به مطلب و آن این است که موضوعی که اینجا از لحاظ

منطق مطرح است، بایستی مورد عنایت مجلس شورای ملی قرار بگیرد و بنده فکر می کنم بیشتر

ایرادات نمایندگان محترم روی این اصل است که برای یک دولت دوست، یک دولتی که هم ظاهرا و

هم قهرا باید با هم دوست باشیم، آیا احتیاج به مصونیت سیاسی هم دارد. سفت کردن یک پیچ

الکترونیک و آیا اگر این مصونیت سیاسی نبود، این دستگاه را در عالم دوستی و هم عهدی و هم پیمانی

نباید سفت کرد. این به عقیده بنده صمیمیت دوستان محترم که به اصطلاح ایراد کننده آن فرمایشات

هستند و آن بیست سالی که از جنگ گذشته تا حالا دوستان آمریکایی ما در ایران بودند چه به

سرشان آمده، غیر از احترام و دوستی و مودت زیادی که یک شوخی آن روز در خدمت جناب آقای

مهندس ریاضی عرض کردم و دوستان هم بودند و خندیدند.

نایب رئیس آقای فولادوند خیلی معذرت می خواهم که نطق جنابعالی را قطع می کنم، ولی پنج

دقیقه بیشتر صحبت ندارید.

فولادوند اولاً پنج دقیقه نشده، ثانیا می فرمایید که بنده در این مورد مهم صحبت نکنم؟ بسیار

خوب مرخص می شوم حالا که اجازه نمی فرمایید می روم و سکوت می کنم.

نایب رئیس بفرمایید صحبت کنید.

فولادوند اجازه نمی دهید.

نایب رئیس عرض کردم پنج دقیقه بیشتر وقت نداشتید و تمام شد. با این همه تقاضا کردم به

اختصار به فرمایشات خود ادامه دهید.

فولادوند در موارد تخلفات گروهبانهای آمریکایی به عقیده بنده دولت ما، دستگاه ما خیلی با

رأفت و عطوفت و با در نظر گرفتن روابط بین المللی رفتار کرد. زیدی شوخی می کرد می گفت حالا

دولت آمریکا با مقامات آمریکایی این مسئولیت را می خواهند سلب کنند و شاید گاهی

گروهبانهایشان را تنبیه کنند، برای این حرکاتی که در می آورند، برای اینکه شما که تنبیه نکردید، از

این مطایبه که بگذریم جناب آقای دکتر ضیائی، این مطلب پیش می آید که مصونیت سیاسی برای این

به عقیده بنده انجام شده است که عده ای بتوانند وظایف عالی خطیر و محرمانه سنگین و خطرناک

برای دولتشان در کشور دوست یا دشمن انجام بدهند و معمولاً این مزیت را به کسی می دهند که

تربیتهای متنوعه سیاسی او اکثرا به او اجازه می دهد که سوء استفاده از این موهبت و مزیت نکند و

ص: 661

نمی کند و بیشتر معنایش این بوده است که بیشتر این مصونیت را به اشخاص سیاسی با تربیتهای عالیه

می دهند که اگر کاری به خلاف مملکتی که در آنجا هستند و کار می کنند انجام بدهند و به نفع

کشورشان هست، بشود فورا جلبشان کرد. یک تشریفاتی داشته باشد تا این کار را شروع کنند و

همچنین متقابلاً عرض می شود که درست است که کشور آمریکا قریب دویست میلیون جمعیت دارد و

درست است که ما در حقیقت یک دهم آنها بیشتر نیستیم، درست است که ما نمی توانیم 1500 نفر یا

5000 نفر اعضای سفارت به عناوین مختلف به آنجا بفرستیم، ولی این دلیل نمی شود که تقابل نباشد.

ملاحظه می فرمایید مثلاً ما نمی توانیم البته مطابق پیشنهادی که شد تکلیف برای دولت آمریکا معین

کنیم. ما می توانیم دولت خودمان را موظف کنیم به موجب یک طرحی که تو هم برو این کار را بکن،

ولی واقعا بسیار شایسته است از دولت جناب آقای منصور استدعا می کنم شما هم اقدام بفرمایید که

برای ما هم کنگره و سنای آمریکا یک چنین وضعی قائل بشوند و یا رأی بدهند من که خیلی

خوشحال می شوم (یک نفر از نمایندگان ما آنجا کسی را نداریم) بنده وقتی که صحبت می فرمایید

ناچارم گوشزد کنم که نمی توانند. ما زیر سایه شاهمان باید صحبتمان را در مجلس آزاد بکنیم. اینکه

فرمودند، برخلاف تصور صحیح فرمودند. این مرد شجاع، وطن پرست آزاد، کرد اصیل، گروهبان،

ستوان یا افسر به دلیل اینکه خود دولتش او را افسر کرده، او را گروهبان کرده یک تفاوتهایی دارد. کار

گروهبان که به او می گویند افسر غیررسمی چه این سنگین تر است و ما دیده ایم. در عمل بایستی

جزئیات را در مجلسها بگویند.

نایب رئیس آقای فولادوند تقاضا می کنم اگر مطالب بیشتری دارید در کلیات، آخر صحبت

بفرمایید که برخلاف نظامنامه رفتاری نشده باشد.

فولادوند برخلاف نظامنامه مثل اینکه رفتار شد. تقاضا نفرمایید، بنده می روم.

نایب رئیس پس به رأی مجلس می گذاریم.

فولادوند بگذارید.

نایب رئیس خانمها و آقایانی که موافقند آقای فولادوند تا ده دقیقه دیگر صحبتشان را ادامه

بدهند، قیام فرمایند (عده کمتری برخاستند) متأسفانه تصویب نشد.

مهندس بهبودی احترام به اقلیت همین است؟

نایب رئیس پیشنهاد آقای صادق احمدی مطرح است. پیشنهاد مشابهی هم آقای عبدالحسین

طباطبائی داده اند که نظیر پیشنهاد آقای احمدی است، قرائت می شود.

(به شرح زیر خوانده شد)

بنا به قول جناب آقای نخست وزیر، پیشنهاد می شود تصریح گردد مستشاران نظامی که از

مصونیت موضوع قرارداد وین استفاده می نمایند، منحصر به رئیس و افسران مستشاری نظامی آمریکا

باشد. عبدالحسین طباطبایی

نایب رئیس همین را به یک صورت دیگری آقای صادق احمدی پیشنهاد کرده اند این است که

به یک پیشنهاد رأی می گیریم.

صادق احمدی پیشنهاد ایشان گفته است افسر، جناب آقای نخست وزیر فرمودند غیر از افسر،

درجه داران متخصص هم هست. بنده عرض کردم درجه داران از شمول تبصره خارج بشوند.

ص: 662

عبدالحسین طباطبائی پیشنهاد بنده لازم است اگر پیشنهاد جنابعالی رد بشود.

نایب رئیس به پیشنهاد جناب آقای صادق احمدی که یک بار دیگر قرائت می شود، رأی

می گیریم.

(پیشنهاد به شرح زیر قرائت شد)

پیشنهاد می نماید درجه داران هیئت مستشاری از شمول این ماده مستثنی بشوند احمدی.

نایب رئیس رأی می گیریم به پیشنهاد آقای احمدی خانمها و آقایانی که موافقند قیام فرمایند

(عده کمتری برخاستند) تصویب نشد. پیشنهاد دیگری قرائت می شود.

(به شرح زیر خوانده شد)

پیشنهاد می نماید جمله زیر به انتهای ماده واحده اضافه شود.

«مادام که اجرای این قانون تأثیر سوئی در روابط ایران و سایر دول پیش نیاورد»رامبد.

نایب رئیس آقای رامبد.

رامبد هر وقت جناب آقای نخست وزیر صحبت می فرمایند، من معتقد می شوم که باید دولت را

کمک کرد تا کارهای مملکتی را پیش ببرد و هر وقت بنده به سهم خودم می خواهم دستشان را باز کنم

که وظایف مملکتی را انجام بدهند، می ترسم خدای نکرده سوءتفاهمی پیش بیاید. این پیشنهادی که

بنده کردم. اجازه می خواهم یک بار دیگر بخوانم. شما وقتی منزل تشریف بردید یک بار دیگر ماده 29

و 35 و عواقب آن را بخوانید (یک نفر از نمایندگان به استثنای ماده 32) در این مواد هیچ گونه

پیش بینی نشده اگر بر اثر اعطاء این مصونیتها پیش آمدی کرد، جرمی واقع شد که از نقطه نظر دولت

خارجی ثالثی، دولت ایران در بن بست قرار گرفت، چه خواهد کرد. خواهد گفت من از خودم سلب

مسئولیت می کنم به این جهت (یک نفر از نمایندگان چنین وضعی پیش نمی آید) اگر پیش نمی آید که

شکر خداوند که هیچ وقت این مورد استفاده قرار نمی گیرد. اگر پیش آمد لااقل دولت ایران و جناب

آقای منصور نخست وزیر دستهایش باز است و به دوستان عزیز ما می گوید که دیگر برای خاطر شما

تا قعر چاه حاضر نیستم بروم. چه خوب گفت: مکن کاری که بر پا سنگت آید، جهان با این فراخی

تنگت آید چو فردا نامه خوانان نامه خوانند، تو نام خود ببینی ننگت آید.

نایب رئیس نسبت به پیشنهاد آقای رامبد نظری نیست؟

خواجه نوری پیشنهاد را نفهمیدیم.

نایب رئیس یک بار دیگر قرائت می شود.

(به شرح زیر خوانده شد)

پیشنهاد می نماید جمله زیر به انتهای ماده واحده اضافه شود. «مادام که اجرای این قانون تأثیر

سوئی در روابط ایران و سایر دول متحابه پیش نیاورد.» رامبد.

نایب رئیس آقای نخست وزیر توضیحی دارید؟ بفرمایید.

نخست وزیر برای مناظره پارلمانی، مشاوره، بحث، نطق بیان و خاصه عرضه معلومات،

اطلاعات، وطن پرستی و درجه احساسات، امروز یکی از روزهای بسیار برجسته بود، ولی وقتی

نسبت به مسائل اساسی مملکت و مسائل کلی مملکت قضاوت می کنیم، در ضمن توجه به فرمایشات

آقایان کار مملکت هم باید بگذرد، کار مملکت هم باید اجرا بشود. بنده این مطلبی را که جناب آقای

ص: 663

رامبد فرمودند و پیشنهادی که کردند، بنده اصلاً نمی دانم چه ارتباطی به این مسئله دارد برای اینکه ما

به هیچ وجه من الوجوه کاری که احتمالاً خدشه ای به روابط، با سایر دول بزند نه در این مورد نه در

سایر موارد نباید بکنیم و نمی کنیم و این گفتنش در قانون همان توهمی را به وجود می آورد، که

جنابعالی از آن نگران هستید. به نظر بنده کاری که شما می کنید و ما می کنیم نه ننگ است و نه عار

بلکه عین حقیقت است و خدمت به مملکت است. مسائل مملکتی را باید از دریچه چشم حقیقت بینی

نگاه کرد.

نایب رئیس آقای سرتیپ پور.

سرتیپ پور هر قدر افق دید دورتر باشد ما می توانیم آرامتر با وجدان راحتتر به مسائل نگاه

کنیم. جناب آقای منصور باید بدانند که هیچ عقیده شخص بنده راجع به فرد فرد وزرای کابینه نسبت

به مطالبی که درگذشته گفته ام، عوض نشده است. بنده به آقایان احترام دارم. احترام شما جزئی از

احترام من است و احترام من جزئی از احترام شما است، ولی از همه بیشتر وطن را دوست می دارم،

جامعه ام را دوست می دارم، بیرقم را دوست می دارم و دوست می دارم که هیچ قدرتی نتواند بهانه ای

پیدا بکند که احیانا به گوشه ای از احترام و حرمت ملت من نگاه چپ بکند (احسنت) این را باید بدانیم،

مشکلترین کار برای استیلای بر یک مملکت، اول پیدا کردن بهانه است. بعد از اینکه توانست یک

جهان گشا بهانه به وجود بیاورد، بقیه را به حکم «حکم با غالب است» حل می کند. حساب بفرمایید من

حالا کاری ندارم که با تصویب این لایحه به قدرت قضائی مملکت من دهن کجی می شود، وای بسا که

من وقتی که اعتراف بکنم که قدرت قضائی من شایستگی ندارد، از این اقدام دیگران هم بخواهند،

استفاده بکنند. من به این کاری ندارم ولی فکر می کنم اگر واقعا مستشار نظامی خواه درجه بالا، خواه

درجه پایین می تواند مجرم باشد، یعنی از او ساخته است یا مجاز هست یا پیش می آید بر حسب

اتفاق جرمی بکند. این جرم را ممکن است نسبت به آحاد افراد مملکت بکنند که خواه تبعه داخله

باشند یا تبعه خارجه، خواهش می کنم دقت بفرمایید باور بفرمایید اینجا موضوع مناظره در بین نیست.

دید یک کمی دورتر است (احسنت) خوب این جیپ سوار امروز ممکن است یک هموطن مرا زیر

بگیرد، می گویم آقا باید طبق لایحه برود جای دیگر رسیدگی بشود و آن را بنده نمی دانم که آنها تعهد

رسیدگی به جرم کرده اند یا نکرده اند (یک نفر از نمایندگان اجباری نیست) آمدیم یک وقت یکی از

اتباع خارجه یکی از مسئولین خارجه مقیم ایران را زیر گرفت، آنها در پناه کی هستند، در این مملکت

در پناه قانون من هستند، از چه کسی مطالبه می کند مجرم را؟ از من مطالبه می کند. من چه می توانم

بگویم به آن سفیری که یکی از اتباعش، یکی از مسئولینش در مملکت من در قلمرو قضائی من توهین

دیده یا جرحی دیده یا قتلی پیش آمده است، روی چیزی که مسئولیتش به عهده من نیست؟ خوب اگر

آمدیم و گفتیم به اعتبار فلان تصویب نامه یا لایحه قانونی به عهده من نیست آیا من به او مجال نداده ام

مشکلترین کار را که همان پیدا کردن بهانه است به رخ من بکشد و ملت مرا در فشار بگذارد و مصائبی

به وجود بیاورد و مشکلاتی را به وجود بیاورد که آن وقت من و سایر خانمها و آقایان و دولت و

سایر صاحب نظران دلتنگ شویم، البته دلتنگ می شویم. تمام این مسائل به نظر بنده و جناب آقای

دکتر ناصر یگانه اگر حل بشود اگر برای همین مشکلی که دولت و پارلمان گیر کرده است راه حل

شرافتمندانه و آبرومندانه ای پیدا بشود به صورتی که همه نگرانیهای محتمل موقوف بشود، ای بسا که

ص: 664

ما بتوانیم با وجدان آرام نسبت به آینده و حال خودمان قضاوت کنیم اگر نه این مشکلات را درنظر

بگیریم چون اینجا تنها وطن ما نیست، ملت هم تنها ملت من نیست. وطن همه آقایان است و زمانه

هم دامنش میخکوب نشده است. نه دشمنیها پایدار است نه دوستیها پایدار است. ای بسا حیله ای باعث

بشود در برهه ای از زمان در دامن ما آتش اندازند، خودتان می دانید (احسنت).

نایب رئیس پیشنهاد آقای رامبد یک بار دیگر قرائت می شود و بعد رأی می گیریم.

(به شرح زیر قرائت شد)

پیشنهاد می نمایند جمله زیر به انتهای ماده واحده اضافه شود «مادام که اجرای این قانون تأثیر

سوئی در روابط ایران و سایر دول متحابه پیش نیاورد.» رامبد

نایب رئیس رأی می گیریم به پیشنهاد آقای رامبد خانمها و آقایانی که موافقند خواهش می کنم

قیام فرمایند (چند نفری برخاستند) رد شد. پیشنهاد آقای دکتر مبین قرائت می شود.

(به شرح زیر قرائت شد)

ریاست محترم مجلس شورای ملی

پیشنهاد می شود عبارت (به استثنای مصونیتهای مندرجه در ماده 32 قرارداد وین) بعد از کلمه

معافیتهایی اضافه شود. دکتر مبین

نایب رئیس آقای دکتر مبین.

دکتر مبین اینجا گفته شد که این لایحه وقتی که از مجلس سنا آمده ماده 32 افتاده است.

نایب رئیس مربوط به این لایحه که مطرح است، نیست.

دکتر مبین مقام ریاست اعلام فرمودند که تصمیمی که مجلس گرفت، به اضافه ماده 32 است.

بنابراین در لایحه تغییری نمی دهد پس آن را نمی توانند به دولت ابلاغ بکنند. باید برگردد به سنا که

راجع به ماده 32 تصمیم بگیرند. اما راجع به این مطلبی که بنده عرض کردم چون ماده 32 در قرارداد

اصلی نبوده، ما نمی توانیم اشخاصی را که شامل مصونیتهای (دکتر پارسای رأی مجلس در ماده

واحده است) (خواجه نوری ماده 32 را ملاحظه بفرمایید از مستثنیات است) ماده 32 هر چه هست،

من نمی گویم چیزی نیست فرض کنیم چیزی نیست ما طبق آئین نامه 24 ساعت قبل از هر چیز که

می بایست در مجلس مطرح بشود باید اطلاع پیدا کنیم که از ماده 32 کوچکترین اطلاعی نداشتیم و

نمی توانیم اظهار نظر کنیم (خواجه نوری به این طرح ارتباط ندارد).

نایب رئیس پیشنهاد آقای دکتر مبین مطرح است نظری نیست؟ (عده ای از نمایندگان رأی

بگیرید، رأی بگیرید).

نایب رئیس برای رأی، اکثریت نیست (با ورود چند نفر اکثریت حاصل شد ) رأی می گیریم به

پیشنهاد آقای دکتر مبین، خانمها و آقایانی که موافقند خواهش می کنم قیام فرمایند (معدودی

برخاستند)رد شد. پیشنهاد دیگر قرائت می شود.

(به شرح زیر قرائت شد)

بنا به قول جناب آقای نخست وزیر پیشنهاد می شود:

تصریح گردد مستشاران نظامی که از مصونیت موضوع قرارداد وین استفاده می نمایند منحصر به

رئیس و افسران مستشاری نظامی آمریکا باشد. عبدالحسین طباطبائی.

ص: 665

نایب رئیس این پیشنهاد جنابعالی نظیرش را جناب آقای صادق احمدی پیشنهاد کرده بودند و

تصویب نشد اگر حالا توضیحی دارید بفرمایید.

عبدالحسین طباطبائی پیشنهاد آقای صادق احمدی این بود که گروهبان، آن عده از نظامیهای

آمریکایی که در درجات پایین قرار دارند از این مصونیت خارج باشند. آقای نخست وزیر مثل اینکه

این را قبول کردند و فرمودند که مقصود آن کادر بالا است. در وضع این لایحه تغییری نمی دهد، اگر

قبول دارید بنده اینجا عین فرمایش جنابعالی را در این پیشنهاد آورده ام.

نخست وزیر بنده عرض کردم که این را نمی شود از هم تفکیک کرد. افسر و سیویل و درجه دار،

اینها به عنوان تکنیسین است نه به عنوان یک گروهبان. اگر راننده باشد و در خدمت ارتش هم وارد

نخواهد شد و این تکنیسین اگر درجه دار باشد، ما نمی توانیم استثناء کنیم. بنده این را عرض کردم.

عبدالحسین طباطبائی درجه دار نوعا در زبان ما به گروهبان و سرجوخه و استوارها گفته

می شود. اگر اینها را بخواهیم مستثنی بدانیم بنا به گفته خودتان، در کلمات این لایحه باید تغییراتی داده

شود تا این نقض حقوقی به وجود نیاید.

نخست وزیر یک تکنیسین ممکن است گروهبان باشد، ممکن است برای یک کاری احتیاج به

یک گروهبان باشد، یعنی او تخصص دارد، ولی گروهبان هم هست پس این را نمی توانیم، مستثنی

بکنیم.

طباطبائی این مغایر است. به هر حال اگر قبول فرمودید این مستثنی است، یک تغییری در لایحه

بدهید که وضعیت حقوقی آن تأمین بشود، این عرض بنده بود (نمایندگان رأی، رأی) رأی می گیرند،

باز هم رد می شود.

نایب رئیس به پیشنهاد خودتان باقی هستید؟

عبدالحسین طباطبائی بله

نایب رئیس رأی می گیریم به پیشنهاد آقای طباطبائی خانمها و آقایانی که موافقند قیام فرمایند

(عده کمتری برخاستند) رد شد. چون پیشنهاد دیگری نیست کلیات آخر لایحه مطرح است، نظری

هست؟ (اظهاری نشد) در این صورت پیشنهادی شده است از طرف پنج نفر آقایان که قرائت می شود.

(به شرح زیر خوانده شد)

مقام معظم مجلس شورای ملی

در مورد لایحه مورد بحث پیشنهاد می نماید با ورقه رأی گرفته شود.

سرتیپ پور رامبد صفی پور پاینده احمدی باقر بوشهری.

نایب رئیس عده ای تقاضا کرده اند که نسبت به این لایحه رأی مخفی با مهره گرفته شود و این

پیشنهاد مقدم است پیشنهاد قرائت می شود.

(به شرح زیر خوانده شد)

ریاست معظم مجلس شورای ملی

طبق ماده 148 آئین نامه داخلی مجلس شورای ملی تقاضا دارد در لایحه اجازه استفاده

مستشاران نظامی آمریکا در ایران از مصونیت ها و معافیت های قرارداد وین، اخذ رأی مخفی با مهره

انجام گیرد. عبدالحسین طباطبائی ملکشاه ظفر سرهنگ حسینی ایلخان بالاخانلو جاوید

ص: 666

دکتر اسدی دکتر رمضانی موقر امام مردوخ سرتیپ پور نیری مهندس بهبودی پاینده

معتمدی زهتاب فرد رامبد.

نایب رئیس به این ترتیب سه نفر انتخاب می شوند برای نظارت.

دکتر مهندس بهبودی استدعا می کنم مقرر بفرمایید یکی از آقایان منشی ها ماده مخصوص

مربوط به رأی مخفی ترتیب اخذ رأی با مهره را قرائت بفرمایند.

نایب رئیس ماده 149 آئین نامه قرائت می شود.

(به شرح زیر قرائت گردید)

ماده 149 اخذ رأی مخفی به ترتیبی است که در باب اخذ رأی علنی با ورقه ذکر شده، منتهی در

این مورد بدوا سه نفر برای نظارت در اخذ و استخراج آراء به قرعه معین می شوند که با دو نفر از

منشیان (به تشخیص رئیس) انجام وظیفه نمایند در صورتی که رأی مخفی با ورقه باشد اوراق رأی را

در ظرف مخصوص و مهره تفتیشیه را در ظرف دیگر می اندازند و در صورتی که با مهره باشد،

مهره های سفید و سیاه، داد می شود که مهره سفید علامت قبول و مهره سیاه علامت رد است.

نایب رئیس آقایان توجه بفرمایید ابتدا سه نفر به قید قرعه انتخاب می شوند برای نظارت. (اقتراع

به عمل آمد در نتیجه آقایان دکتر صالحی و مهندس اسدی سمیع و مهندس صائبی تعیین شدند).

نایب رئیس آقایان: دکتر صالحی و مهندس عباس اسدی سمیع و مهندس حسن صائبی به قید

قرعه برای نظارت در اخذ و استخراج آراء انتخاب شدند و آقایان دکتر مهذب، مهندس معینی از طرف

هیئت رئیسه شرکت دارند. آقایان توجه فرمودند که ترتیب اخذ رأی این طور است که به هر یک از

آقایان یک مهره سفید و یک مهره سیاه داده شده است. مهره سفید علامت موافق است و آن مهره سیاه

علامت مخالف. در آن کیسه ای که در آنجا نزدیک تریبون است رأی تان را بیاندازید. یعنی اگر موافقید

مهره سفیدتان را در آن کیسه می اندازید و اگر مخالفید مهره سیاه را و بعد یک مهره تفتیشیه بگیرید و

آن را در محل هیئت رئیسه در گلدان می اندازید و مهره دیگر را در کیسه چرمی که روی میز منشی

است بیندازید.

رامبد بنده نمی دانم درست فرمایشاتتان را درک کرده ام یا خیر؟ فرمودید به هر یک از آقایان دو

مهره سفید و سیاه داده می شود. مهره سفید علامت موافق و مهره سیاه علامت مخالف. مهره رأی را در

کیسه ای که روی تریبون است می اندازند و مهره دیگر را در کیسه ای که روی میز منشی است؟ آیا

ترتیب رأی همین طور است که من فهمیدم؟

نایب رئیس همین طور است و به همین ترتیب عمل می شود. آقای دکتر رشتی.

دکتر رشتی اگر بعد از شمردن مهره هایی که در این کیسه است با آن مهره هایی که در کیسه های

دیگر است مطابق نبود، چه می شود؟

نایب رئیس اصل مهره هایی است که در کیسه اصلی که روی تریبون است ریخته شود و برای

کنترل عده، مهره تفتیشیه کافی است. آقای مهندس بهبودی.

دکتر مهندس بهبودی اگر در بین راه یا موقع انداختن رأی مهره کسی را ببینند بفرمایید آن رأی

مخدوش است.

نایب رئیس رأی باید کاملاً مخفی باشد اگر کسی مهره های خود را نشان بدهد، آن رأی مخدوش

ص: 667

است.

(اسامی نمایندگان به ترتیب آتی به وسیله منشی اعلام و در محل نطق اخذ رأی به عمل آمد).

دکتر کلالی مهندس جلالی نوری مجد خواجه نوری دکتر شفیع امین دکتر مصباح زاده

موقر بوشهری معتمدی مرتضوی دکتر خطیبی موسوی ماکوئی دکتر جعفری روستا اوزار

مصطفوی نائینی دکتر مهندس بهبودی دکتر امامی خوئی دکتر مبین دکتر ضیائی رضوی بانو

ابتهاج سمیعی بانو دکتر دولتشاهی بانو دکتر پارسای بانو جهانبانی بانو تربیت قراچورلو

امیر احمدی صائبی باغمیشه حق شناس صائب سیفی دکتر پورهاشمی دکتر اسفندیاری

بانو نفیسی دکتر بقائی یزدی پاینده دکتر قراگزلو بختیار بختیاریها ظفر دکتر اعتمادی

آقایان: فیصلی مهندس عطائی موسوی دکتر سعید دکتر رهنوردی مهندس معینی کنگرلو

دکتر وحیدنیا نیری ریگی دکتر کیان مهندس ارفع پروین شاخوئی البرزی محدث زاده

لفوطی محسنی مهر پاک ذات غلام نیاکان هیراد دکتر صاحب قلم ویلیام ابراهیمی ذبیحی

سلطان احمدی حاجی باغلو آقامیر ارسنجانی رامبد کورس کشفی دکتر غنی فولادوند

نصیری آموزگار پورادبی نوربخش بهادری قاسم مرادی جهانگیری تبریزی فهیمی

یعقوب تهرانی اهری زهتاب فرد دکتر حکیم شوشتری کیوان دکتر رمضانی مهدی ریاحی

کسرائی مهندس کمانگر سعید وزیری مهندس کمانگر سعید وزیری احتشامی مهندس جلالی

دکتر عدل مهندس اسدی سمیع مهندس زرآور مهندس زنجانچی دکتر نجیمی پژند ضابطی

طرقی شفیعی پور کرمانی مبارکی ساگینیان طهماسبی امام مردوخ مافی مهندس برومند

مهندس صائبی دکتر یزدان پناه روحانی دکتر حاتم توسلی دکتر فربود پزشکی دکتر عدل

طباطبائی دکتر رضوانی دکتر معتمد وزیری دکتر رشتی شیخ الاسلامی میرهادی اقبالی

سرتیپ پور امینی خراجی حسینی حاذقی پرویزی ملک زاده آملی میرافضل بالاخانلو

بدر صالحیان جهانشاهی حبیبی قلعه جوقی علی مرادی حکمت یزدی اولیاء مهندس کیا

رهبر کلانتر هرمزی طالب زاده رودسری مهندس انصاری دکتر زعفرانلو دکتر مدنی مهندس

بهبودی دکتر مهدی زاده مهندس عدلی مهندس مجتهدی مهندس آصفی مهندس آراسته

مهندس صدقیانی مهندس مالک مهندس معینی زند دکتر یگانگی سرتیپ حکیمیان فخر

طباطبائی دیهیم سرلشکر نکوزاد سرلشکر همایونی دکتر حکمت ثامنی مهندس اخوان زند

مهندس پروشانی ادیب سمیعی دکتر سامیراد کیهان یغمائی دکتر اسدی سلیمانی کاشانی

ناروئی مهرزاد طباطبائی رجائی ایلخان کمالوند صفی پور دکتر صالحی کبیری شکیبا

جاوید دکتر مهذب صادق احمدی.

(آراء مأخوذه شماره شد و نتیجه به قرار زیر اعلام گردید)

مهره تفتیشیه 136

مهره سفید به علامت موافق 74

مهره سیاه به علامت مخالف 61

نایب رئیس به این ترتیب از 136 رأی لایحه با 74 رأی موافق و 61 رأی مخالف تصویب شد.

به دولت ابلاغ می شود.

ص: 668

9 تعیین موقع و دستور جلسه بعد ختم جلسه.

نایب رئیس جلسه را ختم می کنیم، جلسه آینده روز پنجشنبه 23 مهر ماه ساعت نه صبح و

دستور جلسه انتخاب هیئت رئیسه مجلس خواهد بود.

(ساعت 5 بعد از ظهر جلسه ختم شد).

نایب رئیس مجلس شورای ملی دکتر حسین خطیبی.



فصل سوم: پیامدهای احیای کاپیتولاسیون

ص: 669

فصل سوم

پیامدهای احیای کاپیتولاسیون


ارزیابی نحوه تصویب لایحه کاپیتولاسیون

سند شماره (16)طبقه بندی: خیلی محرمانه

از: سفارت آمریکا تهرانتاریخ: 14 اکتبر 1964 22 مهر ماه 1343

به: وزارت امور خارجه، واشنگتن تلگرام ارسالی به شماره 404

مرجع: تلگرام سفارت به شماره 398

مجلس، دیروز کنوانسیون وین و لایحه وضعیت در رابطه با پرسنل نظامی ایالات متحده را با 74

رأی موافق در مقابل 61 رأی مخالف، تصویب کرد. این تفاوت آراء که به طور تأسف باری ناچیز

است، به خاطر عواملی به وجود آمد که ذیلاً تحلیل می گردد. اما نکته قابل توجه این است که رهبری

حزب ایران نوین، کنترل خویش را بر روی تعداد قابل ملاحظه ای از هوادارانش، از دست داد. در حال

حاضر مجلس 188 نماینده دارد که 138 تن از آنها اعضای حزب ایران نوین می باشند. به نظر

می رسد، نزدیک به 50 نفر از وکلای حزب ایران نوین غایب بوده اند و حدس می زنیم که از میان

حاضران، دوازده نفر علیه دولت رأی داده باشند. زمانی مخالفت آسانتر شد که مخالفان موفق شدند

رأی گیری مخفی را اعمال نمایند، امری که بسیار غیر عادی است ولی طبق آیین نامه داخلی مجلس

چنانچه 15 نفر از وکلا خواستار آن باشند، به اجراء در می آید. رشته وقایع و عواملی که در امر

رأی گیری مؤثر بودند، به قرار زیر می باشد:

1 نشست روز دوشنبه حزب ایران نوین (رجوع شود به تلگرام هوایی) از قرار معلوم خوب پیش

رفت. به طوری که منصور، یگانه و ضیائی تصمیم گرفتند به برنامه سرعت بخشیده و هر دو لایحه را

روز سه شنبه برای رأی گیری به مجلس ببرند. اطمینان بیش از حد رهبری حزب، از این واقعیت

نمودار می شود که رهبری حزب اکثریت، تلاش ویژه ای برای گردآوری هوادارانش به خرج نداد تا

حضور حداکثر آنها را فراهم نماید (مشکل بتوان دریافت که چند نفر از آنها عمدا حضور نیافتند. اما

مطمئنا همه وکلای غایب حزب ایران نوین در جای دیگری کار نداشتند). ولی وکلای حزب مردم و

وکلای منفرد که اپوزسیون را تشکیل می دهند، همگی مخصوصا حضور داشتند.

2 از آغاز بحث، نخست وزیر موضع دفاعی داشت. رابطین مجلس می گویند که متانت وی به

هنگام قرار گرفتن در معرض حمله مخالفان، تحسین برانگیز بود. منصور ظاهرا فکر می کرد که تنها

ص: 670

با«مخالفتی» معمولی که با وجود اکثریت وکلای حزب ایران نوین قابل کنترل است، روبرو خواهد شد.

واقعیت این است که تعدادی از هواداران دولت یا با رأی منفی و یا با غیبت عمدی از پشتیبانی آن

خودداری کردند. بعد از اعلام نتایج رأی گیری، دولت با شوک ناخوشایندی روبرو شد. قبل از

رأی گیری، ضیائی به ما گفته بود که حزب ایران نوین تنها دو یا سه رأی منفی را انتظار دارد.

3 دولت اظهارات جامع و مطلوبی درباره مفاد لایحه ایراد نمود و منصور در جریان بحث، تفاسیر

مکرری را بیان نمود. نظر به اینکه ممکن است این مباحثات سابقه قانونی مهمی را پی ریزی کند، ما به

محض دریافت گزارش کامل مباحثات، تحلیل جداگانه ای را تسلیم خواهیم کرد. ظاهرا دولت در بیان

شمول و وضعیت لایحه، صریح و رک بود و در توضیحاتش از جواب دادن طفره نرفت.

4 مخالفان یا پیام را دریافت نکرده بودند که شاه خواستار تصویب این لایحه است و یا اینکه به

آنها اجازه داده شده بود که به دولت حمله کنند. در هر صورت، نمایندگان حزب مردم و وکلای منفرد

از مواضع خود عقب نشستند، به خصوص پس از اینکه مانورهای آیین نامه ای آنها برای به تعویق

انداختن رأی گیری، پی درپی با اکثریت آراء رد شد. ظاهرا دولت به غلط احساس کرد از آنجایی که

مخالفان نمی خواهند لایحه به رأی گذاشته شود، مخالفتشان نباید قوی باشد.

5 عاملی که در این رابطه تأثیر منفی داشت این بود که روزنامه های دیروز تصادف اتومبیلی را

گزارش کردند که در آن یک کارمند آمریکایی، راننده یک تاکسی را بشدت مجروح کرده بود. بعضی

از ناطقین ادعا کردند که لایحه وضعیت، صلاحیت قضائی داخلی در چنین مواردی را از میان می برد.

در میان فحاشیها شنیده شد که اگر قانون وضعیت تصویب شود، یک درجه دار آمریکایی می تواند با

استفاده از مصونیت، به صورت تیمسار ایرانی سیلی بزند. زهتاب فرد و سرتیپ پور که هر دو از

نمایندگان منفرد هستند، تندترین ناطقین علیه لایحه وضعیت بودند. اما افراد دیگری هم علیه آن

صحبت کردند که رامبد، رهبر حزب مردم، هم جزء آنها بود.6 به علت سفر «ریاضی»، رئیس مجلس

به آمریکا، ریاست جلسه با شفیع امین(1) بود. او در تاکتیکهای پارلمانی ناشی و در مهار کردن بحثها

ناتوان بود. (شریف امامی 7 رئیس مجلس سنا و استراتژیست دائمی پارلمان، شب گذشته به ما گفت

که در وضعیت مشابه، جلسه غیر علنی تشکیل می داد و قبل از اینکه بحثها ادامه یافته و ضبط شود،

سرو صداها را می خوابانید.)7 بعضی از ناطقین مخالف، آشکارا مطالب ضد آمریکایی بیان کردند.

مقداری از آن مطالب کاملاً مضحک بود (مانند اشاره به اینکه نخست وزیر باید دست نشانده آمریکا

باشد، زیرا یک وقتی به یکی از کارمندان سفارت آمریکا که گویا «گرداننده دولت» است، منزلی اجاره

داده بود). به نظر می رسد دولت چنین سخنی را با سکوت کردن، تحمل کرده است. لایحه وضعیت،

حامیان باحرارتی نداشت، احساسات، همه در طرف مخالف بود.

در پایان، به نظر ما در حالی که روشن شدن وضعیت پرسنل نظامی ایالات متحده، در پارلمان

ایران دلگرم کننده است، ولی نه تنها منصور بلکه تا حدی رژیم شاه هم برای عملی ساختن آن بهای

سنگینی پرداخته اند.

این بهای سنگین تا حد زیادی به بی کفایتی دولت در اداره هر دو مجلس شورا و سنا مربوط

می شود. اما به حداقل رساندن عکس العمل ملی گرایان، که تصویب لایحه آنها را به فعالیت انداخته،

1- لازم به ذکر است که ریاست جلسه با دکتر حسین خطیبی بود نه با شفیع امین .م
ص: 671

بیهوده خواهد بود. چند روزی طول خواهد کشید تا مشخص شود که آیا این عارضه ای موقتی است و

از بین خواهد رفت همان طور که اینک به نظر می رسد یا اینکه بر روابط ما با ایران تأثیرات دراز

مدتی خواهد گذاشت.راک ول


ملاقات با نخست وزیر برای بسط شمول لایحه کاپیتولاسیون

سند شماره (17)

از: سفارت آمریکا تهران، ایرانتاریخ: 14 اکتبر 1964 22 مهر 1343

به: وزارت امور خارجه واشنگتن

تلگرام ارسالی به شماره 405

طبقه بندی: خیلی محرمانه

مرجع: تلگرام سفارت به شماره 404

اگر چه پارلمان کار بر روی لایحه وضعیت (کاپیتولاسیون م) را هم اکنون تکمیل کرده است، اما

پس از امضای شاه و ده روز بعد از انتشار رسمی، قابل اجراء خواهد بود. وقتی که این مراحل طی شد،

توضیحات مشخص قانونی (که در حال حاضر قول آن داده شده است) از وزارت امور خارجه (ایران

م) گرفته خواهد شد و ترتیبات اداری برای اجتناب از هرگونه ابهامی در مورد وسعت شمول آن، به

عمل خواهد آمد. بر این اساس، ما مطمئن هستیم که پرسنل نظامی ایالات متحده که به زودی به ایران

می آیند، بلافاصله از مزایای کنوانسیون وین بهره مند نخواهند شد. مثلاً تخلف همسران مستشارانی که

رانندگی اتومبیلهای شخصی را به عهده دارند، مشمول مصونیت تلقی نخواهد شد.

راک ولمارتین اف. هرتز مشاور سیاسی


اخراج چند تن از نمایندگان حزب ایران نوین به علت مخالفت با کاپیتولاسیون

سند شماره (18)

از: سفارت آمریکا تهرانتاریخ: 15 اکتبر 1964 23 مهر 1343

به: وزارت امور خارجه واشنگتنتلگرام ارسالی به شماره 413

طبقه بندی: خیلی محرمانهمرجع: تلگرام سفارت به شماره 404

هویدا، وزیر دارایی، به ما خبر داد که نزدیک به ده نفر از نمایندگان حزب ایران نوین، به خاطر

رأیشان در روز سه شنبه، از حزب اخراج خواهند شد.راک ول

مارتین اف. هرتز مشاور سیاسی


موافقت بی سر و صدای دولت ایران با بسط شمول لایحه کاپیتولاسیون

سند شماره (19)

مکان: وزارت امور خارجه ایران تاریخ: 21 اکتبر 1963 29 مهر ماه 1343

یادداشت مذاکره شرکت کنندگان : احمد میرفندرسکی معاون وزارت امور خارجه استوارت دبلیو.

راک ول، کاردار سفارت آمریکا

موضوع: کنوانسیون وین

امروز صبح، گفتگوی مفصلی با معاونت وزارت امور خارجه، میرفندرسکی، در رابطه با کنوانسیون

وین و تصویب آن در مجلس داشتم. من صریحا از او پرسیدم که آیا دولت تصمیم دارد بیانیه های

ص: 672

توضیحی صادر کند و یا حتی شواهد و دلایل خودش در مجلس را منتشر سازد تا باعث آرام شدن

افکار عمومی گردد و آنهایی که قلبا نگران آثار این اقدام هستند زیرا حقایق مربوطه به آنها گفته نشده،

تسکین یابند.

میرفندرسکی گفت که تصمیم گرفته شده که بیانیه ای منتشر نگردد. او معتقد بود که این کار

مسئله ای را که دارد آرام می گیرد، دوباره مطرح خواهد ساخت و مطالب جدیدی در اختیار مخالفان

لایحه و دولت قرار خواهد داد. مخالفت سیاستمداران و نمایندگان با لایحه، نه به خاطر مواد آن بلکه

به خاطر فرصتی است که این لایحه برای حمله به آمریکاییها و دولت به وجود آورده است، لذا آنها با

هیچ بیانیه توضیحی متقاعد نخواهند شد. اکثر مردم در مورد چنین قضایایی مانند مصونیت خارجیان،

با قلبشان می اندیشند نه با مغزشان و با هیچ بیانیه رسمی هم متقاعد نخواهند شد. به علاوه با گذشت

زمان، بسیاری از مردم موضوع را فراموش خواهند کرد.

میرفندرسکی اضافه کرد که این قضیه، تجربه تلخی بود. اگر او در مراحل اولیه می توانست به این

مسئله رسیدگی کند، با تقدیم آن به مجلس بشدت مخالفت می کرد. ولی متأسفانه این کار انجام شده

بود. او به سردی گفت که شاید اوضاع آن چنان هم که به نظر می رسد، تیره نباشد. لایحه تصویب شده

است؛ آنهایی که نمی خواهند مجلس فقط یک به مهره پلاستیکی باشد، راضی شده اند؛ آنهایی که به

حکومت اکثریت معتقدند، آن را ثابت کرده اند و آنهایی که در آرزوی حمله به دولت هستند، قادر به

انجام این کار شدند.

وقتی گفتم که ما علاقه مندیم هر چه زودتر برای روشن ساختن جزئیات مربوط به لایحه وضعیت،

مذاکره را آغاز کنیم، میرفندرسکی قویا اظهار داشت که ما به هیچ وجه حرکت دیگری نخواهیم کرد تا

وقتی که آتش خاموش شود. او گفت افرادی وجود دارند که ضد آمریکایی می باشند و مایلند تا به ما

آسیب برسانند و در همه جا، جاسوسانی دارند (من فکر می کنم مفهوم آن این است که در خود

وزارت خارجه). اگر هم اکنون مذاکرات رسمی را از سر بگیریم، دشمنان ما از فرصت استفاده کرده و

دوباره آتش را شعله ور می کنند.

وقتی که مبادله یادداشتها را متذکر شدم، میرفندرسکی گفت که با توجه به دستکاری سنا در لایحه

وزارت خارجه، یادداشتهای مبادله شده از کنوانسیون وین تفکیک گردیده، و موضوعی که آنها با آن

سر و کار دارند، خودش به یک قانون مبدل شده است. این قانون اکنون یک سند حکومتی است، نه

یادداشتهای مبادله شده. این قانون روشن می کند که امتیازات کنوانسیون وین، رئیس هیئت مستشاری

نظامی و افراد زیردست او را در بر می گیرد. در این قانون هیچ اشاره خاصی به بستگان، ، وجود ندارد

و میرفندرسکی در مجلس نگفته است که وزارت خارجه مصونیت را شامل بستگان هم می داند.

تبصره خاصی که بستگان را از مصونیت محروم می کرد، رد شد و او صلاح دیده بود که مسئله را در

همان جا رها کند. با وجود این او مرا مطمئن ساخت که یک «موافقت بی سر و صدا» میان ما وجود

دارد که مصونیت، بستگان را نیز در بر می گیرد و اگر فردی از بستگان دچار وضعیتی شود که به اتهام

جنایی ختم گردد، وزارت خارجه وارد عمل خواهد شد تا آن شخص به خاطر آن اتهام تحت تعقیب

قرار نگیرد.اس. دبلیو. راک ول

گروه 3 در فاصله 12 سال طبقه بندی کاهش داده شود به طور خودکار از طبقه بندی خارج نشود.

ص: 673

رژیم شاه که به خوبی می دانست بازتاب عمومی این لایحه ننگین تا چه حد خطرناک خواهد بود،

سانسور شدیدی بر رسانه های گروهی حاکم کرد تا هیچ گونه خبری در مورد لایحه کاپیتولاسیون به

بیرون درز نکند.

جولی چند روزی از تصویب این لایحه خیانت بار نگذشته بود که مجله داخلی مجلس شورای

ملی که متن کامل سخنرانیها و مذاکرات نمایندگان و نخست وزیر وقت را در برداشت، به دست امام

خمینی(ره) رسید. ایشان با مطالعه دقیق آن دریافت که رژیم شاه بار دیگر خیانت بزرگی را مرتکب

شده است. این مسئله بشدت ایشان را آشفته و منقلب کرد به صورتی که کمتر می توانستند خواب یا

استراحت داشته باشند و مدام خشم و ناراحتی شدید وجود ایشان را در برگرفته بود. دگرگونی و

حالت غیر عادی در ایشان به تدریج بر سر زبانها افتاد و همگان جویای علت این خشم و ناراحتی

بودند.

امام خمینی (ره) به منظور افشای این خیانت تصمیم گرفتند که طی ایراد نطقی حاد، این رسوایی

رژیم شاه را به اطلاع عموم برسانند. قبل از هر چیز ایشان برای آگاه ساختن علماء و روحانیون مرکز

و شهرستانها، پیکهایی همراه با نامه به اطراف و اکناف کشور روانه نمودند و خود نیز با مقامات

روحانی قم به گفتگو نشستند. به تدریج تعداد کثیری از مردم ایران وارد قم شدند، تا خود شاهد این

سخنرانی باشند.

رژیم شاه که از برنامه سخنرانی حضرت امام (ره) اطلاع پیدا کرده بود، برای جلوگیری از این

سخنرانی، نماینده ای به قم اعزام داشت. این فرد هر چه کرد نتوانست به دیدار امام نائل گردد، ولی در

دیدار با فرزند امام، حاج آقا مصطفی خمینی این پیام را برای امام فرستاد:

«... آمریکا به منظور کسب وجهه در میان مردم ایران با تمام قدرت فعالیت می کند و پول می ریزد و

از نظر قدرت در موقعیتی است که هرگونه حمله به آن به مراتب خطرناکتر از حمله به شخص اول

مملکت است! آیت اللّه خمینی اگر این روزها بنا دارند نطقی ایراد کنند باید خیلی مواظب باشند که با

دولت آمریکا برخوردی نداشته باشد که خیلی خطرناک است و با عکس العمل تند و شدید آنان مواجه

خواهد شد. دیگر هر چه بگویند حتی حمله به شاه چندان مهم نیست».

این تهدیدات کوچکترین اثری در عزم راسخ امام (ره) نداشت و ایشان در روز 4 آبان 1343 که

مصادف با روز ولادت شاه خائن بود، در منزل خود سخنرانی بسیار آتشین، کوبنده و افشاگرانه ای به

عمل آورد و مردم ایران را از جزئیات این خیانت رژیم شاه مطلع ساخت.(1)



بیانات امام خمینی (ره) در مورد لایحه اسارت بار احیای کاپیتولاسیون

بیانات امام خمینی (ره) در مورد لایحه اسارت بار احیای کاپیتولاسیون

بسم اللّه الرحمن الرحیمتاریخ: 4/8/1343

پایمالی استقلال و عظمت ایران با احیای کاپیتولاسیون

انا للّه و انا الیه راجعون من تأثرات قلبی خودم را نمی توانم اظهار کنم، قلب من در فشار است، این

چند روزی که مسائل اخیر ایران را شنیده ام خوابم کم شده، (گریه حضار) ناراحت هستم، قلبم در فشار

1- برای اطلاع از جزئیات وقایع قبل و بعد از سخنرانی حضرت امام (ره) رجوع شود به کتاب (بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی) ٬ نوشته سید حمید روحانی زیارتی جلد اول صفحات 706 تا 7
ص: 674

است، با تأثرات قلبی روزشماری می کنم که چه وقت مرگ پیش بیاید، (گریه شدید حضار) ایران دیگر

عید ندارد، (گریه حضار) عید ایران را عزا کرده اند، (گریه حضار) عزا کردند و چراغانی کردند، عزا

کردند و دسته جمعی رقصیدند. ما را فروختند، استقلال ما را فروختند، و باز هم چراغانی کردند،

پایکوبی کردند. اگر من به جای اینها بودم این چراغانی ها را منع می کردم، می گفتم بیرق سیاه بالای سر

بازارها بزنند، بالای سر خانه ها بزنند، چادر سیاه بالا ببرند. عزت ما پایکوب شد، عظمت ایران از بین

رفت، عظمت ارتش ایران را پایکوب کردند.

قانونی در مجلس بردند در آن قانون اولاً ما را ملحق کردند به پیمان وین و ثانیا الحاق کردند به

پیمان وین که تمام مستشاران نظامی آمریکا با خانواده هایشان با کارمندهای فنی شان، با کارمندان

اداری شان، با خدمه شان، با هرکس که بستگی به آنها دارد، اینها از هر جنایتی که در ایران بکنند مصون

هستند؛ اگر یک خادم آمریکایی، اگر یک آشپز آمریکایی مرجع تقلید شما را در وسط بازار ترور کند،

زیر پا منکوب کند، پلیس ایران حق ندارد جلوی او را بگیرد! دادگاههای ایران حق ندارند محاکمه

کنند! بازپرسی کنند! باید بروید آمریکا! آنجا در آمریکا، اربابها تکلیف را معین کنند! دولت سابق این

تصویب را کرده بود و به کسی نگفت. دولت حاضر این تصویب نامه را در چند روز پیش از این برد به

مجلس و در چه وقت پیش از این به سنا بردند و با یک قیام و قعود مطلب را تمام کردند و باز نفسشان

درنیامد. در این چند روز این تصویب نامه را بردند به مجلس شورا و در آنجا صحبت هایی کردند،

مخالفت هایی شد، بعضی از وکلا هم مخالفت هایی کردند، صحبت هایی کردند لکن مطلب را گذراندند،

با کمال وقاحت گذراندند، دولت با کمال وقاحت از این امر ننگین طرفداری کرد.

ملت ایران را از سگهای آمریکا پست تر کردند، اگر چنانچه کسی سگ آمریکایی را زیر بگیرد

بازخواست می کنند، اگر شاه ایران یک سگ آمریکایی را زیر بگیرد، بازخواست می کنند و اگر چنانچه

یک آشپز آمریکایی شاه ایران را زیر بگیرد، مرجع ایران را زیر بگیرد، بزرگترین مقام را زیر بگیرد،

هیچ کس حق تعرض ندارد، چرا؟ برای اینکه می خواستند وام بگیرند از آمریکا، آمریکا گفت این کار

باید بشود (لابد این جور است) بعد از سه چهار روز وام دویست میلیونی، دویست میلیون دلاری

تقاضا کردند، دولت تصویب کرد که در ظرف پنج سال مبلغ مزبور را به دولت ایران بدهند و در عرض

10 سال سیصد میلیون بگیرند، می فهمید یعنی چه؟ دویست میلیون دلار، هر دلاری 8 تومان در عرض

پنج سال وام بدهند به دولت ایران برای نظام و در عرض 10 سال سیصد میلیون، آن طور که حساب

کردند 300 میلیون دلار از ایران بگیرند، یعنی 100 میلیون دلار یعنی 800 میلیون تومان از ایران در

ازای این وام نفع بگیرند. معذالک ایران خودش را فروخت برای این دلارها، ایران، استقلال ما را

فروخت، ما را جزء دول مستعمره حساب کرد، ملت مسلم ایران را پست تر از وحشیها در دنیا معرفی

کرد، در ازای وام 200 میلیون که 300 میلیون دلار پس بدهند. ما با این مصیبت چه بکنیم؟

روحانیون با این مطالب چه بکنند؟ به کجا پناه ببرند؟ عرض خودشان را به چه مملکتی برسانند؟

کاپیتولاسیون مخالف رأی ملت است

سایر ممالک خیال می کنند که ملت ایران است، این ملت ایران است که این قدر خودش را پست

کرده است، نمی دانند این دولت ایران است، این مجلس ایران است، این مجلس است که هیچ ارتباطی

ص: 675

به ملت ندارد، این مجلس سرنیزه است، این مجلس چه ارتباطی به ملت ایران دارد، ملت ایران به اینها

رأی ندادند، علمای طراز اول، مراجع، بسیاریشان تحریم کردند انتخابات را، ملت تبعیت کرد از اینها،

رأی نداد، لکن زور سرنیزه اینها را آورد در این کرسی نشاند.

نفوذ روحانی مضر به حال دشمنان ملت است نه خود ملت

در یکی از کتابهای تاریخی که امسال به طبع رسیده است و به بچه های ما تعلیم می شود، این است

که بعد از اینکه یک مسائل دروغی را نوشته است، آخرش نوشته است که معلوم شد که قطع نفوذ

روحانیت، قطع نفوذ روحانیون در رفاه حال این ملت مفید است! رفاه حال ملت به این است که

روحانیون را از بین ببرند! همین طور است، اگر نفوذ روحانیون باشد نمی گذارد این ملت اسیر انگلیس

یک وقت باشد، اسیر آمریکا یک وقت باشد. اگر نفوذ روحانیون باشد، نمی گذارد که اسرائیل قبضه کند

اقتصاد ایران را، نمی گذارد که کالاهای اسرائیل در ایران بدون گمرک فروخته بشود. اگر نفوذ روحانیون

باشد نمی گذارد که اینها سر خود یک هم چنین قرضه بزرگی را به گردن ملت بگذارند. اگر نفوذ

روحانیون باشد نمی گذارد این هرج و مرجی که در بیت المال هست، بشود. اگر نفوذ روحانیون باشد

نمی گذارد که هر دولتی هر کاری می خواهد انجام بدهد ولو صد در صد بر ضد ملت باشد. اگر نفوذ

روحانیون باشد نمی گذارد که مجلس به این صورت مبتذل درآید. اگر نفوذ روحانیون باشد نمی گذارد

که مجلس با سرنیزه درست بشود تا این فضاحت از آن پیدا بشود. اگر نفوذ روحانیون باشد نمی گذارد

که دختر و پسر با هم در آغوش هم کشتی بگیرند، چنان که در شیراز شده است. اگر نفوذ روحانیون

باشد نمی گذارد که دخترهای معصوم مردم زیر دست جوان ها در مدارس باشند. اگر نفوذ روحانیون

باشد نمی گذارد که زنها را در مدرسه مردها ببرند، مردها را در مدرسه زنها ببرند و فساد راه بیندازند.

اگر نفوذ روحانیون باشد توی دهن این دولت می زند، توی دهن این مجلس می زنند و وکلا را از

مجلس بیرون می کنند. اگر نفوذ روحانیون باشد تحمیل نمی توانند بشود یک عده از وکلا بر سرنوشت

یک مملکتی که حکومت کنند. اگر نفوذ روحانیون باشد نمی گذارند یک دست نشانده آمریکایی این

غلطها را بکند، بیرونش می کنند از ایران، نفوذ ایرانی، نفوذ روحانی مضر به حال ملت است؟ نخیر مضر

به حال شماست، مضر به حال شما خائنهاست نه مضر به حال ملت. شما دیدید با نفوذ روحانی

نمی توانید هر کاری را انجام دهید، هر غلطی را بکنید، می خواهید نفوذ روحانی را از بین ببرید. شما

گمان کردید که با صحنه سازی ها می توانید که بین روحانیون اختلاف بیندازید؟ نمی توانید، این خواب

باید در مرگ برای شما حاصل شود، نمی توانید همچو کاری انجام دهید، روحانیون با هم هستند. من

به تمام روحانیون تعظیم می کنم، دست تمام روحانیون را می بوسم، آن روز اگر دست مراجع را

می بوسیدم، امروز دست طلاب را هم می بوسم (گریه حضار) من امروز دست بقال را هم می بوسم،

(گریه شدید حضار).

اعلام خطر به کلیه اقشار ملت

آقا من اعلام خطر می کنم، ای ارتش ایران! من اعلام خطر می کنم، ای سیاسیون ایران! من اعلام

خطر می کنم، ای بازرگانان! من اعلام خطر می کنم، ای علمای ایران! ای مراجع اسلام! من اعلام خطر

ص: 676

می کنم، ای فضلا! ای طلاب! ای مراجع، ای آقایان! ای نجف! ای قم! ای مشهد! ای تهران! ای شیراز!

من اعلام خطر می کنم، خطردار است. معلوم می شود زیر پرده ها چیزهایی است و ما نمی دانیم، در

مجلس گفتند نگذارید پرده ها بالا برود، معلوم می شود برای ما خوابها دیده اند. از این بدتر چه خواهند

کرد؟ نمی دانم از اسارت بدتر چه؟ از ذلت بدتر چه؟ چه می خواهند با ما بکنند؟ چه خیالی دارند اینها؟

این قرضه دلار چه به سر این ملت می آورد؟ این ملت فقیر ده سال 100 میلیون دلار، 800 میلیون

تومان نفع پول به آمریکا بدهد؟! در عین حال ما را بفروشید، برای یک همچو کاری؟!

نظامیان آمریکایی، مستشاران نظامی آمریکایی به شما چه نفعی دارند؟ آقا اگر این مملکت اشغال

آمریکاست پس چرا اینقدر عربده می کشید، پس چرا اینقدر دم از ترقی می زنید؟ اگر این مستشاران

نوکر شما هستند پس چرا از اربابها بالاترشان می کنید؟ پس چرا از شاه بالاترشان می کنید؟ اگر نوکرند

مثل سایر نوکرها با آنها عمل کنید، اگر کارمند شما هستند مثل سایر ملل که با کارمندانشان عمل

می کنند شما هم عمل کنید. اگر مملکت ما اشغال آمریکاییست پس بگویید، پس ما را بردارید بریزید

بیرون از این مملکت. چه می خواهند با ما بکنند؟ این دولت چه می گوید به ما؟ این مجلس چه کرد با

ما؟ این مجلس غیر قانونی، این مجلس مجرم، این مجلسی که به فتوای و به حکم مراجع تقلید تحریم

شده است. این مجلسی که یک وکیلش از ملت نیست، این مجلسی که به ادعا می گوید ما، ما، هی ما از

انقلاب سفید آمده ایم. آقا کو این انقلاب سفید؟! پدر مردم را درآوردند. آقا من مطلعم، خدا می داند که

من رنج می برم، من مطلعم از این دهات، من مطلعم از این شهرستان های دور افتاده، از این قم بدبخت،

من مطلعم از گرسنگی خوردن مردم، از وضع زراعت مردم.

سکوت در مقابل ابرقدرت از معاصی کبیره است

آقا فکری بکنید برای این مملکت، فکری بکنید برای این ملت. هی قرض روی قرض بیاورید؟!

هی نوکر بشوید!! البته دلار نوکری هم هست، دلارها را شما می خواهید استفاده کنید، نوکریش را ما

بکنیم. اگر ما زیر اتومبیل رفتیم کسی حق ندارد به آمریکایی ها بگوید بالای چشمت ابروست، لکن

شماها استفاده اش را بکنید، مطلب این طور است، نباید گفت اینها را؟ آن آقایانی که می گویند که باید

خفه شد، اینجا هم باید خفه شد؟ اینجا هم خفه بشویم؟ ما را بفروشند و خفه بشویم؟ قران ما را

بفروشند و خفه بشویم؟ واللّه گناهکار است کسی که داد نزند، واللّه مرتکب کبیره است کسی که فریاد

نکند (گریه شدید حضار).

به داد اسلام برسید

ای سران اسلام! به داد اسلام برسید، ای علمای نجف! به داد اسلام برسید، ای علمای قم! به داد

اسلام برسید، رفت اسلام. (گریه شدید حاضرین در مجلس) ای ملل اسلام! ای سران ملل اسلام! ای

رؤسای جمهوری ملل اسلامی! ای سلاطین ملل اسلامی! ای شاه! به داد خودت برس، به داد همه ما

برسید. ما زیر چکمه آمریکا برویم، چون ملت ضعیفی هستیم؟ چون دلار نداریم؟! آمریکا از انگلیس

بدتر، انگلیس از آمریکا بدتر، شوروی از هر دو بدتر، همه از هم بدتر، همه از هم پلیدتر.

ص: 677

امروز دولت آمریکا منفورترین دولت ها در نظر ماست

اما امروز سر و کار ما با این خبیث هاست، با آمریکاست. رئیس جمهور آمریکا بداند، بداند این

معنا را که منفورترین افراد دنیاست پیش ملت ما، امروز منفورترین افراد بشر است پیش ملت ما، یک

همچنین ظلمی به دولت اسلامی کرده است، امروز قرآن با او خصم است، ملت ایران با او خصم است.

دولت آمریکا بداند این مطلب را، ضایع کردند او را در ایران، خراب کردند او را در ایران.

ما را به آمریکا فروختند

برای مستشارها مصونیت می گیرید؟ بیچاره وکلا داد زدند آقا از این دوستهای ما بخواهید به ما

اینقدر تحمیل نکنند، ما را نفروشید، ما را به صورت مستعمره در نیاورید، کی گوش داد به اینها. از

پیمان وین یک ماده را اصلاً ذکر نکرده اند، ماده 32 ذکر نشده است، من نمی دانم آن ماده چه است، من

که نمی دانم رئیس مجلس هم نمی داند، وکلا هم نمی دانند، نمی دانند که قبول کردند طرح را، طرح را

قبول کردند، طرح را امضاء کردند، تصویب کردند، اما عده ای اقرار کردند که ما اصلاً نمی دانیم چیست

(آنها هم لابد امضاء نکرده باشند) آن عده دیگر بدتر از آنها بودند، یک عده جهالند اینها.

رجال سیاسی ما، صاحب منصبهای بزرگ ما، رجال سیاسی ما، یکی بعد از دیگری را کنار

می گذارند؛ الآن در مملکت ما به دست رجال سیاسی که وطن خواه باشند چیزی نیست، در دست آنها

چیزی نیست؛ ارتش هم بداند، یکی تان را بعد از دیگری کنار می گذارند، دیگر برای شما آبرو

گذاشتند؟ برای نظام شما آبرو گذاشتند که یک سرباز آمریکایی بر یک ارتشبد ما مقدم است؟ یک

آشپز آمریکایی بر یک ارتشبد ما مقدم شد در ایران؟ دیگر برای شما آبرو باقی ماند؟ اگر من بودم

استعفا می کردم، اگر من نظامی بودم استعفا می کردم، من این ننگ را قبول نمی کردم، اگر من وکیل

مجلس بودم استعفا می کردم.

قطع نفوذ روحانی قطع ید رسول اللّه است

باید نفوذ ایرانیها قطع بشود! باید مصونیت برای آشپزهای آمریکائی، برای مکانیکهای آمریکایی،

برای اداری آمریکایی، اداری و فنی، مأمورین، کارمندان اداری، کارمندان فنی، برای خانواده هایشان

مصونیت باشد، لکن آقای قاضی در حبس باشند؟ آقای اسلامی را با دستبند ببرند این ور و آن ور!

این خدمتگزارهای اسلام، علمای اسلام در حبس باید باشند، وعاظ اسلام در حبس باشند، طرفداران

اسلام باید در بندرعباس حبس باشند، برای اینکه طرفدار روحانیت هستند، خودشان یا روحانی اند یا

طرفدار روحانی. این را در تاریخ ایران دست مردم دادند اینها، سند دست دادند که معلوم شد رفاه حال

این ملت به این است که قطع نفوذ روحانیین بشود! یعنی چه؟ رفاه حال ملت در این است که قطع ید

رسول اللّه از این ملت بشود؟! روحانیون خودشان چیزی نیستند که، روحانیون هر چه دارند از

رسول اللّه است، باید قطع ید رسول اللّه از این ملت بشود! اینها این را می خواهند، این را می خواهند تا

اسرائیل با دل راحت هر کاری اینجا بکند، تا آمریکا با دل راحت هر کاری می خواهد بکند.

ص: 678

تمام گرفتاریهای ما از آمریکا است

آقا تمام گرفتاری ما از این آمریکاست، تمام گرفتاری ما از این اسرائیل است. اسرائیل هم از

آمریکاست، این وکلا هم از آمریکا هستند، این وزراء هم از آمریکا هستند، همه تعیین آنهاست، اگر

نیستند چرا نمی ایستند در مقابل، داد بزنند؟

روحانیت سدی در مقابل مطامع استعمارگران

من الآن حافظه ام درست نیست، نمی توانم بفهمم مطلب را خوب، الآن در حال انقلاب هستم، در

یک مجلس از مجالس سابق که مرحوم مدرس، مرحوم آسید حسن مدرس در آن مجلس بود،

اولتیماتومی از دولت روس آمد به ایران که اگر فلان قضیه را انجام ندهید (که من حالا هیچی از آن را

یادم نیست) ما از فلان جا که قزوین ظاهرا بوده است می آییم به تهران و تهران را می گیریم و دولت

ایران هم فشار آورد به مجلس که باید این را تصویب کند. یکی از مورخین، مورخین آمریکایی

می نویسد که یک روحانی با دست لرزان آمد پشت تریبون ایستاد و گفت آقایان اگر بناست ما از بین

برویم چرا با دست خودمان برویم؟ رد کرد، مجلس به واسطه مخالفت او جرأت پیدا کرد و رد کرد و

هیچ غلطی هم نکردند، روحانی این است که یک روحانی توی مجلس بود، نگذاشت آن قلدر

شوروی را، روسیه سابق را، پیشنهاد اولتیماتومش را یک روحانی ضعیف، یک مشت استخوان رد کرد.

امروز هم باید روحانی نباشد، برای همین قطع ید روحانی باید بکنند تا به آمال و آرزوی خودشان

برسند، من چه بگویم؟

بر ملت است که فریاد بزنند چرا ما را فروختید

اینقدر انباشته است مطالب، اینقدر مفاسد در این مملکت زیاد است که من با این حالم، با این

سینه ام، با این وضعم نمی توانم عرضه بکنم. نمی توانم مطالب را به آن مقداری که می دانم به عرض شما

برسانم لکن شما موظفید به رفقایتان بگویید، آقایان موظفند ملت را آگاه کنند، علماء موظفند ملت را

آگاه کنند، ملت موظف است که در این امر صدا در بیاورد، با آرامش به عرض برساند، به مجلس

اعتراض کند، به دولت اعتراض کند که چرا یک همچنین کاری کردید؟ چرا ما را فروختید؟ مگر ما

بنده شما هستیم؟

دولت و مجلس، غیر قانونی و خائن به اسلام و ملتند

شما که وکیل ما نیستید، وکیل هم بودید، اگر خیانت کردید به مملکت، خود به خود از وکالت

بیرون می روید، این خیانت به مملکت است. خدایا اینها خیانت کردند به مملکت ما، خدایا دولت به

مملکت ما خیانت کرد، به اسلام خیانت کرد، به قرآن خیانت کرد، وکلای مجلسین خیانت کردند،

آنهایی که موافقت کردند با این امر، وکلای مجلس سنا خیانت کردند، این پیرمردها، وکلای مجلس

شورا آنهایی که رأی دادند خیانت کردند به این مملکت، آنها وکیل نیستند، دنیا بداند اینها وکیل ایران

نیستند اگر هم بودند من عزلشان کردم، از وکالت معزولند؛ تمام تصویب نامه هایی که تا حالا نوشته اند،

تمامش غلط است، از اول مشروطه تا حالا بر حسب نص قانون، قانون اگر قبول دارند به حسب نص

ص: 679

قانون، بر حسب اصل دوم متمم قانون اساسی تا مجتهدین نظارت نکنند در مجلس، قانون هیچی

نیست، کدام مجتهد نظارت می کند الآن؟ اگر پنج تا ملا تو این مجلس بود، اگر یک ملا تو این مجلس

بود، تو دهن اینها می زد، نمی گذاشت این کار بشود. من به آنان که به ظاهر مخالفت کردند، این حرف

را دارم به آنها، چرا آقا خاک تو سرتان نریختید؟ چرا پا نشدید یقه آن مردک را بگیرید؟ همین من

مخالفم و سر جای خود بنشینید و آن همه تملق بگویید؟! مخالفت این است؟ باید هیاهو کنید، باید

بریزید وسط مجلس، به هم باید بپرید که نگذرد این مطلب، به صرف اینکه من مخالفم درست

می شود؟! دیدید که می گذرد، پس نگذارید یک همچو مجلسی وجود پیدا کند، از مجلس بیرونشان

کنید. ما این قانون را که در مجلس واقع شد، قانون نمی دانیم. ما این مجلس را مجلس نمی دانیم. ما

این دولت را دولت نمی دانیم، اینها خائنند به مملکت ایران، خائنند. خداوندا امور مسلمین را اصلاح

کن. خداوندا دیانت مقدسه اسلام را عظمت به آن عنایت فرما. خدایا اشخاصی که خیانت می کنند به

این آب و ملک، خیانت می کنند به اسلام، خیانت می کنند به قرآن، آنها را نابود کن.

والسلام علیکم و رحمه اللّه و برکاته

حضرت امام (ره) به ایراد سخنرانی اکتفا نکردند و اعلامیه ای روشن و غنی نیز علیه احیای

کاپیتولاسیون صادر کردند. این اعلامیه تاریخی به دو گونه مختلف در تهران و اصفهان به چاپ رسید

و با شیوه ای خاص و بی سابقه در سراسر کشور توزیع شد. شیوه پخش و توزیع آن این بود که هر شهر

و شهرستانی به چند بخش تقسیم می شد و توزیع اعلامیه در هر بخش آن به عهده عده ای قرار

می گرفت. پخش کنندگان که به طور مساوی اعلامیه ای در دست داشتند، در سر ساعت معینی که از

پیش مقرر شده بود، هر یک در محیطی که مأموریت پخش در آن را به عهده گرفته بودند دست به

توزیع می زدند و در زمان بسیار کوتاهی اعلامیه ها را پخش کرده و پیش از آنکه شناخته و یا دستگیر

شوند، می گریختند.بیش از 40 هزار عدد از این اعلامیه فقط در تهران در زمانی کمتر از ده دقیقه پخش

شد. توزیع کنندگان که 500 نفر بودند، هر یک با 80 عدد اعلامیه در رأس ساعت معینی از شب

دست به توزیع زدند و حوزه پخش که از نارمک و تهران نو تا شهر ری گسترش داشت، یکباره در

ظرف چند دقیقه از اعلامیه امام (ره) پوشانده شد، بدون آنکه حتی یک نفر دستگیر شود و علیرغم

پیشگیری و تدارک امنیتی از طرف «ساواک» ملت مسلمان ایران اعلامیه حضرت امام (ره) را به دست

آوردند.


پیام امام خمینی به ملت ایران به مناسبت تصویب لایحه ذلت بار کاپیتولاسیون

پیام امام خمینی به ملت ایران به مناسبت تصویب لایحه ذلت بار کاپیتولاسیون

تاریخ: 4/8/1343

بسم اللّه الرحمن الرحیم

«لن یجعل اللّه للکافرین علی المؤمنین سبیلا»

کاپیتولاسیون، امضای سند بردگی ملت ایران است

آیا ملت ایران می داند در این روزها در مجلس چه گذشت؟ می داند بدون اطلاع ملت و به طور

قاچاق چه جنایتی واقع شد؟ می داند مجلس به پیشنهاد دولت سند بردگی ملت ایران را امضاء کرد؟

اقرار به مستعمره بودن ایراد نمود؟ سند وحشی بودن ملت مسلمان را به آمریکا داد؟ قلم سیاه کشید بر

ص: 680

جمیع مفاخر اسلامی و ملی ما، قلم سرخ کشید بر تمام لاف و گزافهای چندین ساله سران قوم، ایران

را از عقب افتاده ترین ممالک دنیا پست تر کرد؟ اهانت به ارتش محترم ایران و صاحب منصبان و

درجه داران نمود؟ حیثیت دادگاههای ایران را پایمال کرد؟ به ننگین ترین تصویب نامه دولت سابق با

پیشنهاد دولت حاضر بدون اطلاع ملت با چند ساعت صحبتهای سری، رأی مثبت داد؟ ملت ایران را

در تحت اسارت آمریکایی ها قرارداد؟ اکنون مستشاران نظامی و غیر نظامی آمریکا با جمیع خانواده و

مستخدمین آنها آزادند هر جنایتی بکنند، هر خیانتی بکنند، پلیس ایران حق بازداشت آنها را ندارد.

دادگاههای ایران حق رسیدگی ندارند، چرا؟ برای آنکه آمریکا مملکت دلار است و دولت ایران محتاج

به دلار.

به حسب این رأی ننگین، اگر یک مستشار آمریکایی یا یک خادم مستشار آمریکایی به یکی از

مراجع تقلید ایران، به یکی از افراد محترم ملت، به یکی از صاحب منصبان عالی رتبه ایران هر جسارتی

بکند، هر خیانتی بنماید، پلیس حق بازداشت او را ندارد، محاکم ایران حق رسیدگی ندارند ولی اگر به

یک سگ آنها تعرضی بشود، پلیس باید دخالت کند، دادگاه باید رسیدگی نماید.

امروز که دولتهای مستعمره یکی پس از دیگری با شهامت و شجاعت خود را از تحت فشار

استعمار خارج می کنند و زنجیرهای اسارت را پاره می کنند، مجلس مترقی ایران با ادعای سابقه تمدن

دو هزار و پانصد ساله، با لاف همردیف بودن با ممالک مترقیه، به ننگین ترین و موهن ترین

تصویب نامه غلط دولتهای بی حیثیت رأی می دهد و ملت شریف ایران را پست ترین و عقب افتاده ترین

ملل به عالم معرفی می کند و با سرافرازی هر چه تمامتر، دولت از تصویب نامه غلط دفاع می کند و

مجلس رأی می دهد.

از بعضی منابع مطلع به من اطلاع دادند که این طرح مفتضح را به دولت پاکستان، اندونزی، ترکیه،

آلمان غربی پیشنهاد کرده اند و هیچ کدام زیر بار این اسارت نرفته اند، تنها دولت ایران است که اینقدر

با حیثیت ملت و اسلامیت ما بازی می کند و آن را به باد فنا می دهد.

خاموش نشستن وکلا، به علت اتکاء نداشتن به ملت است

علما و روحانیون که می گویند باید قدرت سرنیزه در مقدرات کشور دخالت نکند، باید وکلای

پارلمان مبعوث از ملت باشند، باید دولتها ملی باشند، باید اختناق از مطبوعات برداشته شود و

سازمانها نظارت در آنها نکنند و آزادی را از ملت مسلمان سلب ننمایند، برای آن است که این ننگها را

بر ملت تحمیل نکنند و ما را مواجه با این مصیبتها ننمایند.

چرا وکلای پارلمان با آنکه به حسب قاعده انسانیت و ملیت با همچو سند اسارتی صد درصد

مخالف هستند، نفس نمی کشند و جز دو سه نفر آنها که معلوم است با اضطراب صحبت کرده اند،

خاموش نشسته اند؟ برای آنکه اتکاء به ملت ندارند، دست نشانده هستند و قدرت مخالفت ندارند، آنها

را با یک اشاره بیرون می ریزند، به زندان می اندازند.

پافشاری رژیم شاه برای محو اسم قرآن

آیا ملت ایران می داند که افسران ارتش به جای سوگند به قرآن مجید «سوگند به کتاب آسمانی که

ص: 681

به آن اعتقاد دارم»، یاد کردند؟ این همان خطری است که کرارا تذکر داده ام، خطر برای قرآن مجید،

برای اسلام عزیز، خطر برای مملکت اسلام، خطر برای استقلال کشور. من نمی دانم دستگاه جبار از

قرآن کریم چه بدی دیده است، از پناه به اسلام و قرآن چه ضرری برده است که اینقدر پافشاری برای

محو اسم آن می کند. اگر پناه به قرآن و اسلام بیاورید، اجنبی به خود اجازه نمی دهد که از شما سند

بردگی بگیرد، اجازه نمی دهد که مفاخر ملی و اسلامی شما پایمال شود. جدا بودن ملت از هیئت

حاکمه، برخوردار نبودن آنها از پشتیبانی ملت، این مصیبتها را پیش می آورد.

کاپیتولاسیون مخالف اسلام و قرآن است

اکنون من اعلام می کنم که این رأی ننگین مجلسین، مخالف اسلام و قرآن است و قانونیت ندارد،

مخالف رأی ملت مسلمان است. وکلای مجلسین وکیل ملت نیستند، وکلای سرنیزه هستند، رأی آنها

در برابر ملت و اسلام و قرآن هیچ ارزشی ندارد و اگر اجنبی ها بخواهند از این رأی کثیف سوء استفاده

کنند، تکلیف ملت تعیین خواهد شد.

بدبختی دول اسلامی از دخالت اجانب است

دنیا بداند که هر گرفتاری که ملت ایران و ملل مسلمین دارند، از اجانب است، از آمریکاست.ملل

اسلام از اجانب عموما و از آمریکا خصوصا متنفر است. بدبختی دول اسلامی، از دخالت اجانب در

مقدرات آنهاست، اجانبند که مخازن پرقیمت زیرزمینی ما را به یغما برده و می برند، انگلیس است که

سالیان دراز طلای سیاه ما را به بهای ناچیز برده و می برد، اجانبند که کشور عزیز ما را اشغال کرده و

بدون مجوز از سه طرف به آن حمله کرده و سربازان ما را از پا درآوردند.

دیروز ممالک اسلامی به چنگال انگلیس و عمال آن مبتلا بودند، امروز به چنگال آمریکا و عمال

آن آمریکاست که از اسرائیل و هواداران آن پشتیبانی می کند، آمریکاست که به اسرائیل قدرت می دهد

که اعراب مسلم را آواره کند، آمریکاست که وکلا را یا بی واسطه یا با واسطه بر ملت ایران تحمیل

می کند، آمریکاست که اسلام و قرآن مجید را به حال خود مضر می داند و می خواهد آنها را از جلو

خود بردارد. آمریکاست که روحانیون را خار راه استعمار می داند و باید آنها را به حبس و زجر و

اهانت بکشد، آمریکاست که به مجلس و دولت ایران فشار می آورد که چنین تصویب نامه مفتضحی را

که تمام مفاخر اسلامی و ملی ما را پایمال می کند تصویب و اجرا کنند، آمریکاست که با ملت اسلام

معامله وحشیگری و بدتر از آن می نماید.

بر تمام اقشار است که با طرح ننگین احیای کاپیتولاسیون مخالفت کنند

بر ملت ایران است که این زنجیرها را پاره کنند، بر ارتش ایران است که اجازه ندهند چنین

کارهای ننگینی در ایران واقع شود. از بالاترها به هر وسیله هست بخواهند این سند استعمار را پاره

کنند، این دولت را ساقط کنند، وکلایی که به این امر مفتضح رأی دادند از مجلس بیرون کنند، بر ملت

است که از علمای خود بخواهند در این امر ساکت ننشینند، بر علمای اعلام است که از مراجع اسلام

بخواهند این امر را ندیده نگیرند، بر فضلا و مدرسین حوزه های علیمه است که از علمای اعلام

ص: 682

بخواهند که سکوت را بشکنند، بر طلاب علوم است که از مدرسین بخواهند که غافل از این امر

نباشند، بر ملت مسلمان است که از وعاظ و خطبا بخواهند که آنان را که آگاه از این مصیبت بزرگ

نیستند، آگاه کنند. بر خطباء و وعاظ است که با بیان محکم، بی هراس بر این امر ننگین اعتراض کنند و

ملت را بیدار کنند، بر اساتید دانشگاه است که جوانان را از آنچه زیر پرده است مطلع کنند، بر جوانان

دانشگاهی است که با حرارت با این طرح مفتضح مخالفت کنند، با آرامش و با شعارهای حساس

مخالفت دانشگاه را به ملتهای دنیا برسانند، بر دانشجویان ممالک خارجه است که در این امر حیاتی

که آبروی مذهب و ملت را در خطر انداخته ساکت ننشینند، بر پیشوایان دول اسلامی است که فریاد ما

را به دنیا برسانند و از مراکز پخش آزاد، ناله جانسوز این ملت بدبخت را به جهان گوشزد کنند، بر

علما و خطبای ملل اسلامی است که با سیل اعتراض، این ننگ را از جبهه ملت معظم ایران، برادران

اسلامی خود بزدایند و بر جمیع طبقات ملت است که از مناقشات جزئی موسمی خود صرف نظر کرده

و در راه هدف مقدس استقلال و بیرون رفتن از قید اسارت کوشش کنند، بر رجال شریف سیاسی است

که ما را از مطالب زیر پرده که در مجلس گفته شده، آگاه نمایند، بر احزاب سیاسی است که در این امر

مشترک با یکدیگر توافق کنند.

وحدت کلمه علمای اعلام در پشتیبانی از قرآن و طرفداری از مسلمین

هدف مراجع عظام و روحانیون در هر جا باشند یکی است و آن پشتیبانی از دیانت مقدسه اسلام

و قرآن مجید و طرفداری از مسلمین است. اختلافی بین علمای اعلام و نگهبانان اسلام در این هدف

مقدس نیست، اگر فرضا اختلاف اجتهاد و نظری در امر جزئی و ناچیز باشد مثل سایر اختلافات در

امور فرعی، مانع از وحدت نظر در امور اصولی نیست. اگر سازمانهای دولتی گمان کرده اند که با

سمپاشی ها می توانند ما را از هدف مقدس خود منحرف کنند و به دست جهال متعصب به قصد شوم

خود برسند، خطا کرده اند. اینجانب که یک نفر از خدمتگزاران علمای اعلام و ملت اسلام هستم، در

موقع خطیر و برای مصالح بزرگ اسلامی حاضرم برای کوچکترین افراد، تواضع و کوچکی کنم، تا چه

رسد به علمای اعلام و مراجع عظام کثراللّه امثالهم. لازم است جوانهای متعصب و طلاب تازه کار از

زبان و قلم خود جلوگیری کنند و در راه اسلام و هدف مقدس قرآن از اموری که موجب تشتت و تفرقه

است، خودداری نمایند. علمای اعلام برای خاتمه دادن به هرج و مرج و بی نظمیها در فکر اصلاح

عمومی هستند، اگر دولتها مجال فکر به ما بدهند، اگر گرفتاریهایی که از ناحیه هیئت حاکمه پیش

می آید و ناراحتیهای روحی مجال تصفیه و اصلاح داخلی به ما بدهد. این نحو گرفتاریهاست که ما را

از مسیر خود که مسیر تصفیه حوزه ها و اصلاح همه جانبه است، باز می دارد. با احساس خطر برای

اسلام و قرآن کریم، برای ملت و ملیت مجال تفکر در امور دیگر باقی نمانده، اهمیت این موضوعات

بقدری است که مشاغل خاص ما را تحت الشعاع قرار داده است.

کارهای مخرب رژیم شاه

آیا ملت مسلمان می داند که در حال حاضر عده ای از علما و مبلغین و طلاب و بسیاری از مسلمین

بیگناه در زندانها به سر می برند و برخلاف قوانین، آنها را بدون رسیدگی، مدتهای مدیدی زندانی

ص: 683

کرده اند و مرجعی نیست که به این وضع هرج و مرج ارتجاعی قرون وسطایی خاتمه دهد؟ اینها دنبال

قتل عام پانزده خرداد، دوازده محرم است که جراحت آن از قلب ملت پاک نخواهد شد، هیئت حاکمه

به جای اینکه برای اقتصاد ایران، برای جلوگیری از ورشکستگیهای بازرگانان محترم، برای نان و آب

فقرا و مستمندان، برای زمستان سیاه بی خانمانها، برای پیدا کردن کار برای جوانان فارغ التحصیل و

سایر طبقات بیچاره فکری بکند، به کارهای مخرب مثل آنچه گفته شد و نظایر آن دست می زند، از

قبیل استخدام زن برای دبیرستانهای پسرانه و مرد برای دبیرستانهای دخترانه که فساد آن بر همه

روشن و اصرار به آنکه زنها در دستگاههای دولتی وارد شوند که فساد و بیهوده بودنش بر همه واضح

است. امروز اقتصاد ایران به دست آمریکا و اسرائیل است و بازار ایران از دست ایرانی و مسلم خارج

شده است و غبار ورشکستگی و فقر به رخسار بازرگان و زارع نشسته است و اصلاحات آقایان، بازار

سیاه برای آمریکا و اسرائیل درست کرده است و کسی نیست که به داد ملت فقیر برسد.

ملت باید به فکر فقرا باشد

من از فکر زمستان امسال رنج می برم، من شدت گرسنگی و خدای نخواسته هلاکت بسیاری از

فقرا و مستمندان را پیش بینی می کنم، لازم است خود ملت به فکر فقرا باشند، لازم است از حالا برای

زمستان آنها تهیه ای شود که فجایع سال سابق تکرار نشود، لازم است علمای اعلام بلاد، مردم را

دعوت به این امر ضروری بفرمایند.

از خدای متعال عظمت اسلام و مسلمین و رهایی دول اسلامی را از شر اجانب خذلهم اللّه تعالی

خواستار است.

والسلام علی من اتبع الهدی

روح اللّه الموسوی الخمینی



توضیح شمول لایحه وضعیت

ص: 684

سند شماره (20)

تاریخ: 27 اکتبر 1964 5 آبان 1343

یادداشت مذاکرات

طبقه بندی: خیلی محرمانه

موضوع: توضیح شمول لایحه وضعیت

ما با نظر همکاری به گفته های میرفندرسکی در تاریخ 21 اکتبر، گوش دادیم و به همین دلیل لازم

نیست رسما اقدامی به عمل آوریم تا زمانی که توضیح در مورد شمول لایحه وضعیتی را به دست

آوریم. اما با بعضی از نکات مطروحه توسط وی موافق نبوده و امیدواریم که وزارت خارجه جای

پاسخی برای این سؤالات باقی بگذارد، تا بتوان در یک جو آرام به آنها پرداخت.

مهمترین نکته مورد اختلاف این است که به نظر ما اصل لایحه نمی تواند جانشین یادداشتهای

اصلی مبادله شده گردد. نمی دانیم چگونه می توان این کار را انجام داد زیرا دولت، خودش در توضیحی

که به پارلمان داده، تصریح کرده است که لایحه، محتوای یادداشتهای مبادله شده را اعتبار قانونی

خواهد بخشید. بدون اینکه بخواهیم وارد جزئیات شویم، می بینیم که در متن مباحثات انجام شده در

مجلسین سنا و شورا چیزی جز به رسمیت شناختن تبادل یادداشتها، وجود ندارد. نخست وزیر در

جلسه عمومی مجلس به یادداشتها اشاره کرد و خبر داریم که وزارت خارجه نیز یادداشتها را به هنگام

طرح لایحه در کمیسیون امور خارجی مجلس، تقدیم کرده بود.

البته از نقطه نظر ما، میان ما و دولت ایران قراردادی منعقد شده است و نمی توانیم این عقیده را

بپذیریم که مصوبه پارلمان در این قرارداد، تغییری ایجاد کند. آنچه بین دولت و پارلمان ایران می گذرد

یک مسئله داخلی است اما قرارداد منعقده بین دولت ایران و دولت آمریکا نمی تواند به صورت

یکجانبه از طرف دولت ایران تغییر کند یا مجددا تفسیر شود. بسیار مایه تأسف خواهد شد اگر در این

مورد اختلافی به وجود آید، اما مطمئن هستیم که با رضایت و حسن نیت طرفین، این گونه مسائل را

می توان حل کرد.

در تاریخ 21 اکتبر، میرفندرسکی مسائل خاصی را مطرح کرد که ما را بسیار متعجب ساخت و ما

مطمئن هستیم که پس از بررسی مجدد، او به این اشتباهات پی خواهد برد. در این مورد نمی تواند

جای هیچ سؤالی باقی باشد که نه تنها یادداشتهای مبادله شده، بلکه لایحه وضعیت نیز بستگان را

تحت پوشش مصونیت درآورده اند، زیرا گفته شده که «کارمندان فنی و اداری» از مصونیتها و امتیازات

خاص مندرج در ماده 37 بند 2 کنوانسیون وین، برخوردار می شوند که صریحا شامل بستگان

کارمندان نیز می گردد. ما این موضوع را به عنوان یک نمونه مطرح کرده ایم تا مسئله «لزوم توضیح»،

روشن شود.ما از گفته میرفندرسکی قدردانی می کنیم که می توان به صورت غیر رسمی مسائل را حل

کرد ولی باید به فکر زمانی باشیم که او ممکن است در اینجا نباشد و افرادی مشغول کار باشند که از

تاریخچه لایحه، کمتر آگاه باشند. هدف تمامی این تلاشها این بوده که وضعیت پرسنل نظامی ما در

ایران روشن شود. اگر قرار باشد که نتایج حاصل از اقدامات هفته های گذشته، وضوح لازم را ایجاد

نکند، نمی توان گفت که مشکلات، ناراحتیها و ناخشنودیهای سیاسی، نتیجه خوبی داشته است. در

واشنگتن پرونده مکاتبات مربوطه و مباحثات پارلمانی، موجود است و هیچ تمایلی برای واگذار

ص: 685

نمودن مسائل به تعبیرات شخصی مقامات، وجود ندارد. ضمنا، از آنجا که سوابق در واشنگتن وجود

دارد، لزومی ندارد که مثلاً به آنها بگوییم که میرفندرسکی در 21 اکتبر چه گفت و یا اینکه گفته شود که

در مورد محدود شدن شمول مصونیت در مورد پرسنل نظامی و مستثنی نمودن بستگان آنها،

رأی گیری به عمل آمده بود. بررسی دقیق ما در پرونده ها، افشاگر این است که چنین کاری صورت

نگرفته است. (این نکته مهم است زیرا به میرفندرسکی ثابت می کند که ما پرونده را با دقت مطالعه

کرده ایم. این نکته به خودی خود مهم نیست، ولی او باید بفهمد که ما از جزئیات جلسه عمومی

مجلس، کاملاً مطلع هستیم.)

همچنین، ما می دانیم که نخست وزیر خواستار این شد که عین عبارات یادداشتهای مبادله شده، به

نظر جلسه عمومی مجلس برسد. او گفته بود که میرفندرسکی این یادداشتها را قرائت خواهد کرد. برای

ما مایه تأسف است که بعد از آن همه مذاکراتی که در مورد این مسئله داشتیم، عملاً این کار صورت

نگرفت. ما با یکی از متخصصین در زمینه قانون اساسی ایران (دکتر علی پاشا صالح) مشورت

کردیم.وی نیز احساس می کند که هیچ شکی وجود ندارد که سابقه قانونی محرز می سازد که هدف

دولت این بود که لایحه وضعیت، به یادداشتهای اصلی مبادله شده ما، اعتبار قانونی بخشند.

در صورت امکان باید از مبادلات رسمی دیپلماتیک در این مورد، خودداری نمود. به نظر ما باید

با حقوقدانان وزارت خارجه، به طور غیر رسمی مذاکره کرد و امیدواریم که در این مباحثات تا

آنجایی که ممکن است، مفید باشیم. به طور مثال، می توانیم به سهولت بفهمیم که اگر قرار باشد عبارت

«هیئت مستشاری» تعبیر تحت اللفظی شود، ممکن است یک دادگاه ایرانی، تیمهای نقشه برداری ما را از

این قاعده مستثنی کند. بنابر این ما نیز مایلیم در این مورد به این صورت بحث کنیم که آیا مگر این

تیمها نیز مانند آرمیش مگ و یا هیئت نظامی آمریکا در ژاندارمری (جنمیش) از دولت ایران

حمایت نمی کنند؟ شاید لازم باشد که نام این تیمها نیز به تیمهای مستشاری نقشه برداری، تبدیل گردد.

مسائل دیگری نظیر این وجود دارد که ما حاضریم با صراحت تمام و در تلاشی برای کمک به دولت

ایران، در مورد آنها مذاکره کنیم. همچنین مایلیم با متخصصین وزارت خارجه در مورد بهترین نحوه

ارائه اسناد مربوط به پرسنل نظامی خود مذاکره کنیم، تا باعث از بین رفتن هرگونه شک و شبهه ای در

مورد وضعیت آنها در آینده شود. ما فکر می کنیم، تهیه یک نوع کارت شناسایی که وضعیت آنها را (از

نظر مصونیت م) بیان کند، برای ما و وزارت خارجه مفید خواهد بود، زیرا اخیرا در بعضی از موارد،

پلیس و مقامات قضائی حتی با وضعیت اعضای دفتر وابسته نظامی ما نیز آشنا نبوده اند.

(تذکر: در صورت امکان باید از بحث پیرامون مهمترین و پردردسرترین جنبه لایحه یعنی همان

عبارت «در استخدام دولت شاهنشاهی ایران»، اجتناب کنیم. تاکنون بحثهای حقوقی قابل قبولی انجام

شده است که می تواند استدلال کند چرا این عبارت نمی تواند معنای «در استخدام» را برساند و در

صورت لزوم، حقوقدانان و وکلای ما که از صلاحیت بهتری برخوردارند، می توانند در مذاکره با وکلای

ایران این مطلب را بهتر تفهیم کنند. ولی تا به حال مدرکی وجود نداشته است که نشان دهد دولت ایران

مایل نیست مفهوم محدودی از این عبارت را به کار برد. این مسئله مستلزم مهمترین توضیحی است که

ما باید از طریق مذاکرات غیررسمی، در آینده نزدیک آن را به دست آوریم.)

مشاور سیاسی سفیر: مارتین اف.هرتز


شاه و نمایندگان

ص: 686

سند شماره (21)

تاریخ: 27 اکتبر 1964 5 آبان 1343تلگرام ارسالی به شماره 448

از: سفارت آمریکا تهرانبه: وزارت امور خارجه واشنگتن

طبقه بندی: خیلی محرمانه

حزب ایران نوین، در ادامه تحقیقات خود پیرامون رأی گیری 13 اکتبر در مورد لایحه وضعیت به

این نتیجه رسیده است که باید حدود 20 نفر از اعضایش بر علیه دولت رأی داده باشند. تاکنون یکی

از نمایندگان حزب، غلامرضا مبین، از حزب اخراج شده است و انتظار می رود که تعداد بیشتری اخراج

شوند.

طبق اظهارات محمود ضیائی، رئیس کمیسیون امور خارجی مجلس، تحقیقات بعدی روشن

ساخته است که حسن ارسنجانی متنی را علیه لایحه نوشته بود که توسط یکی از نمایندگان به نام

سرتیپ پور قرائت شد. عقیده بر این است که باهری، وزیر سابق دادگستری نیز در توطئه هایی علیه این

لایحه دست داشته است و طبق گفته ضیائی گزارشی موجود است که علم نخست وزیر پیشین که خود

بنیانگذار حزب مردم است، اپوزیسیون را از جانب حزب مردم، تأکید کرده بود. (اگر چه می توان باور

کرد که ارسنجانی و باهری هر دو در این جریان دخیل بوده اند، اما احساس می شود قبل از آنکه بتوان

گزارش مداخله علم در مخالفت با لایحه ای که پیش نویس آن را دولت علم امضاء کرده، معتبر بدانیم

که باید شواهد بیشتری را به دست آورد.)

طبق گفته ضیائی، شاه دیروز در مراسم سلام روز تولد (شاه م) نمایندگان مجلس را بشدت

سرزنش کرد. اگر چه او هیچ اشاره ای به لایحه وضعیت نکرد، اما به طور مبهم پیرامون «معاملات

پنهانی، دسیسه ها و جاسوسی» که نباید در مجلس صورت بگیرد، صحبت نمود و گفت که کارها باید

با همان سرعت و کارایی «دورانی که مجلس نبود» اداره شود. نمایندگان عصبانیت شاه را حمل بر

نارضایتی او از این موضوع کردند که اپوزیسیون، که به نظر می رسد او نیز آن را مجاز شمرده، هنگامی

که پیرامون این لایحه بحث می شده، از کنترل خارج گشته است.

تلگرام هوایی در مورد آثار سیاسی و حقوقی رأی گیری 13 اکتبر (195 A ) امروز ارسال

شده است. ولی این تلگرام شامل اطلاعات اخیر نمی باشد.

طی گفتگوهای بی شماری که در طول هفته گذشته با رابطین در بخشهای مختلف سیاسی داشتیم،

دریافتیم که سر و صدای مخالفت با لایحه (که هنوز به امضای شاه نرسیده است) هنوز کاملاً دامنه دار

است. نمایندگان دولت معتقدند که این سر و صداها در حال فروکش کردن است، اما احساس ما این

است که تا فروکش کردن هیجانات موجود در مورد «کاپیتولاسیون» ، مدتی وقت لازم است.

(امضاء) راک ول

واحد تلگراف:

تقاضا می شود فرماندهی نیروهای ضربتی آمریکا، به گیرندگان تلگرام سفارت به شماره 448

مورخه 27 اکتبر، با شماره کنترل 349 اضافه شود.

راک ول مارتین اف. هرتز مشاور سیاسی


تعمیم کاپیتولاسیون

ص: 687

سند شماره (22)

تاریخ: 28 اکتبر 1964 6 آبان 1343یادداشت برای ضبط در پرونده

طبقه بندی: خیلی محرمانه

موضوع: کنوانسیون وین

امروز با معاون وزیر امور خارجه در رابطه با کنوانسیون وین مذاکرات بیشتری انجام دادم.

با اشاره به مطالبی که او هفته قبل مطرح کرده بود، گفتم که ما موضوع را بررسی کرده و با این

موضوع که لایحه وضعیت به خودی خود جایگزین یادداشتهای مبادله شده اصلی گردد، مخالف

هستیم. از نظر ما این امر درست نیست، زیرا دولت ایران نیز ضمن توضیحاتش به پارلمان گفته بود که

لایحه باید به نکات مورد توافق در یادداشتها جنبه قانونی بدهد. علاوه بر این، نخست وزیر نیز در

جلسه عمومی مجلس به یادداشتهای مبادله شده، اشاره کرد و خبر دارم که در هنگام طرح لایحه در

کمیسیون امور خارجی مجلس، وزارت خارجه همه یادداشتها را به کمیسیون تقدیم کرده بود. به نظر

ما میان دولت آمریکا و ایران قراردادی منعقد شده که دولت ایران نمی تواند به صورت یکجانبه در آن

تغییر و یا تفسیری به وجود آورد.

برای ما قابل قبول نیست که این نظر را بپذیریم که مصوبه پارلمان به هر صورتی جایگزین این

قرارداد گردد.

میرفندرسکی به تمامی این مطالب گوش داد و فقط به گفتن این نکته اکتفا کرد که «قانون مصوب

مجلس همانند یادداشتهای مبادله شده است.»

سپس من به وضعیت بستگان اشاره کرده و گفتم که آنها نه تنها به وسیله یادداشتهای مبادله شده،

تحت پوشش قرار گرفته اند، بلکه در لایحه وضعیت با استناد به ماده 37 کنوانسیون وین نیز مشمول

مصونیت هستند. اضافه کردم که ما در مطالعه صورت جلسات مجلس نتوانستیم اشاره ای به پیشنهاد

یک تبصره در مورد مستثنی شدن بستگان از مصونیت، پیدا کنیم. میرفندرسکی گفت مهم نیست که

صورت جلسات چه می گوید، ولی چنین تبصره ای پیشنهاد گردید و رد شد.

گفتم وقتی در مطالعه صورت جلسات متوجه شدیم که نخست وزیر در مجلس گفته بود که آقای

میرفندرسکی متن یادداشتها را برای شما قرائت می کند، ولی شما ظاهرا این کار را نکردید، بسیار

ناراحت شدیم. میرفندرسکی گفت درست است که متن یادداشتها قرائت نشده، ولی در صورت

جلسات مجلس باز هم اشتباهی رخ داده، زیرا نخست وزیر هیچ گاه خواستار قرائت یادداشتها نشده

بود.

گفتم با وجود عدم قرائت متن یادداشتها، ما و همچنین یکی از متخصصین ایرانی در دفتر ما، معتقد

هستیم که سابقه قانونی محرز می سازد که قصد دولت این بود که لایحه وضعیت باید به یادداشتهای

مبادله شده، جنبه قانونی بخشد.

آقای میرفندرسکی گفت مسئله مصونیت پرسنل نظامی آمریکا موجب دردسر زیادی شده است.

اولین مشکل، زمانی به وجود آمد که مجلس سنا یادداشتها را از کنوانسیون وین جدا کرده و قانون

جدیدی تصویب نمود که در آن آمریکاییها را «در استخدام» دولت ایران قلمداد کرد. او نمی دانست چرا

این عمل انجام شده است. مسئله مهم دیگر، آگاهی بسیاری از منتقدین از این امر است که دولت ایران

ص: 688

در زمینه اعطای مصونیتها به آمریکاییها بیش از هر کشور دیگری امتیاز داده و قراردادهای موجود در

اختیار وزارت خارجه نیز همین ادعا را ثابت می کند. برای مثال، در قرارداد منعقده بین آمریکا و

پاکستان، قیودی وجود دارد که دولت پاکستان بتواند حاکمیت قضائی خود را حفظ کند و نیز در پیمان

ناتو، قیود مشابه ای موجود است. در قراردادی که با یونان منعقد شده، پرسنل مستشاری نظامی،

اعضای سفارت آمریکا خوانده شده اند. در قرارداد منعقده بین آمریکا و ترکیه، مصونیت تنها شامل

اعمالی می شود که ارتکاب به آنها در حین انجام وظیفه، صورت گرفته باشد و باید یک کمیسیون

دوجانبه تشکیل گردد تا تحقق قید انجام وظیفه را مشخص کند. اما در مورد ایران، حیطه حاکمیت

قضائی در موارد جنایی به طور کامل توسط قانون مجلس از بین رفته است و این مطلب را با هیچ

توضیحی نمی توان مخفی نمود.

البته من گفتم که قرارداد منعقده آمریکا با پاکستان و دیگران، از ماهها قبل در اختیار وزارت

خارجه بوده و ما کاملاً مایلیم تا قراردادی مشابه با قرارداد ترکیه یا پاکستان را منعقد سازیم. ولی

وزارت خارجه (ایران م) معتقد بود که کنوانسیون وین بهترین وسیله برای ارائه مصونیت است و این

مقامات ایرانی بودند که تصمیم گرفتند با کنوانسیون و یادداشتهای مبادله شده، وارد مجلس شوند.

حالا برای فکر کردن به انواع دیگر قراردادها، خیلی دیر شده است. میرفندرسکی با این موضوع

موافق بود.

سپس، او پیشنهادی را مطرح کرد که بنا به اظهار خودش کاملاً جنبه شخصی داشته و کس دیگری

از آن اطلاع ندارد و از ما خواست که در «مورد آن فکر کنیم». پیشنهاد او این بود که یادداشت دیگری

بین سفارت و دولت ایران مبادله شود و دولت ایران اعلام نماید که لایحه وضعیت توسط مجلسین سنا

و شورا تصویب شده و جنبه قانونی پیدا کرده است. در پاسخ، دولت آمریکا به این مسئله توجه

خواهد کرد و با استفاده از پاراگراف مندرج در کنوانسیون وین مبنی بر لغو مصونیت بنا به درخواست

کشور متقاضی، اعلام خواهد کرد که آمریکا نیز مایل است در مواردی که برای دولت ایران حائز

اهمیت فراوان می باشد، اقدام به تعلیق مصونیت بنماید. این کار مطابق با قیود مندرج در قرارداد منعقده

بین آمریکا و پاکستان، خواهد بود. میرفندرسکی معتقد است که اگر این تبادل یادداشتهای جدید در

موقع مناسبی به اطلاع عموم برسد، جو نامطلوب ناشی از لایحه وضعیت برای هر دو دولت ایران و

آمریکا، از بین خواهد رفت. به معاون وزیر گفتم که این پیشنهاد را مورد بررسی قرار خواهیم داد، ولی

بدون دریافت مجوز از واشنگتن نمی توانیم اظهار نظری کنیم و همچنین برای درخواست دیدگاههای

دولت آمریکا در این مورد، مجبور به معرفی فرد پیشنهاد دهنده هستیم. ضمنا سؤال کردم که اگر دولت

آمریکا با تبادل چنین یادداشتی موافقت کند، آیا نمی توان همزمان و یک بار برای همیشه، تمامی

مشکلات موجود، از جمله کاربرد عبارت «در استخدام دولت ایران» و نیز تعمیم قانون مصوب مجلس

به تمامی اعضای هیئتهای نظامی آمریکا در ایران، را حل کرد؟ معاون وزیر گفت که به نظر او این کار

ممکن است.اس. دبلیو. راک ول



علت بروز مخالفت در مجلس شورا

تجزیه و تحلیل مخالفت در مجلس شورا

تلاش نخست وزیر وقت در توجیه احیای کاپیتولاسیون

ص: 689

سند شماره (23)

تاریخ: 29 اکتبر 1964 7 آبان 1343

یادداشت برای ضبط در پروندهطبقه بندی: خیلی محرمانه

موضوع: کنوانسیون وین

امروز با معاون وزیر امور خارجه در مورد لایحه وضعیت مذاکرات بیشتری انجام دادم. او به

مذاکرات دیروز و به خصوص عدم موافقت ما با جایگزین شدن لایحه وضعیت به جای یادداشتهای

مبادله شده، اشاره کرد و گفت که براساس قانون اساسی ایران، نمی توان چنین مطلبی را تحت عنوان

یک موافقتنامه اجرائی منعقد ساخت، زیرا هرگونه قراردادی از این قبیل، باید به تصویب مجلسین

برسد. در همین رابطه مجلس یادداشتهای مبادله شده را تصویب نکرد، بلکه قانون جدیدی را بنیان

نهاد و با توجه به این مطلب، یادداشتها «هیچ گونه وضعیت حقوقی ندارد» و «در هوا معلق» مانده است.

بار دیگر به وی گفتم که سابقه قانونی به روشنی نشان می دهد که خواست دولت بر قانونی شدن همین

یادداشتها بوده و به نظر ما این یادداشتها بدون توجه به اینکه وضعیت حقوقی دارد یا خیر، هنوز به

اعتبار خود باقی است، مگر اینکه وزارت امور خارجه ایران با یک اقدام رسمی و در رابطه با سفارت

،در آنها تغییراتی به وجود آورد. گفتم که به نظر ما دو سند در این قضیه معتبر است که یکی از آنها

قانون (مصوب مجلس م) است و دیگری یادداشتهای مبادله شده و واقعیت این است که همه مقامات

ایرانی به این مسئله اذعان دارند، همان طور که خود او دیروز این مطلب را بیان کرد. اضافه کردم که

امیدوارم این موضوع موجب بروز اختلاف بین ما نشود زیرا موضوع از نظر حقوقی پیچیده خواهد شد

و نفعی عاید نمی گردد. او نیز گفت که می داند قانونی شدن یادداشتهای مبادله شده، همان هدف را دنبال

می کند و اینکه ما نباید اجازه دهیم که چنین موردی، موجب بروز اختلاف میان ما شود.

سپس گفتم که در مورد پیشنهاد دیروز او مبنی بر اینکه شاید بتوان از طریق تبادل یادداشت دیگری

به پاراگراف مربوط به نحوه تعلیق مصونیت مندرج در کنوانسیون وین اشاره کرد، قدری فکر کرده ام.

سؤال کردم که آیا این خطر وجود ندارد که مخالفین دولت به محض اطلاع از مبادله یادداشت دوم، از

دولت انتقاد کنند که در موقع وضع قانون، نمی دانسته چه می کند و اکنون مجبور به توسل به آمریکاییها

شده تا آبروی خود را نزد مردم ایران حفظ نماید. معاون وزیر گفت تنها افرادی که بسیاری بد ذات

باشند، از این تاکتیک استفاده خواهند کرد ولی این کار باعث رفع نگرانی بسیاری از مردم مخلص

خواهد شد.

در گفتگوی بعدی با نخست وزیر، وی در پاسخ به سؤال من گفت که شاه مستقیما به حزب مردم در

مجلس دستور نداده بود که به مخالفت با این قانون برنخیزند. نخست وزیر مصرانه از شاه خواسته بود

که در این مورد به نمایندگان دستوری ندهد و مسئولیت آن را به نخست وزیر واگذار کند زیرا لازم

است که نمایندگان مجلس احساس کنند که از آزادی عمل کاملی برخوردارند. نخست وزیر توانست

آرای لازم مورد نظر رژیم را برای تصویب کسب کند و انتظار نداشت که با این درجه از مخالفت و

تیزهوشی در تاکتیکهای پارلمانی علیه لایحه وضعیت، روبه رو شود. واضح است که این، نتیجه

دسیسه های کسانی است که با دولت او و آمریکاییها مخالف هستند و منصور مشخصا از ارسنجانی و

سناتور شریف امامی و سجادی، نام برد. وی گفت هدف فرد آخر، این بود که مجلس اصلاحیه ای هر

ص: 690

چند جزئی، در این قانون به وجود آورد تا بدین وسیله باعث اعاده آن به مجلس سنا گردد و در آنجا

سناتورها با ایجاد تغییراتی در آن، آبروی از دست رفته خود را به دست آورند تا مردم فکر نکنند که

آنها توسط دولت اغفال شده بودند. نخست وزیر به من گفت دولت در برابر مخالفین چنین وانمود کرده

بود که از نظر دولت مخالفتی محدود با این لایحه اشکالی ندارد. با این حال، استفاده از تاکتیکهایی

مانند «خائن» خواندن نمایندگانی که به این لایحه رأی مثبت دادند، تأثیر عمیقی بر اعضای ساده لوح

مجلس داشته است. نخست وزیر احساس کرد که با وجود تمام این دسایس، به جز تصویب هر چه

سریعتر لایحه و سرکوب هر حرکتی برای اصلاح آن، چاره ای ندارد در مورد توجیه افکار عمومی نیز

همین طور فکر می کرد. ضرر اینکار بیش از نفع آن است.

(من در حال حاضر بیش از هر زمان دیگری معتقدم که شاه اجازه مخالفت با لایحه را صادر

نکرده بود و علت اینکه این موضوع به گوش نمایندگان رسانده نشد، این است که نخست وزیر به شاه

اطمینان داده بود که مشکلی جدی وجود نخواهد داشت. منصور به من گفت که رهبری جناح مخالف

نیز به وی اطمینان داده بود که مخالفت آنها با این لایحه، شدید نخواهد بود.)

سپس نخست وزیر سؤال کرد که آیا می توان کاری کرد تا لایحه مصوبه مجلس مطابق با قرارداد

بین آمریکا و پاکستان تغییر یابد. من، پس از تصریح به این مطلب که ما در ابتداء کاملاً آماده بودیم تا

قراردادی از نوع پاکستانی امضاء کنیم، گفتم که نمی دانم چگونه می توان این کار را بدون مراجعه مجدد

به مجلس انجام داد و اینکه به نظر ما این کار بسیار نامطلوب است و مجددا سؤال در مورد کل قرارداد

را مطرح خواهد ساخت. او با این نظر موافقت کرد ولی روشن بود که این تجربه ، او را بسیار ناراحت

کرده و در ذهنش به دنبال راهی است تا مسائل را بهتر روشن کند. من پیشنهاد میرفندرسکی در مورد

نحوه تعلیق مصونیت، مندرج در کنوانسیون وین را با وی در میان نگذاشتم.

اس. دبلیو. راک ول

سند شماره (24)

از: سفارت آمریکا تهرانتاریخ: 31 اکتبر 1964 9 آبان 1343

تلگرام ارسالی به شماره 487

به: وزارت امور خارجه واشنگتن

مرجع: تلگرامهای سفارت به شماره های 404 و 448 و 195 A

طبقه بندی: خیلی محرمانه

در حالی که سر و صدا پیرامون لایحه وضعیت و «کاپیتولاسیون» ادامه دارد. اطلاعاتی به دست

آورده ایم که زوایای رأی گیری 13 اکتبر و خصوصا نقش شاه را در آن موقع برای تجویز مخالفتی

محدود، روشن تر می سازد.

همچنان که در تلگرام هوایی به شماره 195 آمده، ما می دانیم که شاه حدود یک هفته قبل از

رأی گیری، در پیغامی به مجلس گفته بود که نسبت به نمایندگانی که خود را وطن پرست تر از او

می دانند نظر خوبی ندارد، اما با این حال ما نمی دانستیم که آیا شاه، شاید براساس این باور نادرست که

میزان مخالفت گسترده نبود و موجب بهبود ظاهر می گردد، اجازه مخالفت را نیز داده بود یا خیر. اکنون

ص: 691

روشن است که او مخالفت را مجاز ندانسته است، تکرار می شود، مجاز ندانسته است. اما توسط

نخست وزیر به غلط متقاعد شده بود که این کار به راحتی توسط دولت انجام خواهد شد.

آموزگار، وزیر بهداری به ما گفت که اندکی قبل از جلسه رأی گیری، رامبد، رهبر فراکسیون حزب

مردم، منصور را سرزنش کرد و مشخصا از او پرسید که آیا شاه لایحه وضعیت را که نخست وزیر به آن

جواب مثبت داده، تصویب کرده است یا نه. رامبد این قضیه را باور نکرد و درخواستی کتبی برای شاه

فرستاد. این درخواست با بی اعتنایی زیادی مواجه شد. شاه در جواب گفت که چگونه رامبد باور

می کند که دولت ایران بتواند چنین لایحه مهمی را بدون تصویب صریح او به مجلس تقدیم کند؟ اما

شاه مشخصا به رامبد برای دست برداشتن از مخالفت دستوری نداد.

نخست وزیر بعدا به من گفت که هیچ (تکرار می شود هیچ) پیغام خاصی از شاه به حزب مردم

فرستاده نشده بود که حزب نباید با این لایحه مخالفت کند. وی گفت این مسئله در جهت سیاست

ثابت منصور بود که شاه را به اصرار وادار می کرد تا درصدد دستور دادن به نمایندگان برنیاید، بلکه

مسئولیت کسب آراء اکثریت را برای تصویب لایحه به نخست وزیر واگذار کند. به عبارت دیگر،

همانطور که قبلاً گزارش شد، منصور بیش از حد مطمئن بود. اگر او از شاه تقاضا کرده بود تا دستوراتی

برای اپوزیسیون بفرستد، بدون شک این کار انجام می گرفت.

یکی از دلایل اینکه منصور بیش از حد مطمئن بود، و در طی چند روز اخیر کاملاً عیان گردید، این

بود که او از جانب رهبران اپوزیسیون فریب خورد. یک روز قبل از رأی گیری در 12 اکتبر، رامبد به

رهبری حزب ایران نوین گفت که تصمیم گرفته است تا به لایحه حمله نکند. تحت این شرایط، اکثریت،

آمادگی مواجهه با شدت حملات اپوزیسیون را نداشتند و هنگامی که کلماتی چون «خیانت» و «نقض

قانون اساسی» به کار برده شد، عده ای بی جهت وحشت کردند. منصور تصادفا نزد ما تأیید کرده است

که در میان تصفیه شدگان از حزب ایران نوین مشخصا مقامات سابق اصلاحات ارضی بودند که از قرار

معلوم نسبت به پذیرش نفوذ ارسنجانی، آمادگی خاصی دارند.

حقیقت دیگری که از میان مذاکرات اخیر آشکار شده، این است که با فرار از سخت ترین

تنگناهایی که قابل باور نبود، از مصیبتی همه جانبه اجتناب شد. طبق گفته نخست وزیر، حرکتی

هماهنگ در جریان بود که این لایحه اصلاح گردد تا بدین وسیله به سنا اعاده شود، زیرا که از این راه،

شریف امامی و گروهی از سناتورها با خوشحالی خواهند توانست تا وجهه از دست رفته خود را در

نظر مردمی که احساس می کردند سنا لایحه را به سرعت تصویب کرده است، به دست آورند. این

مسئله منطقی بودن تصمیم ما را (نگاه کنید به بخش 1 تلگرام هوایی مرجع) در این مورد تأیید می کند

که قبول عبارات نسبتا بد لایحه مصوبه سنا، بهتر از قبول خطر برای هرگونه تلاشی در جهت اصلاح

لایحه که احتمالاً منتهی به یک بن بست کامل می شد، بود.

یک عامل مشخصا پردردسر در انتقادات اخیر از دولت و لایحه، عناصری از قوه قضائیه ایران

بودند که مجبورند مجری این قانون باشند. همان گونه که وزارت خارجه (آمریکا م) آگاه است، یک

تفسیر محدود از این قانون، بدون رجوع به اصل یادداشتهای مبادله شده می تواند ما را از آن پوشش

کاملی که خواسته ما بوده و دولت نیز در دادن آن به ما اظهار تمایل کرده، محروم کند. این مسئله نیز

مقامات وزارت خارجه (ایران م) را نگران می کند. ما با این مقامات درباره راهها و وسایل

ص: 692

تضمین کننده حفظ جوهره یادداشتهای اصلی مبادله شده، در حال مذاکره هستیم.

ما معتقدیم که راه ساده ای را می توان یافت که از آن طریق موقعیت دو دولت در برابر مخالفین

لایحه و نیز منافع ما در این قضیه در حد قابل توجهی بهبود یابد. این مسئله، موضوع مکاتبه آتی ما

خواهد بود.

استوارت دبلیو . راک ول

با طنین آوای انقلابی امام خمینی (ره) در فضای اختناق بار ایران و انعکاس و انتشار نطق تاریخی

و اعلامیه افشاگرانه ایشان در میان مردم، موج جدیدی از خشم و نفرت علیه شاه و رژیم مزدور او

سراسر ایران را فرا گرفت. ملت مسلمان ایران از این خیانت آگاهی یافت. علما و روحانیون شهرستانها

با پشتیبانی و همراهی مردم طی تلگرافها، نامه ها و طومارها الغای فوری کاپیتولاسیون را خواستار

شدند. سیل تلگراف و نامه های اعتراض آمیز به سوی هیئت حاکمه سرازیر گشت.

رژیم شاه که هرگز انتظار چنین واکنش تند و انفجارآمیزی را نداشت و گمان می کرد که می تواند

این خیانت ننگین را همانند صدها خیانت شاهانه دیگر از نظر مردم پوشیده بدارد، سخت نگران و

بیمناک شد. حسنعلی منصور، نخست وزیر وقت، به منظور توجیه این خیانت به مجلس سنا شتافت و

در آنجا طی یک سخنرانی سعی کرد که خیانت خود را خدمت جلوه دهد.

این سخنرانی فقط 5 روز پس از نطق انقلابی امام خمینی (ره)، در جلسه 75 مجلس سنا مورخه 9

آبان 1343 (31 اکتبر 1964) ایراد گردید. جالب اینجاست در همین جلسه لایحه اجازه تحصیل 200

میلیون دلار کمک نظامی از آمریکا تصویب گردید. بدین ترتیب رژیم شاه مزد خیانت خود را از ارباب

گرفت.

نظر به اینکه سخنرانی منصور در این جلسه، در سندهای لانه جاسوسی مورد اشاره قرار گرفته

است، متن آن با استفاده از آرشیو مجلس شورا چاپ گردید.

جلسه 75 مجلس سنا تاریخ: 9 آبان 1343 31 اکتبر 1964

بنده متأسفم که از چند روز گذشته مسائلی به گوش خورده که بسیار تأسف آور است و بسیار

تأثرانگیز است. شاید نمایندگان محترم به خاطر داشته باشند که چند ماه پیش لایحه ای برای اعطای

مصونیت سیاسی، که خاص مملکت ما نیست و در کلیه کشورهای جهان مراعات می شود، به عده ای

از مستشاران نظامی آمریکا که در خدمت ارتش ایران هستند اعطاء شود، در همین مجلس به تصویب

رسید و بعد در مجلس شورای ملی هم این لایحه به تصویب رسید و به دولت ابلاغ شد. در این مورد

مسائلی گفته شد و مسائلی به گوش رسید و تحریکاتی در خارج عنوان شد که بدون تردید دون شأن

ملت ایران و دون شأن دولت ایران و دون شأن مجلسین ایران است. محال و ممتنع است که کسانی

یافت شوند که میزان وطن پرستی آنها و میزان علاقه آنان به مملکت، از شاهنشاه ایران و مجلسین

ایران و دولت و مردم واقعی ایران بیشتر باشد. چطور ممکن است لایحه ای که کوچکترین تخطی به

حقوق حقه مملکت ایران وارد کند، از تصویب مجلسین ملی ایران بگذرد. چون این مسئله گفته شد،

بنده ضروری می دانم در محضر مجلس سنا به گذشته آن و تاریخچه آن و مسائل مشابه آن اشاراتی

ص: 693

بکنم که تا این مسئله کاملاً روشن بشود و همه بدانند که این افکار مغرضانه که در محافل و مغایر گفته

می شود به هیچ وجه من الوجوه کوچکترین تأثیری در راه و روش صحیح مملکت نباید داشته باشد.

امروز دنیا، دنیایی است که روز به روز به هم نزدیکتر می شود. حصارهای بین ممالک پاشیده می شود.

صحبت از حکومت جهانی به وجود می آید.

دیگر صحبت اینکه کسی در خدمت دولتی وارد می شود و مصونیت سیاسی به آن داده می شود.

مثل اینکه در جزء افراد سفارتخانه ای این مصونیت شامل بشود کوچکترین توهمی را به وجود بیاورد،

جایز نیست. از سال 1322 طبق قوانینی که از تصویب مجلس شورای ملی گذشت، به دولت اجازه

داده شد که هیئتهایی از افسران و درجه داران ارتش کشورهای متحده آمریکای شمالی به عنوان

مستشار و کارشناس برای ارتش ایران و ژاندارمری استخدام نماید و به موجب همین قوانین تمدید

خدمت این مستشاران برای دوره یکساله با تصویب نامه هیئت وزیران مجاز شناخته شد. یعنی هر روز

را که دولت ایران نخواهد، می تواند یک خدمتگزاری را از خدمت معاف و دیگر هیچ گونه تعهدی در

مقابل آن ندارد و اینجا صحبت این نیست که کشور دیگری مأموری به جانب ایران اعزام دارد، بلکه

این تقاضا و نیاز دولت ایران بوده است به عده ای کارشناس که تصدیق می فرمایید نه تنها ایران بلکه

کشورهایی مانند ایسلند، نروژ، ایتالیا، یونان، ترکیه، پرتغال، انگلیس، فرانسه، بلژیک، هلند،

لوکزامبورگ، دانمارک و جمهوری فدرال آلمان و کشورهای دیگری مانند کشورهای آسیایی و

خاورمیانه و آمریکای جنوبی هم امروز با اسلحه نظامی آمریکا ارتش خودشان را تجهیز کرده اند و

هیچ تردیدی ندارد که استفاده از صنایع دیگران نیازمند به داشتن کارشناس اختصاصی و کارشناسان

ذی صلاحیت خود آنهاست. تمدید مدت خدمت مستشاران نظامی سال به سال به موجب تصویب نامه

انجام شده تا سال 1340 که سفارت کبرای آمریکا در جواب یادداشت وزارت امور خارجه دایر به

تقاضای تمدید خدمت مستشاران طی یادداشت شماره 423 مورخ 19 مارس 1962 مطابق با اسفند

1340 ضمن موافقت با تمدید یک سال دیگر، تقاضا کرده و اشاره کرد که مانند 38 کشور دیگر که

هیئتهای نظامی آمریکا در آن ممالک انجام وظیفه می کنند و دارای امتیازات مصونیتهای سیاسی

خاصی هستند، برای روشن شدن وضع کارمندان هیئت مستشاری که در خدمت ارتش ایران هست،

تسهیلاتی در نظر گرفته شود و دولت ایران هم از امتیازات و مصونیتهای مربوط به کارمندان اداری و

فنی، پیش بینی شده در بند (و) ماده اول قرارداد بین المللی وین و یا سایر قراردادهای دوجانبه ای که

بین آمریکا و کشورهای دیگر به امضاء رسیده است، برخوردار گردند. در اینجا دولت آمریکا اشاره

کرده که علاوه بر کشورهای عضو پیمان آتلانتیک شمالی که بنده اسامی آنها را می گویم مانند کانادا

انگلستان فرانسه بلژیک هلند لوکزامبورگ جمهوری فدرال آلمان دانمارک ایسلند نروژ

ایتالیا یونان ترکیه پرتغال، قراردادهای نظامی بسته شده است. در آن ممالک به تمام افراد نظامی

آمریکا و پرسنل آمریکا و کلیه افرادی که در خدمت آن دستگاه نظامی، مصونیت کامل سیاسی داده

شده است. در صورتی که در این لایحه که به تصویب مجلسین رسید، طبق معاهده وین که 68 مملکت

زیر آن را امضاء کرده اند و با وجدان روشن آن را امضاء کرده اند. طبق آن ماده فقط یک مصونیت

ناقص یعنی مصونیت در حین انجام وظیفه داده شده است، در این لایحه که به تصویب رسیده است،

داده شده است. حتی مصونیت مدنی برای مستشاران آمریکایی در خدمت ارتش ایران، اعطاء نشده

ص: 694

است و کلیه مواردی که برای تأمین حقوق افراد ایرانی ضروری است، در اختیار محاکم صالحه ایران

است. فقط این افراد در حین انجام وظیفه، چون ما خواهان انجام وظیفه آنها هستیم، اگر اتفاقی بیفتد،

دارای مصونیت سیاسی هستند و از مصونیت سیاسی معمولی بین المللی استفاده می کنند. بنده نمی دانم

آیا ممالک متمدن اروپای غربی و یا کشورهای دیگری که برای اطاله کلام خیلی زیاد ذکر نمی کنم،

ولی چند تا از آنها را عنوان می کنم مانند فرانسه یونان پاکستان ژاپن اندونزی لیبی اتیوپی و

سایر ممالک مشابه اینها در آسیای جنوب شرقی و آفریقا و غیره این قراردادها را بسته اند. حتی به

معاهده ای بین المللی اشاره نکرده اند و قرارداد دوجانبه بسته اند و مصونیت کامل داده اند. آیا حس

وطن پرستی ما خیلی بیش از این ممالک است و یا اینکه آنها نمی دانسته اند که اگر یک مصونیت را به

یک تعداد معدودی کارشناس که مورد نیاز آن ممالک است می دهند، در مقابل انجام خدمات آنهاست

و این فقط در مملکت ما باید مورد یک توهم و اشاعه اکاذیب و اراجیفی بشود که دون شأن ملت و

دون شأن مجلسین و دون شأن دولت ایران است. (نمایندگان صحیح است) بنده اشاره می کنم که این

جریان باز به چه صورت ادامه پیدا کرد. پس از مذاکرات و مکاتبات و مطالعات لازم و تشکیل

کمیسیونهایی از نمایندگان وزارت امور خارجه و وزارت جنگ و وزارت دادگستری مشاهده شد که

چون سایر کشورهای مشابه حتی مصونیت بیشتری به کارشناسان آمریکا داده اند، بنابر پیشنهاد

وزارت امور خارجه در جلسه 13 مهر ماه 1342، دولت گذشته تصویب کردند که پس از تصویب

قرارداد بین المللی وین از طرف قوه مقننه، رئیس و اعضای هیئتهای مستشاری نظامی آمریکا در ایران

از مزایا و مصونیت های کارمندان اداری و فنی موصوف در قرارداد وین، بهره مند گردند و در همان

موقع وزارت امور خارجه به وسیله تبادل نامه با سفارت کبرای آمریکا در تهران قرار لازم را در این

مورد معمول دارد و نامه های مبادله شده بین وزارت خارجه ایران و سفارت کبرای آمریکا در

پرونده های امر موجود است. بعد از اینکه دولت سابق این موافقتنامه با دولت آمریکا را طبق یادداشتی

مبادله کرد، لایحه مربوطه را تقدیم مجلس سنا نمود که پس از تشکیل این دولت قبلاً این لایحه در

کمیسیونهای مجلس سنا به تصویب رسیده بود و در مجلس علنی مطرح شد و با نظر صائب

سناتورهای محترم به تصویب رسید.

متعاقب صدور تصویب نامه دولت سابق، وزارت امور خارجه طی یادداشت 8296 مورخه 26

آبان ماه 1342 به سفارت کبرای آمریکا اطلاع داد که هیئت وزیران با پیشنهاد سفارت کبری دایر به

اینکه رئیس و اعضای هیئتهای مستشاران نظامی در ایران از مزایا و مصونیتها و معافیتهایی که برای

کارمندان اداری و فنی موضوع بند (و) ماده اول قرارداد بین المللی وین مورخ 1961 برخوردار باشند،

اعلام داشت. در اینجا باید به استحضار برسانم که دولت آمریکا کاملاً حاضر بود که قراردادی مشابه

پاکستان، مشابه اندونزی، مشابه لیبی، مشابه اتیوپی، مشابه قرارداد دیگری خارج از ناتو که با ترکیه

منعقد کرده است، با ما هم منعقد کند ولی ما نیازی به آن قرارداد با آن وسعت نداشتیم و خودمان را

محدود کردیم در چهارچوب معاهده بین المللی وین که معاهده بین المللی وین تنها مربوط به یک

کشور نیست بلکه 68 کشور این قرارداد را امضاء کرده اند و دولت سابق ترجیح داد که ما از یک

قرارداد بین المللی نسبت به این مصونیتها استفاده کنیم و قرارداد دوجانبه ای خارج از یک معاهده

بین المللی دیگر ضرورتی ندارد که به امضاء برسد. سفارت کبرای آمریکا در پاسخ یادداشت وزارت

ص: 695

امور خارجه، طی یادداشت شماره 299 مورخ 18 دسامبر 1963 (27 آذر 1342) اشعار نمود که به

نظر سفارت کبرای آمریکا عبارت (اعضای هیئتهای مستشاری نظامی کشورهای متحده در ایران)

شامل کلیه کارمندان نظامی یا مستخدمین غیرنظامی وزارت دفاع و خانواده آنها خواهد بود، ولی با

توافق نماینده دولت در مجلس سنا این امتیاز فقط به رئیس و اعضای هیئت مستشاری داده شده و

شامل خانواده و کارمندان غیرفنی هیئتهای مستشاری نخواهد بود. بدین ترتیب حتی از اغلب

کشورهایی که مصونیت کامل سیاسی داده اند بسیار کمتر، ساده تر و در چهارچوب یک معاهده

بین المللی است و شامل مصونیت مدنی و مصونیت خارج از حین انجام وظیفه آنها هم نیست. بنده در

اینجا به نظر صائب نمایندگان محترم سنا اتکاء می کنم که این مسائلی را که متأسفانه اگر از حدود

عادی خارج نشده بود، ذکر این مسائل هم دیگر جایز نبود، ولی چون ممکن است احتمالاً افکار کوتاه

و اغراض شخصی و نظریات خصوصی و حتی متأسفانه اعمال نفوذ و اعمال نظریات خارج به وسیله

ستونهای پنجمی که شاید غیرمرئی باشند و بعضی از آنها هم متأسفانه شناخته شده اند، در مملکت

شیوع پیدا کند و افکار سالم مردم ایران را، مردم واقعی ایران را خارج از عده ای کوچک سیاست بافان

یا خارج از افکار منحط عده ای ناتوان و کسانی که جز اغراض شخصی و جز نظریات خصوصی و جز

مسائل فردی چیزی را در نظر ندارند، ممکن بود تأثیری داشته باشد. امروز بنده ضروری دانستم که

این مطلب را موشکافی کنم و حقایق مطالب در اینجا بیان شود و نمایندگان محترم بدانند که چه دولت

سابق و چه دولت فعلی نمی توانست ذره ای از مسائل اساسی و عمومی و منافع حقه مملکت را ندیده

بگیرد و اگر از ما قصوری می شد، مسلما شاهنشاه ایران و مجلسین ایران چنین اجازه ای را به هیچ

نحوی نمی دادند. (صحیح است) پس اشاعه این اکاذیب فقط منحصر به یک عده معدودی است که در

مقابل ملت ایران محکوم است. مصونیت سیاسی از قرن 18 تا به حال به عناوین مختلف معمول بوده

است. در حقیقت عده معدودی از کارشناسان نظامی آمریکا که در خدمت ارتش ایران هستند،

می توانستند به عنوان افراد وابسته به سفارت آمریکا معرفی شوند و همین مصونیت را هم داشته باشند،

ولی آیا شأن دولت ایران بود که یک کارمند سفارت آمریکا در ارتش او خدمت می کرد و آیا ما

می توانستیم که از داشتن کارشناسانی که برای امور نظامی مملکت ضرورت دارند، چشم پوشی کنیم؟ و

آیا دولت ایران و ملت ایران تنها دولت و ملتی بود که نسبت به این نیازمندیها یک امتیازاتی نسبت به

دوستان خودش می داد؛ یعنی کسانی که در چند سال اخیر باید اذعان کرد که در موقعی که ایران

متأسفانه درآمدهای ارزی قابل توجهی نداشت، درآمدهای عمومی قابل توجه نداشت و ثبات و

آرامش امروز مملکت را نداشت و امکان داشت به اینکه عناصر مخرب در خارج و داخل مملکت

بتوانند در وضع کشور ما مؤثر واقع گردند، کمک کرده است یا آیا با توجه به این امور، شایسته بود که

این مسائل عنوان شود؟ به نظر بنده ما هستیم که باید حقایق مطلب را بیان کنیم و مسلما افکار عمومی

آن افکاری که سالم فکر می کنند این مسائل را طرد می کنند و مجلسین ایران حامی و پشتیبان اقدامات

صحیح و اقداماتی است که شاهنشاه ایران نظارت عالیه بر آن دارند و به نفع ملت ایران تمام خواهد

شد (صحیح است) (علامه وحیدی پیشنهاد دولت جنابعالی مورد تحسین و تقدیر عموم نمایندگان

مجلس است) تشکر می کنم، بنده متشکرم که این تأیید و توجهی که مجلس سنا فرمودند، بهترین نمونه

است که این اشاعه اکاذیب به کلی از بین برود و افرادی که در محافل خصوصی و در معابر چنین

ص: 696

مسائل مبتذلی را عنوان می کنند، بدانند که ایران صاحبی دارد. ملت ایران تمام رشته های ناراحتیها و

نابسامانیها را گسیخته است. ملتی که درای 2500 سال تاریخ درخشان است، برای دادن چند امتیاز

سیاسی به چند کارشناس نظامی از حقوق خود، چیزی ضایع نمی کند و لازم به تذکر است که مجلس

شورای ملی هم این لایحه را در تاریخ 21 مهر ماه 1343 به تصویب رسانید. مسئله ای را که بنده در

اینجا به عنوان جمله معترضه عرض کردم، ضرورت داشت و شاید ارتباط داشت به همین کمک نظامی

نیروی تدافعی و لایحه ای که در مجلس مطرح است. این لایحه را در مجلس شورای ملی به اتفاق آراء

تصویب کردند. چون همین نظریات نمایندگان محترم مجلس سنا در آنجا هم تجلی داشت که نیروی

دفاعی مملکت و حفظ و ثبات و آرامش کشور، اولین شرط اجرای هر برنامه اصلاحی مملکت است.

طرز استفاده از این اعتبار چنین خواهد بود که بانکهای اعتبار دهنده آمریکا، هزینه های خرید وسایل

یدکی و قسمتی از نیازمندیهای تسلیحات ایران را تأمین می کنند و از هنگام استفاده از هر قسطی، بعد

از ده سال مستهلک خواهد شد و بهره وام هم از پنج درصد تجاوز نخواهد کرد. کشورهای دیگری

کوچکتر از ایران و بزرگتر از ایران با افتخارات تمام برای تأمین نیروی دفاع کشورشان از شمال و

جنوب و شرق و غرب، اعتبارات وسیعی کسب می کنند که متأسفانه در بعضی از قسمتها هم به راه

صحیح و منطقی مصرفی نمی شود و موجب اعمال زور و قدرت در کشورهای همسایه آنها می گردد.

ولی ایران با توجه به سیاست صلح جویانه خود، این اعتبار را صرفا برای نیروی تدافعی خودش

مصرف خواهد کرد، ولی در هر زمان که اقتضا بکند، تنها ارتش ایران و تنها نیروی تکنیک ارتش و

اسلحه ارتش جوابگوی دشمنان داخلی و خارجی نخواهد بود، بلکه دولت ایران و ملت ایران و

مجلسین ایران خواهند بود که با منطق صحیح و با مشت محکم به دهان یاوه سرایان و به دهان

منحرفین و سودجویان و همچنین به اجانبی که به منافع حقه ایران تخطی کرده باشند، خواهند کوفت.

(نمایندگان صحیح است) بنده تصور می کنم که ملت ایران در اینجا یک دل و یک جهت در اجرای

برنامه های وسیع توسعه اقتصادی و اجتماعی و در تأمین نیروی دفاعی مملکت پشتیبان دولت و

مجلسین ایران، بهترین نمونه تجلی نیات ملت ایران، خواهد بود.


بررسی لایحه کاپیتولاسیون

سند شماره (25)

یادداشت برای ضبط در پروندهتاریخ: 2 نوامبر 1964 11 آبان 1343

ملاقات با «آرام» وزیر امور خارجهطبقه بندی: فقط برای استفاده رسمی

موضوع: لایحه مصونیتها

1 در تاریخ 1 نوامبر 1964، بنا به درخواست دکتر کاظمی از دفتر حقوقی وزارت امور خارجه

برای انجام یک ملاقات فوری، من و آقای «هرتز» از سفارت آمریکا با او ملاقات کردیم تا پیرامون

تأثیرات لایحه مصونیتها، مصوبه اخیر مجلس، تبادل نظر نماییم. دکتر کاظمی گفت که نیاز به

توضیحات و راهنماییهای بیشتری دارد تا بتواند پاسخگوی سؤالات وزیر امور خارجه باشد.

2 بیانات اخیر نخست وزیر در مجلس سنا(1) مورد بحث قرار گرفت و چنین نتیجه گیری شد که

بعضی از اظهارات وی در رابطه با تفسیر کنوانسیون وین، درست نبوده است.

1- منظور سخنرانی نخست وزیر در مجلس سنا به تاریخ 9 آبان 1343 می باشد م
ص: 697

3 دکتر کاظمی به طور اخص میل داشت که وجه تمایز بین دو هیئت آرمیش و مگ، اگر وجود

دارد، مشخص شود. به وی اطمینان دادیم که بین این دو هیئت تفاوتی وجود ندارد و گفتیم که این دو

گروه منتج از هیئت مستشاری است. گروه اول بر اساس قرارداد 1947 به وجود آمده و گروه دوم یعنی

مگ برای پشتیبانی از برنامه کمک نظامی که از سال 1950 شروع شده، پدید آمده است. علاوه بر این

خاطرنشان شد که وظایف دو گروه از دیرباز با یکدیگر ادغام شده و تعداد مستشاران موجود، خیلی

بیشتر از تعداد مندرج در قرارداد مربوط به گروه آرمیش می باشد.

4 ضرورت کسب کارت هویت مناسب برای اشخاص تحت پوشش کنوانسیون در گفتگو با دکتر

کاظمی مورد تأکید قرار گرفت. این حقیقت که شناسائی صحیح موجب می شود تا ضرورت تفسیر در

مورد معنای لایحه جدید از طرف مقامات قضائی به حداقل برسد، نیز مورد بحث قرار گرفت. دکتر

کاظمی ظاهرا با این استدلال موافق بود. سپس دکتر کاظمی به ما اطلاع داد که شخص وزیر خارجه

مایل است توضیحاتی را مستقیما از خود ما بشنود. به همین خاطر برای ادامه بحث به دفتر وی رفتیم.

5 دکتر آرام نیز به عبارت آرمیش و مگ توجه خاص نشان داد. به همین خاطر بار دیگر در

مورد آنها توضیحاتی ارائه شد. او به دیگر گروههای نظامی آمریکا در ایران نیز بذل توجه کرد و از ما

خواست که طی نامه ای این گروهها را مشخص کرده و در صورت امکان رونوشتی از قراردادهای

مربوط به وظایف هر یک را ضمیمه کنیم. از ما سؤال شد که آیا از نظر ما کارمندان غیر نظامی نیز

تحت پوشش کنوانسیون در می آیند؟ ما موضع خود را چنین مشخص کردیم که تعریف موجود در

یادداشت شماره 299 مبنی بر اینکه تمام کارمندان وزارت دفاع آمریکا و بستگان آنها بخشی از

کارمندان اداری و فنی مندرج در کنوانسیون را تشکیل می دهند، هنوز مناسب و صحیح است. وزیر

خارجه این موضع را نه تأیید کرد و نه رد نمود. هنگامی که گفتیم دولت ایران مطمئنا مایل است

یادداشتهای مبادله شده، جنبه قانونی پیدا کنند؛ وی اعلام توافق نمود، ولی چندی بعد گفت این نظر که

لایحه، جایگزین مفاد یادداشتها شده، او را با مشکلاتی روبه رو ساخته است.

6 در رابطه با حدود کاربرد شرایط لایحه به وزیر امور خارجه خاطرنشان شد که بر طبق عرف

بین المللی، وزارت خارجه قادر است مسئله وضعیت سیاسی اشخاص را به صورت قطعی حل کند (با

ذکر حقوق بین المللی اوپنهایم، لوترپاک، جلد اول، پاراگراف 357) و به همین دلیل ما معتقدیم که

تصویب کنوانسیون وین، به وزارت خارجه اختیار کافی می دهد که بدون مراجعه به هیئتهای مشورتی

دیگر، خود مشخص کند که چه کسی می تواند از مصونیت برخوردار شود. آقای آرام گفت که موضوع

آن قدرها هم ساده نیست، چون وزارتخانه های دیگر (او از وزارت اقتصاد نام برد) اختیارات ویژه این

وزارتخانه را در این مورد، به رسمیت نمی شناسند.

7 علاوه بر این، تأکید کردم که اقدام سنا در کاربرد خاص شرایط کنوانسیون نسبت به پرسنل

نظامی آمریکا که «در استخدام» دولت ایران هستند، بر قرارداد بین دولتین ما تأثیری نگذاشت، ولی به

دولت ایران در روشن کردن وضعیت مبهم یک دسته از پرسنل که در مورد آنها اقدام قانونی ضروری

بوده است، کمک کرد. اما نمی توان این اقدام سنا را به گونه ای تفسیر کرد که محدود کننده مصونیت به

این گروه خاص باشد. زیرا طبیعتا کارمندان کشور دریافت کننده خدمات، از مصونیتهای اعطا شده به

نمایندگان کشور ارائه کننده خدمات، به هیچ وجه بهره مند نمی گردند. ما به یادداشتهایی که قبلاً مبادله

ص: 698

شده بود و ضرورت روشن شدن وضعیت این دسته خاص از پرسنل هیئت را نشان می داد، اشاره

کردیم.

به وزیر امور خارجه اطمینان دادیم که تلاش در محدود ساختن شمول مصونیت به کسانی که در

استخدام دولت ایران می باشند، تقریبا به طور کامل هدف دو دولت را از بین خواهد برد. وزیر امور

خارجه ابتدا خاطرنشان ساخت که یادداشتهای مبادله شده قبلی در این مورد ممکن است اعتبار

نداشته باشند، زیرا مجلس سنا در لایحه مصوبه، صریحا اشاره به آنها را حذف کرده است. پس از

تشریح موضع خود برای وزیر امور خارجه مبنی بر اینکه ما این یادداشتها را حائز اهمیت ویژه ای

می دانیم زیرا بیانگر نیت طرفین بوده و علاوه بر این ما احساس می کنیم که باید به سابقه قانونگذاری

قبل از تصویب لایحه، به عنوان مبین نیت دولت ایران اشاره شود، وی ظاهرا موافق به نظر می رسید

ولی هنوز نگران بود.

8 متذکر می شود که دکتر آرام و کاظمی هر دو سعی کردند از اهمیت یادداشتهای مبادله شده و

نیز سابقه قانونگذاری لایحه بکاهند. ما مؤکدا خاطرنشان ساختیم که برای هر دو مورد اهمیت خاصی

قائل هستیم.

9 همه توافق کردیم که امروز باید نقش هیئتهای نظامی را کاملاً تعریف کنیم یعنی باید مشخص

شود که ما اعضای یگانهای نظامی نبوده و هیئتهای موجود، در زمینه نظامی تنها جنبه مستشاری داشته

و جنبه عملیاتی ندارند. وزیر خارجه خاطرنشان ساخت که مخالفت عمومی، ناشی از تجارب تلخ

نظامی در گذشته است. دکتر

7 علاوه بر این، تأکید کردم که اقدام سنا آرام گفت که مخالفت با این لایحه از طرف رهبران

مذهبی بسیار سنگین بوده و رادیو پکن نیز از این لایحه به عنوان یک حربه تبلیغاتی استفاده می کند.

10 وزیر امور خارجه همچنین می خواست بداند که چرا درخواستی برای انعقاد قرارداد

«وضعیت نیروها» مطرح نشده بود و به جای آن از طریق کنوانسیون وین اقدام شد. تفاوت بین قرارداد

وضعیت نیروها و اعطای وضعیت سیاسی به طور کامل تشریح شد و در مورد هر یک نیز مثالی مطرح

گردید که یکی از آنها قرارداد مربوط به واحد مخابراتی در پاکستان و نیز اعطای مصونیت به گروه

مشاورین کمک نظامی آمریکا (مگ)، در همان کشور بود که از طریق جذب آنها در سفارت آمریکا

عملی گردید. دکتر آرام خواستار دریافت نسخه هایی از این دو قرارداد شد و آقای «هرتز» گفت که

خلاصه ای از آنها را در اختیارش قرار خواهد داد. (از آنجایی که وی قرارداد مربوط به «وضعیت

نیروها» را در اختیار دارد، موافقت شد که تنها به ارائه عبارت مناسبی از قرارداد کمک دفاعی متقابل

اکتفا شود.)

قراردادهای دیگری از این نوع ذکر گردید و دکتر آرام درخواست کرد که فهرستی از کشورهایی که

به پرسنل مستشاری نظامی آمریکا مصونیت اعطا کرده اند، همراه با عبارات مهم از متون قراردادها، در

اختیار وی بگذاریم. آقای «هرتز» به دکتر آرام گفت که نمایندگان پیشین دولتهای ایران و آمریکا بر

حل این مسئله از طریق کنوانسیون موافقت داشته اند و ظاهرا این طور احساس شده بود که دولت ایران

نیز ترجیح داده است که از طریق کنوانسیون مسئله را حل کند، نه از طریق وضع قراردادهای کمک

دفاعی نظامی یا از طریق قرارداد رسمی وضعیت نیروها.

ص: 699

11 علاوه بر این به وزیر گفتم همان طوری که این لایحه در ایران از نظر سیاسی حائز اهمیت

فراوانی گردیده، وضعیت گروه مستشاری نیز مدت مدیدی است که باعث نگرانی کنگره آمریکا بوده

است و ما احساس می کنیم که مقامات ایرانی نیز باید این حقیقت را با دقت بیشتری مورد سنجش قرار

دهند. دکتر آرام با این نظر موافقت نمود.

12 در رابطه با وجهه گروه نظامی آمریکا، سرگرد «هارت» خاطرنشان ساخت که اعضای این

هیئت از آغاز کار خود در سال 1947، مرتکب هیچ گونه جنایت جدی نشده اند. وزیر خارجه گفت

این گونه اطلاعات بسیار مفید است. آقای «هرتز» تذکر داد که اگر آنها مرتکب جنایت جدی شوند، ما

احتمالاً مصونیت آنها را لغو خواهیم کرد. دکتر آرام گفت که آیا می توان این موضوع را کتبا مورد تأیید

قرار داد، که آقای «هرتز» در پاسخ گفت ما هنوز در این مورد مشغول فعالیت هستیم. علاوه بر این

خاطرنشان شد که مقامات نظامی حتما افراد خاطی را کیفر خواهند داد (محاکمه در خارج از ایران) و

سیاست ما در مورد پرداخت دعاوی، تکرار شد. نکته دیگری که مطرح شد، موضوع پرداخت

600000 ریال در رابطه با یک سانحه اتومبیل در تاریخ 2 نوامبر به یک مدعی ایرانی بود که عامل

تصادف، یک کارمند غیر نظامی وزارت ارتش بود. وزیر خارجه از سرگرد هارت خواست که در

زمینه پرداخت دعاوی، مطلب جامعی را برای وی تهیه کند، زیرا احساس می کرد که این مطالب

می تواند برای تبلیغات مفید باشد. دکتر آرام تأکید کرد که پیش از شروع اجرای لایحه، باید منتظر شد

تا آبها از آسیاب بیفتد؛ ولی مدت این انتظار را مشخص ننمود. وی به طور خلاصه سه نکته را مطرح

نمود:

الف) ضرورت روشن کردن حیطه دقیق کاربرد لایحه و تمایل او به انجام این کار،

ب) ضرورت آشناسازی «مرد خیابان»(1) با موقعیت ارتش در ایران،

ج) ضرورت وجود یک دوره برای ایجاد و اعاده آرامش.

13 در نتیجه باید گفت که نکات ذیل حائز اهمیت می باشند:

الف) در حال حاضر وزیر امور خارجه موضع ما را مبنی بر اینکه تمام کارمندان وزارت دفاع

آمریکا و بستگان آنها تحت پوشش لایحه در می آیند، به صورت روشنی نپذیرفته است. طرز برخورد

آنان با این مسئله مبهم است نه آن را قبول می کنند و نه این استدلال را رد می نمایند ما بایستی از

هر موقعیتی که پیش می آید، برای قبولاندن تعبیر خود از حیطه لایحه استفاده کنیم و موضوع تبادل

یادداشتها و سابقه قانونگذاری آن را یادآوری کنیم. یعنی تعبیر خود را بقبولانیم که به قوه مجریه

(وزارت خارجه) این حق داده شده که مشخص کند چه کسی باید مشمول کنوانسیون شود و برعکس؛

و اینکه لایحه، این حق را که همیشه در عرف بین المللی وجود داشته، محدود یا باطل نکرده است.

ب) برای ممانعت از پیدایش تعابیر و تفاسیر دولتی و قضائی باید کارت شناسایی مخصوصی تهیه

شود، تا مقامات پلیس به محض رؤیت آن از واقعیت امر آگاه گردند.

ج) مقامات ایرانی باید حقایق انکارناپذیر و مکفی در مورد هیئت نظامی در اختیار داشته باشند، تا

بتوانند هیئت واقعی را تشریح کرده و از این طریق، اقدامات مخالفین لایحه را نیز خنثی سازند.

د) درست است که باید مدتی بگذرد تا بتوان به اجرای لایحه مصوبه پرداخت و در عین حال

1- احتمالاً منظور ٬ ”مردم کوچه و بازار“ است م
ص: 700

موجب تضعیف دولت نگشت، ولی ما باید دقت کرده و اجازه ندهیم که این وقفه به عنوان وضعیتی

مورد قبول و درازمدت تعبیر شود.

(امضاء)(امضاء)

مارتین اف. هرتزرابرت ئی. هارت

مشاور سفارت در امور سیاسی وکیل اداره حقوقیسرگرد، JAGC