گروه نرم افزاری آسمان

مقدمه





↔

ص: 1

مقدمه

«بدون طبقه بندی4 نوامبر 1979 13آبان 1358

از: سفارت ایالات متحده امریکا، تهران 1540

به: وزارت امور خارجه، واشنگتن دی سی خبر کوتاه و فوری

در ساعت 11:10 گروهی از تظاهرات کنندگان به محوطه سفارت وارد شده و سپس به طبقه همکف ساختمان وارد شدند. تمامی کارمندان نمایندگی در طبقات فوقانی ساختمان قرار دارند. در طبقه همکف، سربازان نیروی دریایی با استفاده از گاز اشک آور در حال متفرق کردن تظاهرات کنندگان هستند. لینگن»

با مخابره تلکس شماره 1540، پرونده سیاسی و دیپلماتیک سفارت ایالات متحده آمریکا در تهران، در ساعت 11:10 صبح روز 13 آبان 1358 بسته شد. هنگامی که دانشجویان مسلمان پیرو خط امام، سفارت آمریکا را که به لانه جاسوسی علیه انقلاب اسلامی و نظام تازه تأسیس جمهوری اسلامی ایران تبدیل شده بود، تسخیر کردند، کمتر کسی باور می کرد که ابعاد بین المللی این واقعه گسترش یافته و به مناقشه تمام عیار بین ایران از بند رها شده و آمریکای پرچمدار جهان غرب بینجامد.

با تسخیر این مکان، تعدادی از کارکنان آن، 444 روز در بند دانشجویان ماندند؛ ایالات متحده بخت خود را برای لشگرکشی به ایران آزمود که توسط شن های روان کویر طبس شکست خورد؛ غرب با تجهیز صدام در پی به زیر کشیدن انقلاب اسلامی برآمد؛ اما سرانجام آمریکا به اجبار به از میان برداشتن حکومتی تن داد که خود برای فراز آن سال ها تلاش کرده بود و در نهایت در گرداب عراق گرفتار آمد.

ایران نیز با فراز و فرودی بسیار، حدود سه دهه پرتلاطم را پشت سر گذارد؛ اما این یک

ص: 2

سوی ماجرا بود.

سوی دیگر، استفاده محققین، پژوهشگران، اندیشمندان و دیگر افراد از انتشار اسناد لانه جاسوسی بود. اردوگاه رسانه ای غرب در مقابل این اسناد، راه تحریم در پیش گرفت و آن را به هیچ انگاشت؛ حتی ورود این اسناد به ایالات متحده ممنوع شد. در داخل نیز عده ای بدان بی اعتنایی کردند، اما هیچ کدام از اینها مانع از آن نشد تا این مجموعه، راه خود را به درون کتابها، مقالات و پژوهشهای تاریخ معاصر ایران باز نیابد.

اکنون پس از گذشت حدود سه دهه از پیروزی انقلاب اسلامی و تسخیر لانه جاسوسی آمریکا در تهران، انقلاب دوم که انقلابی بزرگتر از انقلاب اول نام گرفت، آثار تاریخی و پژوهشی خود را نمایان ساخته است. این، خود گویای کار سترگ دانشجویان مسلمان پیرو خط امام هم در تسخیر لانه جاسوسی و هم در انتشار اسناد است؛ کاری که هر چه پیش می رود، قدر و قیمتی بس فزونتر می یابد و بر صدر می نشیند.

کتاب «نهم» و «دهم» مجموعه اسناد لانه جاسوسی، «روزشمار انقلاب اسلامی» نام گرفته است. کتاب نهم، اسناد سال 1978م. و به طور مشخص اسناد 19 دی 1356 تا 10 دی 1357 را در خود جای داده است. کتاب دهم، اسناد مربوط به سال 1979م. و به طور مشخص 11 دی 1357 تا 13 آبان 1358 است.

اولین سند این مجموعه دو جلدی مربوط به وقایع روز نوزدهم دی 1356 و آخرین سند که در ابتدای مقدمه آمد، آخرین متن ارسالی به ایالات متحده است.

مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، پیش از این، مجموعه 77 جلدی منتشره توسط دانشجویان مسلمان پیرو خط امام را در 7 جلد تجدید چاپ کرده است. در پی آن نیز، کتاب «هشتم»، شامل اسناد منتشر نشده ای از رجال دوره پهلوی، منتشر گردید.

اکنون بخش دیگری از اسناد منتشر نشده در این مجموعه دو جلدی (نهم و دهم) به چاپ می رسد. شایان گفتن است که در زمستان 1373 دانشجویان مسلمان پیرو خط امام، یک جلد با عنوان «روزشمار انقلاب اسلامی» حاوی 82 سند منتشر کرده اند، که اسناد این مجموعه نیز در ابتدای کتاب نهم آمده است. کتاب نهم و دهم، حاوی 769 سند است. از این تعداد بخش محدودی در کتابهای پیشین آمده که برای کامل تر شدن روزشمار، حذف نگردیده است.

برای آماده سازی این مجموعه، اقدامات متعددی انجام شده است. برای اطلاع بیشتر و استفاده آسان تر و بهتر از این مجموعه، لطفاً به نکات ذیل توجه فرمایید:

عمده اسناد روزشمار انقلاب اسلامی (کتاب نهم و کتاب دهم) به تازگی ترجمه شده است، اما سعی گردیده تا هم متن ترجمه با کتاب های پیشین، بیشترین همخوانی را داشته

ص: 3

باشد و هم متن های ترجمه ای مترجم های مختلف، یکسان شود.

برای حفاظت از اصالت اسناد، حداقل پاورقی ها به متن افزوده شده است. همچنین به ندرت کلمات و عباراتی در داخل [قلاب] استفاده شده است. این موارد اندک، شامل اصلاح غلط های تایپی و سایر موارد خاص است.

متن اصلی اسناد، دارای اختصارات فراوانی است. در مرتبه اول، ترجمه این اختصارات آمده و در موارد بعدی تنها به آوردن عین اختصارات به لاتین در داخل ( ) اکتفا شده است.

بعضی از اسناد ترجمه شده در روزشمار انقلاب اسلامی، در عداد سایر اسناد نیست، اما از آنجا که حاوی اطلاعات مفیدی است، حذف نگردیده اند. به طور نمونه می توان به اسنادی درباره ملاقات های رجال پهلوی و انقلاب اسلامی با اعضای سفارت اشاره کرد.

چینش اولیه اسناد بر اساس تاریخ گزارش بوده است. بعضی از اسناد، تاریخ گزارش ندارند. این اسناد براساس قرینه های مختلف در محل مناسبی جای گرفته اند. همچنین سعی شده تا اسناد مربوط به یک روز، بر اساس تقدم و تأخر شماره سند، مرتب شوند؛ هر چند در بعضی موارد شماره ها نیز گویای ترتیب اسناد نبوده است.

بعضی از اسناد، حاوی اخبار مشابهی هستند؛ اما از آنجا که مرجع صدور و مقصد ارسالی متفاوت است، ادبیات سند، مفهوم خبر و سایر گزینه ها متفاوت است؛ بر این اساس اسناد مشابه حذف نگردیده اند.

تعدادی از اسناد، به ویژه اسناد مربوط به مستشاران نظامی ایالات متحده در ایران، دارای ردیف های متعددی است که معمولاً ردیف های 1 تا 17 فاقد ارزش ترجمه بوده است.

اسنادی که در کتاب های پیشین (اول تا هشتم) استفاده شده است؛ با علامت * مشخص گردیده و در پاورقی، محل درج پیشین آن آمده است.

برای کاهش حجم صفحات کتاب، تصویر اصل اسناد به همراه متن ترجمه قابل جستجو در لوح فشرده که به همراه کتاب عرضه می شود، آمده است. لوح فشرده به گونه ای طراحی شده تا محققین با حداکثر سرعت، بتوانند اصل متن و تصویر سند را ملاحظه فرمایند. صفحات کتاب الکترونیک ارایه شده، عیناً با صفحات متن کتاب و شماره مربوطه همخوانی دارد. همچنین در لوح فشرده امکان مراجعه به سند متناظر، هنگام مطالعه متن ترجمه، وجود دارد.

در پایان از توفیقات خدای بزرگ سپاسگزاریم؛ همچنین بر پرچمداران انقلاب دوم و بنیانگذار انقلاب اسلامی درود می فرستیم و زحمات دانشجویان مسلمان پیرو خط امام را

ص: 4

در ترجمه، تدوین و انتشار این اسناد که راه فراسوی ما به دست این عزیزان هموار گشته، ارج می نهیم.

مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی از همه دست اندرکاران ترجمه، تدوین، آماده سازی و چاپ این مجموعه سپاسگزار است، امیدواریم همچنان شاهد ترجمه و چاپ اسناد منتشرنشده دیگری از این مجموعه باشیم.

مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی


اشاره

ص: 2

ناآرامی در دانشگاه جندی شاپور

ص: 3

سند شماره 1

خیلی محرمانه9 ژانویه 1978 19 دی 1356

از: کنسولگری آمریکا، شیراز 2 Aبه: وزارت امور خارجه

رونوشت: کنسولگری های آمریکا، اصفهان و تبریز

موضوع: ناآرامی در دانشگاه جندی شاپور

آشفتگی دانشجویی در دانشگاه جندی شاپور در اهواز، نشانی از تظاهرات گسترده و خشونت هایی که بعضی اوقات در ناآرامی دانشجویی در دیگر دانشگاههای ایران طی سال تحصیلی جاری دیده می شود، ندارد. با این وجود تمامی دانشکده های این دانشگاه تحت تأثیر تحریم کلاسها قرار گرفته اند و تقریباً تمامی دانشجویان از حضور در جلسات امتحانی خودداری کرده اند. این کار دانشگاه را به آن حد از گیسختگی رسانده که بسیاری تصور می کنند کل ترم تحصیلی کاملاً منحل خواهد شد.

آشفتگی دانشجویی عمدتاً مربوط به تغییر سیستم دانشگاه از نیم سال به ربع سال می باشد. با این وجود یکی از منابع اظهار می دارد که این فقط آسان ترین موضوع قابل دسترس می باشد. اگرچه به نظر می رسد آشفتگی های جندی شاپور نسبت به سایر اماکن تحصیلی ایران تحت کنترل بیشتری باشد. اما در اهواز نیز همان نوع ناراحتی که به درستی تعریف نشده و بخش اصلی ناآرامی ها در سایر اماکن بوده است، وجود دارد. بنابراین غالباً این طور به نظر می رسد که دانشجویان فقط برای اینکه تظاهرات کرده باشند تظاهرات می کنند، اما بروز ناگهانی و مزمن فعالیتهایی از این نوع به طور قریب به یقین مؤید نارضایتی عمیقی در بین دانشجویان دانشگاههای ایران می باشد. تامست


تظاهرات در تبریز

سند شماره 2

محرمانه22 ژانویه 1978 2 بهمن 1356

از: کنسولگری آمریکا، تبریز 0004به: وزارت امور خارجه، واشنگتن دی. سی

رونوشت: کنسولگری های آمریکا در اصفهان و شیراز و سفارت آمریکا در تهران

موضوع: تظاهرات در تبریز

1 خلاصه. در 14 ژانویه یک تظاهرات دانشجویی در دانشگاه آذرآبادگان تبریز منجر به خسارت دیدن ساختمانها و وسایل نقلیه در محوطه دانشگاه شد و در همان روز بازار تبریز به دلیل اعتراضات ضددولتی تعطیل شد. در 17 ژانویه به طرفداری از دولت یک راهپیمایی بزرگ در پاسخ به وقایع فوق الذکر در تبریز برگزار شد. پایان خلاصه.

2 در 14 ژانویه به هنگام برگزاری انتخابات نهایی نیم سال تحصیلی، دانشگاه آذرآبادگان شاهد یکی دیگر از تظاهرات پراکنده و اعتراض آمیز اخیر خود بود. ادعا می شود این اقدام که در حمایت از تظاهرات قبلی در مرکز مذهبی قم و بازار تهران صورت گرفته منجر به وارد

ص: 4

شدن خسارت به چندین ساختمان دانشگاه و همچنین وسایل پارک شده در محوطه دانشگاه گردید. یک شاهد عینی ادعا کرد که تقریباً 50 دانشجو در این اعتراض شرکت داشتند و به تعداد دو برابر آنها پلیس برای متوقف کردنشان حاضر شده بودند.

3 بار دیگر در همان روز ایضاً ادعا می شود که نشانه اعتراض به اقدامات دولت در قم، تظاهرات و برخوردهایی در مرکز منطقه بازار به شدت محافظه کار تبریز به وقوع پیوست. دستور داده شد که بازار در آن روز بسته شود و بعضی از مغازه ها نیز تعطیل مانده اند. اهداف خاص تظاهرکنندگان بازار، شعب محلی بانک صادرات و بانک بازرگانی بود که در مورد هر دو بانک این شایعه گسترده وجود دارد که تحت کنترل پیروان مسلک بهائیت می باشند.

4 روز 17 ژانویه شاهد پاسخ دولت محلی به وقایع فوق الذکر بود. این کار با برگزاری یک راهپیمایی بزرگ به منظور نشان دادن حمایت تبریز از رژیم صورت گرفت. دستور داده شده بود که تمام مدارس، ادارات دولتی و کارخانه های استانی در منطقه بسته شوند و به محصلین، معلمین، کارمندان دولت و کارگران کارخانجات فرمان داده شده تا در مقابل ساختمان استانداری تجمع نمایند. سخنرانی ها توسط نمایندگان گروههای کارگری و حرفه ای مختلف (منجمله روحانیت) و برای جمعیتی ایراد می شد که برآورد رسمی تعداد آنها برابر 50000 نفر می باشند. با توجه به اینکه به جمعیت دانش آموزان و کارگران دستور شرکت داده شده بود، به نظر نمی رسد این رقم درست نباشد.


یادداشتهایی از یک سفر منطقه ای: اصفهان کرمانشاه ایلام اصفهان

سند شماره 3

خیلی محرمانه22 ژانویه 1978 2 بهمن 1356

از: دیوید مک گافی کنسول آمریکا، اصفهانبه: گیرندگان

موضوع: یادداشتهایی از یک سفر منطقه ای: اصفهان کرمانشاه ایلام اصفهان

1 واکنش های تظاهرات و کشتارهای قم

به هنگام این مسافرت منطقه ای که از 19 تا 21 ژانویه طول کشید متوجه برافراشته شدن پرچمهای سیاه بر سر بازارهای شهرهای درود و بروجرد در استان لرستان و تویسرکان و مهاوان (احتمالاً نهاوند م) در استان همدان شدم. اهالی این شهرها به من گفتند که پرچمها علامت «شهدایی که در قم مرده اند» می باشند اما افزودند که بازارهایشان بسته نیستند و در شهرشان تظاهراتی بپا نشده است. پرچمها «بنا به اصرار ملاها» نصب شده اند. در هر چهار شهر فعالیت بازار معمولی به نظر می رسید. (در اصفهان پرچمها هنوز برافراشته اند و بازارها تازه شروع به باز شدن می کنند و تاکنون تعداد زیادی تظاهرات کوچک برپا شده و علاوه بر این آتش افروزی و شیشه شکستن های مختصری حادث شده است). آمریکاییهای مقیم کرمانشاه گزارش می دهند که در هفته گذشته چندین پرچم سیاه در بازار وجود داشته است اما هیچ مغازه ای بسته نبود و هیچ تظاهراتی انجام نشد و هیچ عمل ناخوشایندی نسبت به آمریکاییها

ص: 5

صورت نگرفت. ایرانیان شهر تکذیب می کنند که پرچمهای سیاه به دلیل کشتارهای قم نصب شده باشد و اظهار می دارند که آمریکاییها بایستی پرچم های سیاهی را دیده باشند که به مناسبت های خصوصی مانند فوت اقوام نصب شده اند. در شهر پیشکوه در استان ایلام نه تنها هیچ پرچم سیاهی وجود نداشته است بلکه کردهای محلی اظهار کردند که هیچ اطلاعی در مورد حوادث قم ندارند.

2 آب و هوا

شمال استان اصفهان زیر پوشش چهار اینچی برف قرار دارد اما کشاورزان محلی مشتاقانه در انتظار برف بیشتری هستند. آنها اظهار می دارند که شهرها و زمینهای کم ارتفاع، آب مورد نیاز خود را از سدهای پرشده به دست می آورند، اما آنها به بارش برف متکی هستند و تاکنون به اندازه ای که برای فصل بعد کشت کافی باشد برف نیامده است. آنها از اینکه تهران اکثر برف امسال را به خود اختصاص داده و دولت متوجه وضع خراب آنها نمی باشد شکایت داشتند، زیرا دولت اخبار خود را از شهرهایی کسب می کند که توسط سدها تأمین می شوند. شکایات و نگرانیهای مشابهی نیز در استانهای لرستان، همدان و کرمانشاهان به گوش می رسید و نشان می دهد که این استانها نیز برف کمی داشتند یا هنوز برف نباریده است. در عوض بارانهای یکنواختی دارند که ذخیره علوفه آنها را خراب می کند. آنها از این ترس دارند که سال بعدی را پیش رو داشته باشند.

3 شرکت بین المللی بل هلیکوپتر

کارمندان کرمانشاهی بل هلیکوپتر در مورد آنچه که آنها اقدامات استبدادی و زورگویانه و تحکم آمیز مدیریت بل هلیکوپتر می خوانند بسیار ناراحت هستند. به عنوان مثال چندین نفر، اخراج و بیرون کردن اجباری یکی از کارمندان را ذکر می کنند که بنا به گزارش به دلیل «ظن» مدیریت بل هلیکوپتر در مورد استفاده وی از مواد مخدر می باشد. سایر کارمندان معتقدند که او بی گناه است (اگرچه استفاده گسترده از حشیش را تأیید می کنند) و نسبت به این موضوع مظنون هستند که بل هلیکوپتر فقط به منظور ترساندن سایرین، این کارمند را به عنوان مظنون به طور تصادفی انتخاب کرده است. آنها با تذکر در مورد عدم استخدام این فرد در آینده، اظهار داشتند که این نوع برخوردی است که بل هلیکوپتر با کارمندانش انجام می دهد. (مدیریت بل هلیکوپتر تأیید می کند که این فرد فقط بر مبنای مظنون بودن اخراج شده است اما وی را بی گناه نمی داند و اظهار می دارد که اخراج وی بهتر از دستگیری بعدی توسط ایرانیان است.) تعدادی از کارمندان خواستار بازدیدهای مرتب کارمندان کنسولگری شدند و اظهار داشتند که بل هلیکوپتر به منظور تجدید پاسپورتهایشان و اموری نظیر آن، فرصت مسافرتی نمی دهد.

4 چادرنشینی و تولید گوشت

در این مسافرت برای یکی از بازدیدکنندگان برجسته یک «چادر سیاه» که مخصوص چادرنشینان کرد است خریداری کردم. خانواده ای که آن را فروختند اظهار می داشتند که علت

ص: 6

فروش چادر توسط آنها این است که دیگر نمی توانند پاسخگوی دستمزدهای بالایی باشند که توسط چوپانان جوان درخواست می شود، زیرا کارخانه ها برای به کارگیری این افراد رقابت می کنند. بنابراین آنها اکثر دامهای خود را ذبح کرده اند و به مرغداری مشغول شده اند. وی یادآور شد که بسیاری از دوستانش نیز همین کار را می کنند و تجربیات دولت ایران در مورد آغلهای بزرگ برای دامها در روستاهای مخصوص اسکان چادرنشینان شکست خورده است. وی معتقد است که تعداد گوسفندان موجود در ایران به سرعت و به طور پیوسته کاهش می یابد و پیش بینی کرد که کمبود گوشت در ایران افزایش یابد. وی معتقد است که با تشویق دولت ایران و سیاست قیمت گذاری آزاد، چادرنشینان همچنان قادر خواهند بود احتیاجات گوشتی کشور را تأمین نمایند. اما عدم تشویق دولت به علاوه رقابت دستمزدها در شهر موجب نابودی این فرهنگ و بهترین امید ایران برای خودکفایی از نظر تأمین گوشت می گردد.

گیرندگان: سفارت: قسمت سیاسی: جی. استمپل

کنسولگری: سی. جی. ال. گوئلز

کشاورزی: پی. فری

کنسولگری تبریز

کنسولگری شیراز مک گافی


مذهب و سیاست؛ قم و عواقبش

سند شماره 4(1)

سری غیرقابل رؤیت برای بیگانگان24 ژانویه 1978 4 بهمن 1356

از: سفارت آمریکا، تهران 0961به: وزارت امور خارجه، واشنگتن. دی. سی

مراجع: (A) تهران 0548 (B) تهران 0489 (C) تهران 0665 (D) 77 تهران 124 A

موضوع: مذهب و سیاست؛ قم و عواقبش

خلاصه: آشوبهای مذهبی در طول آخر هفته یعنی 15 14 ژانویه گستردگی پیدا کرد. مصاحبه آقای شریعتمداری با سه خبرنگار خارجی به صورت بارز و بی سابقه ای تکذیب عمومی اظهارات و بیانیه های دولتی بود. به عنوان ماحصل رویدادهای قم می توان گفت، حرکت سازمان یافته مذهبیون، پرقدرت ترین جنبش آنان در مقابل دولت از سال 1963 تاکنون بوده است. مسلمانان به طور کلی اتحاد کاملی ندارند، اما این طور به نظر می رسد که دولت ایران به میزان زیادی برای مقابله از خود عدم اطمینان نشان می دهد. پایان خلاصه.

1 توضیحاتی که ذیلاً خواهید دید شرح وقایعی است که از تماسهایی با ایرانیان نزدیک به رهبران مذهبی و از دو خبرنگاری که با آقای شریعتمداری یا با سایر رهبران مذهبی مصاحبه کرده اند؛ برداشت شده است. ارزیابی و تشخیص سفارت از وقایع مهم و پرمعنی قم و نیز

1- . ٭ کتاب اول، ص 676
ص: 7

عواقب آن در پاراگرافهای 6 تا 9 آمده است.

2 اخبار کاملی که به دست ما رسیده است حکایت از آن دارد که در 15 14 ژانویه تظاهرات وسیع مذهبی در مشهد، آبادان، اهواز، دزفول، خرمشهر، شوشتر، زنجان و شاید شهرهای دیگر دیده شده است. بازار اهواز به مدت 2 روز بسته بود و همچنین گزارش گردید که 50 شهروند اهوازی به علت شرکت در تظاهرات به زور از محل سکونت خود در اهواز به قم تبعید شده اند.

شایعات تأیید نشده حاکی از این است که تعدادی از مردم در آبادان کشته شده اند و نیز در نقاط دیگر هم تعدادی مجروح وجود داشته است. شایعه تأیید نشده ای در تهران حاکی از آن است که سه نفر از مردم به دنبال مجروح شدن در دانشگاه صنعتی آریامهر کشته شده اند (11 و 12 ژانویه). به نظر می رسد بسیاری از ایرانیان گزارشات مربوط به وقایع مذهبی مندرج در روزنامه ها را باور نمی نمایند (مراجع A و C) و اعمال ضدتظاهرات را ملهم از دولت تلقی می کنند.

3 خبرنگارانی که با آیت الله شریعتمداری مصاحبه کرده اند تحت تأثیر صمیمیت او قرار گرفته اند. آیت الله مایل به مصاحبه برای انتشار در روزنامه نبود ولی نهایتاً قانع شده اگر اظهارنظر ایشان با نامشان همراه نباشد برای مردم کمتر معنا خواهد داشت. شریعتمداری مستمراً تأکید می کرد که مایل نیست در کشمکشها با مقامات دولتی درگیر شود. او گفت که او دستور نداده بود بازارهای کشور بسته شوند و وی رهبران مذهبی در شهرها را تشویق کرده است که خودشان تصمیم بگیرند که مراسم یادبود آنهایی که در قم کشته شده اند را برگزار نمایند. به هر حال بیانیه های شریعتمداری که در واشنگتن پست هم آمده است (20 ژانویه) به عنوان یک مبارزه مستقیم با دولت ایران که در تظاهرات اخیر به طور مسلحانه رویاروی مردم قم ایستاده است تلقی می شود.

4 احترامی که از جانب سایر رهبران مذهبی (یا افراد روحانی که در حوزه علمیه شهر قم کار می کنند) که در طول مصاحبه حضور داشتند، نسبت به شریعتمداری واضح و آشکار بود. رهبران مذهبی همگی توافق داشتند که پلیس بیش از حد لزوم خشونت به خرج داده و تیراندازیش به سوی مردم کاملاً بدون انگیزه بوده است.

آیت الله سئوالی مطرح کرد: (که البته توسط مخبرین گزارش نشده است) چرا پلیس از گاز اشک آور و یا از شیلنگ آب پاش برای متفرق کردن مردم استفاده نکرد؟ شریعتمداری و همقطارانش گفتند که جمعیت اصلی حدود 5000 نفر بوده اند. او گفت چیزی حدود 30 نفر به طور پراکنده وقتی تیراندازی شروع شد، کشته شده اند و بعداً تعداد بیشتری کشته شده اند که کل آمار کشته شدگان وقایع اخیر را به هفتاد نفر می رساند. (نظریه: گزارشاتی که سفارت راجع به خبرگزاری پارس دریافت کرده است حاکی از این امر دانست که خبرگزاری بعد از اولین خبرها، آمار کشته شدگان را 76 نفر دریافت کرده است که این رقم به دستور دولت ایران منتشر

ص: 8

نشده است. به قضاوت ما رقم صحیح و درست تر همان آماری است که توسط خبرچینهای مخالفین گزارش شده که ادعا می کنند برای 14 نفر از کشته شدگان به طور رسمی گواهی فوت صادر شده است. (صورت مذاکرات جداگانه). این خبر اخیر از گزارشهای قابل اطمینانی بوده که سفارت به تازگی دریافت کرده است.

5 در ادامه بحث با خبرنگاران خارجی، شریعتمداری همچنین عنوان کرده است که مساجد و مدارس علوم دینی اهواز به مدت پنج روز بسته بوده اند و این بدین علت است که در آنجا روحانیون در جلوی تظاهرکنندگان بوده اند. شریعتمداری و همقطاران او چنین وانمود می کردند که در اکثر شهرهای بزرگ و کوچک رابطینی دارند. دو نفر از روحانیونی که به تازگی از استان خوزستان برگشته اند، از فعالیتهای خود برای سازماندهی در آنجا سخن گفتند. برداشت خبرنگاران این بود که شریعتمداری به عنوان یکی از هشت رهبر بزرگ مذهبی ایران و یا احتمالاً بزرگ ترین و بهترین آنها توصیف کرده اند. بعد از زندانی شدن آیت الله طالقانی و نیز تبعید تنی چند از رهبران مذهبی در پاییز امسال، در واقع شریعتمداری بهترین رهبر مذهبی ایران قلمداد می شود. یک منبع اشاره کرد که در شهر مشهد که یکی از چند شهر عمده مذهبی ایران است هیچ آیت اللهی وجود ندارد. بر طبق پرونده های سفارت، آیت الله شریعتمداری را از سالیان پیش به عنوان یک متفکر پیشرو (به معنی مذهبی آن) و کسی که قویاً و به صورت جدی در مورد اصلاح طلبان اسلامی اواخر قرن نوزدهم مطالعه نموده است، می شناسند. خبرنگاران خارجی توسط افرادی که در حسینیه ارشاد مقام بالا و ارشد و سابقه داری دارند به آیت الله معرفی شده اند. حسینیه مرکزی است مذهبی که با شریعتمداری و دیگر آیت الله ها تماس دارد.

6 تحلیل سفارت: از نقطه نظر سیاسی جالب ترین قسمت مصاحبه شریعتمداری آن است که او اشاره به پوشش و حجاب زنان می کند و آن را مربوط به خودشان می داند، و نیز عنوان می کند که اسلام مخالف اصلاحات ارضی نیست و اگر مخالفتی است مربوط به روش اجرایی آن است که دولت عناصر خاصی را برای انقلاب شاه و مردم در نظر گرفته است. دو نفر از واسطه های محلی ما که به امور و جریانات مذهبی آشنا هستند اعتقاد دارند اگر شریعتمداری بتواند از این موقعیت که در حال حاضر دارد به عنوان محور اصلی گردهمایی مخالفین مذهبی استفاده کند می تواند جهت حرکت نهضت را به دست کسانی بدهد که تا به حال از مخالفتهای سیاسی دور بوده و به مذهب ارتجاعی هم علاقه ندارند و اعضاء طبقه متوسط ایران هستند.

7 در ماههای آتی سفارت سعی خواهد داشت که بر روی وظیفه ذاتاً دشوار یادگیری بیشتر درباره عناصر دینی جنبش مخالفین منجمله عقایدی که در حال حاضر هم مترقیون و هم مرتجعین آنها را باور دارند کار کند. به هر حال آنچه که واقعه قم و عواقب آن انجام داده این بوده که مخالفت دینی را به جایگاه نمایان و برجسته تری در بین کسانی که تا این جا از اعطای آزادیهای اخیر نفع برده اند کشانده است. پیروزیهای آیت الله ها و ملاها در ایجاد تجمعاتی مثل

ص: 9

وقایع قم تحسین برانگیز است. هر چند برای آنها مشکل خواهد بود که در غیاب رویدادهای تبلورساز (تحقق بخش) دیگر، صرفاً برای مقاصد سیاسی، تظاهرات فوری برپا کنند. (تظاهرات قم به دنبال درج مقاله ای در روزنامه اطلاعات شروع شد که در آن مقاله به رهبر دینی و تبعیدی ایرانیان، خمینی، به شدت حملاتی شده بود.) برای مثال در این مورد تردید وجود دارد که آیا در آینده نزدیک بتواند جهت حمایت از یک قانون یا برای تظاهرات به نفع اصلاح قانون اساسی بسیج شوند. به هر حال ترکیب و آمیزش بالقوه سیاست و دین چیزی است که شاه و دولت ایران را از خطر دخالت روحانیت در سیاست آگاه کرده است.

8- به نظر می رسد نخستین علایم حاکی از آن است که دولت ایران قادر نبوده است طبقه متوسط ایرانی را با این شعار که: تظاهرات مذهبی قم تلاش نومیدانه مرتجعین بوده است، به طرف خود جلب کرده و آنها را به نفع خود بسیج نماید. با این وجود هستند کارگران، روستاییان، کسبه، کارمندان دولت، دانش آموزان و بعضی از روشنفکرانی که بنا به حس وظیفه شناسی به نفع دولت ایران تظاهرات کنند. ولی حتی این امر هم باعث نشده که طبقه متوسط ایرانی به دولت نزدیک شود. البته خطر بالقوه این است که امکان دارد دولت کنترل خود را روی عوامل مذهبی خود از دست بدهد. در ظرف 15 سال اخیر سیاستهای ایران ذاتاً به سویی هدایت شده اند که رهبران مذهبی که خواستار تغییرات اساسی هستند کاملاً از غیرمذهبیونی که طرفدار مدرنیزه شدن ایران هستند، دور نگاه داشته شوند، چرا که نوع این برخورد مسلماً خطرناک خواهد بود و به این جهت باید حتماً از آن احتراز شود.

9 بنابر آنچه گذشت، آمریکا و سایر دول خارجی خود را مستقیم و یا غیرمستقیم در حمله به دولت ایران دخالت نداده اند. تمایل تنفر از بیگانه به طرز عمیقی در مسلمین اصلاح طلب دیده می شود. به هر حال، مشکل بتوان پیش بینی کرد که وضع موجود تا چه حد قابل دوام است، مگر این که زمانی برسد که آیت الله های مترقی قادر به اعمال نفوذ باشند، و این نفوذ را به طرزی دقیق و اکید روی مقلدین خود (از طریق وضع مقررات سخت) پیاده کنند. و این مسئله به خاطر تجارب گذشته محتمل به نظر می رسد، خصوصاً اگر این وسط مارکسیست های اسلامی آب را گل آلود کنند. سولیوان


تظاهرات در استان خوزستان

سند شماره 5

خیلی محرمانه25 ژانویه 1978 5 بهمن 1356

از: کنسولگری آمریکا، شیراز، 4 Aبه: وزارت امور خارجه

رونوشت: کنسولگریهای آمریکا در تبریز و اصفهان

موضوع: تظاهرات در استان خوزستان

در 18 ژانویه چندین تظاهرات عظیم به طرفداری از دولت توسط شعبه خوزستانی حزب رستاخیز در اهواز، آبادان و خرمشهر سازماندهی شد، گردهمایی اهواز تاکنون بزرگ ترین

ص: 10

راهپیمایی بوده است و تخمین رسمی شرکت کنندگان برابر 90000 نفر می باشد (منابع خصوصی که کارمند گزارشگر با آنها تماس گرفته نیز عموماً با این رقم موافقند.) شرکت کنندگان در تظاهرات آبادان و خرمشهر به ترتیب برابر 65 و 45 هزار نفر بود. هدف عنوان شده برای برپایی تظاهرات «محکوم کردن توطئه های عوامل امپریالیسم و تأیید بر یکپارچگی ملت ایران» می باشد. هر یک از این راهپیماییها با هماهنگی بسیار برپا شده بود و در آنها دانش آموزان سرودهای میهن پرستانه می خواندند و سخنرانان به نمایندگی از اقشار مختلف مردم به ذکر و تحسین فواید انقلاب شاه و مردم می پرداختند. بنا به گفته چند تن از منابع، این جمعیت بزرگ (حداقل در اهواز) بیشتر در نتیجه فشار اعمال شده بر کارخانجات و مؤسسات داخل و خارج شهر مبنی بر فرستادن کارمندان و اعضای خود برای شرکت در تظاهرات، گرد آمده بود تا اینکه به خاطر حمایت واقعی تظاهرکنندگان از رژیم باشد. یک شرکت معتبر (شرکت خدمات نفتی) بخشنامه ای صادر کرد که به موجب آن کلیه کارکنان ایرانی به منظور شرکت در راهپیمایی از کار معاف شده بودند. همسر آمریکایی یک مرد ایرانی گزارش می دهد که برای شرکت وی در این راهپیمایی فشار زیادی اعمال شده بود.

در روزهای قبل از این تظاهرات عناصر ناراضی نیز در اهواز فعال بودند. چندین تظاهرات که ظاهراً ماهیت خودجوشی داشتند در شهر به وقوع پیوست. در یک مورد گروهی از تظاهرکنندگان در حالیکه شعارهایی علیه شاه می دادند در طول بازار راهپیمایی کردند. در یک مورد دیگر گروهی از معترضین پس از استماع یک سخنرانی ضددولتی از مسجد حسینی خارج شده و به یک خودروی پلیس حمله کردند. این مسجد که بزرگ ترین مسجد اهواز است متعاقباً بسته می شود. چندین روز پس از برپایی راهپیمایی حزب رستاخیز و هنگامی که کارمند گزارشگر از شهر بازدید می کرد گروههای گشتی پلیس به نحو گسترده ای در محله های پایین شهر اهواز حضور داشتند که حاکی از نگرانی مسئولین از احتمال فعالیتهای بیشتر ناراضیان بود.

نظریه:

ظاهراً راهپیمایی های طرفداری از دولت در خوزستان دارای همان ماهیت تلاشهای دولت در سایر نقاط است و به منظور تحریک حمایت مردم از سلطنت و محکوم کردن فعالیتهای «ضد مملکتی» توسط گروههای ناراضی می باشد. واضح است که دولت امیدوار است تا با برپایی این تظاهرات ندای مخالفین را که طی شش ماهه اخیر در نتیجه اعطای آزادیهای بیشتر بروز کرده است، خفه کند.

به هر حال فشار آشکاری که بر روی سازمانها و مؤسسات مختلف برای وادار کردن کارکنانشان به شرکت در راهپیمایی ها اعمال می شود بیانگر این نکته است که دولت نیز خود در مورد میزان طرفداری توده ها از رژیم در شک و تردید است.

فعالیتهای مخالفین نیز نامنظم می باشد. در عین حالی که چنین فعالیتهایی دارای یکپارچگی

ص: 11

ظاهری می باشد و به خوبی نشان می دهد که احساسات ضدرژیم در خوزستان زنده است، با این وجود مشخص نیست به استثناء مخالفت با دولت، بین گروهی که در خارج مسجد حسینی به خودروی پلیس حمله کردند و کسانی که در تظاهرات بازار شرکت کردند، چه وجه مشترک دیگری وجود داشته است.

حدس زده می شود که گروه اول بیانگر نظریات محافظه کاران در اهواز باشند اما یکی از تجاری که معمولاً آگاهی خوبی در مورد مسایل دارد گزارش می دهد که اکثر افراد گروه دوم از جمع دانشجویان بوده اند و بنابراین احتمال دارد که دارای عقاید چپ گرایانه باشند.

تامست


تظاهرات دانشجویان، تحولات ایران، ناآرامی در طبقه متوسط جامعه

سند شماره 6

محرمانه12 فوریه 1978- 23 بهمن 1356

از: جان استمپلبه: وزارت امور خارجه آمریکا، واشنگتن دی. سی.

حاضران: جان استمپلکنث ای. هاس، مسئول بخش سیاسی سفارت آمریکا

تورج ناصری، استاد دانشکده فنی آریامهر

تاریخ و مکان: 12 فوریه 1978 - رستوران تیفانی

موضوع: تظاهرات دانشجویان، تحولات ایران، ناآرامی در طبقه متوسط جامعه

شرح حال:

استاد ناصری شخصی بسیار صریح اللهجه و استاد مهندسی سازه در دانشکده فنی آریامهر است. او که متأهل است و یک فرزند دارد از خانواده ی ناصری های اصفهان است (هیچ نسبتی با رئیس ساواک ندارد). خانواده ی او روابط نزدیکی با مقامات مملکتی دارد و شخصاً با چنان اطمینانی در مورد برخی مسایل مربوط به دربار و دولت صحبت می کند که گویی اطلاعات خود را از منبع بسیار موثقی به دست آورده است. دکتر احمد مینایی، دبیر کل RCD، یکی از بستگان نزدیک آقای ناصری است. ناصری شخصی است که درباره مسایل اجتماعی و جایگاه خود در جامعه بسیار می اندیشد. او هشت سال در انگلستان تحصیل کرده و مدرک دکترای مهندسی عمران دارد. برادرش که هم اینک در آمریکا تحصیل می کند از دوستان صمیمی کارمند سابق سفارت، متیو وارد است.

حقوق بشر و ناراضیان:

ناصری گفت که دانشجویان از سیاست دولت ایران برای گشایش فضای سیاسی و اجازه برپایی تظاهرات برای ابراز و تحمیل عقاید سیاسی خود سود جسته اند. او با بسیاری از همکاران دانشگاهی اش که معتقدند دانشجویان به حق از مسایل آموزشی و اداری شکایت

ص: 12

دارند، مخالف است و می گوید هر چند مشکلات آموزشی و اداری را نباید کتمان کرد ولی تظاهراتی که ظرف شش ماه گذشته در دانشکده فنی آریامهر صورت گرفته است تقریباً به کلی به مسایل سیاسی مربوط بوده- یعنی آزادی سخن و تمایل به داشتن فعالیت های سیاسی بیشتر. ناصری شاهد بسیاری از تظاهرات دانشجویان در دانشکده فنی آریامهر در سال جاری بوده و معتقد است که پلیس در برخورد با تظاهرکنندگان خویشتنداری بیشتری نسبت به سال گذشته از خود نشان می دهد هر چند فعالیت های سال جاری بیشتر از سال گذشته بوده است. هنوز هم پلیس برای آرام کردن وضعیت به داخل دانشگاه می ریزد ولی معمولاً تا زمانی که تحریکی انجام نشود وارد عمل نمی شود و کلاً با خشونت کمتری با دانشجویان برخورد می کند. دانشکده فعلاً به خاطر فصل برگزاری امتحانات، که دارد به پایان می رسد، آرام است.

ناصری گفت که دانشکده فنی آریامهر از همان اول رهبری تظاهرات دانشجویی را به دست داشت. سالهاست که بهترین دانش آموزان ایرانی رشته مهندسی را انتخاب می کنند، و اکثر آنها حتی خیلی بیشتر از دانشجویان رشته علوم اجتماعی در دانشگاههای دیگر ایران مطالب سیاسی می خوانند. او با خنده می گوید شاید دانشجویان باهوش ایرانی از خواندن مطالب ریاضی درس های مهندسی حوصله شان سر رفته است و دنبال راه دیگری می گردند تا در اوقات فراغتشان ابراز وجود کنند. او می گوید که رشته های مهندسی دانش آموزان بسیار باهوش را به خوب جذب کرده است، زیرا راه پیشرفت آنها در این رشته ها بازتر است.

ناصری از سیاست های حقوق بشر رییس جمهور کارتر حمایت کرد و گفت که هر چند بسیاری از همکارانش از ملایم تر شدن لحن دولت کارتر قدری سرخورده شده اند ولی به نظر او این کار برای گذاشتن تأثیر سیاسی بیشتر ضروری است. ناصری معتقد بود که سیاست حقوق بشر آمریکا تا بحال خیلی خوب بوده است- یعنی آوردن فشار ولی نه به اندازه ای که ایجاد واکنش کند. (توضیح: ناصری در مقام یک استاد دانشگاه نظرات بسیار پخته تری درباره مسئله کمونیسم در ایران نسبت به دیگر استادانی داشت که تا به حال استمپل با آنها صحبت کرده است.)

پیشرفت و توسعه در ایران:

ناصری معتقد بود که پیشرفت و توسعه در ایران با چنان شتابی رخ داده است که طبقه متوسط و مدرنیست های نوظهور دارند حس هویت ملی خود را از دست می دهند. او گفت که حرص ثروت اندوزی به ارزش اصلی جامعه تبدیل شده که نگرانی از آینده مملکت نیز با آن همراه است. از نظر او پدیده ای که شماری از مسئولان سرویس خارجی آمریکا خاطرنشان کرده اند کاملاً درست است: ایرانی های موفق به دنبال یک راه فرار هستند- یعنی گرین کارت آمریکا- تا در صورت وخیم شدن اوضاع، بتوانند از کشور بگریزند. ناصری گفت که بسیاری از دوستانش به او توصیه کرده اند که تدریس در دانشگاه را رها کند و به دنبال «پول» باشد.

ص: 13

او افزود که بسیاری، اگر نگوییم اکثر، استادان دانشگاه فقط تماس خود را با دانشگاه حفظ کرده اند تا بتوانند بهتر به سایر فعالیت های سود آور خود مشغول شوند.

ناصری برای روشن کردن آنچه ضعف اصلی پیشرفت جاری در ایران می داند، صحبت هایی را که اخیراً با یک استاد مدعو چینی داشت برایمان بازگو کرد. استاد چینی به ناصری گفته بود که ایران ترجیح می دهد ماشین آلات را از خارج کشور وارد کند زیرا این ماشین آلات بازده بیشتری دارند، ولی در چین ارجحیت به ساختن ماشین آلات در داخل کشور داده می شود حتی اگر 20 درصد بازده داشته باشند. استاد چینی گفته بود که چین می تواند ظرف پنج سال ماشین هایی بسازد که بین 80 تا 90 درصد بازدهی دارند ولی ایران هنوز به تکنولوژی خارجی وابسته خواهد بود. ناصری معتقد بود که ایران پیشرفت و توسعه ی اقتصادی سریع را به پرورش توانایی ها در داخل ترجیح می دهد. او گفت که چنین تصمیماتی را عده اندکی اتخاذ می کنند، و این مسایل در درون «یک نظام سیاسی یا غیر آن» بحث نمی شود. او بدون ذکر نام شرکت ها، گفت که چند شرکت عمرانی ایرانی هستند که مدیرانشان از مهندسی چیزی نمی دانند. یک چنین چیزی در کشورهای توسعه یافته امکان ندارد. مهندسان ایرانی که دست به تأسیس شرکت های عمرانی می زنند نمی توانند قراردادی به دست آورند، بلکه در ایران چیزی که مهم است، پارتی بازی است، و توانایی های فنی در درجه دوم اهمیت قرار می گیرد. شرکت های عمرانی در ایران صرفاً نقش پیمانکار شرکت های عمرانی غیر ایرانی را ایفا می کنند. بعد از 15 سال سابقه ی سدسازی، هر کسی فکر می کند که ایران باید صادرکننده تکنولوژی سدسازی و توانایی های عمرانی به کشورهای دیگر باشد، ولی هنوز شرکت های ایرانی متکی به مهندسان خارجی هستند.

او بزرگترین مشکل ایران را اینگونه خلاصه کرد: در ایران، تکنسین های باکفایت مورد اعتماد نیستند، و آنهایی هم که مورد اعتمادند کفایت ندارند. تا وقتی مملکت پول دارد شاید هیچ مشکلی پیش نیاید، ولی وقتی پول تمام شد چه باید کرد؟

نگرانی طبقه متوسط جامعه:

سیاست های توسعه که در بالا ذکر شد به همراه افزایش نفوذ مذهب و خصومت با رژیم بخش عظیمی از طبقه متوسط جامعه را به شدت نگران ساخته است. بسیاری از آنها، هر چند بروز نمی دهند، ولی احساس می کنند که شورش های قم و ابراز احساسات مذهبی در سرتاسر کشور به معنای این است که جناح راست مرتجع نهایتاً قدرت را در مملکت به دست خواهد گرفت، که نتیجه ی آن یا به راه افتادن حمام خون برای طبقه متوسط (مانند عراق 1958) و یا از بین رفتن فرصت های اقتصادی خواهد بود. تعدادی از دوستان ناصری می گویند از آنجا که مردم به دلیل بی حجاب بودن همسرانشان در خیابان به آنها ایراد گرفته اند، مطمئن شده اند که آخر و عاقبتِ کشور همین خواهد شد. البته این مسئله ی بسیار مهمی نیست، ولی این احساس

ص: 14

را تقویت می کند که قرن هشتم [صدر اسلام] چندان دور نیست- مملکت دارد به عقب بر می گردد. استمپل و هاس


خلاصه مذاکرات هیأت مسایل مملکتی

سند شماره 7

خیلی محرمانه15 فوریه 1978 26 بهمن 1356

خلاصه مذاکرات هیأت مسایل مملکتی

سفیر اعلام نمود که وی برای شرکت در جلسات کمیسیون مشترک در بیستم فوریه در واشنگتن، تهران را ترک خواهد نمود. وی همچنین اشاره نمود که سفر اخیر او به مناطق جنوبی ایران بسیار آموزنده بوده است.

صنعت نفت وی را بسیار تحت تأثیر قرار داده و عملیات نیروی دریایی ایران نیز تأثیرپذیری بالقوه ای دارند. پس از بازگشت از این سفر، سفیر ملاقاتی با شاه داشت که در آن مناقشات خاورمیانه و شاخ آفریقا مورد بحث قرار گرفته اند. شاه همچنین از روابط دوجانبه با بریتانیا ابراز نارضایتی نموده است. شاه از این که در حمل محموله های نظامی آمریکایی وقفه ای به وجود آید ابراز نگرانی کرد و سفیر بیان داشت که ایران نباید خود را درگیر مذاکرات کنگره در مورد نقل و انتقالات سلاحهای عربستان سعودی، مصر و اسرائیل کند. شاه موضوع را خوب درک کرده و موافقت نمود.

سفیر خاطرنشان کرد که به نظر می رسد دستور جلسه کمیسیون مشترک ثبات پیدا می کند. اگر همه مدعوین در واشنگتن شرکت کنند، گروه زیادی از ایران حضور خواهند داشت (وزیرمختار تذکر داد که تاکنون عده ای حذف شده اند). کمیته اجرایی شورای بازرگانی ایران و آمریکا در حال بازدید است و این کمیته مذاکرات بی نتیجه ای در مورد تأمین اجتماعی، مالیات مضاعف و سهیم شدن در درآمد داشته است. آنها در خصوص وضع سرمایه گذاری در ایران تا ماه مه گزارشی تهیه نخواهند کرد.

سفیر تقاضا کرد که هر کس که اطلاعاتی در مورد مشکل دارو در TAS دارد به «پت دریچ» اطلاع دهد. هیأت مدیره سفارت آمریکا چنین تصمیم گرفته بود که شراب یک مکمل غذایی است و لذا نباید جیره بندی شود. سفیر چنین تشخیص داده است که شراب نباید منبع تأمین کننده ای برای بازار تهران شود و بنابراین باید علیرغم ارزش غذایی آن جیره بندی شود.

سفیر امروز صبح درباره سیاست استخدامی هیأت نمایندگی برای همسران و خانواده ها جلسه ای خواهد داشت. ژنرال گست اظهار داشت که هیأت مستشاری نظامی طالب دقت بیشتری در مورد دستورات جاری است. آقای بروین در پاسخ سئوالی از طرف سفیر، گفت که تلگرامی در مورد موافقت نامه تأمین اجتماعی کره جنوبی به واشنگتن خواهد فرستاد و درخواست دستورالعملی در خصوص عملکرد موافقتنامه دو جانبه ما خواهد نمود.

وزیرمختار گزارشی درباره دستورجلسات کمیسیون مشترک داده و متذکر شد که کلیه

ص: 15

ترتیبات احتمالاً تا تنظیم آخرین صورت جلسه داده نخواهد شد.

آقای زیشک (ZISCHKE) اطلاع داد که دیوید آمرام رهبر ارکستر سمفونیک آمریکایی برای اجرای برنامه در انجمن ایران و آمریکا و جنوب کشور، هفته آینده به ایران می آید. سفیر اشاره می کند که ARNAUD DEBORCHGRAVC برای مصاحبه با وی و همچنین ملاقات با شاه خواهد آمد.

ژنرال گست از سفیر پرسید که آیا وی سوابقی در رابطه با مسافرتش به واشنگتن لازم دارد یا خیر و از او خواسته شد که اطلاعاتی در مورد نیازمندیهای ساختمانی و برنامه های مربوط به 16F و آواکس و 14F های اضافی تهیه کند. سفیر گفت که از جانب ما از شاه به علت مساعی ایرانیان در جهت یافتن پسربچه مفقود شده آمریکایی تشکر کرد. ژنرال گست گزارش کاملی راجع به شرایط مربوط به حادثه کوهنوردی داد.

روز گذشته ژنرال طوفانیان طی تماسی با ژنرال گست در مورد توجیهی جهت افزایش قدرت تانکهای 60 M مذاکره نمود. به وی خاطرنشان شد که این برنامه ممکن است امکان پذیر باشد، ولی پرسنل تانک دولت ایران نیاز به آموزشی وسیع تر از آنچه که تاکنون دیده اند، خواهند داشت.

آقای بروین خاطرنشان ساخت که تلگرامی راجع به دعوای شرکت ملی نفت ایران (NIOC) با شارجه دریافت داشته است. این یک اقدام پیچیده است که در آن NIOC و یک شرکت آمریکایی درگیر هستند که طی آن NIOC برای شرایط مالی فشار وارد می آورد که ممکن است منجر به تعطیل فعالیت شرکت آمریکایی در شارجه شود. از جهت دیگر، آقای بروین اظهار داشت که شایعاتی مبنی بر این که شرکت آمریکایی LSC قراردادش را لغو کرده و از مدیر آن خواسته شده که طی 24 ساعت ایران را ترک کند، شنیده است. وی در این مورد بررسی خواهد کرد.

آقای لمبراکیس درباره رئوس مطالب امروز مطبوعاتی گزارش داد و گفت مجلس در حال بررسی لایحه ای است که در آن هر خارجی که به طور غیرقانونی وارد ایران شده باشد تحت پیگرد قرار خواهد گرفت. مقاله ای در مورد حقوق بشر توسط جهانگیر آموزگار در کیهان اینترنشنال نوشته شده بود.

آقای فری گفت که اولین گروه دامپزشکی آمریکا وارد شده و روی یک برنامه آموزشی کمیسیون مشترک کار می کند، یک نمایش یک روزه در مورد محصولات غذایی برای نشان دادن نمونه خوراکیها در 4 آوریل به اجرا گذاشته خواهد شد.

فرمانده هاک (HAACK) اطلاع داد که کشتیهای DAVIS و FURER به بندرعباس وارد نخواهند شد و در منطقه ای از دریای سرخ خواهند ماند.

گوئلز (GOELZ) به معرفی آقای اسکود پرداخت و گفت که او به طور موقت در کنسولگری کار خواهد کرد و بعداً به شیراز منتقل خواهد شد.


اغتشاشات در تبریز، مراسم چهلم کشتارهای قم در نقاط دیگر

ص: 16

سند شماره 8

خیلی محرمانه19 فوریه 1978 30 بهمن 1356

از: سفارت آمریکا، تهران 1710به: وزارت امور خارجه، واشنگتن دی. سی

رونوشت به: سفارتخانه های آمریکا در لندن، آنکارا، اسلام آباد، کابل و بغداد

موضوع: اغتشاشات در تبریز، مراسم چهلم کشتارهای قم در نقاط دیگر

خلاصه: روز شنبه 18 فوریه به مناسبت چهلمین روز عزاداری برای کسانی که طی ناآرامیهای 9 ژانویه قم کشته شده اند، در تبریز شورشهایی به وقوع پیوست. تیراندازی در تمام شهر جریان دارد و سربازان در حالت آماده باش بسر می برند. تمام پنجره های مرکز دو ملیتی انجمن ایران و آمریکا شکسته شد. لیکن به جز این واقعه، اغتشاشات دیگر جنبه ضدآمریکایی نداشته، تکرار می شود، نداشته، و کنسولگری تبریز گزارش داد که تا ساعت 5 بعد از ظهر روز 15 فوریه به وقت محلی کلیه آمریکاییها سالم می باشند.

ظاهراً شیراز در مقایسه با قم و آبادان شاهد ناآرامی های جزئی تری بوده است. پایان خلاصه.

1 به دنبال دستور رهبران مذهبی محلی برای بستن بازار تبریز جهت برگزاری یادبود چهلم وقایع 9 ژانویه قم، کنسولگری تبریز گزارش می کند که جمعیت عظیمی مرکب از هزاران نفر با سنگ و شاید اسلحه های دیگر به خیابانها ریختند. اغتشاشات در ساعات اولیه صبح آغاز گردید و تیراندازی از جمله صدای شلیک مسلسل ها، ساعت 30/9 یا 10 صبح در تمام شهر شنیده می شد. نظامیان وارد معرکه شدند. تیراندازی سنگین صبح، در بعد از ظهر به شلیک های پراکنده از جمله تک تیراندازی در طرف دانشگاه شهر تبدیل شد. عصر روز 18 فوریه در تبریز مقررات منع رفت و آمد اعلام شد.

2 در حدود ساعت 30/2 دقیقه بعد از ظهر مرکز دو ملیتی انجمن ایران و آمریکا مورد حمله واقع و تمام پنجره ها شکسته شد. در آن زمان هیچ کس در ساختمان نبود و جمعیت به آنجا داخل نشدند. در نقاط دیگر تبریز، شاهدان عینی شکسته شدن بسیاری از پنجره ها را گزارش نمودند و خیلی از ساختمانها در طول روز در حال آتش سوزی دیده شدند. ظاهراً چندین بانک از جمله بانک سپه و صادرات ویران شدند. تمام پنجره های هتل بین المللی خرد شده و با برخی توریست های خارجی (غیر آمریکایی، تکرار می شود، غیرآمریکایی) بدرفتاری شد. تیمهای TAFT گزارش می کنند که ارتش ایران به حال آماده باش درآمده است. تیمهای TAFT در حال حاضر از پایگاههای خود خارج نمی شوند، کنسولگری تبریز به آمریکاییها اخطار کرده است که از خانه های خود خارج نشوند. خود کنسولگری از ساعت 11 صبح روز 18 فوریه علاوه بر محافظین معمولی پلیس تحت محافظت نیروی تقویتی پلیس قرار گرفته است.

3 یک شاهد عینی گزارش می کند حداقل یک زن ایرانی به خاطر اینکه چادر بر سر نکرده

ص: 17

بود در تبریز از ماشین پایین کشیده شده و مورد ضرب و شتم قرار گرفت. چونکه او چادر نپوشیده بود تکرار می شود چادر نپوشیده بود. (پوشش بلند اسلامی) کنسولگری تبریز معتقد است که وقایع مزبور تلفاتی را نیز به همراه داشته ولی در حال حاضر شماره تلفات آماده اعلام نیست. شایعه پراکنی شروع شده، اما حقایق هنوز به دست نیامده اند.

4 تهران و اصفهان آرام بودند و هیچ واقعه ای گزارش نشده است. در شیراز بر اساس گفته کنسولگری، بازار، صبح روز 18 فوریه بسته بود و پلیس تظاهرات را با باتون بر هم زد. شایعاتی مبنی بر آشوب در دانشگاه پهلوی شیراز وجود دارد ولی کنسول تاکنون قادر به تأیید این مطلب نبوده است.

5 پلیس ایران به طور خصوصی به دفتر امنیتی و اداره تحقیقات ویژه گفته است که آشوبهایی نیز در 18 فوریه در قم و آبادان رخ داده لیکن جزییات را تشریح نکرد. رادیو و تلویزیون ملی ایران ابتدا شرح واقعه را در اخبار ساعت 5 بعد از ظهر منتشر نمود و گفت «کمونیست ها و مارکسیست های اسلامی در تبریز به اغتشاش و آشوب پرداخته اند و خساراتی به اموال وارد آمده است.»

6 نظریه سفارت: ابعاد آشوب در تبریز آشکارا تمام شهر را دربر می گیرد و این امر به وسیله منابع مختلفی تأیید شده است. سطح آشوب مایه تعجب است و اگرچه هنوز مشخص نیست تکرار می شود مشخص نیست که آیا گروههای اخلالگر علاوه بر سنگ و چوب عادی (برای ایرانیان) به اسلحه های دیگری مجهز بودند یا خیر، ولی شدت و طول مدت تیراندازی دلالت بر چیزی بیش از ابراز مخالفت معمولی دارد. دلایل این امر و میزان و وسعت فعالیت مربوطه در نقاط دیگر ایران در روزهای آینده کشف خواهد شد. سولیوان


اغتشاشات تبریز عواقب بعدی

سند شماره 9

خیلی محرمانه21 فوریه 1978 2 اسفند 1356

از: سفارت آمریکا، تهران 01814به: وزارت امور خارجه، واشنگتن دی. سی

رونوشت: به نمایندگی های آمریکا در لندن، کابل، اسلام آباد، آنکارا و بغداد

مرجع: الف تهران 1710، ب تهران 1762

موضوع: اغتشاشات تبریز عواقب بعدی

خلاصه: پوشش رسانه های گروهی توسعه یافته. دولت ایران می گوید در خشونت های تبریز 6 نفر کشته و 125 نفر زخمی شدند و آشوبگران به خوبی سازمان یافته بودند. مقامات تبریز پیامی دریافت کرده اند مبنی بر اینکه «یا زندانیان را آزاد کنید و یا دردسرهای بیشتری وجود خواهد داشت.» رامبد وزیر کشور ایران، در مجلس اظهار داشت که رهبران شورشیان به عنوان «کمونیست های معروف» شناسایی شده اند. سناتورها خواستار اقدام شدیدتر علیه شورشیان شدند. تحقیق وضعیت تبریز توسط بازرسی شاهنشاهی شروع شده است. وقایع

ص: 18

پراکنده ای در نقاط دیگر ایران که جدیدترین آن در قم بوده است رخ داد.

دانشگاه تهران شاهد اغتشاشات کوچکی در بیستم فوریه بود و دیوار مدرسه بین المللی با شعارهایی منقش گردیده است. پایان خلاصه.

1 مطبوعات 20 و 21 فوریه در تهران گزارشاتی در مورد اغتشاشات تبریز نقل کردند. کیهان انگلیسی عکس بزرگی را چاپ کرد که به خوبی تخریبی را که در تلکس مرجع گزارش شد، تأیید می کند.

دولت ایران اظهار نمود که این آشوب ها 6 کشته و 125 زخمی داشته است. شایع است که در اغتشاشات خیلی بیش از این کشته و زخمی شدند، ولی اطلاعات موثقی در دست نیست. مترینکو، کنسول تبریز، پس از بازدید کامل شهر خاطرنشان ساخت که خرابی منطقه تجارتی از آنچه وی فکر می کرد وسیع تر بوده و در طول محور اصلی شهر یعنی محوطه ای با وسعت حدود 8 مایل در 4 مایل گسترش یافته است. مطبوعات فارسی تأکید کردند، که تخریب بانکها و سوابق تجاری تأثیر بد اقتصادی روی شهر و منطقه می گذارد.

2 مطبوعات در 21 فوریه تشکیل کمیسیون سلطنتی تحقیق و بررسی وقایع تبریز را اعلام نمودند و کنسولگری آمریکا در تبریز گزارش می کند، کمیسیون در محل است و از 21 فوریه شروع به کار خواهد نمود. اسم اعضای کمیسیون هنوز معلوم نیست. بر طبق گفته کنسولگری، یک خبر غیررسمی در محافل شناخته شده این است که مقامات تبریز چهار پیام جداگانه دریافت داشته اند مبنی بر اینکه یا تمام زندانیان را آزاد کنید و یا اینکه شهر مجدداً منفجر خواهد شد. دولت ایران در مورد تعداد افرادی که بازداشت شده اند سکوت اختیار کرده است و به کنسول گفته شد که استاندار یا معاون وی از این پس در مورد موضوعات مرتبط با تظاهرات و آشوب ها رابطین اصلی وی هستند.

3 بحث پارلمانی در مورد اغتشاشات تبریز، و روی گزارش هلاکو رامبد وزیر کشور به مجلس، و از جمله این اظهارنظر (بدون استناد به مدرک بیشتر) که سرکردگان شورشیان به عنوان «کمونیست های معروف» شناسایی شد ه اند؛ متمرکز گردید. وی این طور به سخنانش ادامه داد که: «آنهایی که چنین خرابی هایی را باعث شدند ایرانی نبودند.»

وی در پایان گفت دولت ایران با این خشونت و بی قانونی در محدوده وظایف و اختیارات قانونی خود برخورد خواهد نمود. رامبد به نظریات ابراز شده از طرف خیلی از نمایندگان مجلس و اظهار تأسف چندین سناتور پاسخ داد. علی رضایی سناتور تهران به همراه دیگران عدم اطلاع قبلی دولت ایران از وقایع را مورد سرزنش و انتقاد قرار داد و خواستار اقدامات اکیدی علیه اوباشان شد. او از برخورد ملایم دادگاه با پرونده دانشجویان که آنها را به جرم بر هم زدن آرامش، صرفاً جریمه کرد، انتقاد نمود. (تصادفاً مطبوعات 21 فوریه اعلام نمودند 10 دانشجو مجرم شناخته شدند و هر یک 30000 ریال (معادل 440 دلار) برای شرکت نمودن در آشوب های 21 دسامبر 1977 در تهران جریمه شدند).

ص: 19

4 آرامش در دیگر شهرهای عمده به جز قم پا برجا ماند و مطبوعات روز 21 فوریه گزارش می کنند یک گروه که شعارهای ضدملی سر داده بودند، در قم به یک بیمارستان حمله بردند. هیچ انگیزه ای در بین نبوده است.

اخبار همچنان حکایت از این می کنند که در 19 فوریه آشوب وسیعی در قم وجود داشت اما جزییات مبهم هستند، به شرطی که واقعاً اتفاقی افتاده باشد. ممکن است شایعات در مورد حوادث آنجا خیلی جدی نبوده باشد.

5 کنسولگری اصفهان اطلاع حاصل کرده است که تظاهرات کوچکی در 18 فوریه در دانشگاه اصفهان به وقوع پیوسته، لیکن هیچگونه حادثه ای رخ نداده و بازار اصفهان همچنان آرام است و اکنون دو سوم آن باز است. در 21 فوریه زمانی که گروهی از جوانان مسلح در لباس خاکی ژاندارمری اطراف پاسگاه مرکزی پلیس دیده شدند نگرانی خیلی کمی ایجاد شد، لیکن رئیس تأمین شهر به مک گافی کنسول اصفهان اطلاع داد که این امر آموزش عادی نگهبانی بوده است.

6 کنسولگری شیراز گزارش می کند شهر همچنان در آرامش است و شایعه تیراندازی گزارش شده در مرجع B9 منجر به قتل نشده. خون ریخته شده در دانشگاه از شکستگی شدید سر بوده و به سرعت تمیز شد. بازار آرام و باز است.

7 تهران در روز 20 فوریه شاهد تظاهرات کوچکی در دانشگاههای تهران و ملی بود که تنها نکته قابل ذکر در مورد آن، هم زمانی شروع تظاهرات در ساعت 10 صبح بود که یک استاد را واداشت تا بگوید که آشوبگران صرفاً توانایی خودشان را در هماهنگی وقایع ارزیابی می کنند. تقریباً تظاهراتی در همین حدود در دانشکده فنی تهران رخ داد که در آنجا مقامات درها را بستند و فقط استادان را اجازه خروج دادند تا آن که ظاهراً کنترل عادی کارتهای دانشجویی تمام شد. بازار تهران باز و نسبتاً آرام است. نیروهای تقویتی پلیس در روزهای 18 و 19 فوریه اکنون از بازار تخلیه شده اند.

8 به جز حمله 18 فوریه به انجمن ایران و آمریکا در تبریز، فقط واقعه دیگری با شعارهای ضدآمریکایی در عصر روز 19 فوریه در تهران رخ داد که در آن موقع فرد یا گروهی شعارهای «مرگ بر شاه» و «آمریکاییها به خانه خود برگردید» را به فارسی روی دیوار از 4 دیوار خارجی محوطه مدرسه جامعه (آمریکاییان م) نوشتند. مدرسه که در واقع یک مدرسه بین المللی با کلاسهای سال اول تا دوازدهم است ولیکن اکثریت کارمندان آن آمریکایی هستند، در قسمت قدیمی شهر واقع است.

مقامات مدرسه، موضوع را به پلیس اطلاع دادند و آنها در رنگ کردن دیوارهای مدرسه کمک کردند و افراد بیشتری را در اطراف آنجا برای چند روز آتی مستقر نمودند. وقایع دیگری وجود نداشته است و مدیر مدرسه می گوید روابط جامعه با حدود 60 نفر از کارمندانش که در همسایگی مدرسه زندگی می کنند به شکل یکنواختی در طی این سالیان

ص: 20

خوب بوده است.

9 نظریه: دولت ایران هنوز وضعیت را بر اساس اطلاعات منتشر نشده تحت بررسی دارد. در آستانه افشای خسارت ها و سازماندهی گروههای آشوبگر، تفکرات در تهران به تأیید فرضیه ای مبنی بر نوعی دخالت خارجی گرایش پیدا کرده اند اما تاکنون هیچ گونه مدرکی ارائه نگردیده است. یک ایرانی نزدیک به منابع دستگاه مذهبی می گوید، تبریزی ها به عقاید مذهبی خود پای بندی عمیق تری دارند و در عین حالی که شاید تعصب مسلمانان قم را نداشته باشند، چنانچه متقاعد شوند که باید کاری را انجام دهند، احتمال بیشتری وجود دارد که آنان نسبت به همتاهایشان در جنوب با هوای گرم آنجا، غوغا به راه بیاندازند.

درخواست پارلمان برای اقدام خشن تر از جانب دولت ایران کاملاً قابل پیش بینی است و یک نتیجه مهم خشونت اخیر این بوده است که طبقه متوسط ایران را در مورد اثرات مخالفت گرایی روی جامعه مجبور به تفکر مجدد می نماید. برخی از استادان و بازرگانان آشنا با ما احساس می کنند در تبریز مسایل به نقطه ای رسیده که ارزشهای مهم آنان در معرض تهدید واقع شده است. خیلی از آنهایی که تاکنون به طور ضمنی حامی مخالفین میانه رویی که از دولت ایران بازخواست می کنند، بوده اند؛ ممکن است افکار دیگری در سر داشته باشند.

میکلوس


خلاصه مذاکرات هیأت مسایل مملکتی

سند شماره 10

خیلی محرمانه22 فوریه 1978 3 اسفند 1356

خلاصه مذاکرات هیأت مسایل مملکتی

وزیرمختار جلسه را با اشاره به این موضوع آغاز نمود که انجمن ملی روزنامه نگاران در گذشته ملاقات خوبی با یگانه وزیر دارایی داشته اند و برای امروز برنامه کاملی شامل جلسه با نخست وزیر خواهند داشت. به هنگام مرور اخبار دریافت شده، آقای میکلوس در مورد پیغامی از سوی سفارت خارطوم که گزارشی در مورد موقعیت کشور چاد بود، صحبت کرد. او همچنین توجه افراد را به دیدار سالیانه گروهی از دانشگاه دفاع ملی که امسال در حد پایین تری ترتیب خواهد یافت، جلب نمود. ما همچنین تأییدیه دیدارهای سرلشکر کلارک و ژنرال هایزر را دریافت کرده ایم. وزیرمختار خاطرنشان ساخت که بر اساس تلگرامی که از آنکارا رسیده، شایع شده که مصر به پیمان سنتو نخواهد پیوست.

سفیر نامه ای از ویلیام اچ، کورتنی یکی از همکاران شورای روابط خارجی که در ماه آوریل از ایران بازدید می نماید، دریافت کرده است. در میان نامه های جالبی که سفیر دریافت کرده، درخواستی برای عکسهای کمیاب شاه و ملکه الیزابت می باشد. آقای گوئلر که مأمور انجام این کار شده بود، گفت که ممکن است او تعدادی تمبر پستی برای نویسنده بفرستد. آقای جینگلز (Gingles) از امتیازات استخدامی که نصیب کارمندان بانک ایرانیان گردیده بود، بسیار متعجب

ص: 21

شد. او اضافه کرد که از مقررات سخاوتمندانه قرارداد اطلاع داشته، ولی آن را از کارمندان سفارت مخفی نگاه می داشته است. عضو دیگر هیأت مسایل مملکتی عقیده داشت که قرارداد را به عنوان یک نمونه برای مذاکرات آینده با مدیریت وزارت خارجه برای انجمن خدمات خارجی آمریکا (AFSA) بفرستد.

آقای شلنبرگر گزارش داد که پروفسور آبراهام، از دانشگاه ویرجینیا، در صورت باز بودن دانشگاه ملی، امروز با اعضای هیأت علمی و دانشجویان ملاقات خواهد نمود. توسط سفیر فروغی به آقای شلنبرگر گفته شد وی اعتقاد دارد که گسترش آشوب در تبریز به علت وجود اختلاف اقتصادی در میان طبقه متوسط پایین است. فروغی گفت که «ندارهای» اجتماع ایران سوءظنی قوی در مورد وجود رشوه در میان طبقات بالا دارند. به عنوان مثال فروغی که گزارش اخیر روزنامه های فارسی زبان به یک مورد میهمانی پر خرج که در تهران ترتیب داده شده بود اشاره نمود که در آن به یک رقاص محلی برای انجام یک رقص عریان 50000 دلار داده شده بود. آقای شلنبرگر گفت که واقعاً این کارها مردم را منقلب می کند. به دنبال اظهارنظری کوتاه بحث به موضوع نمایش ماه آینده در شیراز در مورد سیستمهای فرود با کمک ماکروویو و کنترل پرواز کشیده شد. USIS یک مأمور مراقبت در این بازدید خواهد داشت.

ژنرال گست گفت طرحی در مورد انجام یک تحلیل از حوادث اخیر با همکاری نیروی هوایی تهیه شده است. تحقیق از 27 فوریه آغاز خواهد شد و متضمن بازدید از کلیه پایگاههای هوایی و دفاتر نیروی هوایی خواهد بود.

ژنرال گست از طریق سفیر زاهدی مطلع شده که فرمانده نیروی هوایی آمریکا، دعوتی برای بازدید از ایران بین پنجم تا نهم آوریل دریافت داشته است. مستشاری نظامی با همیاری سفارت برنامه ای برای بازدید تهیه خواهد نمود. یک تیم مرکب از سه ژنرال در 25 فوریه برای مذاکراتی در مورد اداره 16F و آواکسها و برنامه های دفاع هوایی ایران وارد خواهند شد. مستشاری نظامی معتقد است که برنامه دفاع هوایی باید زیر پوشش فروشهای نظامی خارجی (FMS) قرار گیرد. ژنرال گست شب گذشته مذاکراتی با مقامات وزارت دفاع آمریکا انجام داد و به نظر می رسد که در واشنگتن نظراتی وجود دارد که برنامه درازمدت تهیه تسلیحات توسط ایران به منزله «لیستی از آرزوها» تلقی می شود نه به منزله نیازهای اصلی ایران.

آقای مارتین گفت که تجهیز ایران در درازمدت نشان دهنده علاقه نسبت به ایران است. وزیر(مختار) اظهار تمایل کرد که این نکته برای آمریکا روشن شود و ژنرال گست گفت که اقدامات لازم را در این مورد به عمل خواهد آورد.

آقای لمبراکیس اشاره به اخبار امروز در مورد تعداد دستگیرشدگان و کشته شدگان شورشهای تبریز نمود. جالب اینجاست که دستگیرشدگان در دادگاههای مدنی محاکمه خواهند شد. هنوز تمام گزارشات در مورد شورش به ما نرسیده است و نظریات زیادی وجود دارد،

ص: 22

ولی به نظر می رسد که بعضی از مقامات غفلتاً درگیر ماجرا شده اند و جوابگوی این امر خواهند بود. شایعاتی مبنی بر تهدید به تظاهرات بیشتر در صورت آزاد نکردن دستگیرشدگان تبریز وجود دارد. روزنامه های فارسی زبان گزارش می دهند که شاه به نامه ای از عرفات که مضمون آن فاش نشده، پاسخ داده است.

علیرغم درج مقاله ای پوزش آمیز در تهران ژورنال امروز، یک منبع وزارت امور خارجه به آقای لمبراکیس گفت که سفارت ایران در نایروبی به حالت تعطیل درآمده که خود نشان دهنده تیره شدن روابط بین دو کشور است.

آقای فری گزارشی در مورد تعدادی از بازدیدکنندگان داد: نماینده uncle ben امروز ایران را ترک می کند؛ یک گروه مطالعاتی ضربان قلب به زودی خواهند رسید؛ یک گروه از کشاورزان برگزیده در اواسط ماه مارس وارد خواهند شد.

آقای مارتین گفت که ژنرال ویلیامز، رئیس BHI، امروز برای یک بررسی کلی نزد او خواهد آمد. آقای جینگلز، باب واتسون، مقام مدیریت پست ایران را که در حال بازدید از اینجاست معرفی نمود.

آقای بنرمن (Bannerman) گزارش داد که فراری FBI، در پاریس نتوانست از هواپیما فرار کند و در نیویورک توسط مأمورین دستگیر شد.

آقای دویچ با موفقیت بازگشت و گزارشی در مورد مسافرت رسمی خود به پاریس و نیس و کمک به فرار رابط ایرانی ناقل مواد مخدر، تهیه نموده است.

آقای رینو (RYNO) گفت که او نظر محتاطانه ای نسبت به بسته شدن مرکز بازرگانی تهران دارد.

در واشنگتن در مورد بستن تعداد زیادی از مراکز گفتگو به عمل آمد. آقای میکلوس خاطرنشان ساخت که قبل از تصمیم گیری نهایی، واشنگتن باید در مورد نقطه نظرات ما تحقیق نماید. آقای رینو به کوششهای خود برای حل مشکل تعهد گمرکی ادامه می دهد.


شورش و قیام داخلی در تبریز: یک تحلیل مقدماتی

سند شماره 11(1)

خیلی محرمانه23 فوریه 1978 4 اسفند 1356

از: کنسولگری آمریکا، تبریزبه: وزارت امور خارجه

رونوشت: کنسولگریهای آمریکا در اصفهان، شیراز و سفارت آمریکا در تهران

موضوع: شورش و قیام داخلی در تبریز: یک تحلیل مقدماتی

شروع خلاصه: روز شنبه 18 فوریه 1978 جمعیتی که در حدود چند هزار نفر تخمین زده می شد تمام روز سرگرم شورش و زد و خورد با پلیس و نیروهای ارتش بودند. خسارات

1- کتاب ششم، ص 785
ص: 23

فراوانی به اموال دولتی و خصوصی وارد آمد و عده کشته و مجروح شدگان به صدها نفر می رسید. از 21 فوریه خیابانهای شهر همچنان تحت کنترل ارتش قرار دارد و انتظار می رود که اثرات این آشوبها تا مدت زیادی باقی بماند. پایان خلاصه.

کمی قبل از ساعت 10 صبح روز شنبه 18 فوریه گروههایی از مردم که عمدتاً متشکل از مردان جوان بودند در بازار و منطقه مرکز خرید و فروش شهر گرد آمدند و در پی تلاش پلیس محلی برای متفرق کردن اجتماع کنندگان درگیری با شدت آغاز و با سرعت و شدت به سایر نقاط شهر کشیده شد. با وجود اینکه روز شنبه یک روز اداری رسمی بود، اعلامیه هایی از هفته گذشته به چاپ رسیده و در سطح شهر توزیع شده بود که از مردم می خواست به مناسبت بزرگداشت چهلم کشته شدگان مرکز مذهبی قم، در روز شنبه مغازه های خود را تعطیل کنند و لذا بازار و همچنین اکثریت مغازه های شهر تعطیل بودند. کلیه ادارات و مراکز خرید و فروش دولتی و همچنین بانکها باز بودند، اما با شروع اغتشاش مورد حمله شورشیان قرار گرفتند. در طی روز همچنان که شورش ادامه می یافت روشن و روشن تر می شد که حمله به ساختمانهای مختلف از قبل به خوبی طرح ریزی شده و شورشیان اهداف مشخصی در سر داشتند.

علیرغم گزارشات وسیعی که راجع به بسته بودن مغاز ه ها، به خاطر یادبود کشته شدگان قم، رسیده بود، مقامات پلیس شهر به طرز عجیبی در برخورد با چنین انفجار خشونتی، غیرآماده می نمودند و ظاهراً از پیش هیچ طرحی برای مقابله، تدارک نشده بود و یا اینکه طرح محدودی بوده است.

به دنبال اولین تلاش برای منصرف ساختن جمعیت و تیراندازی هوایی، پلیس محلی به سرعت کنترل اوضاع را از دست داده و عقب نشینی نمود و متعاقب آن افراد بیشتری در قسمت های دیگر شهر بیرون ریختند. نیروی کمکی پیاده تا اوایل بعد از ظهر آن روز نرسید (این سربازان از پایگاههای ارتش واقع در شهرهای مرند به فاصله 45 دقیقه با اتومبیل از تبریز و مراغه که حدود دو ساعت راه تا تبریز است به این شهر اعزام شده بودند). زمانی که این قوای کمکی رسیدند و تیراندازی به سوی جمعیت را به صورت جدی آغاز کردند این شورش در وسعتی به طول 12 کیلومتر از دانشگاه آذرآبادگان در شرق تا ایستگاه راه آهن در غرب، و در عرض 4 کیلومتر از مقر حزب رستاخیز در شمال تا دو خیابان مانده به کنسولگری آمریکا در جنوب گسترش یافته بود. با ورود ارتش و خصوصاً حضور اتفاقی تانکهای چیفتن به صحنه (که استفاده از آنها در کنترل شورش باعث ایجاد نگرانی هایی برای سفارت انگلیس شد) برای گشت زنی در شهر، حملات شورشیان کاهش یافت و اکثر تلفات حاصله به این سربازان پیاده نسبت داده می شود.

در حالیکه برخورد دولت با اغتشاشات، در مدت چندین ساعت، بدون برنامه و بلااثر به نظر می رسید، تاکتیکهایی که شورشیان به کار می بردند نشانگر آمادگی کامل آنان بود. شورشیان اهداف مشخصی در سر داشتند. ظاهر شدن گروههای مختلف در نقاط مختلف شهر، و اینکه

ص: 24

گروهها به خوبی با مواد آتش زا مجهز شده بودند تا نقاط کاملاً مشخصی را به آتش بکشند؛ حکایت از وجود هسته های محرکی دارد که به خوبی از اهداف حملات خود آگاه بودند. به آتش کشیدن چنین ساختمانهایی که تنها چند مایل با یکدیگر فاصله داشتند، آن هم در فاصله زمانی کوتاه، این احتمال را که دستجات مردم بدون برنامه ریزی قبلی گرد آمده باشند، منتفی می سازد. گرچه اسلحه های جمعیت کلاً محدود به سنگ، چوبدستی و چاقو بود (گزارشاتی در مورد شورشیان و تک تیراندازان مسلح به تفنگ واصل شده، ولی در حال حاضر، اینگونه موارد، استثنایی به نظر می رسد)، ولی دست بردن به این سلاح های ابتدایی توسط شورشیان نیز نمی تواند به طور تصادفی و بدون برنامه قبلی بوده باشد. میزان خسارت وارده به ساختمانها، بویژه در مناطق تجاری که بخش اعظم خسارات به آنها وارد آمده، نیز دال بر این است که اقلام فوق از قبل تدارک دیده شده است.

منابع رسمی میزان تلفات روز حادثه را 6 کشته و 125 زخمی، که چندین نفر از مجروحین افراد پلیس و مقامات امنیتی ذکر شده اند، تخمین زده اند. اما سایر منابع ارقام بیشتری ارائه می دهند. طبق گزارش تنها در یک بیمارستان بیش از 150 نفر معالجه شده اند و یک ناظر خارجی که آپارتمان وی مشرف بر منطقه شدیداً آسیب دیده بازار است، مدعی است که هفت کامیون کوچک در روز حادثه اجساد کشته شدگان را بارگیری کرده اند. آمار غیررسمی تعداد کشته شدگان را 200 تن برآورد می کند، ولی به دلیل تمایل دولت به کم جلوه دادن چنین ارقامی و نیز عکس العمل طبیعی مردم یعنی اغراق در این زمینه، آگاهی از تعداد واقعی تلفات، تقریباً غیرممکن می باشد.

چیزی که در وهله بعد جلب نظر می کند خسارات شدید فیزیکی حاصله است، که بیشترین لطمات متوجه ساختمانهای بانکها در سرتاسر شهر، بوده است. شیشه های بیش از 70 شعبه بانک خرد شده و دست کم 10 بانک به طور کلی ویران شده است. رسیدها و پرونده های بانکی در سرتاسر شهر ریخته شده بود و در نتیجه کار تنظیم امور مالی هزاران مشتری بانک وظیفه ای مشکل خواهد بود.

جمعیت با حمله به ساختمان دو شعبه شهرداری، اداره آموزش و پرورش، اداره اوقاف، دادگاه شهر، اداره دارایی، یک ساختمان اداره تلفن و تلگراف، دو شعبه از فروشگاههای تعاون روستایی، چندین کیوسک پلیس، ساختمان بیمه اجتماعی، و مهم تر از همه، مقر حزب رستاخیز که به آتش کشیده شد، خسارات شدیدی به ساختمانهای دولتی وارد آوردند.

مؤسسات فرهنگی نیز مورد حمله واقع شدند، که اهم آنها عبارت بودند از انجمن ایران و آمریکا، که بسیاری از شیشه هایش خرد شد و باشگاه معلمین و مؤسسه دولتی «کاخ جوانان» که بر اثر آتش سوزی خسارات بدی (زیادی م) به آن وارد آمده است.

در بخش خصوصی، چندین مغازه و دست کم یک سینما ویران شد؛ به کارخانه پپسی کولا و نیز یک هتل خسارت سنگینی وارد آمد، و شیشه های چندین هتل دیگر و فی الواقع تمامی

ص: 25

سینماهای شهر و برخی مغازه های شخصی، خرد شده بود.

ساختمان هایی که مورد حمله واقع شده یا به آتش کشیده شدند، به نظر می رسد که به دستجات مشخصی تقسیم می شوند، یا به دولت و یا به بانک تعلق داشته و یا در مورد کارخانه پپسی کولا و برخی مغازه های سوزانده شده، که به جامعه محلی بهاییان متعلق می باشد، عمومی ترین دلیلی که در توجیه حمله به سینماها ارائه می شود این است که در این مکانها زنان بر روی پرده به نمایش گذارده می شوند، و یا در مورد کاخ جوانان، انجمن ایران و آمریکا، و باشگاه معلمین و هتلها، گفته می شود که در این مکانها، زنان و مردان آزادانه با هم اختلاط دارند و این مسئله برخلاف شعائر یک مسلمان خداترس می باشد.

نکته ای که در مورد تخریب ساختمانها توسط جمعیت مشهود بود، این بود که آنها به خوبی می دانستند که چه ساختمان هایی باید مورد حمله واقع شود (به عنوان مثال در مورد انجمن ایران و آمریکا)، و به گونه ای به ساختمان های مزبور حمله می کردند که خانه ها و مغازه های مجاور هیچ گونه آسیبی نبینند. به ساختمانهای معمولی در مدت شورش، خسارت ناچیزی وارد شد و نشانگر این است که سازماندهندگان جمعیت کنترل کاملی بر گروههای خود برای ممانعت از تخریب این گونه ساختمانها داشته اند. خود شورشیان دست به غارت نزدند و یا اگر زدند میزان آن خیلی ناچیز بود، و به نظر می رسد دزدیهای مختصری که در آن روز اتفاق افتاد کار افرادی (منجمله تعدادی زن) بوده که در عقب جمعیت حرکت می کرده اند.

به نظر می رسید که آشوب طلبان عمدتاً از مردان جوان باشند که کم سال ترین آنها نوجوانان بودند. علیرغم اعلامیه های رسمی که جمعیت را «مارکسیستهای اسلامی» معرفی می کرد، در محل، نظرات غیررسمی حاکی از این بود که این اصطلاح هیچگونه معنا و مفهومی در مورد آنچه که در تبریز اتفاق افتاد، ندارد. توافق کلی بر این بود که آشوب طلبان افراد بیکار و یا دارای پایین ترین سطوح شغلی، طبقات ناراضی و سبک مزاج از میان عوام الناس بوده اند که در اثر آشوب چیزی را از دست نمی دادند و به سهولت توسط محرکین آشوبها رهبری می شدند.

هنگامیکه این افراد را می توان مسلمان نامید، استفاده از برچسب «مارکسیست» در مورد آنها، متناقض به نظر می رسد. تبریز مانند سایر شهرهای بزرگ ایران شاهد هجوم شدید روستائیان جوان که به دنبال کار هستند، بوده است، که این موجب افزایش فشار بر پایین ترین طبقات اجتماعی که از قبل در آن سکونت داشته اند، بوده است. تلاش برای زندگی در جامعه بسیار بسته و بسیار محافظه کارانه تبریز، توسط مردانی که اکثراً یا بی سواد و یا کم سوادند، و به سر بردن این مردان جوان غالباً جدا از خانواده هایشان و بنابراین جدا از حمایت خانوادگی که نیاز روحی ایرانیان است، به کار گرفتن آنها در پست ترین کارهای خدماتی البته اگر بتوانند کاری دست و پا کنند و یا نداشتن استطاعت برای انجام هرگونه تفریح عادی که بتواند انرژی آنها را آزاد کند، (فعالیتهای ورزشی و تماشای فیلم مستلزم داشتن پول و اوقات فراغت بوده، و هرگونه تماس با جنس مخالف ممنوع است)؛ همه اینها باعث می شود که در آمدن این

ص: 26

افراد به صورت گروهی با نشاط و سبک مزاج تعجبی را برنیانگیزد.

تعجبی ندارد که چنین گروهی، که تحت نفوذ محیط غم آلوده مذهبی قرار دارند و در این محیط بر نقش محدود زن تأکید می شود و لذات دنیوی از قبیل سینماها و محل هایی که زنان خود را در معرض نمایش مردان قرار می دهند مانند سازمانهایی از قبیل باشگاههای اجتماعی، هتلها، کاخ جوانان و انجمن ایران و آمریکا و تمامی مکانهایی که به خاطر هزینه های زیاد آنها، تنها برای طبقات متوسط و بالا استفاده شوند. مذهب یکی از معدود ثوابتی است که برای این قشر از مردم باقی مانده و برداشت محدودشان از اسلام و وجود مدارج و سلسله مراتب در روحانیت شیعه، در جامعه ای که احساس می کنند این ارزشها منزوی شده و مورد تهدید واقع شده، جزو معدود چیزهایی است که آنها می توانند درصدد حراست از آنها برآیند.

اتخاذ تصمیم توسط رهبران مذهبی مبنی بر بستن بازار و به تعطیل کشاندن شهر، جهت یادبود کشته شدگان قم می تواند به عنوان یک مبارزه مستقیم علیه حاکمیت دولت تلقی شود، ولی از دیدگاهی دیگر، به این مطلب می توان به عنوان ایفای یک وظیفه مذهبی توسط مردمی که عمیقاً مذهبی بوده و معتقدند که کشته شدگان در قم شهید محسوب می شوند، نگریست. قدرت واقعی دولت در بین بخشی از توده مردم به وضوح به نمایش گذاشته شد و فریادهای «مرگ بر شاه» و درخواست بازگشت خمینی (رهبر مذهبی شیعه که هم اکنون در تبعید به سر می برد) به ایران را هم می توان به عنوان وسیله ای برای ابراز نارضایتی سیاسی و هم بیان اعتقاد مذهبی تلقی نمود. اینکه قصد اولیه سازماندهندگان جمعیت صرفاً جنبه سیاسی داشته یا صرفاً از جنبه مذهبی برخوردار بوده، یا ترکیب از هر دو با دخالت سایر محرکه های سیاسی برای گیج کردن رژیم بوده، چیزی است که شاید هرگز به وضوح دانسته نشود. چیزی که روشن است این است که جمعیت (و بدین گونه در ایران) و تمامی اقشار ناراضی مردم که این جمعیت آشوبگر از میان آنها برخاسته اند، بار دیگر به عنوان سلاحی نیرومند بر ضد رژیم به کار گرفته شد. افرادی که شورش را طراحی کردند، خواه روحانیونی باشند که درصدد اثبات نیروی ایمان و اخلاصشان به اسلام که به نظر آنان از جانب دولت مورد تهدید واقع شده و خواه واقعاً «محرکین مارکسیست» باشند، به هر صورت حملات آنها علیه بسیاری از مؤسسات که به منظور مبارزه جدی علیه رژیم انجام شد؛ اثرات بلندمدتی در پی خواهند داشت.

در کوتاه مدت، زندگی اجتماعی و اقتصادی شهر، هنگامی که مؤسسات خسارت دیده بازگشت به فعالیت عادی خود را آغاز کنند، شدیداً تحت تأثیر قرار خواهد گرفت و احتمالاً به خاطر اینکه در مورد پیش بینی و جلوگیری از شورشها، اقدامی به عمل نیامده بود، تزلزلی جدی در میان سلسله مراتب دولتی پدید خواهد آمد. بدون تردید افرادی با قاطعیت و سخت گیری بیشتر جانشین بسیاری از مقامات شهر و استان خواهند شد و می توان پیش بینی کرد که رژیم به عنوان عکس العمل در قبال این حوادث، پروژه های عمرانی و اجتماعی در سطح منطقه را لغو نماید. در دراز مدت و مهم تر از همه، اغتشاشات تبریز نشان داد که کنترل

ص: 27

واقعی رژیم بر استانها، می تواند از جانب نیروهای مذهبی و اجتماعی مورد تهدید جدی قرار گیرد.

نیروهایی که در تهران نادیده گرفته شده بودند، اکنون قوی تر از آن هستند که به آنها توجه نشود یا به سادگی آرام شوند. مترینکو


شورشهای تبریز: پیامدها

سند شماره 12

خیلی محرمانه23 فوریه 1978 4 اسفند 1356

از: سفارت آمریکا، تهران 01879به: وزارت امور خارجه، واشنگتن دی. سی

مرجع: الف 1814، ب تهران 1762، ج تبریز 04 A

موضوع: شورشهای تبریز: پیامدها

خلاصه: دولت ایران اعلام داشته است که در جریان شورش 18 فوریه تبریز حدود 250 نفر به اتهام ایجاد آشوب و اقدام به خرابکاری بازداشت شدند. در حال حاضر قصد بر این است که تمامی این عده را در دادگاههای غیرنظامی محاکمه کنند نه در دادگاههای نظامی. تعداد رسمی کشته شدگان به 9 نفر بالغ شده لیکن گزارشات غیررسمی حاکی از وجود 200 کشته است. وجود دو نسخه از مدارک مربوط به اینگونه رویدادها سختیهای اقتصادی را کاهش خواهد داد.

به نظر کنسولگری تبریز، دولت ایران برای مواجهه با شورش تبریز که قطعاً به خوبی برنامه ریزی و سازماندهی، حتی در زمینه جمع آوری اسلحه بمبهای آتشزا، شده بود، هیچ گونه آمادگی نداشت. جمعیت بیشتر جوانانی بیکار بودند و وجود اینگونه جوانان می تواند در آینده باعث بروز مشکلاتی گردد. آیت الله شریعتمداری خشونت را محکوم نموده ولی از داشتن حق تظاهرات دفاع می کند. اطلاع جدید حاکی از برپایی تظاهرات مسالمت آمیز در تاریخ 18 فوریه در شهرهای اهواز و مشهد، علاوه بر شهرهای دیگری که در تلگرام های مرجع (الف) و (ب) گزارش شده، می باشد.

برخی از دانشگاهها علیرغم فرا رسیدن آغاز ترم جدید همچنان تعطیل هستند و دانشگاه ملی در تهران در تاریخ 21 فوریه شاهد بروز ناآرامیهای مختصری بود. مخالفین در تهران از آشوبهای تبریز متحیر شده اند و از نحوه رویارویی خود با وقایع کنونی مطمئن نیستند. پایان خلاصه.

1 بنابر گزارش مطبوعات 22 فوریه در مورد اوضاع تبریز، منابع وزارت دادگستری در تبریز اعلام کردند که بیش از 250 نفر، که بیشتر آنها «آشوبگران حرفه ای» بوده و در سراسر شهرهای استان تحت تعقیب پلیس قرار داشتند، بازداشت شده اند. در حال حاضر یک گروه از بازپرسان غیرنظامی سرگرم بازجویی از متهمین می باشند. این گروه در جریان بازجویی ها از هرگونه اظهارنظری خودداری می کنند.

ص: 28

2 مطبوعات صبح 22 فوریه، با مرگ سه نفر دیگر جمع کشته شدگان را 9 نفر اعلام کرده اند ولی مترینکو کنسول ما در تبریز می گوید که تقریباً به طور قطع، تعداد کشته شدگان بیش از این است، و گفته می شود 200 نفر حد بالایی است که معمولاً مطرح می شود. یک ناظر خارجی که شاهد ماوقع بوده هفت وانت کوچک را دیده که از جنازه های قربانیان در بازار پر شده بود که به این ترتیب می توان کشته شدگان در آن محل را چیزی حدود 80 تا 100 نفر به حساب آورد، تعداد مجروحین نیز مطمئناً بیش از 125 نفر مورد معالجه قرار گرفتند. شرح کامل وقایع در تلگرام (مرجع ج) در تاریخ 23 فوریه ارسال می شود.

یک تصحیح در مورد توضیحات قبلی که حاوی تلگرام مرجع (ب) می باشد. بایستی به عمل آید:

به جای بعد از ظهر/ نزدیکیهای ظهر 18 فوریه پس از اینکه پلیس محلی کنترل اوضاع را از دست داد ارتش وارد صحنه شد. واحدهای ارتش از مرند (به فاصله 45 دقیقه) و مراغه (به فاصله دو ساعت) به آنجا آمدند.

3 کنسول مترینکو همچنین دریافت که مقامات شهری برای رویارویی با شورش آمادگی نداشتند، تکرار می شود، آمادگی نداشتند، و وی تصور می کند که در آینده سخت گیریهای بیشتری نسبت به ادارات دولتی و اجرای قوانین در این منطقه اعمال شود. پس از مذاکره با ناظران، کنسول بر این عقیده است که قسمت اعظم شورشیان را مردان جوان و اکثراً بیکار تشکیل می داده اند. و همچنین نام «مارکسیست اسلامی» که دولت روی این گروه می گذارد در مورد این رویدادها هیچ مفهوم و مصداقی ندارد. شورشیان از میان افراد پایین ترین طبقات اجتماع که از دیرباز تحت نفوذ محیط محزون مذهبی حاکم بر طبقات پایین اجتماعی قرار داشته، برخاسته اند. اعتقادات مذهبی عمیق بوده (تلگرام مرجع الف) و بسیاری از آنان تصور کردند که با عزاداری برای «شهدای» قم به یک وظیفه مذهبی عمل کرده اند. کنسول نتیجه گیری کرد که حادثه تبریز، دروازه ها را برای نبردهای مذهبی و اجتماعی که به سادگی آرام نخواهد شد، تکرار می شود نخواهد شد، باز کرده است. سفارت معتقد است اوضاع بدین وخامت نیست دولت ایران تا به امروز از استفاده از کلیه کنترل های اجتماعی خودداری نموده است و ناظران در تهران بر این عقیده اند که بیاناتی که تا به امروز در این زمینه ارائه شده هیچ اشاره ای به عدول از موضع اساسی لیبرالتر ندارد. به نظر می رسد که دولت ایران با مسئله تبریز به عنوان یک مورد استثنائی و قابل تفکیک از تظاهرات مسالمت آمیز سایر جاها برخورد می کند (به ذیل مراجعه کنید) و دخالت عناصر خارجی و عدم آمادگی پلیس از عواملی هستند که باید گناه خارج شدن اوضاع از کنترل دولت، به گردن آنان انداخته شود.

بنا به مطالب مندرج در مطبوعات فارسی زبان، کلیه متهمین در دادگاههای غیرنظامی محاکمه خواهند شد.

4 سازماندهی شورشیان عالی بود و این مطلب بدین وسیله ثابت شد که گروه قادر بود

ص: 29

تقسیم شده و به ساختمانهای مشخص، از جمله ادارات دولتی، بانکها و سینماها، کلوپهای اجتماعی، که تجلی وجود یک جامعه غیرمذهبی بود و همچنین به مکانهایی که زنان خود را در آنجا به «نمایش» می گذارند (که از نظر مسلمانان بنیادگرا کاملاً ممنوع است) حمله ور شوند. این واقعیت که این گروه اسلحه داشته و بمبهایی تهیه کرده بودند نشانگر این مطلب است که برنامه اینها بالاتر و فراتر از وقایع 4 ماهه گذشته بوده است. چنین سازماندهی، احتمالاً دلیل اساسی این تفکر همگانی است که شورشیان یک نوع رهبری داشته و حتی شاید از کمک خارجی برخوردار بوده اند.

5 سایر منابع به ما اطمینان می دهند که تظاهرات 18 فوریه قم و اهواز و مشهد مسالمت آمیز بوده، گرچه پلیس از طریق هوا و به وسیله هلیکوپتر بر تظاهرات قم نظارت داشته است. مطبوعات 22 فوریه گزارش دادند که در تاریخ 21 فوریه درگیری مختصری در دانشگاه ملی تهران رخ داده که طی آن گروهی از آشوب گران دو گارد محوطه دانشگاه را مجروح نموده و یک کیوسک اطلاعات را خراب کرده و قبل از اینکه توسط پلیس متفرق شوند، شیشه ها را شکستند.

6 به نوشته مطبوعات سایر دانشگاههای کشور هنوز آغاز به کار نکرده اند. ولی به نظر ما این امر تنها مربوط به پایان دوران معمول امتحانات است. به هر حال ترم دوم دانشگاه آذرآبادگان در تبریز تا تاریخ 26 فوریه یعنی یک هفته بعد از تاریخ معمول آغاز نخواهد شد.

7 روزنامه نگار غربی که با نمایندگان اتحادیه نیروهای جبهه ملی به گفتگو نشسته بود، دریافته است که این مخالفین به اندازه هر فرد دیگر از وقایع خشونت بار تبریز شگفت زده شده اند و در این زمینه هیچ توضیحی نداشتند غیر از اینکه اینها افرادی محروم و ستمدیده می باشند که به دفاع از آزادی و مسایلی نظیر این مبارزه را آغاز کرده اند.

منبع گفت که گروه قصد صدور بیانیه ای را دارد، ولی در مورد مفاد آن بی خبر است و ترجیح می دهد تا کسب اطلاعات بیشتر محتاطانه عمل کند. این گروه از درخواست قبل از 18 فوریه آیت الله ها مبنی بر برپایی تظاهرات مسالمت آمیز برای عزاداری «شهدای» قم پشتیبانی نموده و مطالب مربوط به «دخالت خارجی ها» را در این زمینه باور ندارند.

8 نظریه سفارت: تحقیق در مورد این رویداد هنوز به پایان نرسیده ولی تفسیر و برداشت اولیه ما از اقدامات دولت ایران شگفت انگیز و تا حدی خوشحال کننده است. دولت ایران تاکنون دست به روش سرکوب و اقدامات شدید و سریع امنیتی که بسیاری از آن بیم دارند، نزده است.

به نظر می رسد که مقامات دولت ایران واقعاً سرگرم ارزیابی نحوه تأثیر وقایع تبریز بر روی سیاست اعطای آزادیها می باشند. این حقیقت که شورشیان توسط بازپرسان غیرنظامی بازجویی شده و قرار است در دادگاههای غیرنظامی محاکمه شوند نشانه مثبتی است اما ممکن است این رویه دولت، نشانگر این باشد که (دولت) برای اعمال عکس العمل خشن، دیگر از قدرت کافی

ص: 30

برخوردار نیست.

شاه در قبال این وقایع سکوت قابل توجهی اختیار کرده و ترجیح می دهد اجازه دهد تا قبلاً دیگران (کابینه و سناتورها) در این زمینه صحبت کنند. میکلوس


شورشهای تبریز: رویدادهای کنونی و برخی ایده های مختلف

سند شماره 13

خیلی محرمانه23 فوریه 1978 4 اسفند 1356

از: سفارت آمریکا، تهران 01932به: وزارت امور خارجه، واشنگتن دی. سی

مرجع: الف تهران 1879، ب تهران 1762، ج تبریز الف 04

موضوع: شورشهای تبریز: رویدادهای کنونی و برخی ایده های مختلف

خلاصه: دولت ایران بر عدد کشته شدگان شورشها که 9 نفر اعلام شده تأکید دارد، لیکن اکثر منابع آگاهتر تعداد کشته شدگان را چیزی در حدود 100 تا 300 نفر می دانند. مطبوعات محلی تعداد دستگیرشدگان را بین 260 تا 450 نفر اعلام می دارند و خاطرنشان می سازند که بیشتر این افراد مردانی هستند که بین 15 تا 30 سال سن دارند. بنا به گفته یک منبع بسیار محرمانه پارلمانی دولت ایران معتقد است که بیش از 60000 نفر در تظاهرات شرکت داشتند و جمعیت در 4 تا 6 نقطه به طور جداگانه سازماندهی شده بودند. یک کمیته نظامی تام الاختیار همچنین هیأت بازرسی سلطنتی که دربرگیرنده نمایندگان پارلمانی است برای انجام تحقیقات به تبریز فرستاده شده است، لیکن اسامی این افراد اعلام نمی شود. ارتش همچنان کنترل تبریز را در دست دارد لیکن نیروهای پلیس مجدداً در حال از سر گرفتن وظایف خود می باشند. جستجوی خانه به خانه جهت یافتن شورشیان شناسایی شده ادامه دارد. یک پلیس به جرم دزدی از مقر حزب رستاخیز دستگیر شده است. نهایتاً شایعاتی مبنی بر تحریک پلیس در حال پخش شدن می باشد ولی بعید به نظر می رسد. برخی از روزنامه نگاران محلی چیزی را که به نظر آنان تجدید حیات توجه به مذهب در شوروی در 6 ماهه اخیر می باشد، با نقش احتمالی و مخفی آنها در مسئله تبریز مرتبط می دانند. ولی اگرچه شوروی ها در چند ماهه اخیر توجه بیشتری به امور مذهبی نشان داده اند لیکن هیچ دلیلی (تکرار می شود) هیچ دلیلی دال بر وجود چنین رابطه ای در دست نیست. نظر غالب ناظران بی طرف بر این است که بنیادگرایی مذهبی با چاشنی مخالفت و نارضایتی از مشی مدرنیزه شدن زندگی، برای ایجاد این مسایل کفایت می کرد. پایان خلاصه.

1 همایون، وزیر اطلاعات در تاریخ 23 فوریه، مجدداً آمار دولت ایران را مبنی بر وجود 9 کشته در تبریز، برای مطبوعات مورد تأکید قرار داد ولی دیگران حقیقتاً این را جدی نمی گیرند. آمار کنسولگری تبریز که در تلگرام مرجع الف ذکر شده و یک روزنامه نگار محلی که رابطهای بسیار عالی دارد حداقل کشته شدگان را 180 نفر تخمین می زند. اگرچه سایرین (مخالفان مربوط به جبهه ملی) این تعداد را تا 300 نفر برآورد کرده اند. تعداد مجروحین به طور وضوح

ص: 31

بیشتر از 125 نفری است که رسماً اعلام شده لیکن بسیاری از آنها تنها جراحتهای مختصری برداشته اند.

2- تعداد دستگیرشدگان از 262 نفری که در کیهان اعلام شده تا 450 نفر مندرج در اطلاعات متغیر است. منبع پارلمانی بعد از ظهر روز 23 فوریه به مقام سیاسی سفارت گفت که گزارش خصوصی دولت ایران به نمایندگان منتخب مجلس حاکی از آن است که بیش از 6000 نفر به طور فعال در شورش شرکت داشته اند. همچنین بنابراین گزارش، شورشیان در 4 تا 6 نقطه سازماندهی شده و برخی از این گروهها نیز بعداً در آنجا ظاهر شده اند. شایعاتی مبنی بر اینکه مساجد تبریز قبل از آشوبها، توسط دولت ایران بسته شده بوده، هم اکنون در تهران بر سر زبانهاست ولی این شایعات بی اساس است. ممکن است در مراحل بعدی از ورود به مسجد اصلی جلوگیری شده باشد، لیکن شاهدان عینی شورشیان را به هنگام خروج از کلیه مساجد بزرگ برای شرکت در درگیری مشاهده کرده بودند.

3 مطبوعات 23 فوریه اعلام کردند که یک کمیته نظامی تام الاختیار مرکب از 15 نفر و به ریاست ژنرالهای مهم زیر وارد تبریز شده اند: ارتشبد جعفر شفقت، معاون رئیس ستاد مشترک (طبق گزارش، برای اطمینان شاه از اینکه به حقایق امور آگاهی یابد، یک آذربایجانی به ریاست این گروه برگزیده شد) سپهبد ناصر فیروزمند، رئیس بازرسی ویژه نظامی در ستاد مشترک، سرلشکر محمد رحیمی، قائم مقام فرمانده اطلاعات و عملیات نیروی زمینی ارتش ایران و سرلشکر بازنشسته حبیب بیت اللهی که سابقاً در رکن دوم اطلاعات و عملیات ستاد مشترک فعالیت داشته است.

سایر تیمهایی که در این زمینه مشغول فعالیت می باشند عبارتند از بازپرسهایی که در تلگرام مرجع الف گفته شده و تیم غیرنظامی بازرسی شاهنشاهی، شامل برخی از نمایندگان مجلس که نامشان فاش نشده است، می باشند.

4 به گزارش کنسولگری تبریز ارتش همچنان مسئولیت کنترل شهر را به عهده دارد، ولی پلیس مشغول از سرگیری انجام وظایف خود می باشد. جستجوی خانه به خانه برای یافتن افراد شناخته شده و مظنون به شرکت در آشوب در جریان است. به گزارش کنسول یکی از اسکورتهای امنیتی وی که اموال مسروقه از مقر حزب رستاخیز در خانه اش کشف شده به جرم سرقت بازداشت شده است. نیروهای ارتشی که در حال حاضر در تبریز استقرار یافته اند عمدتاً متشکل از سربازان کرد کرمانشاهی بوده که به زبان ترکی تکلم نمی کنند و بنا به گفته کنسول مترینکو، معتقدند که در حال دفاع از تبریز، در مقابل کمونیستها می باشند.

5 در تهران، شایعات پراکنده ای راجع به تحریک پلیس در تبریز درحال مطرح شدن می باشد لیکن تا آنجا که ما می توانیم بگوییم، این مطالب هیچ گونه پایه و اساسی ندارند. کنسولگری تبریز خاطرنشان می سازد که کلیه نیروهای پلیس تبریز از ساکنین محلی بوده و نمی خواهند به خصوص علیه بومیان ترک زبان دست به خشونت بزنند. غیبت استاندار آزموده

ص: 32

که در آن زمان و تا قبل از 18 فوریه در یک مسافرت چهار روزه در شهرهای استان به سر می برد، یکی از دلایل عدم آمادگی دولت ایران برای مواجهه با وقایع بود. یک روزنامه نگار محلی و یک روزنامه نگار خارجی دیگر در اینجا توجه روزافزون پرسنل دیپلماتیک شوروی را نسبت به مسایل مذهبی خاطرنشان ساخته اند. (نظریه سفارت: این مسئله برای یک ناظر هوشیار چندان تعجب آور نیست) و آن را با دخالت احتمالی روسها در ماجرای تبریز به طور مخفیانه و یا از طریق عمال نفوذی لیبی مرتبط دانسته اند. سفارت هیچ نشانی، تکرار می کنم هیچ نشانی برای تأیید این نظریه در دست ندارد و تنها چیزی که در مورد حادثه تبریز می توانیم بگوییم این است که این واقعه تجلی احساسات مذهبی بوده است.

ما این احتمال را که شورشیان توسط افراد معدودی که در خارج تعلیم دیده اند رهبری شده اند رد نمی کنیم، ولی تا زمانی که شواهد مستدل تری در مقایسه با آنچه که تاکنون دریافت شده (اکثر بیانیه های دولت ایران غیرمستند بوده است) مشاهده نکرده ایم، ما نیز با نظر اکثر ناظران بی طرف که معتقدند آشوبها عمدتاً نتیجه فعالیت روستائیان ترک و خشنی است که در زمینه های مذهبی کار کرده و مخالف با روند تغییرات مدرنیزه شدن و سمبلهای این نوع زندگی در تبریز می باشند، موافقیم. در همین حال، شواهد موجود در رابطه با اینکه چه افرادی برانگیزاننده و هماهنگ کننده پشت پرده این خشم مذهبی روستائیان بوده اند، کافی و مستدل نیست.

6 تهدید به انفجار بمب در کنسولگری شیراز در تلگرام جداگانه ای گزارش می شود.

میکلوس


ساواک و اغتشاشات تبریز

سند شماره 14

خیلی محرمانه23 فوریه 1978 4 اسفند 1356

از: کلاید. د. تایلوربرای: بایگانی

موضوع: ساواک و اغتشاشات تبریز

هنگام صرف ناهار در روز 22 فوریه با دکتر کریم پاکروان، یک دکترای ریاضی و اقتصاد از دانشگاه شیکاگو و سایر دانشگاهها که در حال حاضر استاد دانشگاه آزاد و مأمور تحقیق در سازمان برنامه و بودجه است، من پرسیدم، که عکس العمل وی در رابطه با اغتشاشات تبریز چه بود؟

دکتر پاکروان پاسخ خود را با یک پرسش معنی داری شروع کرد که، آیا من مطلع بودم که پدرش معاون رئیس ساواک در سالهای آخر (ریاست م) بختیار و سپس رئیس ساواک در 3 یا 4 سال اوائل دهه «60» بوده است. او این مطلب را در خلال ابراز انتقاد از تواناییهای ساواک در جمع آوری اطلاعات، بیان داشت. او گفت پدرش اولین وظیفه ساواک را جمع آوری اطلاعات می دید. لیکن او در گزارشات خود به شاه، همیشه توصیه مواردی را می کرد که به

ص: 33

تشخیص وی، موجب نارضایتی بودند، که عبارت بودند از نیازهای اقتصادی مثل یک چاه، یک مدرسه، یک بیمارستان و یا جاده، و او کراراً و به طور کامل در برآورده ساختن این نیازها موفق بود. به عنوان مثال او اشاره کرد که وقتی ساواک شورشهای طایفه ای در جنوب شیراز را در اوایل دهه 1960 سرکوب کرد او (پاکروان رئیس ساواک مترجم) به شاه پیغام داد، تا زمانی که امکانات مالی و تجهیزات جهت برآورده کردن احتیاجات طوایف برای بیمارستانها و غیره در اختیار او گذاشته نشود، او باز نخواهد گشت. این نتیجه داد و او بازگشت. در مورد تبریز وی گفت که به نظر او اغتشاشات تبریز توسط شوروی سازمان داده شده است. و اگر چنین باشد عده ای از سران ساواک نیز در این کار دست داشته اند زیرا آنها می بایست آگاه و آماده می بودند تا جلوی اغتشاشات را بگیرند، چون از مدتها قبل بروز این اغتشاشات را حدس می زدند. او گفت به عنوان مثال ارتش می بایست مساجد و سایر مکانهایی را که اغتشاش کنندگان فعالیت خود را از آنجا آغاز می کنند، محاصره می کرد و کاملاً از توانایی اغتشاش کنندگان و نحوه دست یابی به اسلحه توسط آنها نیز خبر می داد. در بحث ما که ریچارد باش هم در آن شرکت داشت، در مورد گزارشات مطبوعات مبنی بر اینکه اغتشاش کنندگان تأسیسات خارجی را مورد حمله قرار داده اند، اختلاف نظراتی وجود داشت لیکن همه قبول داشتیم که آشوبگران به اماکنی از قبیل بانکها، هتل ها، سینماها و امثالهم حمله می کرده اند.

در رابطه با ساواک، دکتر پاکروان رهبریت فعلی ساواک را احمقانه، مزخرف و خائن نسبت به شاه خواند. با پذیرفتن امکان تعصب شخصی، او گفت وقتی که پدرش ریاست ساواک را رها کرد تصوری که در زمان بختیار از ساواک در اذهان بود از بین رفته بود و ساواک دیگر یک نهاد ترسناک نبود. آن موقع از کوبیدن درب خانه ها، شبانه و بدون اطلاع قبلی اثری نبود و یک فرد برای مدت مدیدی جهت انجام بازجویی ناپدید نمی شد، آنگونه ای که این روزها اتفاق می افتد. او گفت در میان محافل دانشگاهی اینجا آشنایانی دارد که برای مسافرت با هواپیما به فرودگاه رفته اند ولی در آنجا از پاسپورت آنها خبری نبوده است. او با مواردی زیاد از این قبیل برخورد داشته، که در آن از مردم خواسته می شود تا برای دادن پاسخ به (آدرسها را او نام می برد) مراجعه نمایند، و در آنجا آنها به مدت یک یا دو روز نگهداشته می شوند. سپس او مثال مشخص تری را عنوان نمود. زنی از آشنایان او اتومبیلش سرقت می شود وقتی اتومبیل وی چند روز بعد توسط پلیس پیدا می شود این زن بازداشت می شود زیرا اتومبیل وی توسط گروههای مخالف دولت مورد استفاده قرار گرفته شده بود. مدتها گذشته است ولی او هنوز در زندان است.

همان روز من با یکی از دوستانم پرویز عقیلی معاون مدیر اجرایی در مورد دوست جدیدم پاکروان که با او ناهار خورده بودم صحبت کردم. او گفت بله او را به واسطه پدرش می شناسد چون پدر خودش که یک مقام بلندپایه بانک مرکزی بود با پدر پاکروان دوست صمیمی بود. او گفت به یاد می آورد که پدرش از دوران خوبی که ساواک در زمان پدر پاکروان

ص: 34

داشت صحبت می کرد و در آن زمان ساواک به عنوان یک نهاد احترام همه را جلب کرده بود. او گفت پاکروان پیر در فرانسه مدرسه رفته و آکادمی نظامی فرانسه را طی کرده و وقتی به تهران بازگشت فارسی اش به قدری بد بود که پدرم، عقیلی، سالها به عنوان مترجم به او کمک می کرد.


شورشهای تبریز در 18 مارس 1978

سند شماره 15(1)

خیلی محرمانهصورت مذاکره

شرکت کنندگان: ام. هنری مارشال، مدیر مرکز فرهنگی فرانسه در تبریز دیوید سی. مک گافی، کنسول امریکا در اصفهان.

زمان و مکان: 23 فوریه 1978 4/12/56، اقامتگاه کنسول

موضوع: شورشهای تبریز در 18 مارس 1978٭٭(2)

مقدمه: ام. مارشال دوستی از روزهای کار در تبریز، در حالی که برای شرکت در کنفرانس مدیران مرکز فرهنگی فرانسه در اصفهان به سر می برد به ملاقات من آمد. هنگام صرف ناهار، وی به صحبت در مورد شورشهای تبریز پرداخت. مارشال گفت که مقامات برای جلوگیری از اغتشاش اقدامات احتیاط آمیز را رعایت کرده بودند، ولی آماده مقابله با اقدامات خشونت آمیز نیز بودند. در اطراف دانشگاه و کلانتریها نیروی پلیس را مستقر ساخته و پلیس های بی سیم به دست در هر چهارراهی دیده می شدند. کنترل آنها بر دانشگاه آنچنان شدید بود که آنجا در تمام طول روز آرام بود. با این حال به محض آغاز ناآرامیها هرج و مرج بر همه جا حاکم گردید.

نقطه آغاز مسایل، تظاهرات عظیمی بود که در برابر هتل آریا در مرکز شهر برگزار شده بود. در ابتدا گروهی از مردم به آرامی گرد آمده و به طرف «کاخ جوانان» دولتی در آن نزدیکی سنگ پرتاب کردند.

شایع شده است که یک زن بدون چادر را از درون اتومبیل خود بیرون کشیده و ناپدید گشته و می گویند که سوزانده شده است. گروههای کوچک موردنظر وی بسیار سازمان داده شده و در تمام شهر ناگهان ظاهر گردیده بودند.

شعبات بانک صادرات هدف اصلی آنها بود. شورشیان وارد بانکها شده و به نابود کردن لوازم و مدارک پرداخته و آشغالها را آتش می زدند. ولی در مورد سرقت پول بنا به گفته وی گزارشاتی نرسیده است. در تبریز می گویند که این بانک از این جهت مورد حمله واقع شده که رابطه نزدیکی با خاندان سلطنتی دارد.

1- . کتاب ششم، ص 784
2- اشتباه تاریخ مربوط به اصل سند است.
ص: 35

آقای مارشال گفت تخریب بانکها، کاخ جوانان، دفاتر حزب رستاخیز و پلاکارتهای مربوط به تجلیل از انقلاب شاه و مردم در برابر اداره اصلی پست در مدت دو ساعت به پایان رسید و تظاهرات بعدی چندان سازمان داده نشده بود، ولی مردم بسیاری را دربر می گرفت. بنا به گفته او، پلیس از سلاحهای خودکار علیه اجتماعات بزرگ استفاده می کرد و دوستان پزشک موجود در ساعت 13 اطلاع دادند که بیمارستانها مملو از حدود بیش از 500 نفر زخمی یا در حال مرگ است و تانکهای چیفتن در چهارراههای اصلی مستقر شده اند و در نتیجه تیراندازیهای آنان نیز، عده ای دیگر کشته یا زخمی شده اند. طبق اطلاعاتی که وی از پزشکان تبریز دریافت داشته است تعداد کشته شدگان 100 90 نفر و تعداد زخمی شدگان حدود 700 نفر بوده اند و بسیاری نیز به طور سرپایی مداوا شده اند.

بنا به گفته او حدود بیست دختر در مدرسه پروین که یک مدرسه دختران تیزهوش است، مورد ضرب و شتم واقع شده اند چون می خواستند از مدرسه خارج شوند و مقامات از والدین آنها خواسته بودند که با اتومبیل به مدرسه آمده و با چادر دختران خود را از آنجا ببرند.

وی گفت شنیده است که شعارهای تظاهرکنندگان ضد شاه و به طرفداری از اسلام بوده و حداقل یکی از گروهها شعارهایی به طرفداری از ترکها می داده است (ولی معلوم نیست که منظور ترکیه بود یا هدف از این شعار زبان و فرهنگ محلی آذربایجان بوده است). بنا به گفته وی هیچ گونه فعالیت ضدآمریکایی و ضدخارجی مشاهده نشده، لیکن سعی داشتند به اقامتگاه کارگران خارجی پروژه IDRO حمله کنند و به انجمن ایران و امریکا خساراتی برسانند. گفته می شود که قرار است پایگاه استاندار و رئیس پلیس، ساواک و ارتش مورد تهاجم قرار گیرد و «تجربه» انتصاب مقامات ارشد دارای تماس نزدیک با آذربایجان در تبریز به پایان خط رسیده است.

وی فکر می کرد که سازمان دهندگان از داوطلبان مشتاقی استفاده می کردند که انگیزه آنها نیز نارضایتی عمیق و گسترده جمعیت کشاورز از سیاستهای دولت در قبال قیمت محصولات کشاورزی می باشد.

با این حال، وی می گوید که همه رابطهای وی در تبریز معتقدند که تظاهرکنندگان تحت کنترل «عناصر بیگانه» نبوده اند، زیرا در عین سازمان داشتن، اهداف مورد تهاجم نشانگر نارضایتیهای آذربایجانیها بوده است.

آنها معتقدند که محرک اصلی این تظاهرات افراد محلی (و یا غیر آذربایجانی ایرانی) بوده که عملیات خرابکاری آنان را مؤثرتر ساخته اند.

نظریه سفارت امریکا در تهران: در عین حال که آمار و ارقام مربوط به تلفات با آمار رسمی و موثق بسیار مغایر است، ولی اصل گفتگو واقعیت دارد هر چند تا حدودی مهیج است.

مقام سیاسی از تبریز: دیوید مک گافی


اغتشاشات تبریز

ص: 36

1/3/1978

سند شماره 16

خیلی محرمانهیادداشت در مورد یک گفتگو

شرکت کنندگان: دی یابر پانوسیان، اسقف ارمنیهای تبریز؛ مایکل. ج. مترینکو، کنسول

مکان و زمان: محل زندگی اسقف، تبریز فوریه 1978

موضوع: اغتشاشات تبریز

طی یک بحث طولانی که بیشتر حول اغتشاشات اخیر تبریز بود، اسقف اظهار داشت که اگرچه وقایع اخیر جنبه هایی سخت مذهبی داشته اند، به عقیده وی هیچ گونه احساسات ضد مسیحی یا ضدارمنی توسط مردم تظاهرکننده ابراز نشده است. وی گفت او در طول درگیری روزانه به طور دائم با خانواده های ارمنی که در سطح شهر پخش هستند در تماس بوده، و به عنوان نتیجه گفت که حتی از بصیرت و احتیاط شورشیان در تعجب فرو رفته است.

به عنوان مثالی از بردباری اغتشاشگران، وی توضیح داد که چگونه یکی از تحت الحمایه هایش یعنی یک هنرمند ارمنی که گالری یا استودیوی کوچکش در نزدیکی مرکز اولین درگیری بود، قبل از اینکه گالریش را ببندد خود را مواجه با گروهی از شورشیان دیده بود. (به دستور رهبران مسلمان، چند روز قبل از اغتشاشات، کلیه مغازه ها و مراکز تجاری تعطیل گردیده بودند اما هنرمند ارمنی این دستور را نادیده گرفته بود.) یکی از رهبران گروهی از مردم تظاهرکننده نگاهی به مغازه وی انداخته و به گروهش گفته بود که: «او یک هنرمند است... ولش کنید.» و بعد از تذکر به آن مرد دایر بر اینکه مغازه اش را بسته و به خانه اش برود، و در حالیکه گالری را دست نخورده ترک می کردند اقدام به شکستن شیشه های پنجره های بانکی که در نزدیکی آن بود، کردند.

باز در یک واقعه مشابه، یک گروه بزرگ از جمعیت اقدام به خرد کردن شیشه های یک بانک نمودند که بعداً دریافتند در آپارتمان بالای بانک عده ای زندگی می کنند. آنها زنگ زدند و وقتی که زنانی که در خانه بودند بالاخره پاسخ دادند، به آنها گفتند که چون قصد به آتش کشیدن بانک را دارند، مجبورند آپارتمانشان را ترک کنند. زنان وحشت زده شدند ولی شورشیان به آنها اطمینان دادند که اگر بیرون بیایند صدمه ای به آنها وارد نمی شود. وقتی که زنان، پاسخ دادند که آنها ارمنی بوده و پوشش ندارند («چادر» زنان ارمنی در تبریز پوششی که مخصوص زنان مسلمان محافظه کار است، سر نمی کنند)، سخنگوی جمعیت دوباره ترس آنها را بی مورد دانسته و به آنها گفت که مهم نیست و تنها چیزی که مهم است این است که آنها خانه خود را ترک کنند مبادا که آتش از بانک به آن سرایت کند. اسقف که در مورد نظریات فرق مختلف مذهبی بسیار متبحر است (بسیاری از خویشان او در زمان قتل عام ارمنیها توسط ترکها کشته شدند و او در شهر آلپو در سوریه بزرگ شده و قبل از این که به سمت فعلیش در تبریز منصوب شود سالها در بیروت زندگی کرده است)، او احساس می کند که تبریز با وجود همه تعصبات و محافظه کاریهایش از هر محل دیگری در سوریه و لبنان برای او

ص: 37

و هم کیشانش بهتر است. او از اینکه قادر به همزیستی و دوستی با مردم با اعتقادات متفاوت می باشد، به خود می بالد و فعالانه در جلسات مرتبی که پروتستانها، کاتولیکهای رومی، کاتولیکهای آسوری و روحانیون ارمنی در منطقه برگزار می کنند شرکت می نماید. اسقف حتی ادعا می کند که در طی مسافرتش به ترکیه، با ترکها سازگار شده است. تنها گروه ملی که اسقف آنها را تحقیر می نمود، «جامعه ارمنیهای امریکایی» است که به گفته او تنها گروه ارمنی بودند که در جریان نزاع های لبنان، هرگز سعی نکردند که به کلیسایشان یا مردمشان کمکی کنند. نوشته شده توسط: م. ح. مترینکو


اغتشاشات تبریز: تحقیق ادامه دارد

سند شماره 17

خیلی محرمانه27 فوریه 1978 8 اسفند 1356

از: سفارت امریکا، تهران 2043به: وزارت خارجه، واشنگتن دی. سی

موضوع: اغتشاشات تبریز: تحقیق ادامه دارد

خلاصه: تحقیقات دولت ایران پیرامون اغتشاشات 18 فوریه تبریز بدون اعلامیه دیگری همچنان ادامه دارد. بیش از 600 نفر دستگیر شدند ولی حدود 40 نفر آزاد گردیده اند. چندین نوع زره پوش در 18 فوریه در تبریز موجود بود. سئوالات اصلی پاسخ داده نشده حول و حوش اینکه چه کسی اغتشاشات را سازماندهی کرد، آشوبگران چگونه اسلحه به دست آوردند و چرا تبریز صحنه برخوردهای عمده بود، دور می زند. انگلیسی ها مظنون به این هستند که برخی از تروریست ها در برنامه ریزی اغتشاش دست داشتند. دانشگاه تبریز در 26 فوریه باز شد.

در نقاط دیگر، 15دانشجوی حقوق دانشگاه تهران به دنبال تحقیقات در مورد آشوب های 20 فوریه در دانشکده حقوق دانشگاه تهران، همچنان در بازداشت باقی ماندند. پایان خلاصه.

1- مطبوعات گزارش کرده اند حدود 625 نفر تاکنون برای تحقیقات پیرامون علل اغتشاشات 18 فوریه تبریز بازداشت شده اند. دفتر دادستان عمومی استان آذربایجان شرقی اعلام نموده است که 40 نفر یا بر اساس ضمانت یا به خاطر فقدان مدرک آزاد خواهند شد.

2 تحقیقات دولت ایران در مورد وقایع تبریز ادامه دارد، اما هیچ یک از گروههای تحقیق، قضات نظامی یا غیرنظامی نظریه ای ابراز نمی نمایند.

مقامات سفارت انگلیس (محفوظ بماند) که از تبریز بازدید کردند به سفارت گفتند که منبع انگلیسی ها در نیروهای موتوریزه، در روز تظاهرات، استفاده از تانکهای چیفتن و اسکورپیون (انگلیسی) و تانکهای ام 47 آمریکایی و نفربرهای زرهی روسی را به چشم دیده است. همین منبع گفت افراد محلی قبل از حضورتانکها در شهر، آنها را در حومه و خارج از شهر دیده اند.

3 عوامل اصلی که شک و تردید زیادی هنوز در مورد آنها وجود دارد در اطراف مسایل

ص: 38

زیر دور می زند:

چه کسی جمعیت سازمان یافته را هدایت نمود؟ آیا رهبران فقط افراد مذهبی بودند یا آنکه آنها با عناصر چپی و دیگر تروریست ها ارتباط داشته و دارند؟ آشوبگران چگونه، اسلحه به دست آوردند؟ چرا تبریز و نه مشهد یا قم؟ مقامات سفارت انگلیس پس از بررسی وضعیت در محل، متقاعد شده اند اغتشاشگران عملیات برنامه ریزی شده یکپارچه ای داشته اند. (نظریه سفارت: چگونه اسلوب عملیات آشوب اشاره بر برنامه ریزی توسط «متخصصین» آموزش دیده دارد ما از قبول این نظریه حداقل تا روشن شدن نتایج تحقیقات دولت ایران، خودداری می کنیم.) انگلیسی ها همچنین به علاقه افزایش یافته روسها نسبت به رهبران مذهبی اشاره نمودند ولی فکر نمی کنند که شورویها این قدر احمق باشند که خودشان را تا حد زیادی حتی با نقشی مخفیانه، در عملیاتی شبیه به تبریز در معرض دید قرار دهند مگر اینکه آمادگی داشته باشند تا به یک نوع حرکت اساسی و عمده برای خارج کردن ایران از اردوی غرب دست بزند. هم ما و هم انگلیسی ها باور نداریم تکرار می شود، باور نداریم به اینکه، شوروی ها برای یک چنین کاری آمادگی داشته باشند.

4- تبریز در 26 فوریه آرام است، هر چند پلیس، بر فراز شهر با هلیکوپتر در حال گشت زنی است. دانشگاه آذرآبادگان در 26 فوریه، پس از یک هفته تأخیر به لحاظ تظاهرات و عواقب ناشی از آن، برای ترم دوم بازگشایی شد. در 18 فوریه مراقبت پلیس بر تظاهرات توسط هلیکوپتر مشخصاً در قم، اهواز و مشهد صورت گرفت. بر اساس گفته انگلیسی ها، که بر عدم حضور چنین مراقبتی در 18 فوریه در تبریز اشاره می نمایند، این امر مدرک دیگری است دال بر اینکه مسئولین اداری استان حقیقتاً آماده کنترل آشوبی با این وسعت که پدیدار شد، نبودند.

چندین ناظر دیگر ایرانی نظریه قبلی ما را که تبریز از دیگر شهرها سنتی تر و سرسخت تر است، تأیید نموده اند. انگلیسی ها همچنین اظهار می دارند احساس ضدیت با دولت، در میان تظاهرکنندگان، با احساس خاص جدایی (بین مردم و مسئولین م) تقویت گردیده که آن احساس خاص مربوط به تبریزیهایی بود که در اواخر دهه 1940 زمانی که اداره کنندگان ایرانی به تبریز بازگشتند، دقیقاً خود را آزاد شده نپنداشتند. در این گفته ممکن است کمی غلو شده باشد، ولی تبریزیهای ترکمن، (ترک م) آشکارا از جمله مستقل ترین ایرانیان هستند، و به لحاظ تاریخی، استان آذربایجان شرقی خود را در زمینه تخصیص منابع عمرانی، با دولت در تضاد دیده است.

5 در تهران، مطبوعات 26 فوریه اعلام نمودند که متعاقب تظاهرات 20 فوریه دانشگاه تهران که اثاثیه و پنجره کلاسها شکسته شد، و پس از اینکه دادگاه استان 30 دانشجو را برای بازپرسی فراخواند، 15 دانشجوی حقوق دانشگاه تهران، به اتهام رفتار قانون شکنانه، در بازداشت باقی ماندند. میکلوس


اغتشاشات تبریز: نظرات شاه و دولت ایران به اضافه مجموعه اخبار متفرقه

ص: 39

سند شماره 18

خیلی محرمانه28 فوریه 1978 9 اسفند 1356

از: سفارت آمریکا، تهران 02085به: وزارت امور خارجه، واشنگتن دی. سی

مرجع: الف، تهران1879 ب، تهران 1814 ج، تهران 1932 د، تهران 2043

موضوع: اغتشاشات تبریز: نظرات شاه و دولت ایران به اضافه مجموعه اخبار متفرقه

خلاصه: شاه لزوم استمرار اعطای آزادیهای سیاسی را علیرغم سوءاستفاده های نیروهای ارتجاع «سرخ و سیاه» اعلام می دارد. توجه دولت ایران روی سهل انگاری مقامات دولتی در محدوده های اطلاعاتی و کنترل اغتشاش تمرکز یافته است، اما هنوز نگران دخالت خارجی است. بیانیه مخالفین، دولت ایران را در خصوص کنترل اغتشاش مورد انتقاد قرار می دهد. پوشش خبری مطبوعات بر ارائه شرح کامل اغتشاشات، عدم پذیرش خشونت در اجتماع و اقدام دادگاه در مورد اوباشان تأکید می کند.

ارتش هنوز از تبریز محافظت می کند و دانشگاه آنجا کاملاً باز نیست. تبریزی ها در نظر دارند راهپیمایی بزرگی برای محکوم نمودن اغتشاش برپا نمایند و بسیاری تاریخ این تظاهرات احتمالی را روز 30 مارس می دانند.

بهانه یادبود کشته شدگان تبریز، زمینه ای است تا احتمالاً افرادی که به خشونت تمایل دارند، دوباره تلاش نمایند برخی شهرها را به آشوب بکشانند. در تابستان وقتی زمان روزه داری ماه رمضان فرا رسد، کمبودهای آب و برق توأم با گرمای بیش از حد، می تواند شهرهای ایران را به بشکه های باروت قابل انفجار تبدیل کند، در نتیجه مشکلات بسیاری پدیدار خواهد گشت. پایان خلاصه.

1 شاه در یک سخنرانی برای کنگره زنان ایران در روز 27 فوریه (طی تلگرام جداگانه گزارش می شود) اظهار داشت که اعطای آزادیهای سیاسی در ایران علیرغم سوءاستفاده های گروههای ارتجاعی ادامه خواهد یافت.

شاه گفت ما سیاست اعطای آزادیهای سیاسی را دنبال خواهیم کرد، چون که مبانی کشور بر آن استوار است. اظهارات شاه بر برخورد رسمی دولت ایران، که در روزهای بعد از اغتشاشات شروع به پدیدار شدن نمود، صرفاً سرپوشی گذاشت (مرجع الف) و اکنون به صورت سیاست رسمی درآمده است.

2 نقل قول های مطبوعات از اولین گزارش کمیسیون تحقیق، برمسئله سهل انگاری مقامات رسمی دست به اقدامات احتیاطی بزنند، تأکید دارد.

منابعی در دولت ایران و بخش خصوصی به طور محرمانه، خاطرنشان کرده اند که چند تن از مقامات استان برکنار خواهند شد، که برجسته ترین آنان، استاندار، رئیس پلیس تبریز و احتمالاً معاونین ارشد وی و برخی مقامات امنیتی استان خواهند بود. اطلاعات بیشتر اشاره بر این دارد که برخی مساجد تبریز در 18 فوریه احتمالاً بسته شده اند، که این کار وحشیگری

ص: 40

عزاداران تبریز را افزایش داد.

3 گزارش تصویبی کابینه در مورد سهل انگاری اداری، همچنین حاوی تصریح مجدد اظهارات قبلی رامبد وزیر کشور در مجلس است (مرجع ب)، که به موجب آن عناصر خارجی و مارکسیست های اسلامی محرک اغتشاشات بوده اند. قرار است در خلال چند روز آینده، گزارش آشوب تبریز، که از گزارشات رسمی استخراج خواهد شد، انتشار یابد. بر اساس گزارشات قبلی مطبوعات حداقل سه نفر از کسانی که مورد بازجویی قرار گرفته اند، اظهار داشته اند که آنها مجری قسمتی از طرح از پیش برنامه ریزی شده برای آشوب در روز عزاداری بودند. ما میل داریم که مدارک بیشتری قبل از قبول فرضیه بی پیرایه «دخالت خارجی» مشاهده نماییم.

4 اولین بیانیه مخالفین در منازعه، اعلامیه شماره 14 نهضت رادیکال ایران است (به وزارتخانه ارسال می شود) که دولت ایران را به خاطر بستن مساجد در 18 فوریه مورد انتقاد قرار داده و از آشوب ها به عنوان «کشتار بی رحمانه» یاد کرده است. مابقی اعلامیه به اظهار شرایطی که مردم را به آشوب هدایت نمود اختصاص داشته است یعنی فقدان آزادی و نگرانی در مورد مذهب. این اعلامیه به خانواده آنهایی که کشته شدند تسلیت می گوید و تمام شهروندان را به حمایت از مجازات آنهایی که مسئول بوده اند، و تشکیل یک دولت جدید برای جایگزینی «با دولت قانون شکن فعلی که ثابت نمود نسبت به ملت بی تفاوت است» دعوت می نماید.

5 مقالات روزنامه ها در خصوص موضوع، از خود تعادل و رشد قابل تقدیری نشان داده اند. (اصلی ترین این مقالات که در هر دو روزنامه فارسی و انگلیسی چاپ شده اند برای وزارتخانه ارسال می شود). احتمالاً بهترین مقاله در تهران ژورنال روز 28 فوریه بود که بیانات شاه در خصوص استمرار اعطای آزادیها را مورد تمجید قرار داد و در میان سایر مسایل خواستار تنبیه آن دسته مقامات اداری شد که به وظایفشان عمل ننموده اند، و همچنین خواستار اقدام غیرنظامی مؤثرتر برای جلوگیری از اینکه تظاهرات از کنترل خارج گردند، شد. مقاله همچنین خواستار مجازات محرکین و سرکردگان آشوب ها شد و اشاره به این داشت که سرکردگان بایستی شدیدتر از آنهایی که فقط به آشوب ها پیوستند مجازات شوند. مقالات روز 20 فوریه کیهان و 26 فوریه تهران ژورنال اوباشی و ولگردی را مورد تقبیح قرار داده و اعلام کردند که آنهایی که در خشونت های کور شرکت داشتند، هیچ مکانی در ایران امروز ندارند. مقاله تهران ژورنال همچنین از دولت ایران خواست که دقیقاً بین محرکین و آنهایی که فقط به آشوب ها پیوستند تمایز قائل شود. تحقیق باید تا زمانی ادامه یابد که «هر شخص ذیربط برای مشارکتش در این حمله وحشیانه به نهادها و مؤسسات ملی»، در دادگاه حضور یابد. مقالات به صورت اتوماتیک از خط دولت مبنی بر مداخله عناصر خارجی پیروی نکرده اند، ولی خواستار تحقیق کامل در مورد حقایق شده اند.

ص: 41

6 بر اساس اطلاعات بیشتر، خصوصاً بحث با یکی از مقامات سفارت انگلیس (حفاظت شود) که با دو شاهد عینی کشتارها گفتگو کرده بود، سفارت اکنون بر این اعتقاد است که تعداد کشته ها به رقم 9 نفر اعلام شده توسط دولت ایران، نزدیکتر است تا دیگر تخمین های بالاتر از این (مرجع الف)، به نظر نیمه درست می آید (احتمالاً خیلی از کسانی که از مهلکه خارج شده اند، جزء کشته شدگان نبوده اند).

انگلیسی ها اکنون معتقدند که تعداد کشته شدگان باید حدود 20 نفر و تعداد زخمی ها حداکثر 100 نفر باشد.

7 تا اواسط روز 28 فوریه ارتش هنوز از شهر محافظت و پاسداری می کرد. دانشگاه آنجا که رسماً باز است دانشجویان چندانی در آن حضور نداشتند و گمان می رود که بازگشایی واقعی بعد از تعطیلات سال نو ایرانی (نوروز) صورت پذیرد.

8 حدس و گمان در مورد آینده شروع شده است. روزنامه های 28 فوریه اشاره می کند که تبریزی ها در حال آماده شدن برای یک راهپیمایی بزرگ 150000 نفره برای محکوم نمودن اغتشاشات می باشند. عقیده ای قابل توجه وجود دارد که تظاهرات بیشتری در سراسر ایران در روز 30 مارس یعنی چهلم جریانات 18 فوریه تبریز برگزار خواهد شد. دو منبع سفارت که تماسهایی با جناح میانه رو جامعه مذهبی دارند، می گویند آیت الله شریعتمداری از قم خواستار عزاداری آرام کشته شدگان تبریز خواهد شد. همین منابع گمان می برند که چپی ها یا عناصر خشن تر جنبش، مجدداً تلاش خواهند نمود تا حداقل یکی از این تظاهرات را به شکل اغتشاشات تبریز درآورند، تا موجب تحریک دولت به انجام واکنش دیگری شوند. شایع است که خشونت گرایان یک شهر را انتخاب خواهند کرد، اما تعداد شهرهای نامزد زیاد است، شهرهایی که در اینجا بیش از بقیه نامشان به گوش می رسد عبارتند از: تهران، قم و همدان (بر طبق همین شایعات شهر آخری انتخاب خواهد شد، تا اینکه مجدداً دولت در یک محل دور از انتظار غافلگیر شود.).

سفارت بر این اعتقاد است که این مطالب در حال حاضر بیشتر جنبه «رجزخوانی» دارد. این حقیقت که 30 مارس با پایان دو هفته تعطیلات نوروز مصادف می شود خیلی ها را دلسرد کرده است (اگرچه حامیان دوره 40 روزه می گویند این زمان فرصتی است مناسب برای غافلگیر کردن دولت ایران). بر اساس گفته های منابع ما، آیت الله ها برای تحت کنترل درآوردن پیروان مذهبی خود و شکستن دوره متناوب خشونت در ارتباط با یادبود «شهید»، به نظر مصمم می آیند.

در پیش بینی های درازمدت می توان گفت که تابستان جاری دوره ای بسیار خطرناک تر خواهد بود. رمضان امسال با ماه اوت مصادف می شود و ترکیب محدودیت های ناشی از روزه داری، کمبود پیش بینی شده آب و برق به اضافه گرمای شدید تابستان می تواند شهرهای ایران را به مکان های نشو و نمای سریع محرومیت و خشن تبدیل نماید که به سادگی می توانند

ص: 42

تحت شرایط مناسب به محل وقوع اغتشاشات ضددولتی مبدل گردند.

میکلوس


اغتشاشات تبریز: تیراندازی سرباز دیوانه به طرف 4 نفر

سند شماره 19

خیلی محرمانه1 مارس 1978 10 اسفند 1356

از: سفارت آمریکا، تهران 02121به: وزارت امور خارجه، واشنگتن دی. سی

رونوشت: سفارتخانه های آمریکا در آنکارا، اسلام آباد، کابل، لندن و دفتر حفاظت منافع بغداد

موضوع: اغتشاشات تبریز: تیراندازی سرباز دیوانه به طرف 4 نفر

مترینکو کنسول تبریز به سفارت اطلاع داد که رئیس محلی دولت این واقعه را تأیید نمود که در 28 فوریه سرباز وظیفه ارتش (که اصلاً تهرانی است) دیوانه شد و به طرف افسر فرمانده خود و یک سرباز دیگر تیراندازی کرد. سرباز سپس به دانشگاه آذرآبادگان رفت و در آنجا سرگرد پلیس مسئول منطقه را کشت و به دو پلیس دیگر تیراندازی نمود که یکی از آنها متعاقباً مرد. سرباز بازداشت شد. نیروهای امنیتی استان معتقد نیستند (تکرار می شود) معتقد نیستند که این واقعه مرتبط با اغتشاشات اخیر تبریز باشد، اما سرباز در واقع از واحد ارتشی است که در حال حاضر برای پشتیبانی نیروهای امنیتی در تبریز مستقر شده است.

میکلوس


ناآرامی تبریز تغییرات کادر دولتی ایران و مشاهدات اضافی دیگر

سند شماره 20

خیلی محرمانه2 مارس 1978 11 اسفند 1356

از: سفارت آمریکا، تهران 02178به: وزارت امور خارجه، واشنگتن دی. سی

مرجع: الف، تهران 2085 ب، تبریز 0020

موضوع: ناآرامی تبریز تغییرات کادر دولتی ایران و مشاهدات اضافی دیگر

خلاصه: آزموده از استانداری آذربایجان شرقی برکنار و سرتیپ هوشمند رئیس سابق شهربانی مجدداً به فرماندهی پلیس استان منصوب شده است. مروری بر اقدامات شورشگرانه، به وضوح دلالت بر این دارد که اقدام ضدرژیم در تبریز نسبت به تظاهرات مذهبی قبلی وسیع تر است. با وجود این که رهبران مذهبی خشونت را مردود می دانند، شایعات همچنان رو به افزایش است. دستگیری رهبران شورشی مظنون ادامه دارد لیکن تاکنون 110 نفر از آنها پس از بازپرسی با قید ضمانت آزاد شده اند. مخالفین هنوز به درستی نمی دانند با حوادث تبریز چگونه برخورد کنند. پایان خلاصه.

1 روزنامه های صبح روز 2 مارس نوشتند: اسکندر آزموده استاندار آذربایجان شرقی پس از ملاقات با مقامات رژیم در تهران به سر کار خود بازنخواهد گشت. این موضوع تأیید

ص: 43

بیشتری است بر مطالب تلکس مرجع مبنی بر اینکه تغییرات وسیعی در مورد تبریز در دست اقدام می باشد. (تذکر: در عطفی اشتباهاً بیان گردیده است که شهردار تبریز از کار برکنار شده. وی تاکنون در مقام خود باقی است، اشتباه از ناحیه اطاق خبر می باشد) هم چنین روزنامه ها انتصاب سرتیپ هوشمند را به سمت رئیس جدید شهربانی آذربایجان شرقی اعلام نمودند. وی قبلاً در چنین مقامی بوده و بر اساس گزارش منبع پلیس تهران یکی از بهترین افسران پلیس ایران در این درجه می باشد.

2 نگاهی به اقدامات شورشگرانه ده روز اخیر به علاوه اطلاعات دیگر نشان می دهد که رویدادهای تبریز مشخصاً حالت ضدرژیم داشته است. منابع بازرگانی به مقام اقتصادی گفته اند که شعبه بانک عمران به طور خاص مورد حمله شدید قرار گرفته است. این بانک به عنوان محل اصلی نگهداری سپرده های بنیاد پهلوی شناخته شده است و برای اولین بار در تظاهراتی که با جهت گیری مذهبی انجام شد اعلامیه هایی با مضمون حمله مستقیم به شاه پخش گردیده است. مغازه هایی که مورد حمله قرار گرفتند به اضافه آنچه که قبلاً گفته شد شامل آنهایی است که علیرغم دستور اخیر آیت الله شریعتمداری از قم، باز بوده اند و نیز آنهایی که با توجه به نام آنها به شاه یا شهبانو یا دیگر افراد خاندان سلطنتی مربوط بوده است. حملات به ساختمانهای شهرداری به طور خاص خیلی شدید بوده است. شایعه ای که همچنان دهان به دهان می گردد عبارت از این است که علت اصلی شورش بسته شدن مساجد به وسیله استاندار بوده که برخلاف دستور تهران به این کار مبادرت ورزیده است. داستان دیگری که هنوز نیز ورد زبانها است این است که، رئیس کلانتری منطقه 6 (که عوض شده) در سر راه خود پیرمرد یا دانش آموزی را (بسته به انتخاب خودتان) در خیابان با گلوله کشته و باعث اجتماع مردم و شروع تظاهرات گردیده است. (نظر سفارت: اطلاعات جدید بسته شدن بسیاری از مساجد را تأیید می نماید لیکن داستان رئیس کلانتری در حد شایعه باقی مانده و غیرمحتمل به نظر می رسد).

3 مطبوعات گزارش می دهند: 13 نفر دیگر در اول مارس دستگیر شده اند، (نامشان ذکر نشده) در بین آنها چند بازرگان برجسته تبریز نیز بوده است (از قرار معلوم بازاری بوده اند). دادستان تبریز اعلام کرده بود که از میان 672 نفر کل افراد بازداشتی 110 نفر آنها با قید ضمانت آزاد شده اند، اقدامات قضایی همچنان توسط وزارت دادگستری صورت می گیرد. با توجه به اطلاعات سفارت کسی تاکنون به دادگاه نظامی سپرده نشده است.

4 منبع سفارت که در تماس با مخالفین مشهور مذهبی در تهران می باشد گزارش می دهد که این گروه از خشونت های تبریز بیمناک بوده و به درستی نمی دانسته اند که چگونه مردم طرفدار آنان درگیر این خشونت ها شده بودند و در این مورد که ممکن است دیگران به داخل جمعیت نفوذ کرده و آنها را به خشونت کشانیده باشند سوءظن دارند. حقیقت این است که جمعیت در دو نوبت حمله کردند و دست کم یک بانک (ایران و انگلیس) در ساعت 7 صبح

ص: 44

و قبل از شروع تظاهرات مورد حمله قرار گرفت و این امر برای برخی از مخالفین این تصور را به وجود آورده که آنها توسط «دیگران» مورد استفاده قرار گرفته اند. ولی تاکنون هیچ کس مایل نبوده بگوید «دیگران» چه کسانی ممکن است باشند.

5 نظریه سفارت: هم رژیم ایران و هم معتقدین آن به روشنی رویدادهای تبریز را در چهارچوب استراتژی درازمدت خود مورد ارزیابی مجدد قرار می دهند و هیچ کدام در مورد تکرار این رویدادها خوشحال به نظر نمی رسند. جدا از نظریات شخصی به نظر می رسد قبل از تحلیل کامل حوادث همه منتظرند تا گزارش هیأت بازرسی دولت ایران در مورد حوادث تبریز که قول آن داده شده، منتشر شود. سفارت نیز منتظر خواهد ماند، مگر آنکه اطلاعات جدید تغییرات قابل توجهی را در مورد موقعیت و یا درک حادثه به وجود آورد.

6 گزارش 05- A کنسولگری تبریز که در 3 مارس ارسال شده، تفصیلات زیادتر و جدیدتری را با نظریه کنسولگری درباره رویدادها ارائه می نماید.

میکلوس


گزارش وقایع هفتگی: ایران

سند شماره 21

خیلی محرمانهایران: 3 مارس 1978 12 اسفند 1356

گزارش وقایع هفتگی: ایران

چهارمین جلسه کمیته مشترک ایران و آمریکا با صدور بیانیه و مفاد توافق شده از طرف رؤسای جلسه یعنی ونس، وزیر امور خارجه و محمد یگانه، وزیر اقتصاد و دارایی در 28 فوریه در واشنگتن به کار خود پایان داد. کار رسمی کمیته با پایان کار پنج کمیته مشترک در هفته گذشته آغاز شده بود. این گردهمایی ها پیشنهادهای ملموسی را در زمینه همکاری فنی در امور کشاورزی، تربیت بدنی انسانی و تحقیقات علمی مطرح نمود. شرکت کنندگان در کمیسیون خواستار توسعه روابط تجاری که به نظر آنها به میزان قابل توجهی افزایش نیافته بود، شدند. کمیسیون مذکور مفیدترین کمیسیون برگزار شده تا امروز بوده است، طرفین با شناخت کامل از منافع خود به نتایج خوبی رسیده اند. (بدون طبقه بندی)

کمیته فرعی فریزر (Fraser) نماینده کنگره ما در 28 فوریه به استماع نظرات مربوط به وضع «حقوق بشر» در ایران پرداخت. (البته در روزهای گذشته همین جلسات در رابطه با کشورهای دیگر برگزار گردید.) تنها شاهد موجود در جلسه مربوط به ایران برایان روبل از سازمان عفو بین المللی بود که ادعا می کرد در دادگاههای نظامی ایران به هیچ وجه نمی توان انتظار یک محاکمه منصفانه را داشت.

قرار است که وزارتخانه شاهدان دیگری را برای روزهای بعد در این باره فراهم نماید. (بدون طبقه بندی).

نتایج شورشهای مذهبی تبریز در 18 فوریه حاکی از آن است که دولت ایران باید در

ص: 45

انتظار تظاهرات دیگری نیز باشد. ولی در حال حاضر دولت ایران منتظر است تا نتیجه یک رسیدگی ویژه معلوم گردد تا به دنبال آن بتواند اقدامی در پیش گیرد.

تحقیقات اولیه نشان دهنده بی توجهی مقامات استانها، به خصوص استاندار آذربایجان شرقی، که از خدمت برکنار شده است، می باشد. شاه در انظار عموم اعلام کرده است که آزادیهای سیاسی به طور مداوم افزایش خواهند یافت، هر چند که گروههای مرتجع به سوءاستفاده از آن بپردازند. (خیلی محرمانه)

سفارت آمریکا در تهران از طریق سیا اطلاعاتی مبنی بر کاهش تولید نفت ایران از 7/6 میلیون بشکه در روز به 1/6 میلیون بشکه دریافت نموده است. سفارت نسبت به این برآورد چندان خوش بین نیست، چون بنا به اطلاعات تهیه شده توسط منابع صنعتی تهران، 8/6 میلیون بشکه در روز تشخیص واقعی تری است. سی. دبلیو. ناس


ناآرامیهای قم و تبریز

سند شماره 22(1)

خیلی محرمانه5 مارس 1978 14 اسفند 1356

از: کلاید دی. تیلوربه: بخش سیاسی جان استمپل

موضوع: ناآرامیهای قم و تبریز

آقای بختیان امروز صبح گفت که پسرعمویش که پزشک است در طول تعطیلات آخر هفته با وی دیدار کرده و رویدادهای قم را به وی گزارش نموده است. پسر عمویش گرداننده امور یک کلینیک در قم است و در آغاز اظهار داشت که تعداد کشته شدگان ناآرامیهای قم حدود 400 نفر می باشند.

وی گفت که سخنگویان دولت پس از شورشهای تبریز برای یک آیت الله در قم پیامی آورده بودند مبنی بر این که اعلیحضرت مدت 5 روز است که به خواب نرفته است و در پاسخ، آیت الله قم گفته بود «به او بگویید که ما 50 سال است که نخوابیده ایم.»

بنا به گفته این پزشک، یکی از علل ناآرامیهای قم این است که آیت الله ایرانی که در عراق در تبعید به سر می برد به پایان شانزده سال تبعید خود رسیده و در مورد بازگشت وی سئوالاتی مطرح شده که ریشه تمام این اغتشاشات می باشد. یکی از جالب توجه ترین اظهارات آقای بختیان این بود که به گفته وی رادیو به هنگام صبح اعلام کرده بود که راه قم به علت مراسم جاری در این شهر بسته شده است. وی از من سئوال کرد که آیا قرار است بازار و مغازه های دیگر شهرهای ایران نیز تعطیل شود یا نه، که پاسخ من منفی بود.

تیلور


خلاصه مذاکرات هیأت مسایل مملکتی

1- کتاب ششم، ص 789
ص: 46

سند شماره 23٭(1)

خیلی محرمانه29 مارس 1978 9 فروردین 1357

خلاصه مذاکرات هیأت مسایل مملکتی

سفیر پرواز خود به جزیره کیش و مذاکراتش با شاه را در آنجا در مورد سفر بگین به ایالات متحده، نارضایتی، جنوب لبنان و جنرال موتورز مرور کرد.

به دنبال یک گفتگوی کوتاه درباره کلمه اختصاری مناسب برای آژانس ارتباطات جهانی جدید، سفیر از آقای وستلی خواست که در مورد «بررسی نمودار سرمایه گذاری مستقیم آمریکا در خارج» اطلاعاتی بدهد. شرکتهای آمریکایی باید بدانند که غفلت در پاسخگویی یک خطای قابل تنبیه است.

سفیر گفت خبر دارد که تیمسار ربیعی به هیأت مستشاری نظامی گفته بود که بوئینگ AMST به عنوان خرید غیرنظامی مورد تأیید قرار گرفته بود. ژنرال گست اظهار داشت که موضوع را از پنتاگون تحقیق کرده و دریافته بود که اطلاعات ربیعی غلط بود. ژنرال گست تیمسار ربیعی را مطلع خواهد ساخت.

سفیر چند موضوع امنیتی را مطرح کرد: (1) نامه ای به USIS کابل داده شده و این طور استنباط می شود که از طرف چریکها بوده است، (2) دستوری که خطاب به ما برای تشکیل کمیته مراقبت هیأت نمایندگی رسیده است، (3) تهدید به بمب گذاری در کلیسای کامیونیتی، (4) دستورالعمل نحوه مقابله با هواپیماربایی، تهدیدات دایر بر هواپیماربایی و تهدیدات دایر بر خرابکاری، (5) تلگرام در مورد احتمال وارد کردن خسارت به تأسیسات نفتی.

در مورد یدک کشهای اقیانوس پیما، سفیر از آقای مارتین خواست تلگرام بزند که ما باید این مورد را با حالت رکود طی کنیم تا بعداً چنانچه لازم شد به امور بازرگانی بپردازیم.

سفیر از آقای وستلی خواست که قدم به پیش گذارد و تحقیقی پیرامون احتمال فروش جنگ افزار به ایران به عمل بیاورد، هر چند که این کار کمی شبیه بردن آب به سرچشمه است.

سفیر از آقای فری خواست که به تقاضای پیشاهنگان برای کاشت درخت در اینجا طی مراسم پیشاهنگی سال 1979 رسیدگی کند. آقای فری گفت که این گردهمایی تقریباً یک رویداد فرهنگی به نظر می رسد. سفیر جواب داد که آن یک رویداد کشاورزی است. امکان استفاده از بیلهای کرمی برای کندن چاله به اختصار بررسی شد. سفیر از آقای تیلور خواست که از اجرای توصیه هایی که اخیراً در رابطه با مسئله بدرفتاری با کودکان اعلام شده اطمینان حاصل کند و آن را دنبال نماید.

وزیرمختار گفت که فردا در چندین شهر اجتماعاتی برای یادبود چهلم شورشهای تبریز برپا خواهد شد. آقای شلنبرگر گفت که در رابطه با «تهران 78» با واشنگتن صحبت کرده و آنها

1- کتاب اول، ص 709
ص: 47

کوشش خواهند نمود تا با نلسون راکفلر و نانسی هنکز تماس بگیرند. آلمانیها و انگلیسیها هر کدام نمایشهای معتدلی ارائه خواهند نمود. خبری که از اصفهان داشتیم این است که دولت حاضر است به عنوان یک ژست سمبلیک مقداری زمین به انجمن ایران و آمریکا اعطا کند.

ژنرال گست گفت که ژنرال هایزر مسرور خواهد شد که با خانواده سولیوان یک شام خانوادگی صرف کند. وی همچنین گزارش داد که پایگاه هوایی بندرعباس دیروز در جریان یک مأموریت آموزشی یک هواپیمای 4 اف از دست داد. وی گفت که طبق اطلاعش معاون الکساندر سفر خود را به ایران برای سی روز به تأخیر خواهد انداخت. آقای وستلی گزارش داد که با نمایندگان شرکت آمریکایی که به دولت ایران برای حفر مترو، لوازم حفاری تونل می فروشد، ملاقات داشته است. در رابطه با قناتها و فاضلابها او گفت که ماشینها محفوظ خواهند بود، اما کارگران به تجهیزات مخصوص هوای آلوده نیاز خواهند داشت. آقای مارتین گفت که فردی به نام آقای جیس از TRW در رابطه با کوشش TRW برای این که مترجم سیستم دفاع هوایی شود، به دیدارش آمده بود.

وابسته ارتش به صورت مختصر درباره حضور ایران در ظفار صحبت کرد.

آقای گوئلز، ساندرا مندیک و باب سورنسون کارمندان جدید را معرفی کرد.


خلاصه مذاکرات هیأت مسایل مملکتی

سند شماره 24٭(1)

خیلی محرمانه5 آوریل 1978 16 فروردین 1357

خلاصه مذاکرات هیأت مسایل مملکتی

سفیر گفت که او و آقای بروین دیروز از وزارت صنایع دیدار کرده بودند تا در مورد سه پروژه سرمایه گذاری آمریکایی که هیچ کدام وضعیت خوبی ندارند، صحبت کنند. از طرف دیگر، شرکت اتومبیل سازی فورد به نظر می رسد که می رود تا یک قرارداد برای یک طرح بزرگ تولید اتومبیل منعقد نماید.

سفیر اواخر وقت روز گذشته به وزارت خارجه فراخوانده شد تا قسمتهایی از پاسخ دولت ایران به اطلاعیه حقوق بشر آمریکا را که توسط کفیل وزارت خارجه خوانده شد بشنود. سفیر گفت که وی از دکتر استمپل خواهد خواست تا به وزارت امور خارجه رفته و یک کپی از آن را بعد از حاضر شدن دریافت نماید.

پیامی مربوط به پذیرش خانم ازهاری در بیمارستان دریایی بتسدا دریافت شده است. کلنل مکنزی اقدامات لازم را برای آگاه کردن وی تا قبل از صبح 6 آوریل به وقت واشنگتن انجام خواهد داد.

در رابطه با پیام مربوط به سلسله مراتب پذیرش (قانونی) برای نفت خام، جهت ذخیره

1- کتاب اول، ص
ص: 48

رفت آمریکا، آقای بروین از آقای بش خواهد خواست تا پاسخ دهد.

یکی از شاهزاده های پهلوی برای یک دوره هشت ماهه تعلیم هلیکوپتر عازم آمریکا است. سفیر پرسید که آیا سازمانهای امنیتی آمریکا مطلع شده اند. آقای مارتین از اداره تحقیقات ویژه خواهد پرسید.

آخرین پیام از سیل پیامهایی که در مورد سقف پرسنلی هستند، امروز صبح رسید و در آن درخواست شده بود که از هر یک از مناصب اصلی آمریکایی و محلی سرویس خارجی یک منصب و از هر یک از مناصب برنامه ریزی شده آمریکایی و محلی سرویس خارجی یک منصب کاسته شود. مک لوکلین وضع ما را بررسی خواهد کرد.

سفیر از آقای بروین از جدیدترین اخبار در مورد موضوع ماهواره جهانی ارتباطات رادیویی رومانی و از آقای مارتین در مورد هویتزرهای مراکش سئوال نمود. در هر دو موضوع، به نظر می رسد که مشکلات ناشی از تعطیلات نوروزی جهت برقرار نمودن تماس با افراد دولت ایران، باعث اشکال و تأخیر شده است.

وزیرمختار شب گذشته با سفیر آلمان شرقی، که گزارش داد اوضاع جاری در مورد روابط آنها با ایران به نظر بهتر و روشن تر می رسد، صحبت کرد. یک نماینده بلندپایه در آینده نزدیک به تهران خواهد آمد.

آقای شلنبرگر گفت که «رولوف بنی» با ما تماس خواهد گرفت تا ترتیب به نمایش درآمدن عکسهای او را در آمریکا بدهیم. پیرامون این که آیا یک چنین نمایشی اگر از نظر مالی توسط دولت ایران پشتیبانی شود، دانشجویان ایرانی آشوب طلب و اوباشانی از این قبیل را جلب خواهد کرد یا خیر، بحث و تبادل نظر شد.

پرویز عدل، سخنگوی وزارت خارجه، شب گذشته در تلویزیون اعلام داشت که یک گروه جدید در وزارت خارجه تشکیل خواهد شد تا ایرانیان خارج از کشور را از جریانات واقعی پشت صحنه اغتشاشات اخیر آگاه سازد.

ژنرال گست امروز بعد از ظهر برای ملاقات با استتون عازم شیراز می شود. پیرامون موضوعاتی که شاه ممکن است در ملاقاتشان مطرح کند، قدری بحث شد. سفیر پیشنهاد کرد به لیست آقای مارتین که شامل چیزهایی است که کارتر اجازه فروش آنها را داده است نگاهی بیندازند. او همچنین از ژنرال گست خواست تا به تأیید فروش بوئینگ AMST نگاهی بیندازد. ژنرال گست گفت که او با ربیعی صحبت کرده است. در رابطه با تحقیقات امنیتی، دو پایگاه کامل شده و یکی به زودی به اتمام خواهد رسید. آقای بروین، «رالف باک» را که یک مسئول اقتصادی بازرگانی جدید است، به دیگران معرفی نمود. آقای بروین گفت که او شب گذشته با آقای «سوبر» در مورد وام و اجاره صحبت کرده است. مقداری پیرامون مسئله ای که آقای گارنیتز از (بخش) تجارت و بازرگانی احتمالاً می خواهد در مورد آن در رابطه با آینده «مرکز تجارت» صحبت کند، بحث شد. آقای بروین و آقای رینو برای اتخاذ یک سیاست واحد

ص: 49

برای هیأت نمایندگی، با سفیر دیدار خواهند کرد. آقای لمبراکیس پیرامون شایعات اخیر در مورد اغتشاشات، بمب گذاریها، تظاهرات و آشوبهای عمومی گزارشاتی داد. دولت ایران به وضوح مصمم است که کلیه فعالیتها را به اطلاع عموم برساند تا بدین وسیله احساسات عمومی را علیه اغتشاش و لات بازی برانگیزد.

در رضائیه مجیدی ریاست اولین جلسه یک گروه رستاخیز را که به منظور مقابله با آشوبگران تشکیل شده بود برعهده داشت. سفیر توضیح داد که ساختمان جدید حزب رستاخیز که به سرعت بالا می رود، پنجره های اندکی دارد. آقای فری از سفیر برای شرکت در نمایش غذای شب گذشته تشکر کرد. او گفت که «مرد لوبیا» و «مرد گوشت» فعالیت بسیار زیادی انجام دادند. این گفته آقای مهدوی که ایران بیشتر سرمایه گذاری مشترک می خواهد تا خرید بیشتر غذای خارجی، مورد توجه قرار گرفت. آقای مارتین گزارش داد که او امروز صبح بروشور GE را که برای تبلیغ ناوچه های آلمانی بودند دریافت داشت. او همچنین در مورد ملاقاتش با نماینده شرکتی که اژدرهای «شماره 48» را تولید می کند، صحبت کرد. آنها همچنان این امکان را می دهند که احتمالاً بتوانند آنها را به ایران بدهند.

برنامه دانشکده ملی جنگ همچنان به خوبی مستحکم تر و بهتر می شود.

آقای مک لافلین گزارش داد که جان کانلی از NEA/EX فردا می رسد و کار با سرعت در جهت درست کردن یک ساختمان ویزای دانشجویی تا قبل از ماه ژوئن همچنان ادامه دارد.


برداشت های کلی از مشهد

سند شماره 25

خیلی محرمانه9 آوریل 1978 20 فروردین 1357

از: آقای داولینگبه: آقای استمپل از طریق آقای گوئلز سرکنسول

موضوع: برداشت های کلی از مشهد

من از 4 تا 6 آوریل در یک سفر کنسولی از مشهد دیدار کردم. با اینکه منظور از سفر تماس با جامعه شهروندان آمریکایی مقیم مشهد بود، فرصتی به دست آوردم تا با دکتر آموزگار رئیس دانشگاه مشهد و دکتر نیازی معاون وی و چند تن از اعضای هیأت علمی صحبت کنم. من همچنین با آقای معینی معاون استاندار خراسان ملاقات کردم.

بر اساس گفته افرادی که با آنان صحبت کردم، مشهد اخیراً تظاهرات نسبتاً شدیدی را به خود دیده است. هر چند هیچ خسارت قابل توجهی با حضور آشکار نظامیان مشاهده نمی شد، اکثر مردم نگرانی خود را نسبت به وقایع اخیر ابراز داشتند. ظاهراً یک انتظار عمومی در این خصوص که آشوب در 30 مارس یعنی چهلمین روز پس از واقعه تبریز رخ خواهد داد، وجود داشت. و واحدهای ارتش با زره پوش در اوایل روز 29 مارس به داخل شهر حرکت داده شدند. هر چند من راجع به این موضوع با دکتر آموزگار و با آقای معینی صحبت نکردم، چونکه هر دو مذاکراتشان را به کلیات محدود کرده بودند؛ ولی دیگر افرادی که با آنها گفتگو

ص: 50

کردم اظهار داشتند که علیرغم حضور ارتش تظاهراتی در سی ام و سی و یکم وجود داشته که ظاهراً شدت آن مستلزم مداخله حداقل واحدهای زرهی که محوطه حرم و بقعه امام رضا را محاصره کرده اند، و نقطه تجمع تظاهرات بوده است، بود. چندین نفر تأیید کردند که در خلال این تظاهرات تیراندازی هایی وجود داشته ولی مشخص نیست که آیا فقط نیروهای امنیتی یا هر دو طرف از اسلحه استفاده کرده اند. به نظر می رسد که تظاهرات تا اول آوریل، اما به طوری که از شدت آن کاسته می شده، ادامه یافته است. هیچ کس از میزان قطعی تلفات برآوردی نداشت، ولی یک شایعه رایج این است که واحدهای نظامی حداقل 10 نفر را در محوطه حرم کشته اند (یک نقل دیگر مدعی است که 10 نفر در داخل محوطه حرم کشته شده اند. بایستی متذکر شد محوطه حرم که محصور است و حدود 4 بلوک شهری معمولی امریکایی را دربر می گیرد، توسط یک کمربند پهن میدانی و راههای ختم شونده به آن محاصره شده که خود آنها (راهها) با یک دیوار که تشکیل دهنده پشت مغازه ها می باشد، به شکل حلقه به یکدیگر متصل شده اند. در عین اینکه من تردید دارم تانکها بتوانند از درهای اصلی خود صحن عبور نمایند لیکن محوطه میدان برای استفاده از زره پوش ها ایده آل است) بر اساس گفته یک نفر، تانکها در تقاطع یک خیابان پهن نیز که به محوطه حرم ختم می شود، پخش شده بودند. ایجاد حریق که متوجه بانکها و احتمالاً دیگر اهداف بود نیز صورت پذیرفت. بر طبق گفته افرادی که با آنها صحبت کردم واحدهای زرهی از محوطه حرم در 3 یا 4 آوریل فراخوانده شدند.

جوّ عمومی هنوز وخیم است. تمام پمپ بنزین هایی که من دیدم تحت مراقبت پلیس بودند. بر اساس یک شایعه هر کس پس از 5 آوریل بنزین خریداری کند یا هر اتومبیلی که در 5 یا 6 آوریل در خیابان پارک شده باشد هدف حریق عمدی خواهد بود. در حالیکه هیچ کس ادعا نکرد که چنان آتش زدنهایی به وقوع پیوسته باشد، از قرار معلوم دانشگاه مشهد موضوع را تا آن اندازه جدی دانسته که به تمام رانندگان کارمند خود دستور داده تا اتومبیل هایشان را به عوض پارک کردن در محوطه دانشگاه به خانه برده و در آنجا پارک نمایند. خود دانشگاه با تظاهرات شدیدی که من وسعت آن را نتوانستم معین کنم مورد حمله واقع شده بود، اما چند نفر از اعضای هیأت علمی اشاره کردند که دانشکده علوم به تازگی پس از یک حمله که نزدیک بود تمام تأسیسات را منهدم نماید، بازگشایی شده بود. حمله به دانشکده علوم دانشگاه به نظر نمی آید که از نوع آتش زدن بوده باشد بلکه یک نوع وحشی گری از جانب دانشجویان بوده است. اعضای هیأت علمی اشاره کردند که حضور در کلاسها فقط در حدود یک سوم حد عادی بوده لیکن این موضوع تا حد زیادی با به عقب انداختن پایان تعطیلات نوروز توسط دانشجویان نسبت داشته است.

یکی از اعضای هیأت علمی که من با وی صحبت کردم دستگیری مرد جوانی سوار بر یک موتور سیکلت از جلو ساختمان امور اداری دانشگاه را توضیح داد. او گفت که پلیس از وی خواسته بود توقف نماید، که وی از انجام آن امتناع ورزیده بود. پلیس سپس وی را مورد

ص: 51

تعقیب قرار داده و به خاطر حمل یک وسیله انفجاری که در زیر کتش پنهان بود او را دستگیر نمود. در عین حالی که وی ادعا نکرد که دقیقاً وسیله انفجاری را مشاهده کرده (و یکی دیگر از اعضای هیأت علمی به میان گفتگو پرید و گفت احتمالاً یک کوکتل مولوتف بوده است) ولی او دیده بود که پلیس جوان را دستگیر کرده و شنیده بود که پلیس، وسیله را به عنوان یک وسیله انفجاری توصیف نموده است.

گزارش معمولی دیگری که اساسی تر از صرف یک شایعه به نظر می رسد این است که پلیس فروش بنزین به دارندگان موتورسیکلت را قدغن کرده، چرا که ظاهراً حریق های عمدی و دیگر وقایع توسط افرادی که بر موتورسیکلت سوار بوده اند اجرا شده است. تنها نظری که من در این مورد می توانم بدهم این است که در خلال سفرم هیچ کس را سوار بر موتور سیکلت در حال خرید بنزین از پمپ بنزین ها ندیدم.

در خلال سفرم هیچ گونه حضور امنیتی قابل توجهی را مشاهده نکردم. من دو نفربر زرهی با سربازان سوار بر آن را که از قسمت مرکزی شهر به سمت دیگر حرکت می کردند در پنج آوریل دیدم. این وسایط نقلیه به سرعت حرکت می کردند و سربازان سوار بر آن غیرمسلح به نظر می رسیدند به نحوی که من تردید دارم که جابجایی آنان چیزی جز یک جابجایی عادی بوده باشد. در ششم (آوریل م) هنگامی که به طرف شمال مشهد برای خروج از مشهد حرکت می کردیم از کنار یک ستون کامیون های ارتشی که سرباز حمل می کردند و پرچم های قرمزی از سپرهایشان به اهتزاز درآمده بود و می توانست نشان دهنده این باشد که در داخل آن مهمات دارند عبور کردیم، هر چند این امر مجدداً به نظر آمد که یک مانور عادی باشد. در ششم (آوریل م) سربازان زیادی در قسمت های اصلی شهر وجود داشتند ولی تماماً به نظر می آمد که در مرخصی باشند چونکه چمدان های یک شکلی حمل می کردند و افسری همراهشان نبود.

همانطور که در بالا اشاره شد من با آقای معینی معاون استانداری، در بعد از ظهر روز پنج آوریل گفتگو کردم. او خیلی مؤدب و خوش برخورد بود ولی آشکارا در موقعیتی نبود که راجع به مسایل مهم صحبت کند. به مجردی که وارد شدم وی به انگلیسی از انگلیسی بلد نبودنش عذرخواهی کرد، که از حد کفایت بالاتر به نظر رسید، و به دنبال یک مترجم فرستاد. در این بین ما به فارسی با یکدیگر گپ زدیم ولی چند دقیقه ای از مکالماتمان از مترجم استفاده کردیم. وی همچنین به دنبال فردی فرستاد که من نتوانستم نامش را بفهمم. او رئیس اداره سیاسی استانداری است. این شخص دوم اصلاً انگلیسی صحبت نمی کرد و من دریافتم استفاده ما از مترجم به خاطر وی بود. آقای معینی در ضمن این که رفتارش دوستانه بود از ملاقات من نگران بود. وی چندین مرتبه سئوال کرد جامعه آمریکاییان در مشهد چه مشکلاتی دارند که یک کنسول از تهران به خاطر آنها آمده است. هر چند من تأکید ورزیدم که این فقط یک دیدار عادی از جامعه آمریکاییان است و در قبال هیچ مشکل خاصی نیست، با این وجود

ص: 52

فکر نمی کنم که وی این پاسخ را به عنوان یک پاسخ کامل پذیرفته باشد. من متذکر شدم کنگره و هیأت دولت تأکید بر ملاقات مکرر ما از آمریکاییان در هر کجایی که هستند دارد و سفر من اولین دیدار از دیدارهایی است که امیدوارم به صورت منظم ادامه پیدا کند. وی مکرراً بر اشتیاق خود به کمک به آمریکاییها در مشکلاتشان در مشهد تأکید ورزید و اظهار داشت چقدر خوب می شد اگر ایالات متحده تصمیم به استقرار یک کنسولگری در مشهد می گرفت.

او سئوال کرد که چرا ما کنسول گری مشهد را بستیم و من پاسخ دادم که هزینه عملیات کنسولگری ادامه فعالیت را برای آمریکا در تمام نقاطی که ما ممکن است مایل به داشتن نمایندگی در آنجا باشیم، مشکل کرده بود. وی گفت چنین مشکلاتی را درک می کند و مجدداً اشتیاق خود را به کمک در هر زمانی که لازم باشد تکرار نمود. من چندین بار از اشتیاق وی به کمک، تشکر کردم و تأکید نمود که جامعه آمریکاییها در مشهد خیلی خشنود و راضی به نظر می رسند. ما با حالتی دوستانه از یکدیگر جدا شدیم ولی من استنباط کردم که وی احساس کرد، من مأموری هستم که به لحاظ آشوب های اخیر و برای کسب اطلاعات اعزام شده ام. تنها اشاره او به مشکلات این بود که کارش به حدی زیاد شده که وی از 7 صبح تا 11 شب کار می کند. (جالب ولی تردیدآمیز است که بگویم حداقل) من احساس کردم صحیح نیست که مسئله آشوب ها را با وی دنبال کنم چونکه نمی خواستم شکی در مورد سفرم به وی انتقال دهم. زمانی که من آنجا را ترک کردم خیلی مؤدب بود ولی هنگامی که مترجم وی مرا با روی باز تا درب خروجی هدایت کرد، رئیس بخش سیاسی برای مذاکره ای با آقای معینی در آنجا باقی ماند. ممکن است که من روی برداشت خود که آقای معینی احساس کرد مقصود من چیزی غیر از آن است که عنوان نمودم، زیاد تأکید کنم ولی وی در مذاکراتمان توجهش به این جلب شده بود که مشخص کند آیا من فقط به دیدار جامعه آمریکاییها و رئیس دانشگاه آمده ام و اینکه آیا این ملاقاتها با آمریکاییها صرفاً در انجمن ایران و آمریکا صورت گرفته است. هر چند که مسئله مهمی مورد بحث قرار نگرفت من فکر می کنم کار خوبی بود که با وی ملاقات کردم چونکه عدم انجام این امر ممکن بود وی را به حد زیادی مظنون نماید. مطلب فوق جمع بندی تقریبی سفر من از نقطه نظر سیاسی بود. اگر در جمع آوری جزییات اضافی بتوانم کمک کنم مرا در جریان قرار دهید.


مذاکرات هیأت مسایل مملکتی

سند شماره 26(1)

خیلی محرمانه19 آوریل 1978 30 فروردین 1357

خلاصه: مذاکرات هیأت مسایل مملکتی

سفیر سولیوان جلسه را با مروری از وقایع هفته پرکار گذشته آغاز کرد. ایرانیها با ارسال

1- کتاب اول، ص 713
ص: 53

سرباز بیشتر به جنوب لبنان موافقت کرده اند؛ دولت ایران رئیس کمیته پنجم خواهد شد. وزرای خارجه سنتو در لندن تشکیل جلسه داده اند. ژنرال هایزر از تهران دیدن کرد. ژنرال گریوز اکنون اینجا (تهران) است، رأی کانال پاناما امروز صبح تصویب شد و ونس عازم مسکو می باشد.

سفیر از آقای لمبراکیس خواست تا گزارشی در مورد شرکت ایران در جلسه ویژه خلع سلاح در نیویورک بدهد. او از کلنل واندرمیر خواست تا یک نسخه از پیام مربوط به سازگاری آواکس ایران و ترکیه بدهد. او از آقای شلنبرگر در مورد برنامه کشوری آژانس ارتباطات بین المللی ایالات متحده (USICA) سئوال نمود.

وزیرمختار از همه کنسولهایی که در حال نوشتن گزارشهای کارایی کارمندان هستند خواست که تا فردا آنها را به اتمام رسانده و به مسئول بررسی برسانند.

آقای شلنبرگر گزارشی در رابطه با فعالیتهای اخیر USICA ارائه داد. گروه هنرمندان کمدی ظرف چند روز آینده در اصفهان و شیراز ظاهر خواهند شد. یک گروه دبیرستانی از آمریکا در شهر است که در جهت بهتر نمودن برنامه تحصیلات سرزمینهای خارجی مشغول به کار می باشد. هفته آینده قاضی شرلی هوفستدلر (به اینجا) وارد خواهد شد.

سفیر گفت که یک گروه از بانوان، از جمله خانم پاتر استوارت در شهر است. برنامه آنها شامل دیدار با شهبانو فرح و شاهدخت اشرف می باشد. سفیر در مورد گروهی که عکس آنها را در حالی که سلام خانم کارتر را به شهبانو می رساندند و در روزنامه های امروز چاپ شده بود، پرسش کرد. کسی آنها را نمی شناخت. (نکته: آنها خانم و آقای کارلتون هیکس و خانم و آقای جیمز بیشاپ دوستان شخصی کارترها بودند).

کلنل واندرمیر گفت که ژنرال گست با ژنرال گریوز در جنوب به سر می برند. او از سفیر در مورد ملاقات 29 23 آوریل با ژنرال استون که به زودی جانشین ژنرال مولر می شود، سئوال کرد. آقای لمبراکیس گزارشی در مورد حمله «ژورنال دو تهران» به سخنگویان رسمی که جملاتی از قبیل ایران به خطرناک ترین دوران تاریخش وارد می شود» اظهار می کنند، داد. وی همچنین گزارش تهیه شده توسط مجیدی، انصاری، عاملی را مطرح و پیرامون آن بحث کرد. جملات عاملی درباره دخالت خارجی در ایران جالب بودند.

سفیر در مورد تبلیغات یک رستوران که بر روی دیوار سفارت نوشته شده بود، سئوال نمود.

آقای لمبراکیس گفت که او از انگلیسیها شنیده که کمیسیون مشترک ایتالیایی منحل شده است و پیش بینی کرد که انگلیسیها نیز به زودی دست به چنین کاری خواهند زد. شایع است که دولت آموزگار مطرح کرده است که کمیسیونهای مشترک به درد آینده نمی خورند.

آقای بویس (Boyce) از ملاقات معاون وزیر حمل و نقل داونپورت، که در پی مسایل کمیسیون مشترک اقتصادی که در واشنگتن پیرامون آنها بحث شده بود در شهر است، گزارشی

ص: 54

داد.

آقای رینو درباره جلسه مرکز تجارت با نمایندگان بازرگانی و دولت صحبت نمود و آن را «خوب و مفید» توصیف کرد. او از سفیر برای معرفی خوب و ساده اش تشکر کرد.

سفیر از آقای ددیچ پرسید که آیا وی در طی ملاقات خانم فالکو در اینجا خواهد بود. آقای ددیچ اظهار داشت که وی اینجا خواهد بود منتهی دکتر استمپل مشغول استراحت و تفریح خواهد بود. آنها پیشنهاد می کردند که فالکو برنامه سفر خود را تغییر بدهد تا بتواند با دکتر ملاقات کند.

آقای بنرمن در مورد کارهای پایانی تالار جدیدمان صحبت کرد. او تقاضای یک هفته مهلت قبل از شروع انتقادات کرد.


خلاصه مذاکرات هیأت مسایل مملکتی

سند شماره 27(1)

خیلی محرمانه26 آوریل 1978 6 اردیبهشت 1357

خلاصه مذاکرات هیأت مسایل مملکتی

سفیر سولیوان جلسه را با گزارشی در مورد این که ما بالاخره دستور ادامه مذاکرات دوطرفه انرژی اتمی را دریافت داشتیم، آغاز نمود. آقای میکلوس امروز با منصور ملاقات خواهد نمود. طبق گزارشات رسیده از واشنگتن به نظر می رسد که در قانون فروش هواپیما به خاورمیانه مشکلی پیش آمده است. اگر کنگره میزان فروش را پایین آورد، ایران نیز تحت تأثیر این تصمیم قرار خواهد گفت. سفیر تفسیری در مورد میهمانان برجسته ما، رونالد ریگان، جرج بوش و مارگارت تاچر ارائه نمود و ادامه داد به نظر می رسد که تهران محل تجمع حزب مخالف کنگره خواهد بود. سفیر از دکتر استمپل در مورد آن نماینده مجلس که مخالف بمب گذاریهای تهران بود سئوال نمود. دکتر استمپل گفت که او همان مزاحمی بود که اخیراً لایحه سانسور دولت در مورد تبریز را ارائه داده است. سفیر از آقای گوئلز در مورد مفاد درخواست برای تسلیم پاسپورتهای کارکنان شرکت بل به شرکت، سئوال نمود. آقای گوئلز گفت که شرکت مزبور صرفاً برای گفتن اوراق مربوط به کار غیره به این پاسپورتها نیازمند است. این عمل وقت خیلی زیادی می گیرد، ولی پاسپورتها دوباره بازگردانده می شود. آقای میکلوس گفت که وزارتخانه رسماً ما را به دلیل عدم وصول به موقع برنامه مالی توبیخ نموده است. او گفت PER نسبت به این موضوع حساسیت دارد.

آقای شلنبرگر گزارشی در مورد بازدیدکنندگان فعلی آژانس ارتباطات بین المللی آمریکا (USICA) داد. قاضی شرلی هوفستدلر، پروفسور دیوید آبتر، کارشناس انرژی خورشیدی جری ونگارتر (Weingarter) و اهالی آمریکا برای شرکت در کنگره علمی، فرهنگی در شهر هستند

1- کتاب اول، ص 716
ص: 55

و یا در راهند. گروه آخر شامل خاخام کرف، دخترش، معلم سرخانه دخترش و فرانسیس نایت است.

آقای شلنبرگر گفت شنیده است که دیروز برخوردی جدی بین گروههای موافق و مخالف رژیم در دانشگاه تهران رخ داده است. کلاسها در سه دانشکده تعطیل شده است. او همچنین گفت که در اطراف دانشگاه ملی اعلامیه هایی مبنی بر این که شاه نوکر کارتر است به چشم می خورد. او متذکر شد که این کارها از سوی مخالفین رژیم انجام می گیرد.

آقای شلنبرگر عده ای از دوستداران را دعوت به دیدن فیلمی از سفیر «رینهارت» در مورد سازماندهی جدید در USICA نمود. در جواب سئوالی از طرف آقای بروین، سفیر گفت که او با سفیر پرسون درباره مین گذاری دریا صحبت کرده است. انگلیسیها این عقیده را به گوش ایرانیان رسانده اند، گرچه نتوانسته اند مستقیماً این موضوع را با انصاری در شرکت ملی نفت ایران در میان بگذارند. دکتر استمپل گزارشی درباره اصلاحیه رستاخیز در مورد گفته شاه مبنی بر این که تورم به 6/12% رسیده است، ارائه داد. پس از تصحیح اشتباه چاپ، گزارشگر نرخ تورم را 6/17% اعلام می کند ولی در حال حاضر محل اختفای کسی که مرتکب این اشتباه شده است، مشخص نمی باشد. در گزارش دیگر حزب، جناح سازنده حزب رستاخیز امروز جهت شرکت در راهپیماییهای مردم عازم اصفهان است. آقای فری گزارشی جز رفتن به مزرعه مهدوی نداشت. مهدوی مقداری توت فرنگی تازه برای سفیر فرستاد و او آنها را در عوض انگورهای ترش به فرماندار ریگان خواهد داد. فرمانده هاک گزارش داد که هنوز به نظر می رسد هلندیها 4 تا 8 بازار فروش کشتیهای تفریحی را در دست دارند. نمایندگان آلمانی دیروز ایران را ترک کردند و طبق برنامه در ماه ژوئیه برخواهند گشت. سفیر گفت بعضی از مقامات آلمان به او گفته اند که ایرانیان در مدت زمانی که در انتظار تصویب یا عدم تصویب امکان استفاده از یک سری سلاح های ساخت آمریکا هستند، حدود انتخاب خود را باز گذاشته اند. آقای ددیچ گزارشی در مورد انقضای یک قرارداد جدید اظهار نمود. دکتر آدلر گفت که بر طبق شایعات، دانشمندانی که همراه پرزیدنت شیل هستند باید با دولت ایران در مورد دو نیروگاه اتمی دیگر مذاکره نمایند. او گفت این عمل نگران کننده بود، چون با اطلاعات وستینگهاوس در مورد طرح خریدهای ایرانیان مغایرت دارد.


خلاصه مذاکرات هیأت مسایل مملکتی

سند شماره 28(1)

خیلی محرمانه3 می 1978 13 اردیبهشت 1357

خلاصه مذاکرات هیأت مسایل مملکتی

سفیر سولیوان جلسه را افتتاح کرد و گفت که وقایع افغانستان موجب تغییری اساسی در

1- کتاب اول، ص 718
ص: 56

موقعیت استراتژیک منطقه شده است. برای ایرانیان کودتا کابوسی بود که به حقیقت پیوست. ما می توانیم انتظار تغییراتی در روش روسها، افغانها و مخالفان ایرانی را داشته باشیم. او گفت که مشغول بررسی برای شناسایی رژیم جدید هستیم.

ویلیام باتلر از کمیسیون بین المللی حقوق دانان در شهر بود. او شاه را در جنوب دید و نقطه نظرات خود را در مورد تغییرات در سیستم قضایی ارائه داد. شاه ظاهراً نظریات باتلر را پذیرفت. آقای لمبراکیس در این مورد تلگرامی تهیه می کند.

سفیر از آقای مارتین در مورد مسئله بمب نوترونی سئوال کرد. آقای مارتین با گودرزنیا آن را به عهده خواهند گرفت.

ما پیامی از نلسون راکفلر در مورد برنامه های او برای دیدن شاه در جزیره کیش در روز 5 ماه مه داریم. سرگرد مکنزی وضع ذخایر سوخت را بررسی خواهد کرد.

سفیر اشاره کرد که این آخرین جلسه هیأت مسایل مملکتی است که آقای لمبراکیس در آن شرکت دارند. وی پس از 13 سال کار در رابطه با ایران، گفت که دقیقاً وقایع ایران را از موقعیت جدید خود، تحت نظر خواهد داشت.

آقای میکلوس سپس پیشنهاد ایران را مبنی بر فراهم کردن نیروهای بیشتری برای نیروهای پاسدار صلح سازمان ملل در لبنان مشروط بر عقب نشینی اسرائیل مورد بحث قرار داد. در گزارش آخر خود او اطلاع داد که وزارتخانه تصمیم گرفته به علت این که گزارشات قوانین دریایی بسیار مفصل و جزء به جزء است، از این به بعد فقط خلاصه های هفتگی را ارسال نمایند.

آقای شلنبرگر، در مورد نمایش «آموزش اخلاق از طریق دهند» که توسط شاهدخت اشرف گشایش یافت، گزارشی ارائه داد. هنگامی که آنجا بود با معاون ریاست پروتکل که می گفت مطمئن است کودتای افغانستان از روسیه دیکته شده، صحبت کرد.

ملاقات قاضی شرلی هوفستدلر به خوبی برگزار شد و دیوید آبتر دانشمند علوم سیاسی ییل (Yale) آخر این هفته به ایران می آید.

سفیر خاطرنشان کرد که خاخام کرف را دیروز دیده است، خاخام و اطرافیانش در حال ایجاد طرح نسبتاً بزرگی هستند.

دریادار کنلی (Conolly) گزارش داد که مأمورانی که با نماینده محلی فورد قرارداد منعقد می کردند، دریافتند که سفارشات را با فروشنده در میان نمی گذارند. آقای بنرمن تحقیق خواهد کرد.

آقای بروین گزارش آمار جدید ما از تجارت خارجی ایران را در سال مالی گذشته ارائه داد. واردات غیرنظامی تا 4/3% و صادرات غیرنفتی تا 7% افزایش یافته است و این هر دو تا حد زیادی به تورم مربوطند. آقای لمبراکیس در مورد حوادث پی در پی و ملاقاتهای وزرای خارجه ایتالیا و مراکش گفتگو کرد.

ص: 57

آقای فری گزارشی در مورد دیدار پیشنهادی وزیر کشاورزی با وزیر برگلند ارائه داد. سفیر پرسید آیا در مورد این مسئله با وزارت خارجه آمریکا مشورت و هماهنگی شده است تا پذیرایی مناسبی در بندر ورودی آمریکا به عمل آید؟ آقای فری گفت که بررسی خواهد کرد.

آقای مارتین در مورد تلاش شرکت گولد در مورد فروش موشک اندازهای زیردریایی 48MK گزارش داد. ظاهراً دریادار حبیب اللهی به نیروی دریایی آمریکا نوشته ای داده و اطلاعاتی در مورد موشک انداز زیردریایی خواسته تا ببیند چه وقت تولید می شود و اگر ترخیص شد و به دست رسید آیا برای زیردریاییهای آلمانی مناسب است یا نه؟ دریادار کنلی گفت که زیردریایی احتمالاً هرگز ترخیص نخواهد شد.

آقای جینگلز گفت که او این شنبه ملاقاتی در رابطه با مسئله زمین در تبریز خواهد داشت. او خاطرنشان کرد که معامله همچنان در حال پیشرفت است.

آقای بیرنز (Byrnes) گزارش داد که بنگاه هوانوردی کشوری (FAA) در حال حاضر با شش نفر از 9 نفر متخصص دائمی خود در حال کار است. بودجه 5/18 میلیون دلاری به وزارت جنگ ارائه شده که قسمت اساسی آن برای کالاها و خدمات آمریکا می باشد. امید می رود یکی از اجزای اصلی آن برج جدید مهرآباد باشد.

سفیر در مورد سانحه 34 T سئوال کرد. آقای بیرنز توضیح داد که هواپیما در حال یک تمرین نمایشی بود.

آقای وستلی که تازه از افغانستان برگشته بود، گزارشی در مورد نقطه نظر یک نفر در مورد کودتا ارائه کرد.

آقای رینو اطلاعاتی از روز بین المللی خورشید را با این گزارش که انرژی خورشیدی احتمالاً بهترین کار مرکز تجارت بود، ارائه داد.

آقای اسنو گزارشی در مورد نمایش انجمن ایران و آمریکا از دوازده هنرمند معاصر آمریکایی ارائه داد. آقای میکلوس در اظهارنظر آخر خود گفت که معمولاً کلمه معاصر به عنوان «دیوانه جهنمی» ترجمه می شود.


اغتشاشات در اصفهان

سند شماره 29(1)

خیلی محرمانه6 می 1978 16 اردیبهشت 1357

از: کنسولگری آمریکا، اصفهان 005 Aبه: وزارت امور خارجه، واشنگتن دی. سی

موضوع: اغتشاشات در اصفهان

آغاز خلاصه متن: اصفهان از تاریخ 28 مارس، یعنی بزرگداشت کشته شدگان تظاهرات تبریز در تاریخ 18 فوریه، شاهد تظاهرات مداومی بوده است که احساس ناامنی را در میان

1- کتاب ششم، ص 793
ص: 58

جوامع ایرانی و آمریکایی افزایش داده، و ایرانیها را نسبت به انگیزه ها و تاکتیکهای دولت ایران بی اعتماد ساخته است. اخیراً ماهیت تظاهرات تغییر کرده و بسیاری از محافظه کاران را وارد درگیریها ساخته و احساسات ضدآمریکایی نیز در حال پیدایش است. در صورتی که روش جدیدی در ممانعت از درگیریها ابداع نشود بی نظمی شدیدی حاکم شده و منافع شهروندان آمریکایی مقیم اینجا را به مخاطره خواهد افکند. پایان خلاصه متن.

جنگ و گریز و وحشیگری

40 روز پس از شورشهای تبریز که سبب کشته شدن بسیاری از افراد گردید، در اصفهان نیز احتمال بروز چنین درگیریهایی آن هم در آخرین روز از عزاداریهای 40 روزه، قوت پیدا کرده است. مقامات محلی می گویند که انتظار بروز آشوب را نداشتند، اما دفاتر امنیتی و دولتی به مدت سه روز قبل از این تاریخ در آماده باش 24 ساعته به سر می بردند. در نگاه اول، رویدادهای 28 مارس از حمله و وحشیگری (پرتاب سنگ) در چند دفتر شهرداری و بانک کم اهمیت تلقی می شدند. جمعیتهای خیابانی به سرعت وضع عادی پیدا کرده و حضور کارمندان در محل کار و پلیس در محلهای کنترل ترافیک نیز جنبه عادی خود را یافت. ولی دو روز بعد و به خصوص هر روز بعد از آن رویدادهای مشابه دیگر به وقوع پیوست، یعنی در هر مورد چند نفر اتومبیل یا موتورسیکلت سوار به طرف تأسیسات فاقد نگهبان (بانکها، سینماها، مشروب فروشیها و دفاتر دولتی) حمله ور شده و به طرف آنها یا سنگ پرتاب می کردند و یا بمبهای آتش زا، که اغلب عمل نمی کردند و پس از آن مهاجمین ناپدید می شدند. از سی و شش حمله گزارش شده هیچ کدام منجر به رویارویی با پلیس و یا دستگیری نشده است. پس از ده روز اول این حملات کاهش یافت، اما تا اواسط ماه آوریل همچنان ادامه داشت.

درگیری دولت ایران / تبانی؟

با ادامه این حملات در نقاطی که پلیس حضور نداشت و با تحقیقات پلیس که فاقد هرگونه اطلاعات دقیق و یا دستگیری بود، روزنامه ها مطالبی را در محکوم ساختن فعالیتهای «عناصر ضددولت» منتشر ساخته و از «سازمانهای وفادار و مردمی ایران» درخواست می کردند که مانع از ادامه این اعمال گردند، در نتیجه سازمان دفاع غیرنظامی در اصفهان «جوخه های اقدام»(1) را تشکیل داد و آنان برخلاف پلیس سریعاً موفق به درگیری و دستگیری «محرکین مظنون» و تحویل آنان به پلیس گردیدند.

این روش در اصفهان مورد سوءظن واقع گردید تا این که اکثریت مردم این شهر به این

1- در گزارشات سفارت از حوز ه های اقدام با همان عبارتی که دولت ایران مورد استفاده قرار م ی دهد، یعنی واحدهای سپاه مقاومت یاد می شود، هر دو یکی هستند.
ص: 59

نتیجه رسیدند که خرابکاریها بنا به دستور دولت ایران و با حمایت آن انجام می شده است. گفته می شد که هدف دولت از این کار توجه پیدایش «چماق به دستهای» ظاهراً مردمی ولی باطناً نظامی و امنیتی بوده است. این جوخه های اقدام سازمان دفاع غیرنظامی بعداً می توانست علیه مخالفین دولتی به صورتی مشروع و یا نیمه قانونی مورد بهره برداری قرار گیرد، چون دولت قادر نبود به دلیل مخالفت جهانی (به خصوص آمریکا) در زمینه حقوق بشر و سرکوبهای اعمالی از طرف دولت، مستقیماً مرتکب چنین اعمالی شود. این امر سبب می شود که دولت ایران علناً بتواند از حقوق و آزادیهای بیشتر طرفداری و در عین حال از «افراط کاریهای» آن گروه از شهروندان علاقمند که قادرند مخالفین را به طرز وحشیانه ای سرکوب کنند، ابراز تأسف و نگرانی نماید.

عدم مواجهه همیشگی پلیس و این خرابکاران را اصفهانیها عامل اصلی پیدایش این فرضیه می دانند چون اصفهان شهری است که نیروهای امنیتی آن همیشه به حال آماده باش هستند و شهر را تحت نظر دارند و علت این خرابکاریها نیز یا اطلاع کافی از حرکات نیروهای امنیتی در شهر است و یا بی تفاوتی مردم در برابر پیدایش این خرابکاریها در غیاب نیروهای پلیس و یا همکاری دولت با خرابکاران. اولین دلیل با هماهنگی و یکسان بودن شیوه های خرابکاری جور درنمی آید و دومی به لحاظ حضور و موقعیت ناگهانی جوخه های اقدام سازمان دفاع غیرنظامی واقعیت ندارد که جا را برای سومی باز می کند. علاوه بر این اصفهانیها خاطرنشان می سازند که با وجود رایج بودن این رویدادها، میزان خسارات وارده ناچیز و مغایر خسارات وارده توسط تظاهرکنندگان واقعی علیه همان گونه اهداف در تبریز می باشد.

تظاهرات مرحله دوم

گروههای دانشجویی محافظه کار در دانشگاه اصفهان تظاهراتی همراه با عکسها و اسامی قربانیان تبریز مورخه 29 تا 31 مارس برپا کردند که با خرابکاریهای ایذایی کاملاً متفاوت بود. پس از این مراسم اعلام یک هفته اعتصاب یادبود کردند که به خوبی پیگیری شد (گرچه کتابخانه و اتاقهای مطالعه مملو از دانشجویانی بود که در تدارک امتحانات بودند). تا اینجا عامل نگران کننده ای پدیدار نشده بود. ولی در تاریخ 14 آوریل، واقعه ای در مسجد حسین آباد نزدیک دانشگاه رخ داد که نتایج خطرناکی به دنبال داشت. بنا به گزارشات واصله یک ملای محافظه کار (رهبر مذهبی) اعلام کرده بود که قصد دارد در مورد خطراتی که در ایران اسلام را تهدید می کند، سخن بگوید. وی و همراهانش به محض ورود به مسجد، با پلیس روبرو شدند که قصد داشتند مانع ورود وی به مسجد شوند که در این کار نیز موفق شدند. گذشته از موقعیت، مناقشه مربوط جمعیتی عظیم و کینه توز را به سوی خود جذب نمود. شاهدان عینی می گویند که چهار وسیله نقلیه نظامی به این صحنه نزدیک شدند و افراد مسلح نظامی دارای تفنگ، سرنیزه و سلاح های خودکار از آنها پیاده شده و از خود حرکات و نظم و ترتیب نظامی

ص: 60

نشان دادند ولی تیراندازی نشد. ظاهراً همین نیروها محل سکونت چهره های محافظه کار را مورد تهاجم قرار داده و بین 20 تا 50 نفر را جهت بازجویی با خود بردند. روزنامه ها این واقعه را اولین فعالیت جوخه های اقدام سازمان دفاع غیرنظامی در اصفهان قلمداد کردند، که طی آن هشت نفر یا به جرم تحریک آشوبهای اخیر و یا توزیع نشریات مخرب (تهران ژورنال، 4/16/1978) دستگیر شده بودند، رابطهای من می گویند که این افراد همان نظامیان بودند ولی در حین اقدام نشانهای نظامی خود را به تن نداشتند.

در یک عکس العمل خصمانه نسبت به رویداد حسین آباد، روز سه شنبه 18 آوریل حدود 500 دانشجو در محوطه دانشگاه اصفهان گرد آمدند و اقدام به شکستن پنجره های ساختمانها و ماشینهای پارک شده در محوطه دانشگاه کرده، و پس از خروج از دانشگاه به طرف هتلی که در آن نزدیکی قرار داشت و یک شعبه بانک صادرات سنگ پرتاب نموده، و در نهایت به کارخانه پپسی کولا در یکی از خیابانهای اصلی نزدیک دانشگاه حمله ور شدند. پلیس نیز به این منطقه هجوم آورد و تیراندازی شروع و حداقل دو تن از دانشجویان دستگیر شدند. (بنا به گفته شاهدان، تعداد بسیاری از دانشجویان توسط پلیس دستگیر شدند، لیکن بعداً آزاد گردیدند و مدعی شدند که درحین بازجویی مورد ضرب و شتم قرار گرفته اند). در روز یکشنبه 23 آوریل، حدود 2000 دانشجو محوطه دانشگاه را ترک و جریان ترافیک را مختل کرده و چند نفر از رانندگان را از اتومبیلهای خود بیرون کشیدند، ولی به محض آغاز حمله پلیس، به یکی از مساجد محل پناهنده شدند، در این مسجد نیز بیش از بیست نفر دستگیر شدند.

در همان حال در داخل دانشگاه حدود 10 درصد دانشجویان به برگزاری تظاهرات دارای ماهیت ارتجاعی مذهبی پرداخته و دانشجویان دختری را که چادر به سر نداشتند مورد اهانت قرار داده و سعی داشتند دانشجویان را وادار کنند که برای انجام نماز کلاسها را ترک نمایند. اکثر دانشجویان به دلیل امتحانات در کلاسها حاضر می شدند، اما بسیاری از آنها در برنامه جلسات رئیس و دیگر مقامات اداری دانشگاه شرکت کرده و خواهان اجرای فرایض اسلامی در دانشگاهها شدند. (زنان چادر به سر کنند، محل غذاخوری آنها تفکیک شده، کلاسها برای انجام نماز تعطیل گردد و حدود 30 درصد از کارمندان دانشکده ها به خاطر گرایشات غیراسلامی اخراج شوند). حدود 3000 نفر در جلسه ای با حضور ریاست دانشگاه شرکت نمودند تا این تقاضاها را نزد وی مطرح سازند. رئیس دانشگاه نیز در این جلسه حاضر شد، لیکن تقاضاها را نپذیرفت و به دانشجویان دستور داد که یا به کلاسها بازگشته و یا اخراج شوند. پس از عزیمت وی، جمعیت خشمگین با توسل به لوله های فشار قوی آب متفرق گردیدند.

شایعات و عکس العمل

در تمام موارد فوق، شهر و به خصوص جامعه آمریکایی دستخوش شایعات بود. شایعات

ص: 61

ابتدا دارای ماهیت اغراق آمیز نشأت گرفته از درون این جامعه بود. لیکن تازگیها یک نوع شایعه نگران کننده پدیدار گشته است. چند نفر با من تماس گرفته و در مورد ربوده شدن یک کودک آمریکایی، اسیدپاشی بر روی دو زن آمریکایی، تجمع دانشجویان در نزدیکی اقامتگاههای چند آمریکایی، حمله به آمریکاییها در اتوبوسهای شهری و چند فقره حمله و تجاوز سئوالاتی مطرح نمودند. در مدرسه ابتدایی پس از این شایعات، میزان حضور دانش آموزان به شدت کاهش یافت. ولی هیچ یک از این شایعات واقعیت نداشت و آنهایی که قابل ردیابی بودند نیز توسط منابع (نامشخص) ایرانی پخش شده بودند. چنین به نظر می رسید که شخصی عمداً سعی دارد با این شایعات آمریکاییان را متوحش سازد. بالاخره ظاهراً ساواک با یکی از افسران امنیتی تماس گرفته و به وی گفته بود که دو زن آمریکایی از اتومبیلهای خود بیرون کشیده شده، لباسهای آنها دریده شده، و از آنها عکسبرداری شده است و این منبع ساواک به مقام مزبور دستور داده بود که با انتشار یک بولتن امنیتی از زنهای آمریکایی بخواهد که از اقامتگاههای خود خارج نشوند. او نیز بدون هیچ گونه تحقیق بیشتر طبق دستور دریافتی عمل نمود و انتشار بولتنی امنیتی سبب فرار خانواده های آمریکایی از اصفهان گردید و بسیاری از افراد باقیمانده نیز متقاضی خروج از این منطقه می باشند. یکی از منابع دانشگاهی گزارش داد که در میان دانشجویان، کتابچه ای در تمجید از موفقیت آنها در ترسانیدن آمریکاییها توزیع شده و از آنها خواسته شده که به این شایعه پراکنی ها ادامه دهند، لیکن صحت ادعای توزیع این نشریه مورد تأیید قرار نگرفته است. علاوه بر این یک شرکت دیگر تهدیدهای تلفنی و کتبی دریافت نمود، و یکی از مقامات ژاندارمری نیز گزارش داد که چند گروهان دیگر نیز تهدیدات تلفنی دریافت نموده اند. بالاخره، یکی دیگر از گزارشات اینجانب حاکی است که ملای مسجد حسین آباد و چهار ملای دیگر در خطابه های ضدشاهی خود مطالب ضدبیگانه و ضدآمریکایی را نیز گنجانده اند و آنها و دانشجویان حامی شان در حال تشکیل نیروهای دفاع از خود، علیه حملات جوخه های اقدام سازمان دفاع غیرنظامی، می باشند.

تجزیه و تحلیل

به نظر من نیروهای دولت ایران نتوانسته اند اوضاع اصفهان را به خوبی تحت کنترل درآورند. واقعیت مشارکت و تبانی دولت در خرابکاریها هر چه باشد که بعید به نظر می رسد، ولی اثبات و یا انکار آن نیز کار ساده ای نیست.) تاکتیکهای بسیار متضادشان در مقابله با آنها و تظاهرکنندگان محافظه کار دانشجو و نیز تشکیل جوخه های سازمان دفاع، مقصر بودن آنها را در انظار دانشجویان و مردم حتمی جلوه گر ساخته است. قدرت و خشونت روزافزون، تظاهرات محافظه کاران عکس العملی است در مقابل تهدیدات موذیانه دولت ایران. با افزایش قدرت آن، همیشه این خطر وجود دارد که اقدامات ضد دولتی متوجه اهداف دیگری شود که عبارتند از جوامع یهودی، آمریکایی و بهایی مقیم اصفهان، که از میان آنها آمریکاییان به مرحله جنون

ص: 62

رسیده اند. درگیری آشکار بین جوخه های سازمان دفاع غیرنظامی و نیروهای دفاع از خود می تواند سبب گسترش سریع شورشها گردد. مردم در عین ناراضی بودن از وضع موجود، هوادار عکس العمل محافظه کارانه می باشند. به طور مثال، با وجود این که اقلیت کوچکی از دانشجویان واقعاً معترض هستند، ولی 45% کل دانشجویان در جلسه ملاقات با رئیس دانشگاه حاضر شدند و استفاده از ماشینهای آب پاش توسط پلیس جهت متفرق ساختن این جمعیت موجب افزایش پیروان افراطیون گردید. مقامات آمریکایی اکنون در حال هشدار دادن به آمریکاییها هستند در حالی که هفته ها بود که می گفتند نباید از چیزی ترسید. به نظر من در حال حاضر هیچ گونه خطری آمریکاییان یا منافع آمریکا را تهدید نمی کند. اگر آرامش کوتاهی برقرار شود، ترس آمریکاییهای مقیم این شهر از بین خواهد رفت. ولی بحرانی شدن اوضاع، امنیت شخصی آمریکاییان را به خطر انداخته و ممکن است پرسنل مشغول به کار در پروژه های آمریکایی هدفهای بزرگ ثانوی تظاهرات وسیع قرار گیرند.

در حالی که روحیه تظاهرات گسترش می یابد، ظاهراًتنها مداخله خارجی می تواند مانع از بروز خشونت بیشتر گردد. در حقیقت این رویداد خارجی ممکن است تا به حال به وقوع پیوسته باشد. کودتای کمونیستی در کشورهمسایه ایران یعنی افغانستان که گویا تحت پوشش تظاهرات مذهبی و محافظه کارانه انجام گرفته، تأثیر هشیار کننده ای داشته است چون سه روز است که تظاهراتی برگزار نشده است. اگر تظاهرکنندگان متقاعد شوند که تظاهرات آنها کمکی به پیشبرد اهداف کمونیستی خواهد بود، سعی خواهند کرد جنجال آنچنانی برپا نکنند. با این حال، حتی اگر اصفهان آرام شود، مشخص شده که عناصر ارتجاعی مذهبی قادرند حمایت بسیاری از مردم را جلب کرده و جمعیت عظیمی را برای برپایی تظاهرات جذب نمایند؛ و در عین حال نیز ابایی ندارند. این موضوع یک نتیجه گیری عمومی است و مربوط به رویدادی خاص نمی باشد و همچنان ثبات کشور را تهدید خواهد کرد. حتی اگر این تظاهرات و آشوبها به آرامش کشانیده شود. مک گافی


خلاصه مذاکرات هیأت مسایل مملکتی

سند شماره 30(1)

خیلی محرمانه10 می 1978 20 اردیبهشت 1357

خلاصه مذاکرات هیأت مسایل مملکتی

کاردار در غیاب سفیر سولیوان، که در یک کنفرانس مطالعات آمریکایی تحت نظر آژانس ارتباطات بین المللی در شیراز شرکت کرده بود، ریاست جلسه را به عهده داشت. آقای ناس از آقای جینگلز خواست که لیستی از کمیته های سفارت تهیه و جدولی از جلسات کمیته ها را قبل از آمدن بازرسان فراهم کند. دیشب آقای ناس مستمع یک سخنرانی تحت عنوان «بی اثری

1- کتاب اول، ص 720
ص: 63

سیاست خارجی آمریکا» از آقای شاهی مشاور خارجی پاکستان که از ایران بازدید می نماید، بود.

آقای زیشک گزارش داد که تظاهرات در دانشگاه پهلوی، بر جلسات کنفرانس مطالعات آمریکایی تأثیری نگذاشت. دیروز تهدیدی مبنی بر بمب گذاری در انجمن ایران و آمریکا در اصفهان صورت گرفت. ساختمان بلافاصله تخلیه گردید اما بمبی کشف نشد.

ژنرال سکورد (Secord) گفت که هیأت مستشاری نظامی گزارشاتی مبنی بر تظاهراتی که دیروز در تبریز انجام شد، دریافت داشته است.

آقای بروین گفت که یک هیأت تجارتی بزرگ نروژی در تهران هستند و بخش اقتصادی گزارش نتیجه ملاقات آنها را خواهد داد. یک شرکت آمریکایی به نام شرکت منازل ملی، نیمی از یک قرارداد جدید برای خانه های پیش ساخته را دریافت کرد. نیم دیگر توسط یک کنسرسیوم سوئیسی دریافت شد که بخشی از سهام آن آمریکایی است.

آقای لمبراکیس مروری بر مقالات مطبوعات در مورد تظاهرات در سطح کشور نمود. ظاهراً در شیراز، دکتری که به علت توزیع مطالب مخرب دستگیر شده بود، به علت بی اطلاعی قاضی دادگاه عادی از مراحل قانونی مرتبط با این مسئله، به دادگاه نظامی فرستاده شد. آقای ناس متذکر شد که دسترسی به آمار دقیقی از زندانیان آزاد شده و یا بازداشت شده، مشکل است و خاطرنشان کرد که در گزارشات سفارت این امر مدنظر قرار گیرد.

آقای فری گزارشی از دیدار نمایندگان «انستیتوی تخم مرغ و مرغداری آمریکا» و نمایندگان «برنج عموبن» ارائه داد. شرکت اخیر در توزیع تولیدات خود مشکلاتی دارد. فقط 5000 تن از نیم میلیون تن محصول آن به فروش رفته است.

آقای مارتین گفت که دیروز توسط الکساندر وزیر نیروی زمینی در معیت ژنرال گست از نیروی هوایی آمریکا و با حضور دریادار حبیب اللهی از دولت ایران یک یادگاری از کشتی آمریکایی کاران (970 DO) به تیمسار آذری داده شد. در موردی دیگر ما دریافتیم که دولت ایران بعضی از قراردادهای نظامی بلندمدت را که عمدتاً به لوله های آتشبار مربوطند کاهش خواهد داد. آقای جینگلز دو واقعه در شرف وقوع را اطلاع داد. فردا یک فیلم ویدئویی از فروش 14 F در کاروانسرا نمایش داده خواهد شد. روز 12 می به علت گشایش استخر شنای سفارت یک میهمانی داده خواهد شد.

آقای گوئلز، سامی ریچاردسن عضو جدید بخش کنسولی را معرفی کرد.

ناس از آقای فالمر خواست که از وزارت بازرگانی ارقامی از فروش صادرات آمریکا در رابطه با فعالیتهای مرکز توسعه بازرگانی تهران کسب کند.

آقای ددیچ در مورد یک دوره تعلیماتی پلیس تهران برای مأمورین گمرک، همکاری خواهد کرد. او همچنین در مورد دستگیری دو ایرانی در هلند به علت قاچاق هروئین گزارش داد.

آقای بنرمن گزارش داد که رستوران لافونتن اصفهان، تهدیدی به بمب گذاری را قبل از

ص: 64

برنامه شام که برای وزیر الکساندر ترتیب داده شده بود، دریافت نمود. میهمانی وزیر را به هتلشان انتقال دادند. به نظر نمی رسید تهدید علیه گروه آمریکایی بوده باشد.

آقای کارلتون از گزارشات دریافته است که آلمانیها و فرانسویها ممکن است هر یک دو رآکتور دیگر اینجا بفروشند، شایع است که ژاپنیها هم امکاناتی در این مورد دارند. این گونه معاملات ما را در حال تنگنا قرار خواهند داد.


ناآرامی اجتماعی در ایران

سند شماره 31(1)

خیلی محرمانهتاریخ: 14 می 1978 24 اردیبهشت 1357

از: کنسولگری آمریکا، شیراز 15 Aبه: وزارت امور خارجه

جهت اطلاع: کنسولگریهای آمریکا در اصفهان و تبریز

موضوع: ناآرامی اجتماعی در ایران

در تمام طول هفته هفتم ماه مه، شیراز نیز مانند دیگر شهرهای موجود در قلمرو کنسولگری و نیز دیگر شهرهای ایران شاهد موجی از تظاهرات ضدرژیم بود. تلاش تظاهرکنندگان بیشتر بر بزرگداشت چهلمین روز بروز خشونت در تاریخ 30 مارس که 40 روز پس از شورش تبریز که آن هم 40 روز پس از قتل عام ژانویه در قم بود، متمرکز گردیده بود. آنچه مسلم است این است که این دوره های بزرگداشت چهل روزه وسیله ای شده برای بروز احساسات ضدرژیم که در جامعه ایران ریشه های عمیق و گسترده ای دارد. رشد روند رو به خشونت در شیراز حاکی از آن است که بسیاری از ایرانیهای اینجا (و احتمالاً نقاط دیگر کشور) عمیقاً نگران ماهیت حکومت و جنبه های برنامه های نوگرایی در کشورشان می باشند.

ولی وجود این واقعیت که دو گروه، یعنی عناصر نوگرا مرکب از دانشجویان دانشگاهی و نیروهای محافظه کار اسلامی در تظاهرات و خشونتها درگیر بوده اند، ارزیابی علل نهفته در ناآرامیها را دشوارتر و پیچیده تر می سازد و ضرورت آزادیهای سیاسی بیشتر به نظر می رسد که مستقیماً با نادانی محافظه کاران در تضاد است. در حقیقت، خط تمایز بین این دو گروه معمولاً به واسطه جاه طلبیهای بسیاری از عناصر نوگرا نادیده گرفته می شود. در اغلب اوقات چنین به نظر می رسد که این افراد آماده اند تضاد آشتی ناپذیر روند نوآوری را با بنیاد گرایی اسلام تحت الحمایه منتقدین محافظه کار رژیم نادیده بگیرند. گرایش به عدالت اجتماعی در فلسفه اسلامی نیز ظاهراً وحدت عجیب و غریب آنها را منطقی جلوه گر می سازد، چون سبب می شود که نوگرایان و مسلمانان خرافاتی که بیشتر نگران تأثیر این روند نوگرایی بر شکل مذهب خود به صورتی که در میان مردم به آن عمل می شود نه به لحاظ ماهیت فلسفی آن، به نوعی اشتراک هدف برسند.

1- کتاب ششم، ص 797
ص: 65

با وجود این که ایران از دیرباز شاه داشته است، سنت جهان وطنی اسلامی وحدت بین نوگرایان و محافظه کاران را در مخالفت با رژیم سهولت بخشیده است. روشنفکران صادق نیز اغلب اوقات نگران عدم تجانس نوگرایی در محیط مستبدانه سلطنتی می باشند. حتی کسانی که مایلند اعتبار و ارزش مهارتهای سیاسی شاه را به رسمیت بشناسند نیز فضای سلطنتی و بی فکریهایی که شاخص اطرافیان سلطان است را به دیده تحقیر می نگرند. آنها نسبت به حضور همه گیر سلطنت در عصری کاملاً پیشرفته و پیچیده بدبین بوده و با توسل به فرضیه اخوت اسلامی سعی دارند هم به یک سیستم جایگزین و هم به انگیزه ای برای مشارکت با محافظه کاران دست یابند.

بعضی از نوگرایان علناً این نوع مشارکت را وسیله ای برای سهولت در نیل به هدف توصیه کرده، و بعضی دیگر از حمله عناصر مارکسیست بدون هیچ گونه تردید و دودلی در مقام بهره برداری از احساسات ضدرژیمی محافظه کاران برای رسیدن به اهدافی که مورد تأیید محافظه کاران نیست، برآمده اند. با این حال در جنوب ایران، نشانه ها حکایت از آن دارد که نوگرایان شرکت کننده در فعالیتهای ضدرژیم دنباله رو یک حرکت محافظه کارانه می باشند. این نوگرایان به جای این که پیشاهنگان نهضت باشند، دستخوش موج محافظه کاری شده اند. در این روند نیز ظاهراً چند عامل دخیل است که عبارتند از: اولاً، علیرغم تغییرات بسیار فاحش دو دهه گذشته، ایران (خارج از تهران) هنوز هم جامعه ای است که مدرنیزاسیون به طور کامل در آن جامه عمل نپوشیده است. حتی عناصر عمده ای در میان جمعیتهای سریعاً روبه رشد مراکز شهری چون شیراز، اهواز، آبادان، خرمشهر، کرمان و بندرعباس در همین اواخر از محیطهای سنتی زیست در شهرکها و روستاها اخراج شده اند. ثانیاً در بخش نو شده جامعه، بسیاری از عناصر از سیاست رویگردان شده اند. ثالثاً همان گونه که قبلاً گفته شد، آن دسته از نوگرایان فعال، به استثناء مارکسیستها، اغلب تعریف واضحی از اهداف خود ارائه نکرده اند، آنها می دانند که با چه چیزی مخالفت می کنند، ولی تصویر واضحی از مطلب مورد حمایت خود ندارند. نهایتاً، محافظه کاران، حداقل این قدرت تفکر را دارند که بدانند خواستار جامعه ای هستند که عاری از صفات «غیر اسلامی» باشد. این امر متشکل بر خلاصی یافتن از چنگال رهبری است که دفاع از دین را در صدر برنامه های خود قرار نداده و در واقع هوادار مسایلی از قبیل آزادی زن می باشد، ولی در اینجا تغییر وضع اقتصادی را که سبب بهبود وضع زندگی بسیاری از ایرانیان از جمله خود محافظه کاران شده، نادیده می گیرند.

عدم تحقق اهداف محافظه کاران در باب ایجاد اقتصادی صنعتی در جامعه ای که در یک قالب قرون وسطایی کامل با زنان چادری و اجرای احکام مذهبی (شریعت) قرار می گیرد، تأثیر بسیار کمی بر مشکل عملی حکومت در ایران می گذارد. اولین و مهم ترین واقعیت این است که رژیم با نارضایتیهای وسیعی روبروست که نتایج مستقیم و اجتناب ناپذیر روند نوآوری در میان بخش اعظم جمعیت ایرانی است که از عصر جدید بویی نبرده اند. تغییر روند نوآوری تقریباً

ص: 66

غیرقابل تصور است، اما پیشرفت این روند توأم با افزایش ناآرامی در میان کسانی است که با بسیاری از تجلیات آن مخالف هستند و یا از نتایج این تجلیات هراس دارند. گرچه محافظه کاران فاقد قدرت لازم برای واپسگرایی می باشند، ولی می توانند پیشرفت را کندتر کنند. یکی از مسایلی که وضع را پیچیده تر می کند این است که آن دسته از فعالان سیاسی که در منتهی الیه طیف اجتماعی قرار دارند، نگران چیزی بوده اند که آن را اشتباه تاریخی می خوانند و بدون تردید خواستار آزادیهای سیاسی بیشتری خواهند شد و در این راه در صورت تشخیص ضرورت حتی با نیروهای ارتجاعی نیز همگام خواهند شد.

رژیم نیز که با این دو تنگنای سیاسی و مشابه روبرو است شاید بخواهد درصدد بهره برداری از عکس العمل مخالفت شدید نوظهور تجددگرایان که تا به حال در زمره عناصر غیرسیاسی ایران بوده اند، برآید. این افراد که شامل کارمندان دولتی، تکنوکراتها، افسران نظامی، تجار (در برابر بازاریها که از جمله سنت گرایان محسوب می شوند) می باشند، اصولاً مایل به دنبال کردن حرفه و مسایل شخصی خود بوده اند. ولی در حال حاضر خود را با ناآرامیهای دانشگاهی و اختلال در امور تجاری به خاطر بزرگداشت شهادت قهرمانان این شهر و آن شهر و افزایش موجبات رنجش خاطر در حیات خود روبرو می بینند، به این ترتیب ذهن خود را با راه حلهای فاشیستی مشغول می دارند تا بتوانند خشونتهایی را که دامنگیر بسیاری از شهرها شده از بین ببرند. نداهای گهگاه در رابطه با برخورد آگاهانه با چماق به دستها و عناصر ضددولت حاکی از آن است که رژیم نیز همین روش را مدنظر داشته و شاید تا به حال آن را رد نکرده است. تغییر جهت به سمت سیاست اعطای آزادیها، که به عناصر ناراضی ایرانی اجازه ابراز عقیده داده است، می تواند سبب پایان گرفتن تجلیات علنی ناآرامیهای اجتماعی ناشی از روند نوآوری گردد، اما گمان نمی رود که قادر به تغییر علل ریشه ای آن باشد.

با این همه، با نظر به گذشته واضح است که پیش از آن که صدها گل جوانه کند، سرکوب و سانسور نتوانسته است مانع از پدیدار گشتن ناآرامی اجتماعی، که اکنون در همه جا به چشم می خورد، گردد. تامست


خلاصه گزارش هیأت مسایل مملکتی

سند شماره 32(1)

خیلی محرمانه17 می 1978 27 اردیبهشت 1357

خلاصه گزارش هیأت مسایل مملکتی

سفیر جلسه را با ذکر این که اخیراً اوضاع تا حدی آرام شده است، افتتاح کرد. او گفت مایل است بداند دقیقاً به پلیس چه دستوری در صورت وقوع اغتشاشات داده شده است.

با رأی «سنا» در مورد فروش جت به عربستان سعودی، مصر و اسرائیل، اینک راه برای

1- کتاب اول، ص 722
ص: 67

پیشروی در برخی از فروشهای نظامی ما باز است. ژنرال گست و آقای مارتین با ایرانیان مشورتی خواهند کرد و سپس گزارشی به واشنگتن ارسال خواهند نمود.

سفیر شایعاتی را که در مورد برقراری یک اجلاس سطح بالای انستیتو اسپن (ASPEN) در تهران وجود دارد، مورد بحث قرار داد. طبق گزارشات، ادوارد هیث و شاید هنری کیسینجر در میان هیأت نمایندگی خواهند بود. سفیر از آقای وستلی در مورد گزارش چگونگی سرمایه گذاری پرسید. اولین پیش نویس در دسترس است اما کارش تا ژوئیه پایان نخواهد یافت. سپس سفیر مسئله دستورالعمل مربوط به شرکت نفت کرسنت را پیش کشید و گفت که احساس می کند آنها باید وکلای خود را اول اینجا بفرستند. آقای ناس گفت که او پیش نویس این مطلب را تهیه خواهد کرد.

گفته شد که خانم استوبالدوین نخواهد آمد.

هنوز جوابی در مورد تولیدات خشخاش و کمک به پاکستان نرسیده است: دکتر استمپل در مشهد است اما آقای لمبراکیس با آقای ددیچ صحبت خواهد کرد.

سفیر گفت که از آقای «بش» خواسته تا ارقام مربوط به وابستگی آمریکا به نفت خاورمیانه را استخراج کند. شاه و دیگران گفته اند 50% واردات نفت آمریکا از خاورمیانه است. طبق آمار، رقم واقعی 17% است.

آقای ناس گفت که او با آقای نوسنزو (Nosenzo) صحبت کرده بود و اکنون قبل از آن که منصور را ببیند منتظر یک تلکس است. او گفت به نظر می رسد که تدارک و آمادگی برای بازرسی خوب پیش می رود. وی همچنین خواست که رئیس هر بخش از احتیاجات پیش بینی شده بخش خود در سال آینده، یادداشتی تهیه کند تا پول اضافی پیش بینی شده بودجه وزیرمختار بهتر تقسیم شود. آقای شلنبرگر خبر از یک ضیافت ناهار انجمن ایران و آمریکا با دانیل لرنر در آینده داد، موضوع بحث «وسایل ارتباط جمعی و اثر آن بر پیشرفتهای اجتماعی در ایران» خواهد بود. واقعه آتی دیگر نمایشگاهی از آثار میلتون گلیزر، «در هنر گرافیک» خواهد بود.

آقای شلنبرگر از آقای لمبراکیس در مورد مطلب ژورنال دو تهران که راجع به تبریکات برادرانه حزب کمونیست ایتالیا به حزب توده بود، سئوال کرد.

آقای لمبراکیس گزارش داد که به جز وقایع دانشگاه، دیروز به طور کلی آرام بود. پلیس دانشجویان تظاهرکننده را با باطوم از محوطه دانشگاه دور کرد. با بررسی سایر وقایع او نتیجه گرفت که بگومگوها زیاد، عدم اطمینانها فراوان و ناآرامیها بسیار است، اما مسئله ای جدی وجود ندارد.

فرمانده هاک گزارش داد که ناو آمریکایی بارنی روز شنبه برای یک دیدار چهار روزه وارد بندرعباس خواهد شد. سفیر از خانم دیرزمن آخرین اخبار مربوط به بخش 911 را خواست و جلسه خاتمه یافت.


آشوب در کرمان

ص: 68

سند شماره 33

خیلی محرمانهزمان و مکان: 20 می 1978 30 اردیبهشت 1357، کرمان

یادداشت مذاکرات

شرکت کنندگان: عباس اژدری معاون رئیس اتاق بازرگانی کرمان، ویکتور ال تامست کنسول شیراز

موضوع: آشوب در کرمان

اژدری گفت تعداد افرادی که در آشوب های کرمان در اوایل ماه می شرکت جسته بودند خیلی اندک بود. وی سه گروه اصلی شامل: حدود 1200 نفر از دانشجویان دانشگاه و مدارس عالی کرمان را معرفی نمود. اژدری تخمین زد که بیش از 30 نفر بیکاره در میان آنان نبودند. اینها با حدود 70 نفر دانشجوی دیگر که به هم پیوستند در چندین برخورد با مقامات مجری قانون، در خلال چندین روز درگیر شدند که برخی زخم برداشتند، اژدری اضافه نمود که حدود 100 ملا و بازاری محافظه کار نیز در اعتراضات ضد رژیم درگیر بودند اما تأکید نمود که اکثریت عمده جامعه تجار کرمانی از آنان طرفداری زیادی نمی کنند. به عقیده اژدری مهم ترین گروه، مجموعه ای از اعضای حزب سابق توده و مخالفین هم جهت با آنان که تعدادشان به 200 نفر می رسید، بود. وی با عطف به گذشته اظهار داشت واضح است که این افراد در کرمان به خوبی سازمان یافته اند. این حقیقت که نشانه قبلی کمی از قدرت آنان وجود داشته است، این تصور را در وی به وجود آورده که مخفی کاری قابل توجه و نظم و انضباط شدیدی در بین آنان وجود دارد. اژدری نتیجه گیری کرد که این گروه آخری تهدید جدی تری از دانشجویان تندرو و مرتجعین مذهبی در کرمان مطرح می نماید.


آشوب (ناآرامیهای شهری) در زاهدان

سند شماره 34

خیلی محرمانهزمان و مکان: 22 می 1978 1 خرداد 1357، زاهدان

یادداشت مذاکرات

شرکت کنندگان: سرهنگ مظفر جواهری، رئیس شهربانی استان سیستان و بلوچستان، ویکتور ل. تامست کنسول آمریکا در شیراز

موضوع: آشوب (ناآرامیهای شهری) در زاهدان

جواهری گفت که زاهدان در زمره معدود شهرهای ایران است که از اوایل ماه می تاکنون آشوبهای ضدرژیم را از جانب بازار و روحانیت اسلامی به خود ندیده است. (لیکن در آن زمان اقدامات اعتراض آمیز در محوطه دانشگاه سیستان و بلوچستان انجام شد). جواهری این پیشرفت و موفقیت را به خود نسبت می داد.

او گفت شخصیتهای در سطح رهبری و مذهبی بلوچ و نیز تجار زاهدان را به دفتر خود فراخوانده، و به آنها گفته که نمی خواهد نام اسلام لکه دار شود. بمانند یک کرد و به طور اخص

ص: 69

یک مسلمان سنی، وی نتیجه گرفت که، درخواست او اثر قابل ملاحظه ای در بین بلوچهای سنی داشته است.


ناآرامیهای دانشجویی در اصفهان

سند شماره 35

خیلی محرمانه31 می 1978 10 خرداد 1357

از: کنسولگری آمریکا، اصفهان 006 Aبه: وزارت خارجه، واشنگتن دی. سی

موضوع: ناآرامیهای دانشجویی در اصفهان

خلاصه: در حالیکه تظاهرات و خشونتهای خیابانی در اصفهان به علت کشته شدن 4 نفر و زخمی شدن بسیاری از مردم در تظاهرات نهم ماه می، تقریباً تمام شده، دانشجویان دو دانشگاه مهم اصفهان به اعتراضات کورکورانه خود ادامه داده اند، که این باعث شد مقامات دانشگاه به وجود آورندگان اصلی این مشکلات را از دانشگاه اخراج نمایند. اکثر اصفهانی ها معتقدند که این اعمال موفقیت آمیز خواهد بود ولی بعضی ها معتقدند که مشکلات بسیاری بروز خواهد کرد. پایان خلاصه.

در نهم ماه می تظاهرات در اصفهان با شلیک پلیس به جمعیت عظیم در دو نقطه که منجر به 4 یا 5 کشته (حداقل یک نفر رهگذر بی گناه یک بیمار که از پنجره بیمارستان واقعه را تماشا می کرد) و حداقل 12 نفر زخمی که نیاز به بستری شدن در بیمارستان پیدا کردند، به اوج خود رسید. این ارقام از بیمارستانهایی که کشته و زخمی ها را به آنجا برده بودند به دست آمد. ضرب این خشونت باعث شد که تظاهرات از آن پس انجام نگیرد ولی صدای سه شلیک مبهم به گوش رسید و سازمان دفاع مدنی «گروههای عملیاتی» به دستگیری «کسانی که اعلامیه های خرابکارانه توزیع می کرده اند» اقدام نمود و آنها را به پلیس تحویل داد.

ولی در محوطه دانشگاه، داستان صورت دیگری گرفته است. هم دانشگاه اصفهان و هم دانشگاه آریامهر با اعتراضات کورکورانه گروههای دانشجویی خود رو به رو شده اند. این اعتراضات از گردهم آیی های عمومی صلح آمیز و پرجمعیت تا مسدود شدن راهروها و خیابان های محوطه های دانشگاه بوده است. در دانشگاه اصفهان، حداقل شش اجتماع عمومی برگزار گردید که بسیار منظم و خالی از خشونت بود ولی از نظر استراتژیکی طوری ترتیب داده شده بود تا از آمد و شد وسائط نقلیه در خیابان ممانعت کند و حداقل در دو مورد مانع از ورود به سالن های امتحان شده بود. حدود 60 درصد دانشجویان در سر کلاس حاضر شده اند، و این میزان در جلسات امتحان به 75 درصد می رسد ولی حداقل در یک مورد اکثریت دانشجویان حاضر در یک جلسه امتحانی اوراق امتحانی خود را بی جواب و سفید ارائه کردند. اعتراضات دانشجویان بر دو موضوع تکیه می کند: بررسی وحشی گری و کشتار توسط پلیس در پاسخ به گردهم آیی های بدون خشونت و درخواست تحقیق و محاکمه افراد مسئول تیراندازی؛ و نیز تقاضای تأخیر در موعد امتحانات تا آنها که نتوانسته اند درسهایشان را مطالعه

ص: 70

کنند «فرصت خوبی» برای این کار داشته باشند، و آنها تفاوتی میان آنها که در تظاهرات شرکت کرده یا نکرده اند قائل نیستند. دانشگاه دو دانشکده را تعطیل اعلام کرده و برنامه امتحان چند درس را تغییر داده، ولی در اکثر موارد بر برنامه تعیین شده قبلی اصرار می ورزد و مدعی است که کسانی که نتوانند اوراق امتحانی خود را بنویسند در دوره آینده از آنها نام نویسی به عمل نخواهد آمد. خیلی ها این تهدید را باور ندارند، ولی بسیاری از آنها حداقل در مورد برخی از امتحاناتشان از ترس پذیرفته نشدن در دوره بعد به نوشتن اوراق امتحانی خود می پردازند.

در دانشگاه آریامهر در اصفهان که بیشتر مرکب از دانشجویان سال اول است، اعتراضات بیشتر شکل تحریم کلاسها را به خود گرفته است. در ماه حاضر، حضور در کلاس درس به 15% رسیده است. گردهم آیی، تظاهرات و یا اعمال دیگری صورت نگرفته است ولی گزارشات وسیعی در مورد تهدیدهای جدی علیه آنها که در کلاس حاضر می شوند بوده است. مدیریت دانشگاه مراقب حضور دانشجویان است و به دانشجویان تا چهارشنبه 24 ماه می فرصت داده است که به کلاسها بازگردند. به عنوان چاشنی، همه امتحانات به اوایل ژوئیه موکول شده است. در جمعه 26 ماه می، پلیس محوطه دانشگاه پس از آنکه از همه خواست تا از محوطه خارج شوند وسایل شخصی 500 دانشجو (از 620 نفر) را از خوابگاه ها جمع آوری کرده در کیسه های پلاستیک قرار داد. این کیسه ها در محل درب ورودی محوطه دانشگاه نگهداری شد و از دانشجویان مربوطه خواسته شد که بیایند و اسبابهای خود را به خانه ببرند و در ترم آینده جهت پذیرفته شدن مجدد در دانشگاه اقدام نمایند.

در حالیکه خوف بروز خشونت بود در یکشنبه صبح بسیاری از دانشجویان وسایل خود را برداشته به خانه بردند، به استثنای بعضی ها که التماس می کردند تا به آنها فرصت دیگری داده شود. اساتید گزارش می دهند که میانگین حضور دانشجویان از شنبه تاکنون به 25% رسیده است ولی آنها نمی دانند که آیا این افزایش حضور به علت موفقیت التماسها بوده است، یا اینکه بعضی از دانشجویان بدون اجازه در سر کلاس حاضر شده اند تا مبادا از دانشگاه اخراج شوند.

علاوه بر این اقدامات کلی، مقامات دانشگاه اقداماتی علیه دانشجویانی که به نظرشان «رهبران» این ناآرامی ها هستند به عمل می آورند. دانشگاه اصفهان علیه 15 دانشجو به اتهامات جنائی اقامه دعوی کرده است و پرونده آنها در 13 و 15 ژوئن مورد رسیدگی قرار خواهد گرفت. اتهامات شامل ایجاد آتش سوزی تا حمله و شکستن پنجره ها می گردد. در صورتی که اتهام این دانشجویان ثابت شود برای همیشه از نظام دانشگاهی ایران محروم خواهند شد. مقامات دانشگاهی گفته اند که این 15 نفر افرادی هستند که از میان 45 نفر آشوبگر اتهاماتشان سنگین تر است و امیدوارند که نتیجه محاکمات تأثیری مفید بر بقیه بگذارد. در دانشگاه آریامهر، مقامات سرگرم تنظیم لیستی شامل حدود 50 دانشجو که مجاز به ثبت نام در دوره آینده نیستند، می باشند. ولی بنا به گزارشهای رسیده بر سر تعداد و بعضی از اسامی

ص: 71

اختلاف نظرهایی وجود دارد در حالیکه همه این تصمیم را اعلام کرده اند ولی از افشای اسامی خودداری نموده اند تا از اتحاد هر چه بیشتر میان دانشجویان اخراجی جلوگیری کرده و نیز باعث شود که این تهدید عاملی در «تغییر رفتار» در این تابستان باشد تا در دوره آینده به ثبت نام دوباره از آنها بیانجامد.

نظریه:

بسیاری از اصفهانی ها از رفتار و عمل معتدل دانشگاه و پاسخ صلح جویانه دانشجویان خوشحال هستند. آنها معتقدند که هرگونه اقدام شدیدتر باعث عصیان و شورش آشکار در میان دانشجویان خواهد شد و امیدوارند که این عامل بتواند آرامش در محوطه دانشگاه را، در سال آینده، به همراه داشته باشد. ولی، بعضی نیز می ترسند که دانشجویان در مدت کوتاهی کاری کنند که دانشگاهها مجبور به دست کشیدن از موضعشان بشوند و ترس از برخورد خشونت بار را دارند. بر اساس شایعات روز 5 ژوئن روز تظاهرات همگانی به رهبری دانشجویان خواهد بود، ولی همگان با حالتی محافظه کارانه به حمایت از آن می پردازند. مقامات امنیتی محلی و مقامات دولتی به این شایعات اهمیتی نمی دهند ولی آشکارا نگران هستند. آنها نمی خواهند بار دیگر به خشونت توسل جویند، البته از ترس عکس العمل خشونت بار، لیکن آنها معتقدند که دانشجویان اقدامات معتدل مقامات محلی را حمل بر ضعف آنها خواهند کرد. آنها سعی خواهند کرد تا از شکل گیری اجتماعات وسیع ممانعت کنند و سپس بسته به میزان موفقیت اقداماتشان، تصمیم به عکس العمل می گیرند. عقیده شخصی من بر این است که پس از کشته شدن افرادی در آشوب اخیر، زمان فعلی برای برگزاری تظاهرات و انجام درگیری توسط دانشجویان خیلی زود است و اگر اینگونه اقدامات بتواند تا تابستان به تعویق افتد، دانشگاهها شانس خوبی برای موفقیت تاکتیکهایشان دارند.

مک گافی


خلاصه مذاکرات هیأت مسایل مملکتی

سند شماره 36(1)

خیلی محرمانه14 ژوئن 1978 24 خرداد 1357

خلاصه مذاکرات هیأت مسایل مملکتی

سفیر جلسه را با شرح ملاقات دیروز خود به همراه آقای ناس با نخست وزیر آموزگار شروع کرد. در میان موضوعاتی که مورد بحث قرار گرفت می توان از حزب رستاخیز، قرارداد انرژی اتمی و کلنل ساندرز نام برد. نخست وزیر خاطرنشان کرد که وی زیاد تحت تأثیر ایده یک جناح سوم حزب رستاخیز قرار نگرفت. در مورد انرژی اتمی، آموزگار در رابطه با «زمان بندی» و مسئله «بهترین کشور مورد نظر» (MFN) برای ایران، پیشنهادی سازنده ارائه داد.

1- کتاب اول، ص 743
ص: 72

با تلفن از واشنگتن شنیدیم که سازمانهای درگیر خوشحال هستند و می روند که شیوه مذاکره دیگری را در پیش بگیرند. سفیر همچنین یادداشتی که مربوط به مشکلات کپی رایت (حق اقتباس محفوظ) کلنل ساندرز بود به نخست وزیر داد. نخست وزیر گفت که برای تبدیل علامات خاطیانه «کنتاکی فراید چیکن» به «کاشانی فراید چیکن» اقدام خواهد کرد.

در همان جلسه سفیر درباره بودجه ساختمانی دانشگاه تبریز اطلاعاتی به بایندر داد. هنوز رئیس دانشگاه تعیین نشده و در آینده نزدیک نیز تعیین نخواهد شد. آقای ناس در غیاب سفیر، اطلاعات مربوط به این مسئله را تهیه خواهد کرد.

سفیر از آقای لمبراکیس خواست که تحقیقی بیوگرافیک پیرامون اعضای گوناگون مجلس که برای اداره سیاسی حزب رستاخیز رأی آورده اند، انجام دهد. از آقای لمبراکیس این هم خواسته شد که ببیند آیا بیانیه ناشی از دیدار امیر بحرین از ایران به تمام واحدهایمان در منطقه خلیج رسیده است یا نه؟

سفیر آلمان به سفیر سولیوان گفت که شنیده است نیروی دریایی ایالات متحده می خواهد که تمام کشتیهای کوچک را تهیه نماید. سفیر توضیح داد که یک گروه متخصص، برای آزمایش این که چه نوع سلاح های ساخت آمریکا می تواند برای کشتیهای آلمانی به کار روند، در راه هستند.

سفیر در مورد مشکل فیمابین آقایان بروین و میلز از آقای بروین و جینگلز سئوال کرد و به آنان توصیه کرد که سعی نمایند که آقای میلز دوباره در هیأت نمایندگی ژنو منصوب شود.

سفیر به آقای گوئلز دو خبر رسیده در ارتباط با سیاست ما درباره پناهندگان افغانی را ارائه داد. او همچنین سئوال کرد که آیا کسی مایل به شرکت در برنامه نمایشنامه کارمن در تالار رودکی هست. پس از مدتی آقای شلنبرگر گفت که او شخصی را برای این کار انتخاب خواهد کرد.

آقای شلنبرگر توضیحی در مورد مذاکراتش با آندرو ویتلی از BBC داد و سپس یک لیست طولانی از شکایات راجع به موقعیت کارها در ایران را قرائت نمود. این لیست به درخواست اعلیحضرت توسط یک گروه از روشنفکران برجسته تهیه شده بود.

آقای بروین گزارش داد که او از آقای وستلی گله ها و شکایاتی از طرف مقامات وستینگهاوس، از این که پروژه مترو به فرانسویها داده می شود، شنیده که این هم مرهون ماهیت مخفیانه مناقصات می شود.

آقای لمبراکیس گفت که سالگرد 19 ژوئن در 18 ژوئن امسال برگزار خواهد شد. مذهبیهای فعال همگی قبول کرده اند که بهتر است در خانه بمانند تا این که تظاهرات انجام دهند. آقای شلنبرگر گفت که ویتلی احساس می کند اغتشاش بالا خواهد گرفت.

آقای فری آن گاه در رابطه با گزارشات پیش بینی مقدار محصول در سال جدید و دیدار وزیر کشاورزی از استرالیا و ایالات متحده وارد بحث شد. در این گزارش او خاطرنشان

ص: 73

ساخت که درخواستی مبنی بر کمک به ایران برای یافتن بازار جهت کندر و مر دریافت داشته است.

آقای آدلر گفت که امروز صبح اطلاع یافته است که آقای Sihweil متخصص ایمنی NRC ، دیگر به ایران بازنخواهد گشت. او نمی داند که آیا امکان دارد این مخالفت نشانه ای از ناراحتی ایران در رابطه با فقدان پیشرفت در زمینه انرژی اتمی باشد. سفیر گفت که آلمانیها نیز از این مخالفت متأثر خواهند شد، زیرا آنها روی سیستمهای کنترل ایمنی ایالات متحده برای رآکتورهای خود حساب کرده بودند. آقای آدلر موضوع را با سیروس منصور تعقیب خواهد نمود. آقای آدلر همچنین گزارشی در مورد حضور خود در جلسه اخیر انجمن «بهداشت و تنظیم خانواده» داد. موضوع این است که وزیر بهداری هیچ گونه همکاری به عمل نمی آورد. سفیر معتقد بود که آقایان ناس و آدلر بهتر است که در هر یک از ملاقاتهای آینده با وزیر بهداری شیخ الاسلام زاده موضوع را مطرح نمایند.

آقای بیونز، رابرت پاول را به عنوان مأمور جدید CAAG معرفی کرد.

خانم دیرزمن در مورد جلسه ای که با مقامات مالیاتی ایران داشت سخنانی ایراد کرد و گفت که آنها از متخصصین کامپیوتر سازمان مالیات بر درآمد آمریکا (IRS) درخواست مساعدت و مشاوره کرده اند. سفیر از جان میسی Macy و جک واگن Voughan درخواست نمود که این امر را بررسی کنند، زیرا ممکن است چنین برنامه ای در حال حاضر وجود داشته باشد.

آقای ددیچ در مورد ملاقاتش با نمایندگان پلیس ملی ایران در رابطه با آموزش افراد پلیس گمرکات ایران در ایران صحبت کرد.

الحاقیه: بدین وسیله نویسنده از آقای مارتین به دلیل عنوان نکردن نظرات ایشان در مورد این که در بین نمایندگان وستینگهاوس شکاف ایجاد شده است، پوزش می طلبد.


خلاصه مذاکرات هیأت مسایل مملکتی

سند شماره 37(1)

خیلی محرمانه5 ژوئیه 1978 14 تیر 1357

خلاصه مذاکرات هیأت مسایل مملکتی

کاردار درخواست کرد که رئیس هر بخش در اعطای مرخصی برای بعد از ظهر روز 6 ژوئیه جهت شرکت در جشن روز استقلال در «لویزان» آزاد باشد. آقای ناس تذکر داد که ممکن است با میهمانان زیادی در آخر هفته روبرو شویم. اولین نفری که وارد خواهد شد «لونازنسو» Lou Nozenso قائم مقام معاون وزیر امور خارجه خواهد بود که سعی خواهد کرد تا موافقت نامه دوجانبه اتمی را به پیش ببرد. نیوسام مدیرکل وزارتخانه نیز که در حال بازدید از آسیای جنوبی، خاورمیانه و اروپا است، برای بحث در مورد وقایع اخیر در منطقه وارد خواهد

1- کتاب اول، ص 747
ص: 74

شد و گفتگویی با شاه خواهد داشت. به علاوه نماینده دائمی در سازمان ملل جیمز لئونارد نیز در 8 ژوئیه خواهد آمد تا در مورد موضوعات مربوط به سازمان ملل به مقامات مختلف دولت ایران گفتگو کند. آقای لمبراکیس مروری بر مطالب مطبوعات داخلی داشت و خاطرنشان کرد که BBC به دنبال گزارش ویتلی از افغانستان در شرایط بدی قرار گرفته است. آرامش نسبی در جبهه داخلی برقرار است. یک مقام حزب رستاخیز شدیداً از کاندیداهایی که حزب را ترک می کنند انتقاد کرده است و این نشان می دهد که آنها قادرند به طور مستقل عمل نمایند. هنگام میهمانی چهارم ژوئیه ما، نهاوندی در پاسخ یک سئوال گفت که سازمان او صرفاً یک «جناح سوم» حزب رستاخیز نخواهد بود بلکه «گروهی» تشکیل خواهد شد.

کاردار به وابسته جدید کشاورزی ما آقای کوی نیلی خوش آمد گفت.

آقای مارتین گفت که او در حال پیگیری درخواست سفیر اردن جهت یک گزارش وضعیت در رابطه با پیشنهاد ارائه شده در مورد انتقال موشکهای آموزشی به کشور ثالث برای استفاده در نیروی هوایی اردن و سوار کردن روی هواپیماهای 5 F آمریکایی اخذ شده از ایران می باشد. سرهنگ شفر، وابسته جدید نیروی دریایی ناخدا روی هالینگورث Roy Holling Worth را معرفی نمود. وی همچنین بازدید پیشنهادی ژنرال سادلر فرمانده پایگاه 21 نیروی هوایی در پادگان مک کوایر جهت بازدید از ترمینال «فرماندهی هوابرد نظامی» MAC را اعلام نمود. آقای آدلر گزارش داد که میهمانان کمیته مشترک اقتصادی نتیجه گرفتند که بازار برای انرژی خورشیدی خیلی امیدبخش است. آنها متوجه شدند که بودجه وزارت نیرو در این زمینه پنج برابر شده است و احتمال دارد که برای شرکتهای آمریکایی بازار وجود داشته باشد.

آقای ددیچ هفته آینده به خلیج فارس مسافرت خواهد کرد.

آقای رینو به دنبال اشارات آقای آدلر متذکر شد که مرکز بازرگانی چند تلگرام و یک گزارش در مورد نمایشگاه انرژی خورشیدی فرستاده است. شرکت کنندگان در نمایشگاه متوجه شدند که یک بازار احتمالی بسیار جالب برای شرکت های آمریکایی وجود دارد.

ناخدا هاک بازدید ناو آمریکایی بارنی از بندرعباس را برای مشارکت در تمرینات واحدهای نیروی دریایی اعلام کرد. کاردار از آقای بنرمن به خاطر ایفای خوب وظیفه اش در مورد حفظ امنیت میهمانی چهارم ژوئیه که به خوبی برگزار شد تشکر کرد.


خلاصه مذاکرات هیأت مسایل مملکتی

سند شماره 38(1)

خیلی محرمانه12 ژوئیه 1978 21 تیر 1357

خلاصه مذاکرات هیأت مسایل مملکتی

کاردار جلسه را با اعلام این که دیروز پیمان دوجانبه اتمی منعقد گردید، آغاز کرد. مشکل

1- کتاب اول، ص 748
ص: 75

اساسی غنی سازی مجدد زباله های اتمی حل شد و از نظریات پنج هفته پیش سفیر سولیوان به نحو احسن استفاده گردید.

کاردار گفت که بازدید معاون، نیوسام به خوبی صورت گرفت. منظور اصلی در ایران به توافق رسیدن در مورد موقعیت شرق بود. شاه در صورتی که پاکستانیها از کارخانه غنی سازی مجدد زباله های اتمی صرفنظر کنند با کمک به پاکستان نظر مساعد دارد. اگر پاکستانیها به همین نحو پیش روند، امریکا از نقطه نظر قانونی اجباراً دیگر نخواهد توانست به اسلام آباد کمک اقتصادی یا سیاسی بنمایند.

آقای شلنبرگر سئوال کرد که آیا قرارداد انرژی اتمی احتیاج به تصویب سنا دارد یا نه؟ کاردار جواب داد که معاهده پس از 60 روز کاری به مرحله اجرا گذاشته خواهد شد مگر آن که یکی از مجالس کنگره یا مجلس آن را تصویب نکند.

آقای شلنبرگر گزارش داد که کارشناس سیاسی ویلیام گریفیث در شهر است و با شاه و نخست وزیر ملاقات خواهد کرد. اخبار دیگر آژانس ارتباطات بین المللی حاکی از آن است که انجمن ایران و آمریکا به منظور دستیابی به یک برنامه درخشان علمی، دوران بحرانی را پشت سر گذاشته است.

کلنل واندرمیر گزارش داده که ژنرال گست همراه گروه فرماندهی و کنترل بود. ارتشبد ازهاری به نحو مطلوبی تحت تأثیر قرار گرفته است و اواخر این هفته موضوع را با شاه در میان خواهد گذاشت.

آقای بروین، کفیل ریاست هیأت نمایندگی، گفت که نمایندگان کنسرسیوم نفت هفته گذشته به منظور رسیدن به یک توافق به جای موافقتنامه 1973 به تهران آمده اند. ایرانیان توافق دارند که برای هر بشکه 20 سنت تخفیف بدهند که میزان این تخفیف 2 سنت کمتر از قرارداد گذشته است. کنسرسیوم روزانه 3/3 میلیون بشکه نفت برداشت خواهد کرد.

آقای بروین و میلز نامزد رایزنی اقتصادی با سرپرست اداره تأمین اجتماعی ایران برای بحث پیرامون امکانات یک موافقت نامه ملاقات کردند. در طول یک هفته یا بیشتر، نمایندگان سفارت با نمایندگان تأمین اجتماعی برای تهیه یک پیش نویس جهت ارسال به واشنگتن با یکدیگر ملاقات خواهند نمود. ما می خواهیم که این پیش نویس کاملاً ساده باشد ولی ممکن است که واشنگتن بخواهد این طرح شبیه به محتوای مدلهای آلمانی و ایتالیایی باشد.

آقای بویس خبر روز برای بخش سیاسی را به اطلاع رساند. پس از بررسی آخرین شایعات در مورد تغییرات مربوط به سفیر گزارش داد که گروه جدیدی از حقوقدانان ایرانی به تازگی نام اعضای هیأت رئیسه خود را اعلام نموده و اطلاع داده است که کوششهایی در جهت برقراری تماس با گروههای حقوق بشر ایالات متحده و کمیسیون حقوق بشر سازمان ملل متحد به عمل خواهد آورد.

جناح سوم نهاوندی مقاله ای مبنی بر انتقاد از خط مشی اقتصادی دولت آموزگار انتشار داده

ص: 76

است. این مقاله اتاق اصناف را به علت ایجاد تورم مورد سرزنش قرار داده و هم اکنون اتاق اصناف جواب اعتراض آمیز خود نسبت به آن مقاله را اعلام کرده است. امکان دارد که این عمل اعضای مجلس را که تصمیم به پیوستن به گروه اقلیت نهاوندی را داشتند تحت تأثیر قرار دهد.

بالاخره، شهردار مشهد اعلام کرده است که سر هر کارمند شهرداری که مشاهده شود در فساد یا رشوه گیری دست داشته است، تراشیده خواهد شد (توسط خانم شهردار) و در یک ماشین روباز دور خیابانها گردانده خواهد شد. این خبر باعث مناظره داغی در سالن مجلس در مورد حق قانونی شهردار برای دست زدن به چنین اقدامی شد.

آقای نیلی Neeley گزارش داد که حجم صادرات آمریکا به ایران در سال گذشته به رقم 423 میلیون دلار رسید و به نظر می رسد که امسال نیز چیزی نزدیک به همین مقدار باشد. وی گفت که گاوهای آبستن یک قلم عمده صادراتی را تشکیل می دهد. در مورد محصول گندم گفت که علیرغم خشکسالی اوایل سال جدید، میزان آن مشابه سال گذشته خواهد شد.

آقای میلز در مورد ساعت کار جدید فروشگاه مخصوص کارمندان سفارت و فروشگاه «11 7» که در محوطه باقی خواهد ماند، گزارشی معروض داشت.

آقای ریچاردسون گزارش داد که آقای گوئلز امروز صبح تهران را برای یک مرخصی چهار، شش، هشت و یا ده هفته ای ترک خواهد نمود.

آقای بنرمن، کارمند جدید امنیت ملی (TSO) آقای پل تیوبس Paul Tubbs و آقای دیو مارشال کارمند جدید امنیت منطقه ای (RSO) را معرفی نمود.

آقای اسنو، گزارش داد که انجمن ایران و آمریکا فعالیت جدید خود را برای آشناسازی دانشجویان ایرانی که عازم آمریکا هستند، آغاز کرده است.


علاقه فزاینده مذهبیون به سیاست

سند شماره 39

یادداشت مذاکرات

شرکت کنندگان: خانم و آقای هدایت اسلامی نیا؛ جورج بی لمبراکیس، کنسول سیاسی سفارت آمریکا، تهران؛ جان دی استمپل، مأمور سیاسی سفارت آمریکا، تهران

زمان و مکان: 12 ژوئیه 1978 منزل اسلامی نیا

موضوع: علاقه فزاینده مذهبیون به سیاست

خلاصه: اسلامی نیا گفت تابستان نسبتاً آرام خواهد بود ولی اشکالات بیشتری در پاییز وجود خواهد داشت. بین پیروان آیت الله خمینی و آیت الله شریعتمداری در قم تفرقه ای در حال به وجود آمدن است. شریعتمداری به تدریج برخی از تندروهایی که قبلاً از خمینی حمایت می کرده اند را به طرف خودش جلب می کند. توجه مذهبیون شروع به متمرکز شدن بر روی انتخاباتی که برای سال آینده طرح ریزی گردیده، شده است. حتی لیست های کاندیداهای

ص: 77

احتمالی حداقل در یک بخش آماده شده است. روابط بین شاه و جامعه مذهبی بهتر شده اند. مقدم رئیس جدید ساواک برای آرام کردن روابط بین دولت و جامعه مذهبی با کمی موفقیت سخت در حال فعالیت است اسلامی نیا به صورت خیلی محرمانه ای به ما گفت که شهبانو و هویدا حدود 4 آگوست در اولین روز پس از رمضان برای زیارت به کربلا در عراق خواهند رفت. توضیحات مشروح در زیر تحت عناوین مختلف آمده است. (پایان خلاصه).

سیاست مذهبی داخلی

در حالیکه جریانات امسال تابستان آرام خواهند بود، اما درگیری بین قسمت های مختلف جامعه مذهبی شخصاً مشکلاتی را در اوایل پاییز به وجود خواهد آورد. بحران جاری داخلی با یک درخواست منتسب به آیت الله خمینی برای برگزار نکردن مراسم تولد امام دوازدهم (21 ژوئیه) مرتبط است. شریعتمداری و تعداد دیگری از آیت الله ها با لغو جشن های برنامه ریزی شده مخالف هستند، زیرا امام دوازدهم یک قسمت حیاتی از معتقدات شیعه می باشد و این جشن یکی از جشنهای مهم است. علمای تهران تلگرافی برای خمینی فرستاده اند و گفته اند باور نمی کنند که وی خواسته باشد که مراسم ملغی شود (تلگرام بدون امضاء است). (فرستاده های خصوصی که در یادداشت مذاکرات قبلی به آنها اشاره شد هنوز اعزام نگردیده اند ولی انتظار می رود که به زودی روانه شوند). این واقعه ممکن است به نفع شریعتمداری تمام شود چونکه باعث شد آیت الله حلبی از تهران را به اتحاد عملی با وی بکشاند. حلبی یک آیت الله مهم است که فعالیت اصلی وی برگرداندن (یا کوبیدن) اعضای فرقه بهایی است. او پیروان قابل ملاحظه ای دارد که شامل یک عده تخمین 000/10 نفری دانشجو می باشد و ادعا می کند که در 5 سال گذشته 23000 بهایی را به اسلام بازگردانیده است. حاج آقا حسن قمی یک آیت الله دیگر که در 1963 از خمینی حمایت کرد و در داخل کشور به حال تبعید بوده است توسط ساواک آزاد شده و احتمالاً با شریعتمداری در مورد این موضوع متحد خواهد شد.

اسلامی نیا به صورت گذرا گفت که چندین آیت الله دیگر که در زندان هستند از طریق آیت الله ابوالفضل زنجانی (یک رهبر که اخیراً آزاد شده) پیام فرستاده اند که در عین حالی که آنها سالها پیش از خمینی حمایت کرده اند ولی اکنون با وی مخالف هستند چون که وی مسایل اشتباهی را عنوان کرده است و خیلی حرف می زند. اسلامی نیا فکر می کرد که دولت ممکن است به زودی آیت الله مطهری، طالقانی و ربانی شیرازی را آزاد کند. اسلامی نیا حس می کرد که ساواک به صورت تازه ای به زندانیانی که در زندان نگاه داشته شده اند می نگرد و آزادیهای بیشتری در جریان است.

انتخابات طرح ریزی شده پارلمان

اسلامی نیا گفت علاقه زیادی نسبت به انتخابات طرح ریزی شده مجلس و سنا وجود دارد

ص: 78

و شریعتمداری از طریق اسلامی نیا پیامی برای شاه فرستاده است که می گوید اگر انتخابات 1979 آزاد نباشد (بدون کنترل حزب رستاخیز) تظاهرات و مشکلات وخیمی وجود خواهد داشت. شاه از طریق اسلامی نیا پاسخ داد که انتخابات آزاد خواهند بود و هر کسی می تواند کاندید شود. به دنبال دریافت این خبر، حامیان خمینی با اینکه به صورت خشنی با انتخابات به این عنوان که ریاکاری دولت می باشد مخالفت کرده اند شروع به تهیه لیستی از کاندیداها نموده اند.

اسلامی نیا گفت که وی فقط از چند اسمی از لیست مطلع شده است ولی آنها (اسامی) شامل امینی عراقی وزیر سابق و دادستان سابق قزوین حاج سیدجوادی می باشد. اینها شخصیت های اجتماعی سابق از دوران مصدق و جبهه ملی می باشند.

اسلامی نیا گفت گروه شریعتمداری هنوز به موارد ویژه در زمینه کاندیداها نیز نپرداخته است و خیلی از ملاها و آیت الله ها از گروه سابق جبهه ملی به رهبری مهندس مهدی بازرگان خوششان نمی آید. (نظریه: ظاهراً ملاها شخصاً از بازرگان خوششان نمی آید و نسبت به علاقه جزیی جبهه ملی ها به کمونیسم مظنون هستند.) اسلامی نیا فکر می کرد زمانی که انتخابات اعلام شود جناح شریعتمداری به تدریج لیستی از کاندیداها ارائه خواهد نمود.

لمبراکیس از اسلامی نیا خواست که راجع به ایده فعلی اش در مورد یک جناح مذهبی در حزب رستاخیز توضیح دهد. اسلامی نیا گفت ظاهراً در مورد ایده جناح سوم به وسیله گروه نهاوندی پیش دستی شده است ولی برای گروههای دیگر اگر که در حزب رستاخیز مکانی نباشد در سیستم سیاسی هنوز جایی وجود دارد. اسلامی نیا به هویدا گفته بود آنهایی که در پی انتخابات هستند چنانچه مایلند سیاستمداران مؤثری باشند بایستی اکنون شروع به مبارزه کنند. خود اسلامی نیا با گروهی از بازار و گروه دیگری از سازمان کنترل قیمت (اصناف) همکاری می کرد تا افرادی را برای انتخاب شدن آماده کند. در پاسخ به کاوش استمپل در این مورد که آیا خود وی برای راه یافتن به مجلس کاندید خواهد شد، اسلامی نیا لبخند زد و گفت که وی خیلی سرش شلوغ است و کم کم پس از مقداری طول و تفصیل یک شاید مبهم تحویل داد (نظریه: وی کاندید خواهد شد.)

شاه و رهبران مذهبی

در پاسخ به یک سئوال در این مورد که روابط بین شاه و رهبران مذهبی چگونه توسعه می یابد اسلامی نیا گفت گفتگوهایی وجود داشته است ولی به وجود آمدن اعتماد به آهستگی صورت گرفته است. به نظر نمی آید که شاه درک کند آیت آلله شریعتمداری بعضی از چیزهایی را که از او می خواهد نمی تواند انجام دهد. تماس های خصوصی خوب بوده اند ولی شریعتمداری نمی خواهد مردم از آنها اطلاع پیدا کنند. هرچند شاه مطلع است که شریعتمداری و خمینی در مورد ایران توافق ندارند، شریعتمداری به شاه گفته است که وی نمی تواند به

ص: 79

صورت علنی با خمینی مخالفت کند. شریعتمداری گفته است که وی برخی از تندروها را از گروه خمینی جدا می کند و بایستی احتیاط کند. اسلامی نیا اشاره کرد که زمانی که آقای عباسی داماد شریعتمداری به شهر ری آمد تا خانه فامیلی را برای یک دیدار بازگشاید، وی مقدم رئیس ساواک را دید. این موضوع انتشار پیدا کرد و شریعتمداری خیلی خشمگین شد. اسلامی نیا گفت که شریعتمداری می خواهد آیت الله اول باشد (مهم ترین در ایران) و بایستی به دقت مراقب موضع سیاسی خود باشد.

اسلامی نیا روی خیلی از مسایل کوچک به شدت کار کرده است تا اختلاف دینی دولت و رهبریت مذهبی را کاهش دهد. او راجع به جریانی در اصفهان صحبت کرد که در آن رئیس اوقاف (بنیاد هدایای مذهبی) به یک آیت الله برجسته توهین نمود. برای برطرف کردن این توهین و آرام کردن وضعیت خیلی از افراد مجبور شدند میانجیگری کنند و سرانجام این کار انجام شد. اسلامی نیا راجع به واقعه دیگری صحبت کرد که ولیان استاندار خراسان با یک دستگاه ضبط صوت که به صورت ناشیانه ای مخفی شده بود با شریعتمداری ملاقات کرد. در اواسط گفتگو کیف دستی او شروع به بیرون دادن صداهای بلندی کرد. اسلامی نیا گفت شریعتمداری که پیروان زیادی در مشهد دارد زمانی که در اواخر این ماه از این شهر دیدن می کند از دیدن مجدد ولیان امتناع خواهد کرد. (نظریه: شریعتمداری ممکن است پیروانی در مشهد داشته باشد ولی وی به آن صورت که در اینجا مفهوم شده شخصیت برجسته ای نیست.)

دولت و مذهب

اسلامی نیا، آموزگار و دیگر رهبران دولت را به خاطر اینکه به ملاقات رهبران مذهبی نمی روند مورد انتقاد قرار داد. «من به دیدار شریعتمداری می روم چرا آنها نمی روند؟» نخست وزیر به یکی از دوستان نزدیک اسلامی نیا گفته بود که کار او این نیست که با رهبران مذهبی درگیر شود و این کار شاه و ساواک است.

(نظریه: این موضوع به دیگر جریاناتی که ما راجع به عدم علاقه آموزگار به این مشکل شنیده ایم شباهت دارد.) اسلامی نیا رفتار نخست وزیر را با رفتار هویدا مقایسه کرد که ملکه فرح را در 4 آگوست روز شروع ماه رمضان در مسافرت به کربلا در عراق همراهی خواهد کرد. این یک ژست مهم در مقابل مؤمنین خواهد بود. اسلامی نیا اشاره کرد که ملکه توسط مقدم رئیس ساواک قبل از انتصابش به ریاست ساواک به فعالیت اجتماعی بیشتری تشویق شده بود و نیز اشاره کرد که ملکه مایل است به فعالیت بیشتر در امور اجتماعی ادامه دهد. از مسافرت طرح ریزی شده هنوز جلوگیری می شود

(نظریه: شاید به خاطر اینکه موافقت نهایی شاه هنوز اعلام نشده است).

اسلامی نیا از مقدم رئیس ساواک به خاطر عملکرد اولیه اش تعریف و تمجیدهای زیادی می کند. به طوری که گزارش شده مقدم در کارش شدیداً فعالیت می کند و در روابط بین جامعه

ص: 80

مذهبی و دولت تفاوتی به وجود آورده است.

اسلامی نیا گفت مقدم پیش شاه رفت تا با دلیل و برهان از شاه بخواهد تا به آیت الله فلسفی اجازه سخنرانی بدهد. او اشاره کرد که در یک گفتگوی خصوصی جالب هویدا به فلسفی و اسلامی نیا گفته بود که اگر فلسفی بر علیه شاه صحبت کند (پس از اینکه قول داد این کار را نکند) هویدا، مقدم و اسلامی نیا نیز ممکن است کشور را ترک کنند. فلسفی گفت وی به شاه در سخنرانی هایش اشاره نخواهد کرد ولی ممکن است مجبور شود به خمینی اشاره کند چونکه مؤمنین وی را مجبور به انجام آن خواهند کرد.

مذهب و دیگر نیروها

لمبراکیس از اسلامی نیا پرسید که وی راجع به یک کتابفروشی در نزدیکی میدان اصلی قم که مطالب اسلامی، مارکسیستی و ضدیهودی را به هم می آمیزد چه می داند. به نظر آمد که اسلامی نیا از این موضوع بی خبر است ولی ذیعلاقه به نظر رسید.

او فکر می کرد که مطالب ضدیهودی احتمالاً ضدصهیونیستی یا ضداسرائیلی بوده اند. چونکه مسلمانان خوب به اعتقادات یهودیان یا مسیحیان به دین خودشان احترام می گذارند، هر چند آنها یهودیان را افرادی می دانند که منحرف شده اند.

سرانجام اسلامی نیا گفت وی و همسرش چنانچه مسایل به آرامی که وی انتظار آن را دارد باقی بمانند در آگوست سفری به ایالات متحده خواهند نمود. آنها اوایل سپتامبر باز خواهند گشت.

نظریه: این ملاقات مجدداً ارتباط و همکاری نزدیکی که بین هویدا، ژنرال مقدم و اسلامی نیا به وجود می آید را نشان داد.


فعالیت سیاسی: گزارش جناح سوم، انتخاب رئیس کانون وکلا، تهیه لیست...

سند شماره 40

خیلی محرمانه13 ژوئیه 1978 22 تیر 1357

از: سفارت آمریکا، تهران 06697به: وزارت امور خارجه، واشنگتن دی. سی

رونوشت: به نمایندگیهای آمریکا در بغداد، اسلام آباد، کابل و لندن

موضوع: فعالیت سیاسی: گزارش جناح سوم، انتخاب رئیس کانون وکلا، تهیه لیست نامزدهای انتخاباتی، قانون جدید تظاهرات

خلاصه: جناح سوم حزب رستاخیز تلاشهای اقتصادی دولت ایران را مورد انتقاد قرار داده و خواستار اقدامات جدیدی گردیده است. این عمل با عکس العمل شدید آقای یگانه وزیر دارایی روبرو شده است.

فعالیتهای پشت پرده سیاسی با مانور آرام نمایندگان مجلس به طرفداری از حزب رستاخیز و سایر طرفداران دولت ادامه دارد. کانون وکلا حسن نزیه را که یکی از وکلای پیشرو است به

ص: 81

عنوان رئیس جدید خود انتخاب می نماید. انجمن جدید حقوق دانان می گوید که این سازمان نگهبان قانون اساسی خواهد بود. نخست وزیر می گوید دولت با توجه به فضای سیاسی جدید، قانونی جهت تعیین مقررات اصولی انجمن های سیاسی و تظاهرات قانونی به مجلس تقدیم خواهد کرد. پایان خلاصه.

1 جناح سوم حزب رستاخیز در تاریخ دهم ژوئیه طی گزارشی یک سلسله پیشنهادات ضدتورمی و اقتصادی ادامه داده که آنها را در میان سایر اقدامات، برای کاهش هزینه های مصرفی دولت و هدایت آنها در جهت تولید، انحلال اطاقهای اصناف، خاتمه انحصارات در زمینه واردات و تجدیدنظر در سیاست مالیاتی به منظور کاهش فشار از روی حقوق بگیران، نامیده است (جبران آن به وسیله افزایش مالیات بر ثروتمندان و تعقیب کسانی که از دادن مالیات فرار می کنند امکان پذیر است).

اصناف بلافاصله پیشنهادات جناح سوم حزب را مورد انتقاد قرار داده و در دوازدهم ژوئیه، یگانه، وزیر اقتصاد و دارایی در حالیکه به این پیشنهادات سخت حمله ور شد، تلویحاً پیشنهاد تعقیب کسانی را که از دادن مالیات طفره می روند و افزایش مالیات ثروتمندان را پذیرفت. یگانه گفت که از سی هزار شرکت موجود در ایران فقط دوازده هزار شرکت سوابق مالیاتی دارد و این وضعیت باید درست شود. یگانه از پیشنهاد کاهش مالیاتها و تجدیدنظر در تخصیص اعتبارات انتقاد نمود و گفت که این عمل موجب توقف رشد اقتصاد ملی خواهد شد. او متذکر گردید که دولت ایران در فاصله می 1977 تا می 1978 نرخ تورم را از 8/30 درصد به 1/10 درصد کاهش داده است. نهاوندی، رهبر جناح گفت از اینکه گزارش گروهش بحث برانگیز بوده، خوشحال است.

2 در پشت پرده مانور قابل توجه نمایندگان مجلس با طرفداری از این جناح و سپس تغییر عقیده دادن همچنان ادامه دارد. بررسیهای سفارت که بر اساس گزارشات محلی و تماسهای شخصی صورت گرفته است، جناح بندیهای تقریبی نمایندگان مجلس را به شرح زیر ارائه می دهد. (هر چند که اینها در معرض تغییر مجدد می باشند): جناح سازنده 140 نفر، جناح پیشرو 50 نفر، جناح سوم 40 نفر، پان ایرانیست ها (پزشکپور) 7 نفر، بقیه جناح ها و منفردها 31 نفر. در طول تهیه این بررسی، به خاطر گزارش انتقادآمیز جناح سوم، تعدادی از طرفداران آن کاسته شده است. وضعیت طرفداری از جناح ها منتشر نشده است. وضعیت موجود بیانگر سیال بودن بحث های سیاسی اخیر است.

3 این موضوع برای سفارت از طریق منابع زیادی مورد تأیید قرار گرفته است که دولت قصد دارد هر کس را که می خواهد نامزد نمایندگی مجلس شود، بدون آنکه او را از فیلترهای حزب رستاخیز عبور دهد، آزاد گذارد. منبع نزدیک به آیت الله شریعتمداری به ما گفت که شاه به رهبران مذهبی تأکید کرده است که هر کس می تواند در مبارزات انتخاباتی شرکت نماید، البته نه به صورتی که گروه خمینی قبلاً شروع به تهیه لیست انتخاباتی نموده اند در حالیکه

ص: 82

رهبرشان کل انتخابات را تحریم می کرد. از گروه شریعتمداری نیز انتظار می رود در ماههای آینده همین کار را انجام دهد و گروههای متحده در جبهه ملی نیز زیاد عقب نیستند. ما شنیده ایم که گروه شریعتمداری به رهبری سابق جبهه ملی اعتمادی ندارد. بنابراین مشکلاتی در اختلاف بالقوه متحدین وجود خواهد داشت.

4 در یازدهم ژوئیه، هیأت اجراییه کانون وکلای ایران، حسن نزیه، نامزد گروه پیشرو را به عنوان رئیس خود برگزید. (عبدالکریم انواری وکیل مستقل و هدایت الله متین دفتری از گروه پیشرو به عنوان معاونین و صدر الدین صادق وزیری و محمدتقی دامغانی از گروه پیشرو به عنوان مسئول پیگیری انتخاب شدند). روز بعد نزیه اعلام نمود که کانون وکلا برای استقلال کامل قوه قضائیه و توسعه آزادیهای فردی تلاش خواهد نمود. انجمن حقوقدانان ایران نیز اهداف مشابهی را از جمله امحاء کلیه دادگاههای ویژه که خارج از سیستم قضائی می باشند (مثل دادگاه ویژه کارمندان دولت) را اعلام نموده است. انجمن حقوقدانان اولیه جلسه خود را در نهم ژوئیه تشکیل داد و یک شورای بیست و یک نفره را انتخاب نمود که شامل هفت نفر از هشت نفر وکلای پیشرو می باشند که هفت نفرشان عضو هیأت اجرائیه کانون وکلا نیز هستند. سخنگوی انجمن حقوقدانان گفت که این انجمن و کانون وکلا کاملاً جدا از هم باقی خواهند ماند. انجمن حقوقدانان، به منظور استقرار حکومت قانون، در نظر دارد با سازمانهای بین المللی تماسهایی برقرار نماید. تمام موارد مذکور به طور قابل توجهی در مطبوعات منعکس گردیده است.

5 نخست وزیر در مصاحبه مطبوعاتی خود بعد از پایان جلسه کابینه، ضمن پاسخ به تعدادی از سئوالات روزمره، به ناگهان اعلام نمود که وزارت دادگستری لایحه ای در خصوص تعیین چهارچوب فعالیتهای انجمن های سیاسی و تظاهرات به مجلس تقدیم خواهد نمود. نخست وزیر اظهار داشت، لایحه احتمالاً شامل مقرراتی جهت اعلام قبلی گردهماییها، نام سازمانهای شرکت کننده، تاریخ، ساعت و محل آن خواهد بود. اما این مقررات هنوز مشخص نشده اند.

این خبر در مطبوعات فارسی با تیتر بزرگ منعکس گردید ولی در مطبوعات فرانسه و انگلیسی زبان در صفحات داخلی از اقبال کمی برخوردار بود. نخست وزیر گفت «تا هنگامی که نهادهای صحیح و قانونی جهت تحکیم فضای باز سیاسی به وجود نیاورده ایم صحبت از آن بی فایده است.» این نظریه بر سر این موضوع که آیا لایحه آزادیخواهانه خواهد بود یا محدود کننده، بحث های زیادی را برانگیخته است.

در ابتدای امر به نظر می رسد اعتقاد بر این باشد که تصمیم دولت ایران مبنی بر ایجاد فضای باز سیاسی از طریق تعیین مراحلی منطقی جهت مبارزات انتخاباتی مجلس، در این لایحه منعکس خواهد بود.

ناس


خلاصه مذاکرات هیأت مسایل مملکتی

ص: 83

سند شماره 41(1)

خیلی محرمانه19 ژوئیه 1978 28 تیر 1357

خلاصه مذاکرات هیأت مسایل مملکتی

کاردار جلسه را با مطرح کردن این موضوع که مذاکرات نیوسام در کابل و اسلام آباد پایان گرفته و پاکستانیها نقطه نظرات سنتی خود را در چند زمینه پیشنهاد کرده اند، آغاز نمود. ما انتظار داریم که گزارش مختصری در مورد مسافرت نیوسام به دست آورده تا آن را در اختیار ایرانیان نیز قرار دهیم. کوپر معاون وزیر خارجه ممکن است در هفته آینده از ایران بازدید کند.

ژنرال گست گفت که شب گذشته با ژنرال گریوز در مورد پیغام کاردار پیرامون برنامه 4 F گفتگو کرده است. ما پیشنهاد کردیم که یک بار دیگر برنامه بررسی شود تا این که سیستم مخابراتی گروه A نیز در آن جای بگیرد. این امر موجب خواهد شد که سلاح Wildweased در موعد دیرتری بر روی 4 F قرار گیرد، البته در صورتی که تصمیم بگیریم که آن موشکها را به ایرانیان بدهیم. بدون سیستم مخابراتی گروه A ، دولت ایران احتمالاً هواپیماها را نخواهد خرید.

راجر ا. بروین کفیل ریاست هیأت نمایندگی پس از چهار سال خدمت در جهت اهداف دوستانه روابط ایران و آمریکا، از هیأت مسایل مملکتی خداحافظی کرد.

آقای لمبراکیس گزارشی در مورد موقعیت سیاسی داخلی ایران ارائه داد، وی گفت که مخالفین مجدداً در حال بسیج مردم به منظور برگزاری تظاهرات برای فردا بعد از ظهر در حوالی خیابانهای تخت جمشید و بلوار پهلوی هستند. آقای ریچاردسون به کاردار گفت که کنسولگری در روز 600 الی 700 ویزای مهاجرتی صادر می کند.


خلاصه مذاکرات هیأت مسایل مملکتی

سند شماره42(2)

خیلی محرمانه26 ژوئیه 1978 4 مرداد 1357

خلاصه مذاکرات هیأت مسایل مملکتی

کاردار جلسه را با مطرح کردن تلگرامی که شب گذشته فرستاده بود و مذاکراتش با تیمسار طوفانیان را توضیح می داد، شروع کرد. طوفانیان گفت در صورتی که هواپیماهای F-4E همراه با سیستم مخابراتی گروه A نباشد دولت ایران خواهان آنها نخواهد بود. او گفت پیشنهاد خرید Shrike او را متحیر کرده است و یادآور شد که شاه و او تصمیم گرفته اند که دولت آمریکا باید سعی کند که شرایکها را پس بگیرد. آنها تصمیم گرفتند که چنانچه هواپیماهای F-4E با سیستم مخابراتی گروه A در مقابل تحویل شرایکها باشند، آنها حاضرند شرایکها را نیز از ما تحویل

1- کتاب اول، ص 750
2- کتاب اول، ص 751
ص: 84

بگیرند.

دکتر استمپل با انگلیسیها تماس خواهد گرفت تا ببیند که آیا آنها راه حلی در مورد نامیبیا پیدا کرده اند. کاردار امروز احتمالاً به وزارت امور خارجه خواهد رفت و درباره موریتانی و خاورمیانه گفتگو خواهد کرد. کاردار نتیجه بررسی در مورد مدیریت اداری سفارت را به آقای میلز داد و قرار شد وی آن را بخشنامه کند.

آقای زیشک گفت انجمن ایران و آمریکا برای احداث یک مرکز آموزشی جدید پروانه ساختمان گرفته است. دکتر استمپل یکی از کارمندان جدید DEA به نام آقای لاری مک کینی MC Kinney را معرفی کرد. سپس درباره شورشهای امروز مشهد به نقل از روزنامه گزارشی داد. وی یادآور شد که در آخر هفته گذشته در سراسر کشور تظاهرات گسترده ای در جریان بوده که به غیر از جهرم در همه جا با آرامش برگزار شده است.آقای مارتین در مورد موضوع Wild Weasel با آقای پرشت صحبت کرده است. آقای نیوسام معاون وزارتخانه هم اکنون در تلاش است تا موافقت ترخیص Wild Weasel را برای نیروی هوایی ایران بگیرد. این موضوع مربوط به قبل از عکس العمل منفی کمیسیون مجلس درباره پیشنهاد وزارت خارجه که در آن توصیه شده بود که بدون هیچ گونه تعهدی نسبت به تحویل Wild Weasel سیستم مخابراتی گروه A را در هواپیماهای 4 F جانشین کند، می شود. آقای تیلور درباره تغییرات جدید هیأت دولت گزارشی داد و یادآور شد که PBO در طول سال گذشته سه وزیر جدید به خود دیده است. همچنین وی درباره پاره ای شایعات که در میهمانی بانکداران در مورد بیماری شاه شنیده بود بحث و تبادل نظر کرد.


خلاصه مذاکرات هیأت مسایل مملکتی

سند شماره 43(1)

خیلی محرمانه2 اوت 1978 11 مرداد 1357

خلاصه مذاکرات هیأت مسایل مملکتی

کاردار به اعضای هیأت مسایل مملکتی اطلاع داد که شب گذشته یک بمب دستی از بالای دیوار کنسولگری در اصفهان به داخل پرتاب شد. این حادثه هیچ آسیب و یا خسارت جدی به بار نیاورد. ما گمان می کنیم که این یک حادثه منفرد بوده است، نه حادثه ای که ارتباط به یک گروه متخصص تروریستی داشته باشد. آقای ناس همه را متوجه این موضوع کرد که احتیاط امنیتی لازم را به کار برند. خبر مسرت بخش این است که دفتر سفیر تعدادی بلیط مسابقه اسب دوانی میدان فرح آباد را دریافت داشته است و اعضای هیأت نمایندگی می توانند آنها را دریافت نمایند. با توجه به شایعات مربوط به سلامتی شاه، عکس های جدید او را در حال استراحت، آرامش، برنزه شدن و سر حال نشان می دهد. تماس خصوصی اخیر نیز او را در

1- کتاب اول، ص 755
ص: 85

وضعیتی مطلوب نشان می داد.

آقای زیشک گزارشی ارائه داد که به نظر می رسد پیمان پیشنهادی فولبرایت به دایره اول بازگردانده شود. کاردار گفت که او مسئله را مورد بررسی قرار داده و دیده است که نیازی به تعجیل بی مورد برای یک موافقتنامه تجدیدنظر شده نیست، زیرا توافق قبلی اساساً مورد رضایت ماست. آقای وستلی گفت که معاون رئیس سازمان بین المللی بیمه گران در جلسه اخیر هیأت بازرگانی ایران و آمریکا در لندن شرکت کرده و سخنرانی بسیار خوش بینانه ای در جلسه ایراد نموده است که اعضای شرکت کننده آن را خیلی ثمربخش یافته اند.

آقای استمپل مقاله ای از روزنامه رستاخیز که در آن از دکتر امینی به علت اعلام بی موقع در مورد فعالیت سیاسی انتقاد شده بود را دست به دست گرداند. همچنین روزنامه های محلی خبر درخواست کمک سازمان ملل از ایران و همچنین دیگران را به منظور همکاری با نیروهای حافظ صلح در نامیبیا گزارش کرده بودند. دایره ویژه تحقیق به ما در مورد احتمال تظاهرات فردا در مسجد اعظم تجریش آماده باش داد. خانم ویلیام وود ساید (Wood side) کارمند کمیته قضایی سنا، ایراد یک سخنرانی در مورد سنا را لازم دید. او همچنین با آقای ددیچ ملاقات خواهد کرد. شوهر ایشان که رئیس شرکت آمریکایی کان می باشد، با آقای دیوید وستلی راجع به موقعیتهای بازرگانی و تجارتی تماس خواهد گرفت. آقای توماس حادثه بمب در اصفهان را به دایره تحقیق ویژه (OSI) گزارش داد و آقای بنرمن برای تحقیق به محل حادثه در اصفهان رفت. کلنل فیلیپس سئوال کرد که آیا سفارت اعتراضی به انتشار یک توصیه نامه در مورد تظاهرات فردا که در رابطه با اول ماه مه است، دارد. به دنبال نظرخواهی از اعضای هیأت مسایل مملکتی تصمیم گرفته شد که یک توصیه نامه محتاطانه در رابطه با آغاز ماه رمضان انتشار یابد. آقای کارلتون گفت که وزارت نیرو اظهار تمایل نموده است که بر طبق ماده 661 سازمان عمران بین المللی (AID) از وجود متخصصین انرژی خورشیدی ایالات متحده استفاده شود. کاردار گفت که AID همیشه به دنبال پروژه های خوب برای کسب این درآمد است و معتقد است که انرژی خورشیدی آمریکا را از یک موقعیت تجاری خوب در ایران برخوردار خواهد نمود.


نتایج آشوبهای مذهبی ایران

سند شماره 44

خیلی محرمانه2 اوت 1978 11 مرداد 1357

از: سفارت آمریکا، تهران 07311به: وزارت خارجه، واشنگتن دی. سی

مرجع: تهران 7265

موضوع: نتایج آشوبهای مذهبی ایران

خلاصه: بمب گذاری در عصر روز اول اوت در کنسولگری اصفهان، به نظر می رسد با آشوب مذهبی و متعاقب آن دستگیری یا ربودن طاهری مرتبط باشد. ناپدید شدن طاهری

ص: 86

(عصر روز 31 ژوئیه) باعث به وجود آمدن موج بزرگی از اغتشاش در روز 1 اوت در اصفهان گردید که منجر به تیراندازی پلیس به طرف جمعیت در یک یا دو موقعیت مشخص گردید. نظر به این وقایع و شروع ماه رمضان در 3 اوت سفارت و کنسولگری به آمریکاییها گفته اند که از اجتماعات عمومی و مناطق مذهبی دور بمانند و در انظار نباشند. پایان خلاصه.

1 مطالب زیر از چندین منبع رسمی و غیررسمی که تماماً در متن معرفی نشده اند جمع آوری شده است. مک گافی کنسول اصفهان به سفارت اطلاع می دهد که اطلاعات جدید به دست آمده نشان می دهد، طاهری که حدود دو هفته پیش از تبعید داخلی بازگشته بود، در عصر روز 31 ژوئیه توسط افرادی ناشناس از خانه اش خارج گردید. حامیان مذهبی وی که نسبت به درگیری مقامات رسمی مظنون هستند در اول اوت در منطقه حسین آباد اصفهان به تظاهرات و اعتراض پرداختند. یک شاهد عینی، موانع موقتی خیابانی در حال سوختن در چندین نقطه، خسارات اساسی به بانکها و دیگر ساختمانها از جمله 6 مورد بمب آتش زا و تیراندازی پلیس به سمت جمعیت را گزارش می کند. عقیده بر این است که این اعمال کار گروههای مذهبی است که یا حامیان طاهری و آیت الله خمینی هستند یا شاید اقلیت های متعصبی که از آشوب ها سوءاستفاده می نمایند. مک گافی اشاره می کند طاهری می تواند به سادگی به وسیله راست گراهای متعصب مسلمان و یا مقامات رسمی ربوده شده باشد.

2 حامیان طاهری آنهایی هستند که در مقابل گروههای غیرنظامی تحریک شده از طرف دولت که سعی نمودند تظاهرات را در ماههای آوریل و مه کنترل نمایند، چندین گروه دفاعی تشکیل دادند. اگرچه هیچ فعالیت مشخصی به وسیله واحدهای مقاومت غیرنظامی یا دیگر گروههای مراقبت در ماههای گذشته وجود نداشته است ولی ناپدید شدن طاهری ظاهراً جرقه ای بود که آشوب و خشونت اساسی تری را مشتعل نمود.

3 یک شاهد عینی آمریکایی که خود را در یک جمعیت در اول اوت گرفتار یافت گزارش می کند پلیس بر روی جمعیت آتش گشود و تیر به سر یک بچه اصابت کرد و کشته شد. دیگران ممکن است زخمی شده یا به همان نحو کشته شده باشند. همین منبع مشاهده کرد که گروههای کوچک پلیس برخی اغتشاشگران را در داخل کوچه های کوچک تعقیب نمودند و پس از اینکه گلوله هایی تک تک شلیک می شوند باز می گشتند. منبع ندید کسی در نتیجه این اتهامات بمیرد ولی معتقد است احتمال زیادی وجود دارد که تظاهرکنندگان کشته شده باشند. گزارشی که کاملاً تأیید نشده اشاره بر این دارد که حداقل یک کارمند بل هلیکوپتر در سر راهش به محل کار در 2 اوت مورد اصابت گلوله واقع شد. محلی که از آن تیراندازی شده نامعلوم است. (ولی بهترین اطلاعات اشاره بر این دارد که پلیس تاکنون به صورت گروهی تیراندازی کرده است).

4 نظریه سفارت: آشوب های مذهبی به دنبال مراسم عزاداری برای رهبران مرحوم مذهبی در تلکسی جداگانه گزارش شد. نیروهای مذهبی خمینی آشکارا مراسم عزاداری را برای

ص: 87

مقاصد سیاسی مورد استفاده قرار دادند و آشوب منتج از آن به طور قابل توجهی وخامت اوضاع کشور را تشدید کرد، خصوصاً در شهرهایی که تظاهرات به وقوع پیوست. این حقیقت که اینگونه وقایع هم زمان با شروع دوره اخیر روزه داری ماه رمضان اتفاق افتاده، امکان خشونت و آشوب اجتماعی را بالا برده است.

5 بمب گذاری در کنسولگری اصفهان اولین واقعه ای در آنجا است که علی الخصوص به سمت آمریکاییها یا تأسیسات آمریکایی متوجه شده است. این حقیقت که در بمب گذاری از بمب لوله ای استفاده شده و نه از بمب های آتش زا که بالقوه در تمام بمب گذاریهای قبلی در اصفهان از آن استفاده شده به این موضوع اشاره دارد که ممکن است کار همان گروه نباشد. مگر اینکه حامیان طاهری به کنسولگری و دیگر اهداف حمله کرده باشند و از اسلحه های متفاوتی استفاده کرده باشند، بهترین حدس سفارت این است که بمب گذاری کنسولگری کار یک گروه متعصب کوچک که قبلاً اعلام موجودیت نکرده است می باشد. اگرچه بمب تخریب قابل توجهی به بار آورد ولی زمان حادثه به نظر می رسد که برای مرعوب کردن طرح ریزی شده تا ضربه زدن. از مقامات ایران محافظین اضافی برای کنسولگری اصفهان و همچنین کنسولگریهای شیراز و تبریز درخواست شده است.

6 هیچ گونه نشانه ای وجود ندارد که فعالیت مذهبی بر علیه خارجیان جهت داده شده باشد یا جهت داده خواهد شد. در هر صورت رقابت بین ملاهای ایرانی برای برتری سیاسی مذهبی تأثیری این گونه دارد که تمام ملاها را هر چند از روی بی میلی به حمایت از برادران تندروتر خود در هر گونه رویارویی مردم با نیروهای امنیتی، مجبور نماید. با گذشت زمان این امر دشمنی نهانی در بنیاد گرایان مذهبی را تشدید می نماید. محتمل است که مخالفت مذهبی در خلال پنج هفته آینده به طور قابل توجهی تشدید گردد، ولی در چه جهتی اکنون مشکل می توان گفت. در طی دو هفته گذشته یک استنباط عمومی وجود داشته است که تلاشهای دولت ایران برای رسیدن به نوعی از توافق با نیروهای مذهبی موفق نبوده است. این احتمال وجود دارد که تلاشهای مجددی در این جهت به عمل آید ولی برخی از این تلاشها اگر نه به طور قابل توجه، مواضع دولت را سخت تر می کند.

7 نظر به شروع رمضان به آمریکاییها هشدار داده شده که از انظار مخفی بمانند.


خلاصه مذاکرات هیأت مسایل مملکتی

سند شماره 45(1)

خیلی محرمانه9 اوت 1978 18 مرداد 1357

خلاصه مذاکرات هیأت مسایل مملکتی

کاردار جلسه را با خوشامدگویی به هری بورتن رئیس جدید FAA آغاز نمود. وی سپس به

1- کتاب اول، ص 759
ص: 88

طور خلاصه اجلاس قریب الوقوع کمپ دیوید را با اشاره به این که تلاشهای یک مقام عالیرتبه برای آمدن به ایران به منظور توجیه کردن شاه در مورد مراحل نهایی جریان صلح در خاورمیانه تاکنون ناموفق بوده است، مورد بحث قرار داد.

کاردار از همه مشاورین و رؤسای بخشها خواست تا یادداشتهایی را برای در جریان گذاشتن سفیر که قرار است در آخر ماه بازگردد، تهیه کنند. این یادداشت باید تا 23 22 اوت به آقای بویس تحویل داده شود.

ژنرال هایزر، معاون فرمانده نیروهای مستقر در اروپا و دریاسالار فولی (Foley) معاون فرمانده ناوگان هفتم، در آینده نزدیک از ایران دیدار خواهند کرد.

آقای زیشک، ریچارد آیکر کارمند کارآموز جدید آژانس ارتباطات بین المللی را معرفی نمود. پس از آن به ذکر وقایعی که شب گذشته در شیراز در رابطه با انجمن ایران و آمریکا اتفاق افتاده بود، پرداخت که طی آن 200 نفر مستقیماً به طرف انجمن به راه افتاده بودند ولی توسط پلیس متفرق شدند. این اولین باری بود که انجمن ایران و آمریکا به طور اخص هدف قرار گرفته بود، در حالی که در دفعات پیش بر سر راه اهداف دیگر واقع شده بود.

ژنرال گست، ژنرال جورج کرتز (Kertesz) که جانشین ژنرال سکورد می باشد و در غیاب ژنرال گست سرپرستی هیأت مستشاری نظامی را به عهده خواهد گرفت، معرفی نمود.

ژنرال گست، آخرین اخبار مربوط به هواپیماهای 4 F و Wild Weasel را گزارش داد. ایرانیها دیگر علاقه چندی به 4 F ندارند (بدون سیستم مخابراتی گروه A). برای نیازهای فرسایشی، هواپیماهای 16 F که از تکنولوژی برتری برخوردارند را ترجیح می دهند. همین نظریه در مورد شرایکها وجود دارد.

در مورد کشتیها، دولت ایران تصمیم گرفته است که (NTDS) را خریداری کند. که این موضوع باعث ایجاد بحثی در بین اعضای هیأت مسایل مملکتی در مورد نحوه برخورد آلمانیها و هلندیها نسبت به این موضوع شد. نتیجه این شد که آلمانیها از شنیدن اخبار کمی خوشحال تر خواهند شد.

سپهبد ربیعی به ژنرال گست اظهار داشت که ایران خواستار سیستم لیزری ATLIS نمی باشد، مگر آن که دولت آمریکا تصمیم بگیرد که آیا از آن استفاده خواهد کرد یا خیر.

ژنرال گست گفت که یک نسخه از مطالب مربوط به هلیکوپترهای گشتی را روی میز آقای مارتین گذاشته است. کاردار اعضای هیأت مسایل مملکتی را در مورد انتقادات به وجود آمد، درباره فروش تجهیزات نظامی آمریکا به ایران که ناشی از یک اتفاق است، توجیه نمود.

دکتر استمپل اخبار اجتماعی گوشه و کنار شهر و از جمله آخرین گزارشهای سیاسی را از نظر گذراند. وی به مشکلات اساسی بین رهبران مذهبی پرداخته و گفت که این فصل برای شایعه پراکنان فصل مناسبی نیست. وی گزارش داد که بعضی از ایرانیان عالیرتبه با ما تماس گرفته اند و پرسیده اند که آمریکا در نظر دارد چه اقداماتی برای یاری ایران در مبارزه با

ص: 89

کمونیسم به عمل آورد. وی در جمع اعضای هیأت مسایل مملکتی خواست که به انتظار برخورد با پرسشها و سئوالات و کنکاشهایی از این قبیل باشند.

دکتر استمپل در ادامه گزارشات خود گفت که گروه خمینی بویژه در برابر اقلیتها به رفتار نسبتاً خشونت آمیزی دست زده اند.

آقای نیلی گزارش داد که احتمالاً ایران بیش از سال گذشته به وارد کردن غلات خواهد پرداخت.

دکتر آدلر گفت که وی یک نسخه فارسی از موافقت نامه دو جانبه انرژی هسته ای را در دست دارد و آن را از طریق مسافری که عازم واشنگتن است به وزارتخانه خواهد فرستاد. منصور به آدلر گفته است که وی روز بیستم اوت را تاریخ احتمالی امضای قرارداد می داند.

آقای تیلور کار بررسی و تحقیق محرمانه بانکی خود را خاتمه داده است. همراه با افزایش میزان ارائه (وام) تا حد 64% در سال گذشته، بانکها توقعات خود را در مورد وام به ایران بسیار افزایش داده اند.


گزارش حوادث 31 ژوئیه الی 11 اوت 78 به ترتیب وقوع

سند شماره 46

گزارش حوادث 31 ژوئیه الی 11 اوت(1) 78 به ترتیب وقوع

ژوئیه 1978 طاهری روحانی (اصفهانی م) از منزلش ربوده، دستگیر و متعاقباً به تهران انتقال داده شد. مک گافی 2 اوت 78.

اوت 1978 وقوع ناآرامی و تیراندازی در حسین آباد بین حکیم نظامی و وحید. اشیاء سوخته در عرض خیابان دیده شد و به نظر می رسد برای مسدود کردن خیابان باشد. لیندا کلی و میلی وینگ اول اوت 78، ناظر دفتر تحقیقات ویژه نیروی هوایی اول اوت 78.

بانک صادرات حسین آباد با بمب آتش زا به آتش کشیده شد. اشیاء سوخته مشابهی عرض خیابان را گرفته بود. تام فوربز 2 اوت 78.

یک ناظر عینی تیراندازی پلیس به طرف مردم را در محلی که یک جوان ایرانی درست در یک متری منبع از ناحیه سر مورد اصابت قرار گرفت و کشته شد دیده است. جان شرود بل هلیکوپتر ایران 2 اوت 78.

ماشین نظامی ایالات متحده در نزدیکی مسجد سید متوقف، شماره آن یادداشت و سپس آزاد شد. (2)

یک آمریکایی در حال قدم زدن در حسین آباد بین حکیم نظامی و وحید صدای تیراندازی و اصابت چند تیر به ساختمانهای اطراف محلی که قدم می زد را شنیده است. وارن هولیس، بل

1- در متن سند تاریخ اصلی 6 اوت بوده ولی با دست، خط خورده و 11 اوت نوشته شده است م.
2- این متن در لابلای خطوط و به صورت نامنظم نوشته شده است م.
ص: 90

هلیکوپتر ایران 2 اوت 78.

یک بمب لوله ای (احتمالاً سه راهی انفجاری م) در ساعت 30/23 به طرف کنسولگری آمریکا پرتاب شد. مک گافی ساعت 2 دوم اوت 78.

شیشه های بانک تجارت ایران و هلند و بانک بین المللی ایران شکسته شد. هر دو بانک در غرب چهارباغ بالا و در نزدیکی جنوب خیابان نظر واقع شده اند. تام فوربز 2 اوت 78.

رستوران هتل پارک پُل به وسیله فرد یا افراد ناشناسی در ساعت حدود 30/16 تا 17 مورد اصابت بمب آتش زا قرار گرفت. دان کوپر و مک گافی 2 اوت 78.

دو نفر موتور سوار در حال پرتاب جسم روشنی در جلوی هتل پارک پُل مشاهده شدند. این اجسام شعله ور و منفجر شدند. رستوران در این وقت از روز تعطیل بود. کنت کرن 5 اوت 78.

بر اساس گزارشات یک اتومبیل شورلت نوای قدیمی در حدود ساعت 40/16 هنگامی که از قسمت موتور آتش گرفته بود پیدا شد. بعداً تکه پارچه ای آغشته به نفت روی زمین در زیر قسمت مربوط به موتور اتومبیل پیدا شد. ماشین از ساعت 11 صبح تا هنگامی که در حال سوختن پیدا شد در جلو منزل منبع پارک شده بود. این منزل در شمال رودخانه بعد از چهار باغ صدر واقع است. در یک حادثه دیگر و یک شخص ناشناس به منزل تیمی گروه 4 FAT تلفن زد. اطلاعات آن در گزارش شماره یک 0/90 موجود است.

مغازه یک توزیع کننده آبجو و مشروبات الکلی در خیابان میر در ساعت 00/5 صبح مورد اصابت بمب آتش زا قرار گرفت. صبح همان روز منبع با صاحب مغازه گفتگو کرد. ری ایوانیز بل هلیکوپتر ایران 4 اوت 78.

یک سینما در خیابان پهلوی نزدیک میدان 24 اسفند مورد اصابت بمب آتش زا قرار گرفت (حادثه در ساعت اولیه صبح به وقوع پیوست).

سرهنگ کوپرس با فرد ناشناسی که ادعا می کرد ماشین وی را در اختیار دارد ملاقات نمود.

ماشین کارمندان بل هلیکوپتر ایران که در حال عبور از رودخانه بود متوقف و خساراتی به آن وارد شد.(1) دو عدد کوکتل مولوتف به سمت کلاس مجتمع آموزشی دوره متوسطه کاوه که بعد از جاده کاوه و تقریباً یک مایلی خانه اصفهان قرار دارد پرتاب شد. خسارات وارده بیشتر شامل سیاه شدن دیوارهای ساختمان بود. شیشه های مصرفی از نوع سون آپ و آبجوی ساخت داخل بودند. حادثه حدود ساعت 7 تا 30/7 امروز اتفاق افتاد. آقای بوزی بیتز 6 اوت 78 حال به نظر می رسد کار دو تن از بچه های آمریکایی باشد. (2)

1- این جمله به صورت دست نویس و لابلای متن اصلی نوشته شده است م.
2- این جمله در ادامه متن و به صورت دست نویس اضافه شده است م.
ص: 91

یادداشتهای اضافی

در تاریخ 5 اوت 78 باقیمانده یک جیپ ارتشی سوخته در فاصله کمی از خیابان حکیم نظامی توسط هریس کارمند الکترونیک PRD دیده شد. زمان دقیق آتش سوزی معلوم نیست. هانک مولانی 6 اوت 78. در تاریخ 5 اوت 78 بین ساعت 10 تا 15 جمعاً 40 نفر ایرانی سعی کردند به مرکز خدمات خانوادگی بل هلیکوپتر ایران واقع در جنوب شرقی اصفهان وارد شوند. تلاش برای ورود در گروههای 5 تا 15 نفره در هر نوبت بوده است. یک گروه پنج نفری از ایرانیان با کمک موتورسیکلتهای خود از دیوار بالا رفته و ظاهراً موقعیت ساختمانهای مختلف را بررسی می کردند.

7 اوت(1)

گزارش می رسد روحانیون در اعتراض به عدم آزادی طاهری و شکست دولت در اجرای قولش در منزل خادمی تجمع کرده اند.

8 اوت

ناآرامی جدید منطقه را دربر گرفت. جمعیت وارد جلفا (محله ارامنه) شده و پیزاهاوس (مورد استفاده آمریکاییها) را مورد حمله قرار دادند. با بمب آتش زا به هتل جلفا (محل اقامت آمریکاییها) و سه بانک حمله کردند.

9 اوت

ساعت 30/7 گروه کوچکی شامل 18 30 مرد و 50 30 نوجوان به فروشگاه شاه عباس حمله و به اموال آن خساراتی وارد آوردند. 5 تا 6 بمب آتش زا در حمله به مرکز بانک تجاری استفاده شده است.

10 اوت

ساعت 00/9 یک تلفن تهدیدآمیز به کلوپ [نامفهوم] می شود.

11 اوت

ساعت 00/2 ارتش تلاش نمود تا اعتصاب غذای روحانیون در چهارباغ پایین (منزل آیت الله خادمی) را بر هم بزند. بار دیگر در ساعتهای 00/6 و 45/9 بعد از ظهر زد و خورد تظاهرات و تیراندازیهایی در نقاط دیگر به وقوع پیوست. تیراندازی تأیید شد. شایعات از کشته

1- مطالب بعدی به صورت دست نویس در ادامه متن اصلی اضافه شده است م.
ص: 92

شدن افراد بسیاری خبر می دهند. در بزرگ راه تهران نیز در ساعت 00/11 تا یک بعد از ظهر تظاهرات بر پا شد و جمعیت به سمت شمال پارکینگ موتوری انجمن ایران و آمریکا در اتوبان تهران حرکت کردند.


اصفهان افزایش حجم گزارشات حوادث تکراری تهدیدات و شایعات...

سند شماره 47

از: افسر امنیت منطقه ای رابرت. بی. بنرمن16 اوت 1978 25 مرداد 1357

موضوع: اصفهان افزایش حجم گزارشات حوادث تکراری تهدیدات و شایعات منعکس کننده مقاومت در مقابل بی نظمی های شهری ناشی از احساسات ضدخارجی.

کنسولگری اصفهان امروز گزارش می دهد که آنها گزارشاتی از تهدیدات واقعی، حوادث و شایعات از اول اوت تاکنون که منعکس کننده فزاینده آگاهی ها و احتمال متمرکز شدن بر بخشی از نیروهای مخالف خارجیان خصوصاً جماعت آمریکایی است جمع آوری می کنند.

به طور خاص، کنسولگری اصفهان اطلاعات زیر را ارائه می کند.

1 در شب دوم اوت در همان ساعتی که حادثه بمب گذاری کنسولگری اتفاق افتاد، گزارش واصله از نگهبان شب در انجمن ایران و آمریکا نشان می دهد که گروه کوچکی از ایرانیان مذکور به ساختمان انجمن ایران در آمریکا نزدیک شدند و سعی کردند وارد ساختمان که درب آن قفل بود شوند. آنها با نگهبان شب بحث می کردند تا به آنها اجازه ورود داده شود و اظهار می داشتند آیا شما ایرانی یا آمریکایی هستید؟ نگهبان به آنها اجازه ورود نداد و گروه آنجا را ترک کردند.

2 تلاش مجدد علیه انجمن ایران و آمریکا در اصفهان در بعد از ظهر 11 اوت به هنگام ناآرامیهای گسترده و جدی شهر وقتی که جمعیت در نزدیکی انجمن ایران و آمریکا فریاد می زد انجمن را خراب کنید اتفاق افتاد. جمعیت بوسیله پلیس در یک چهار راه قبل از اینکه به طرف انجمن ایران و آمریکا بروند، متفرق شدند.

3 ظاهراً اعلامیه ها و جزوات ضدخارجی در شهر و در روز حمله به دو نوآموز ارتشی، ایتالیایی از کارخانه SIESICOM توزیع شده است. (گرچه کنسولگری اصفهان موفق به تهیه نسخه ای از این جزوات نشده است پلیس و مسئولین نظامی اظهار می دارند که جزوات توزیع شده اند اما پس از جمع آوری آنها را از بین برده اند). (گزارش شده در 7779 تهران).

ظاهراً جزوات به فارسی نشان می دهد که «خارجیها» باید از ایران بیرون رانده شوند، خارجیها ضداسلام هستند و ما باید تا ترک آنها علیه جان و مالشان حمله کنیم.

4 یک کارمند بل هلیکوپتر دیروز 15 اوت یک یادداشت تهدید در داخل ماشین خود که در بیرون منزلش پارک شده بود، پیدا کرد.

یادداشت به زبان فارسی ساده نوشته شده بود و ترجمه آن «ما ماشین را به آتش می کشیم» بود.

ص: 93

5 تهدیدات متعددی از بمب گذاری در چند هفته گذشته در سطح شهر اصفهان متوجه تأسیسات افراد و غیره گردیده است. در حالیکه تعداد زیادی، اگر نه بیشترین، دریافت کنندگان این تهدیدات به صورت سنتی و معمول متوجه بانکها تئاتر یا رستورانها و غیره است، تعداد فزاینده ای از این تهدیدات متوجه تأسیسات خارجی شده است. برای مثال در خلال 10 روز گذشته کارخانه (شرکت) آگوستا در اصفهان (کارخانه یا شرکت ایتالیایی که تقریباً 100% کارکنان آن آمریکایی هستند) 5 بار از طریق تلفن تهدید شده اند. شرکت پلی اکریل در تاریخ 10 اوت یک مورد تهدید شده است. کارکنان یک پیمانکار جزء همکار شرکت بین المللی بل آمریکا اخیراً تهدیدنامه ای دریافت نموده است. گرچه کنسولگری اصفهان تاریخ آن را نمی داند. کنسولگری اصفهان متذکر می گردد که موارد بالا تنها نمونه هایی است که به کنسولگری اصفهان گزارش شده است اما بدون شک اینها نمایانگر کلیه تهدیداتی که متوجه جامعه آمریکایی یا خارجی گردیده، نیست. تهدیدات هم به زبان فارسی و هم به زبان انگلیسی است. در حالیکه در بعضی موارد اشاره به بمب یا آتش سوزی می شود اغلب عبارات جنبه تهدید دارد ولی در عین حال مبهم است مانند «ما شما را می گیریم» یا «زمان شما فرا رسیده است بررسی و مطالعه تعدادی از این بمب گذاریهای سنتی یا سایر تهدیدات تلفنی که متوجه بانکها، تئاترها و غیره و تهدیدات تلفنی که متوجه آمریکاییها و یا سایر خارجی ها است در محتوای تقریباً ماهرانه است.

تلفن کننده ها لحظاتی را صرف می کنند تا نشان دهند که آنها شخصی را که باوی صحبت می کنند می شناسند (مثلاً «خارجی») و مدام بر عبارت کلی «شما ضد اسلامید، شما دشمن ایران هستید و ما به حملات خود تا ترک ایران از طرف شما ادامه می دهیم» تأکید دارند.

6 یکی از باشگاهها TAFT (مستشاران فنی) اطلاعاتی مبنی بر احتمال بمب گذاری از نوع آتش زا دریافت کرد. یک همسایه به وسیله چند مرد جوان ایرانی در خیابان متوقف شد و از او پرسیده شد «کدام یک مربوط به مستشارهای نظامی» است پس از اشاره به محل به همسایه اخطار شد که «امشب دور از محل اقامت کند زیرا در آنجا آتش سوزی خواهد بود». همسایه تلفنی مطلب را برای گزارش به کلانتری اطلاع داد. کلانتری دو تهدید تلفنی مبنی بر وجود بمب آتش زا در همان شب به باشگاه TAFT را تأیید کرد.

کنسولگری و باشگاه TAFT پلیس اضافی برای نگهبانی درخواست کردند. کلانتری پاسخ داد که پس از برقراری حکومت نظامی این کار وظیفه قانونی آنها نیست. درخواست مشابهی به وسیله کنسولگری و پرسنل TAFT از مسئولین نظامی شده است. مسئولین نظامی اظهار داشتند آنها اقدام لازم را خواهند کرد. آن شب هیچ اتفاقی نیفتاد. هیچ نشانه ای مبنی بر اقدامات حفاظتی ویژه در مورد باشگاه TAFT دیده نشد.

تذکر: کنسولگری اصفهان گزارش می دهد که آنها هنوز مشکلاتی در ارتباط با تشکیلات حکومت نظامی دارند. آنها اظهار کردند که هنوز موفق به اخذ مجوز برای رفت و آمد پس از

ص: 94

ممنوعیت آمد و رفت در هنگام شب در جاهایی که ارتش ممنوع کرده است، نشده اند. هنوز ابهامات و مشکلاتی به خاطر موقعیت باشگاه TAFT (TAFT Field HOUSE) برای حفاظت پلیس معمولی به هنگام حکومت نظامی وجود دارد. در حالیکه شب گذشته حفاظت بیشتری توسط پلیس یا ارتش در باشگاه TAFT مشاهده نشد، کنسولگری اصفهان وقوع حادثه ای را گزارش نکرد. احتمالاً اقدامات امنیتی ویژه به طور غیرمحسوسی معمول شده است و در هر صورت مسئولین حکومت نظامی بر تمایل خود به موافقت هر درخواستی از سوی کنسولگری تأکید کرده اند.

7- کنسولگری اصفهان گزارشاتی را جمع آوری کرده است مبنی بر اینکه در هنگام ناآرامیهای گسترده شهر در روزهای 10 و 11 حداقل در سه مورد ماشینهای حامل پرسنل آمریکایی در حالیکه شعارهای تهدیدآمیز می دادند با سنگ مورد حمله قرار گرفته است. هیچ سرنشین و ماشینی آسیب ندیده است. اگرچه خودروها به طور مشخص انتخاب شده بودند و سایر خودروهای پیرامون مورد حمله واقع نشده اند.


خلاصه مذاکرات هیأت مسایل مملکتی

سند شماره 48(1)

خیلی محرمانه16 اوت 1978 25 مرداد 1357

خلاصه مذاکرات هیأت مسایل مملکتی

کاردار جلسه را با اعلام این موضوع که سفارت یک بولتن هشدار دهنده راجع به اوضاع امنیتی منتشر خواهد کرد، افتتاح نمود. دوران «سوگواری» یعنی 27 24 اوت و 31 اوت باید زمانی تلقی شود که شایسته است در خلال آن افراد در حرکات خود در شهر ساکت و نسبتاً مراقب باشند. رؤسای بخشها به کارمندان خود اطلاع خواهند داد.

کاردار گفت که اخیراً تفنگداران به سختی توانسته اند از محل افسر کشیک مطلع گردند. وی بر مسئولیت جدی افسر کشیک در مورد اعلام موقعیت خودش در تمام اوقات برای تفنگداران، تأکید نمود. کاردار از ملاقات اخیر خود با شاه گزارشی داد. ملاقات دیدار ژنرال هایزر بود. شاه قویاً تأیید کرد که جریان اعطای آزادی ادامه خواهد یافت. با این وصف وی بر این امر نیز مصمم است که «خرابکاریهای احمقانه» اخیر باید خاتمه یابند.

دکتر استمپل گزارشی درباره «چند مورد عجیب» تقدیم نمود. پس از 6 یا 7 شب خشونت مداوم در جنوب تهران، به نظر می رسد که لحن شعارهای تظاهرکنندگان به سبک اصفهانیها به سمت ضدغربی نزدیک می شوند. در یادداشتی در همین زمینه، بخش سیاسی به گزارش بعضی از محاکمات نظامی قریب الوقوع در تهران خواهد پرداخت.

آقای تیلور در مورد اختلاف مطبوعات محلی در گزارش تصویب لایحه کمکهای خارجی

1- کتاب اول، ص 763
ص: 95

اظهارنظر کرد. بسته به نوع روزنامه ای که می خوانید ممکن است کارتر به باد ناسزا گرفته شود و یا آن را برای وی یک پیروزی به حساب بیاورند.

آقای تیلور تحلیل خود را با ارائه پیش بینی تراز پرداختهای بانک مرکزی که 17% افزایش در پرداختهای واردات را نشان می دهد، ادامه داد.

در خلال یک بحث مختصر در مورد موقعیت قرارداد دوجانبه اتمی، کاردار از آقای کارلتون خواست که گزارشی پیرامون سرمقاله دیروز در مورد قرارداد استرالیایی ارائه دهد.

آقای اسنو طرحهای ساختمان جدید انجمن ایران و آمریکا را از نظرگذراند.

وی امیدوار است که بتواند قرارداد را امضا کرده، ساختمان را از سه هفته دیگر آغاز نماید.


شاه: انتخابات آزاد خواهد بود

سند شماره 49

سریتاریخ: 18 اوت 1978 27 مرداد 1357

[صفحه 4 و 5، گزیده هفتگی]

خاورمیانه

شاه ایران برنامه های جدیدی برای اعطای آزادیهای سیاسی در کشور را اعلام نموده است و مقامات دولت علیرغم بروز آشوب های جدید اصرار می ورزند که برنامه اجراء خواهد شد.

شاه در 5 اوت در سخنرانی سالیانه روز قانون اساسی (مشروطیت م) اعلام نمود که انتخابات مجلس که برای سال آینده برنامه ریزی شده، آزاد خواهد بود. در انتخابات اخیر در میان چندین نامزد انتخاباتی تأیید شده، انتخاب آزاد بود ولی ظاهراً در آتیه هر کسی برای انتخاب شدن آزادی عمل خواهد داشت.

این گام قسمتی از برنامه درازمدت شاه برای ایران می باشد. در طول سالیان وی مکرراً اصرار ورزیده، زمانی که او به این نتیجه برسد که مردم آمادگی برای فعالیت سیاسی آزاد دارند وی اجازه آن را خواهد داد. او همچنین امیدوار است که اعطای آزادیها برای دستیابی به پیامدی مسالمت آمیز کمک نمایند.

شاه آگاه بود که در اعلام برنامه برای انتخابات آزاد با خطراتی مواجه خواهد شد. برخورد آزادانه تر وی با اختلاف عقیده (مخالفان عقایدش م) در طول دو سال گذشته، منجر به تکرار تظاهرات خشن خصوصاً توسط بنیادگرایان اسلامی شد که امید داشتند با فشار امتیازات سیاسی بیشتری از وی بگیرند. بنیادگرایان همچنین با اصلاحات اجتماعی جدید شاه مخالف هستند.

هفته گذشته آشوبهای وخیم جدیدی بروز نمود ولی احتمالاً نتیجه مستقیم اعلام شاه نبوده است. علت اصلی تظاهرات به نظر می رسد که دستگیری یک رهبر مذهبی بوده باشد که شاه را در حضور جمع مورد تقبیح قرار داد. در اصفهان اغتشاش آنچنان وخیم بود که حکومت نظامی اعلام شد. در 15 سال گذشته این اولین باری بوده که دست به چنان اقدامی زده شده است.

ص: 96

آشوبهایی با وخامت کمتر توسط مسلمانان تحریک شده در چندین شهر دیگر رخ داد. در همین حال در تهران یک تروریست سیاسی بمبی را در یک رستوران معروف کار گذاشت که منجر به 30 نفر تلفات از جمله 6 آمریکایی شد. اغلب خشونت های دوره ای امسال نتیجه تحریکات بنیادگرایان بوده است. اگرچه خشونت ها عمدتاً بر علیه شاه معطوف گردیده، اخیراً ضدآمریکایی نیز شده اند. شاه همچنین با یک مخالفت بالقوه قوی از جانب ناسیونالیست های مبارز مواجه می باشد (بازماندگان حزب نخست وزیر سابق مصدق که به مدت کوتاهی شاه را در سال 1953 از سلطنت خلع کرد). گروههای تروریست که تعدادشان اندک ولی به خوبی مسلح هستند از ماوراء چپ تا مسلمانان افراط گرا می باشند ولی تاکنون نقش کوجکی بازی کرده اند.

حزب رستاخیز که توسط دولت حمایت می شود (به صورت آشکار فعالیت می کند و می تواند قول حمایت بدهد) احتمالاً در انتخابات نفوذ خواهد داشت. در هر حال موفقیت برنامه اعطای آزادیهای شاه تا درجه زیادی به تمایل گروههای مخالف برای صرفنظر کردن از اغتشاش بستگی خواهد داشت. اگر آنان این چنین نکنند شاه برای برقراری نظم و قانون در دست زدن به هر اقدامی تردید به خود راه نخواهد داد. (به همان صورتی که اقدامات دولت در هفته گذشته روشن ساخت). (خیلی محرمانه).


خلاصه مذاکرات هیأت مسایل مملکتی

سند شماره 50(1)

خیلی محرمانه23 اوت 1978 1 شهریور 1357

خلاصه مذاکرات هیأت مسایل مملکتی

وزیرمختار جلسه را با معرفی اعضای جدید هیأت مسایل مملکتی به سفیر سولیوان شروع کرد. سفیر گفت امروز و فردا صبح را به خواندن و درک مطالب خواهد پرداخت و از فردا بعد از ظهر با رؤسای قسمتها دیدار خواهد داشت.

سفیر دو توقف خود در واشنگتن را بررسی کرد. او گفت اولین نوبت در ژوئن عمدتاً حول انجمن به کار گرفته شده در پیمان دوجانبه هسته ای و (تهیه) مقدمات یک جلسه PRC متمرکز بود. دومین دیدار بیشتر در رابطه با حوادث ایران بود. او گفت که نگرانیهای زیادی در واشنگتن و کشورهای همسایه در مورد حوادث اخیر این جا وجود دارد.

در بررسی پیمان دوجانبه هسته ای سفیر گزارش داد که کمیسیون تنظیم (امور) هسته ای، بر سر آن به نسبت 2 2 دچار اختلاف شده که باعث جلب برخی از توجهات قبل از مطرح شدن آن در برابر کنگره خواهد شد. سفیر گفت که به ساختمان کنگره در واشنگتن رفته و با تعدادی از اعضای مهم قوه مقننه که در این رابطه موقعیت حساسی دارند درباره پیمان صحبت

1- کتاب اول، ص 772
ص: 97

کرده است. غیر از این که انتظار می رود تلاش شود از این مسئله به عنوان وسیله ایجاد تبلیغات سوء علیه ایران استفاده شود، هیچ مشکل واقعی پیش بینی نمی شود.

سفیر اخبار دیگر واشنگتن را بررسی کرد، با تذکر این نکته که کنگره برای یک دوره نیم بند پس از انتخابات باز می گردد. دانشجویان ایرانی در آمریکا نیز همچنان فعالند. در واشنگتن در مورد ثبات سیاسی جغرافیایی این منطقه، مخصوصاً به دنبال کودتای افغانستان نگرانی مشخصی وجود دارد. وزیرمختار گزارشی از تغییرات وسیعی که توسط ایرانیان در متن فارسی پیمان هسته ای اعمال شده است را با تذکر اینکه دولت ایران امید دارد سند را تا 10 سپتامبر امضاء کند، ارائه داد. آقای شلنبرگر درباره سرازیر شدن خبرگزاریهای غربی به ایران پس از فاجعه آبادان صحبت نمود. وی اعلام کرد که شهردار برادلی ممکن است به تهران بیاید و در برنامه انجمن ایران و آمریکا در رابطه با شهرداریها شرکت کند. ژنرال کرتس درباره فعالیتهای ولیعهد در آمریکا گزارش داد. سفیر درباره تصمیم دولت ایران به خرید 31 فروند F-4E سئوال کرد، و تذکر داد که امیدوار است که آنها دچار توهماتی از قبیل این که نهایتاً قادر خواهند بود سیستم مخابراتی گروه A رابه دست آورند، نباشند.

آقای وستلی گزارشی از دیدار رئیس هیأت مدیره وستینگهاوس ارائه داد. سفیر گفت که با آقایان برگستن و سالامن (Solomon) که نگران قیمت نفت هستند جلسه ای طولانی داشته است. وی گفت بلومنتال ممکن است در اکتبر به ایران بیاید. سفیر همچنین به معاون وزیر کوپر پیشنهاد کرد که در اواخر امسال برای ریاست بر اجلاسیه دیگری از کمیسیون مشترک ایران و امریکا به ایران بیاید.

دکتر جان استمپل درباره برداشتهای خبری آتش سوزی اخیر سینمای آبادان گزارش داد. وی یادآور شد میانه روهایی که قبلاً مایل به انتقاد از آیت الله خمینی نبودند، مشغول استفاده از این فرصت برای انجام غیرمستقیم چنین کاری به صورت تقبیح آتش افروزی هستند. سفیر آن را «آزردن حقیقی خمینی» توصیف نمود. دکتر استمپل اشاره نمود که در کیهان امروز اظهارات سناتور مبنی بر این که شاه کاملاً در جریان اوضاع قرار نمی گیرد، درج شده است.

آقای میلز گزارش داد متصدی پزشکی منطقه از 24 تا 28 اوت در شهر خواهد بود. آنها که مایل به دیدار او هستند، باید برای ترتیب قرار با واحد تندرستی تماس بگیرند.

درباره موضوع بنای ساختمان، سفیر گزارش داد آقای جینگلز 3/2 میلیون دلار لازم برای ساختمان جدید اداره را تأمین کرده است که در سال مالی 1980 قابل استفاده است. جلسه با مقداری بحث، درباره استفاده از محل گالریهای ایران در جنب خیابان ایرانشهر به عنوان محل فعالیت موقت ادامه یافت. آقای تیلور گزارش داد ارقامی که اینک برای حسابهای اقتصادی چهار ماه اول سال می باشند یک کسری معادل 3/1 میلیارد دلار را نشان می دهند. با بودجه 8 تا 10 میلیارد دلاری پیش بینی شده برای تمام سال، چنین کسری تناسب ندارد. در عین حال حساب تراز پرداختها برای سه ماه اول متعادل است اما علائمی از تمایل به سوی کسری نشان

ص: 98

می دهد ما یک کسری یک میلیارد دلاری در سال را انتظار داریم. یک دستورالعمل بودجه برای فراهم کردن بودجه سال 2538 برای وزارتخانه ها صادر شده است که حکایت می کند ممکن است بودجه امسال به موقع آماده گردد.

آقای اسنو گزارش داد، جدا از راهنمایی دانشجویان، انجمن ایران و آمریکا برنامه دیگری طی ماه رمضان ندارد. مرکز پلیس اضافی در محل خود مستقر نکرده است، ولی در صورت لزوم تعداد بیشتری در دسترس خواهند بود. آقای رینو آخرین اخبار مرکز بازرگانی را ارائه کرد. وی اعلام کرد که نمایشگاه بازرگانی در 19 سپتامبر باز خواهد شد. با این امید که آمریکا بهترین ارائه را در تاریخ داشته باشد.


حکومت نظامی در اصفهان

سند شماره 51

خیلی محرمانه23 اوت 1978 1 شهریور 1357

از: کنسولگری آمریکا، اصفهان 009 Aبه: وزارت امور خارجه، واشنگتن

موضوع: حکومت نظامی در اصفهان

خلاصه در پاسخ به آشوبهای گسترده عمومی ساعت 3 بعد از ظهر روز جمعه 11 اوت 1978 در اصفهان حکومت نظامی اعلام شد. این نامه هوایی استقرار، سازمان، کارایی و برخی عواقب این اقدام را مورد بررسی قرار می دهد و اشاره به برخی چهره های مهم درگیر در این اقدام دارد. پایان خلاصه.

استقرار: شرایط قبلی و اختیارات.

استان اصفهان مثل تمام استانهای ایران دارای یک کمیته امنیتی استانی دائم (از لحاظ عنوانی) که ریاست آن با استاندار می باشد و دربرگیرنده رؤسای نیروی امنیتی (شهربانی، ژاندارمری، ساواک و نمایندگان نظام وظیفه استان) و نیز مسئولین دولتی مناطق موردنظر (مثلاً شهردار، بخشدار، کدخدا) می باشد. این کمیته مسئولیت تفسیر و اعلام نمودن هشدارهای امنیتی در سطوح مختلف را برای استان و یا قسمتی از آن دارا می باشد. چهار مرحله هشدار وجود دارد که به این ترتیب می باشند:

مرحله اول هشدار اولیه به نیروهای عادی امنیتی (پلیس و ژاندارمری) برای برقراری کنترل اجتماعی که برخی از افسران به صورت 24 ساعته در آماده سازی هستند. مرحله دوم هشدار خطر پلیس کنترل را برقرار می نماید ولی قادر است که از واحدهای ارتشی یاری بخواهد. برخی از واحدهای پلیس و ارتش در آماده باش 24 ساعته می باشند. مرحله سوم ارتش زیرنظر غیرنظامیان کنترل اولیه را به دست می گیرد که در این حالت تمام واحدهای پلیس در آماده باش قرار دارند. مرحله چهارم حکومت نظامی. کمیته امنیتی در هر زمانی اختیار دارد که مراحل 1 تا 3 هشدارها را اعلام نماید. در مرحله چهارم یعنی حکومت نظامی آنها (کمیته) فقط می تواند پیشنهاد کنند. حکومت نظامی مستلزم اعلام شاه و موافقت لازمه از

ص: 99

مجلس شورای ملی می باشد.

اصفهان تا کمی پیش از آشوب های قم در اوایل بهار 1978 در مرحله اول قرار داشت. چهل روز پس از واقعه قم و به دنبال آشوب های توده ای تبریز ظاهراً مرحله دوم در آنجا اعلام گردید. در اصفهان با شروع خشونت به دنبال دستگیری ظاهری در 31 ژوئیه 1978 کمیته امنیتی بدون اعلامیه عمومی مرحله سوم هشدارها را اعلام نمود و شروع به برگزاری روزانه جلسات نمود. در حدود ساعت 10 صبح روز جمعه 11 اوت اعضای حاضر کمیته (تیمسار اکبرزاد استاندار، فتحعلی شیرانی فرماندار، سرتیپ ملک خسروی معاون رئیس ژاندارمری، سرتیپ ابوالفضل تقوی رئیس ساواک و سرلشکر ناجی فرماندار نظامی منطقه اصفهان و فرمانده پایگاه موشک و توپخانه اصفهان) رأی به برقراری مستقیم حکومت نظامی دادند و از شاه تلفنی خواستار اجازه شدند. هنگامی که منتظر اجازه بودند تانکها و سربازان را در مواضع مستقر نمودند. چون مجلس دایر نبود اجازه برای حکومت نظامی موقت برای یک دوره 30 روزه یا هنگامی که مجلس قادر به تشکیل جلسه باشد و توسط آن دوره حکومت نظامی تعیین شود داده شد. (از آن اجلاس ویژه برای روز 20 اوت دعوت شد). بلافاصله ستاد حکومت نظامی در مقر شهربانی اصفهان مستقر شد و سرلشکر ناجی به عنوان فرماندار نظامی برگزیده شد. سرلشکر ناجی در ساعت 6 بعد از ظهر در رادیو و تلویزیون اصفهان برای (به دنبال اعلام حکومت نظامی از ساعت 3 بعد از ظهر) اعلام اولین دسته از مقررات حکومت نظامی از جمله 10 ساعت مقررات منع عبور و مرور شبانه و ممنوعیت تمام اجتماعات عمومی ظاهر گردید.

سازمان

حکومت نظامی برای اصفهان و توابع آن اعلام گردید، منطقه ای که عمداً حدود آن معین نشد. سربازان شروع به گردش در شهر اصفهان و حفاظت آن نمودند. مناطق اطراف اصفهان تحت مقررات حکومت نظامی قرار گرفتند ولی در عین حال فاقد محافظین نظامی بودند. اعلام بعدی روزنامه ها که حکومت نظامی در سه شهر دیگر نیز برقرار گردید. اشتباه بود (گشتی های نظامی به این سه منطقه اعزام شده بودند ولی قبل از آن تحت حکومت نظامی قرار گرفته بودند). در اصل استاندار اختیار بر مناطق دورافتاده را از دست نداد ولی در حقیقت تنها وظیفه استاندار و دیگر اعضای کمیته امنیتی عمل به مثابه شورای مشاوره ای سرلشکر ناجی بود. پلیس ژاندارمری و ساواک به اضافه تمام پرسنل نظامی به کار خود بر اساس سلسله مراتب معمولی برای مسایل روزمره ادامه دادند ولی تماماً در مقابل دستورات مستقیم ستاد مشغول به کار شدند. رئیس ستاد سرهنگ دارابی، سرگرد عرفانی و سروان مرادیان که هر سه از سرفرماندهی نظامی منطقه انتخاب شدند (که در مقابل پایگاه موشک و توپخانه سرلشکر ناجی قرار می گیرد). از لحاظ نفرات ستاد حکومت نظامی با افسران نگهبان از درجه سروانی که از تمام واحدهای امنیتی و نظامی اصفهان انتخاب شده بودند اداره می شد. هر یک از سه افسر ستاد،