گروه نرم افزاری آسمان

البته غیر از افسران نگهبان اختیار دارند پاسخ مستقیم به هر گونه تهدید امنیتی بدهند ولی تمام تصمیمات دیگر به ژنرال ناجی ارجاع می شوند که با کمیته امنیتی مورد مطالعه قرار گیرند. قوانین وحقوق مدنی به قوت خود باقی است مگر اینکه با تصمیم یا اقدام اداره حکومت نظامی ملغی شوند. در مورد متجاوزینی که از قانون مدنی یا مقررات حکومت نظامی سوءاستفاده کرده اند، اداره حکومت نظامی آزادی عمل خواهد داشت که آن را بدون وثیقه یا ضمانت نگهدارد که در خاتمه حکومت نظامی به وزارت دادگستری تسلیم شوند و یا در مقابل دادگاه نظامی با اقدام سریع آنان را محاکمه نمایند.





کارایی

حکومت نظامی یک مسئولیت دوگانه دارد. اولین وظیفه آن برقراری امنیت است ولی اداره امور غیرنظامی را نیز باید به عهده گیرد. در خصوص امنیت حکومت نظامی و ممنوعیت عبور و مرور به طور فزاینده ای مؤثر بوده اند. اولین شب شاهد سه یا چهار بمب گذاری بود ولی در 14 و 15 اوت این امر منحصر به یک مورد گردید و از آن هنگام فقط وقایع پراکنده و در سطح پایین اتفاق افتاد ه اند. شایعات در مورد وقایع کوچک (غارت، دزدیهای شبانه، تخطی از مقررات ممنوعیت رفت و آمد، پرتاب سنگ به طرف سربازان گشت) و مرگ تعدادی از خاطیان مقررات ممنوعیت رفت و آمد زیاد هستند که اداره حکومت نظامی مرگ یک نفر را قبول دارد، ولی آشکارا شهر اکنون از هر زمانی در سال گذشته امن تر است. افزایشی در تهدیدهای تلفنی به بمب گذاری وجود داشته است ولی هیچ گونه واقعه ای رخ نداده است. گشتی ها ابتدا از تقاطع های اصلی به تمام خیابانهای اصلی و بعد به تمام شهر و برخی توابع گسترش یافتند که نتیجه آن کاهش در حوادث بوده است. کارآیی امنیتی حکومت نظامی را می بایستی در مرتبه بالایی ارزیابی نمود. با وجود این در مسایل و موضوعات دیگر حکومت نظامی نمونه ای از بی کفایتی بوده است. آنان تاکنون در مورد زمان بندی و توافق بر سر شرایط صدور کارت عبور و مرور ناتوان بوده اند و در نتیجه حتی دکترها و وسایل اضطراری بایستی برای مشایعین نظامی از اداره حکومت نظامی جهت حرکت در ساعت منع عبور و مرور صبر کنند. کارمندان دولت و از جمله پلیس که در زمان اعلام حکومت نظامی در مرخصی بوده اند به خدمت فراخوانده شده اند، لیکن رسماً و عملاً به سر کار برنگشته اند و به خاطر اینکه در بیانیه حکومت نظامی، نقش و وظایف تمامی کارمندان مسکوت مانده برخورد این کارکنان به گونه ای است که انگار بدون حقوق کار می کنند حتی در مورد مسایل ساده تصمیمات محدودی گرفته شده است و آنهایی که در موردشان تصمیم گیری شده عوض می شود، سپس مجدداً برقرار، دوباره لغو و مجدداً عوض می شود. (نیروی هوایی اجازه ای در دومین شب برای حمل پرسنل شیفت شب پایگاه دریافت نمود، حمل پرسنل در شب دوم متوقف شد، و در شب چهارم بدون اطلاع به کارمندان مجدداً برقرار شد و اکنون مجدداً متوقف شده است). یک

ص: 101

سرویس تاکسی برای رفت و آمد در ساعات ممنوعه در روز دوم برقرار گردید که به وسیله پلیس مناطق کنترل می شد ولی تقریباً بدون فعالیت بوده است چونکه هر تاکسی فقط محدود به رفت و آمد در منطقه اش شده است. به مغازه داران دستور داده شد که در یک راهپیمایی در 19 اوت شرکت کنند و بعداً به خاطر تخلف از مقررات حکومت نظامی به جهت بستن مغازه هایشان تهدید به مجازات شدند. اداره حکومت نظامی نیروی انسانی و تخصص لازم برای اداره تمام مسایل ایجاد شده توسط حکومت نظامی را ندارد و تاکنون یا قادر نبوده و یا مایل به استفاده مؤثر از مهارت های ادارات دولتی نبوده است. کارمندان دولتی شکوه می کنند که هر روز بایستی پشت میزهایشان بنشینند ولی انجام هر کاری برای آنان ممنوع شده است. طبق تجربه نشانه ای هم از بهبود اوضاع وجود ندارد. همانطور که مشکلات حل نشده روی هم تلمبار می شوند به طور فزاینده ای مشکل خواهد شد که حتی یک جواب منفی به دست آوریم. برخی مشکلات به لحاظ اینکه ساعات منع عبور و مرور به 7 ساعت تقلیل پیدا کرده به خودی خود از میان می روند ولی دیگر مشکلات روی هم جمع می شوند، آنچنان که حل آنها از طریق برنامه های کوتاه مدت غیرممکن بوده و تصمیمات جدی را ایجاب می نماید. به عنوان یک اداره غیرنظامی، اداره حکومت نظامی بدون کارآیی بایستی قلمداد شود.

پیامدها

عکس العمل عمومی نسبت به حکومت نظامی، در ابتدا به صورت اظهار رضایت و سپس ناخشنودی و طرح انتقاد در پی آن بوده است. تعداد روزافزونی از این انتقادات مبنی بر این است که آنها از سربازانی که به راحتی ماشه را فشار می دهند، بیش از خطری که از ناحیه تظاهرکنندگان حس می کردند احساس خطر می کنند. این ترس تا حدی قابل توجیه است. زیرا مقامات حکومت نظامی حتی حوادث ناشی از تیراندازی غیرضروری سربازان بی تجربه را مورد تأیید قرار داده اند. شاهدان عینی خشونت و وحشی گری بیش از حدی را در خلال بازرسی و کنترل های خیابانی گزارش داده اند. علاوه بر آن بسیاری از دزدیهای کوچک در چند قدمی سربازان صورت گرفته است.

به هر حال من مظنونم به اینکه اغلب این انتقادات از ناراحتی های ساده مرتبط با حکومت نظامی ناشی می شود و یا از زیانهای واقعی اقتصادی که از حکومت نظامی به وجود آمده است که هم اکنون از زیان های وارده از تظاهرات و اغتشاشات خیلی بیشتر است. تمام مکاسب الزام به باز بودن دارند علیرغم این حقیقت که برای برخی از جمله دفاتر آژانس های مسافرتی و توریستی، تئاترها و سینماها و رستوران ها و غیره ممنوعیت عبور و مرور تقریباً تمام کسب را محدود کرده است. دیگر مغازه ها کاهشی به میزان 50% را در فعالیتهایشان گزارش می کنند که به این حقیقت برمی گردد که رفت و آمد شهری حداقل به همین اندازه کاهش پیدا کرده است. پروژه های ساختمانی و کارخانه ها بیشترین زیان را متحمل شده اند. در شهری با پیشرفت سریع

ص: 102

مثل اصفهان چنان عملیاتی به طور عادی بر یک اساس 18-24 ساعته با 3 یا 4 شیفت برنامه ریزی شده اند. لازم است که برای پرداخت به تمام کارکنان کار این پروژه ها ادامه یابد، هم به خاطر مقررات حکومت نظامی و هم به خاطر اینکه آنها باید کارگران را برای زمان بعد از موقوف شدن حکومت نظامی نگهدارند، ولی محدودیت های منع رفت و آمد آنان را به 10 یا 11 ساعت در روز محدود می نماید. برخی از قبیل پلی اکریل نیاز به شیفت های 12 ساعته شبانه دارند. با هزینه های اضافه کاری و کاهش در عدم کارآیی منتج از آن. این محدودیت ها در ترکیب با پایین آمدن تولید به خاطرماه رمضان تولید را در برخی موارد تا حدود 20% حد عادی آن کاهش می دهند که در عین حال هزینه ها را سریعاً بالا می برند. هر چند که محدودیت ها به طور مساوی نسبت به کلیه شرکت ها اعمال می شود ولی پروژه های ایالات متحده با هزینه دستمزد و حقوق بالاتر در میان آنهایی هستند که بدترین ضربه را خورده اند.

به خاطر اعتراضات تند خرده فروشان و تولید کنندگان اداره حکومت نظامی شروع به کاهش ساعات ممنوعیت عبور و مرور (از 10 ساعت به 7 ساعت) نموده است و برنامه هایی را اعلام نموده که همراه با رفتار خوب شهروندان ممنوعیت به طور کلی از بین می رود. بازرگانان در هر حال اعتراض دارند که عدم وجود برنامه زمانی برای کاهش در ساعات عبور و مرور و اعلام قصد تجدید مقررات سخت منع رفت و آمد در پاسخ به هرگونه آشوب مهم برنامه ریزی را مشکل می کند، و اغلب آنان هنوز فی الواقع برنامه کوتاه شده خود را با اضافه نمودن ساعات اضافی تنظیم نکرده اند.

شخصیت ها

شایعاتی منتشر شده اند که حکومت نظامی پایانی است بر کار زاد، استاندار، مصطفی مصطفایی رئیس پلیس و از جهت دیگر سرلشکر ناجی، در هرحال عکس العمل ها مختلف هستند. تصورات قبلی در مورد تنبلی و بی توجهی زاد نسبت به شهر اصفهان موجب انتقادات تندی از وی با عناوین بی لیاقتی کامل و یک اشکالتراشی در برنامه توسعه استانی و شهر و نیز فساد و رشوه خواری وی شده است. برخی می گویند که اگر نتیجه حکومت نظامی تنها برکناری «زاد» و جایگزینی او با فردی که به امور توسعه صنعتی و پیشرفت اقتصادی و فشارهای وارده بر اصفهان آگاه می باشد، حکومت نظامی خوب انجام وظیفه کرده بود و می گویند زاد تنها چیزی که می دانست بند و بست های سیاسی و سیاستهای دربار بوده است. بر عکس زاد، ژنرال مصطفایی مورد ترحم قرار گرفته و مردم می گویند که تحت فشارهایی که وی واقع شده بود هیچ گونه شانسی برای کنترل تظاهرات نداشت و وی را فقط به عنوان کسی که قربانی دیگران شده است نظاره می کنند. در هر حال تاکنون فقط یک مقام برکنار شده است و او سرهنگ زاهدی رئیس سازمان اوقاف است. از نقطه نظر عموم برکناری وی به خاطر مدیریت ضعیف زیارت حج بوده است ولی به طور خصوصی گفته شده است که وی در ایجاد

ص: 103

ارتباط بین دولت و رهبران مذهبی ناموفق بوده است. سرلشکر ناجی نیز ممکن است از کار کناره گیرد و اگر چنین اتفاقی افتد بر اساس درخواست خودش خواهد بود. علیرغم شکست های اداری حکومت نظامی وی شهرت شخصی خوبی در این برهه کسب می کند. وی به عنوان یک سنت گرا و فقط علاقه مند به تأمین عامه شناخته شده و از طرف مخالفین و موافقین مورد احترام است. با این وجود که یک فرد محتاط شناخته شده است در رادیو و تلویزیون و در مجامع خصوصی خوب ظاهر شده و به جای تحمیل خواسته اش با زور از صحت و صفات خوب اصفهانیها مدد گرفته است. وی خودش اظهار می دارد که این شغل برای او نامطبوع و ناخوشایند است و امیدوار است آن را تغییر دهد. رابطهای نظامی می گویند وی در واقع به دنبال بازنشستگی کامل پس از ترفیع به درجه سپهبدی به خاطر تلاشهایش در حکومت نظامی می باشد.

نتایج

حکومت نظامی در اصفهان یک اسباب امنیتی مؤثر بوده است که تقریباً تمام آشوب های عمومی در کوتاه مدت را از بین برده ولی درجوار آن در ایجاد یک اداره شهری کافی برای نیازهای شهر ناموفق بوده است. ظاهراً به عنوان یک درس حقیقی در ساکت نمودن آشوب و در دیگر شهرهای ایران ناموفق بوده است. همین طور که تهدیدات امنیتی کاهش می یابد (حداقل در خاطره) یک عدم رضایت عمومی رو به تزاید نسبت به هزینه ها و محدودیت های این محافظت و فشارهایی برای پایان حکومت نظامی به وجود می آید. نیروهای امنیتی از این وحشت دارند که متوقف کردن کامل حکومت نظامی طغیان مجددی در فعالیت مخالفین به وجود آورد و فقط خاتمه منع عبور و مرور همراه با ادامه حکومت نظامی را موردنظر قرار می دهند. اگر این امر به وقوع بپیوندد اداره حکومت نظامی بایستی راهی برای استفاده مؤثر از ساختار موجود اداره امور شهری پیدا کند، لیکن تاکنون هیچ گونه تلاشی در این جهت از خود نشان نداده است. پروژه های خارجی از جمله آمریکایی با لغو حکومت نظامی راضی خواهند بود ولی خیلی از کسبه محلی اظهار می دارند در وضعیت اقتصادی وخیمی قرار دارند و اگر به عملیات دولت متکی باشند حداقل از سطح کارآیی پایین تر می روند. بنابراین ادامه حکومت نظامی ممکن است نارضایتی اقتصادی را که به نظر می رسد ریشه از آشوب های اجتماعی اخیر داشته باشد اصفهان را به بدتر از زمان شروعش تبدیل نماید. به عبارت دیگر خاتمه سریع حکومت نظامی ممکن است همان چیزی باشد که مخالفین منتظر آن برای از سرگیری تظاهرات می باشند، به همان نحو که در شهرهای دیگر ایران اتفاق افتاد. اگر حکومت نظامی در همین زمان متوقف گردد ناخوشایندی اقتصادی شهروندان می تواند برقراری مجدد آن را خیلی مشکل تر سازد. راه حل مطلوب که باقیماندن حکومت نظامی تکنیکی هم زمان با سپردن مؤثر اداره امور اجتماعی به دست غیرنظامیان است، متأسفانه محتمل به نظر نمی رسد (به لحاظ

ص: 104

فقدان همکاری بین کارمندان غیرنظامی دولت و ستاد حکومت نظامی و تمایل شدید همه به عدم مسئولیت پذیری و اینکه در این شرایط تقصیرها را به گردن ژنرال ناجی به عنوان یک فرد نالایق بیندازند.) مک گافی


گزارشQCID برای اوت 78

سند شماره 52

بدون طبقه بندی فقط برای استفاده رسمی3 سپتامبر 1978 12 شهریور 1357

از: اداره تحقیقات ویژه نیروی هوایی، منطقه 72 تهران، ایران

به: ستاد فرماندهی اداره تحقیقات ویژه نیروی هوایی، واشنگتن دی. سی

عنوان: ایران توسط آشوب های اجتماعی متزلزل شده است.

موضوع: گزارش QCID برای اوت 78

1 در تمام طول سال 1978 ایران توسط آشوب های خشن و شدید در تمام شهرهای بزرگش به عجز درآمده است. تخمین افراد کشته شده تاکنون از 500 نفر تجاوز می کند و هزاران نفر زخمی و بیش از صدها میلیون دلار خسارت مالی وارد شده است. اغتشاش شدید در اصفهان موجب برقراری حکومت نظامی در دومین شهر بزرگ ایران در تاریخ 11 اوت 1978 شد.

2 موج آشوب های سال 1978 وقتی از شهر مذهبی قم واقع در 150 کیلومتری جنوب تهران آغاز گردید که، در تاریخ 9 ژانویه 1978 پلیس بر روی جمعیت مذهبی تظاهرکننده ای که مبادرت به اشغال یک پاسگاه پلیس نموده بودند، آتش گشود.

به طوری که گزارش شده تظاهرکنندگان توسط روحانیون محافظه کار مسلمان هدایت می شدند و در سالروز قانونی کردن اصلاحات ارضی و آزادی زنان توسط شاه به اعتراض پرداختند. اعلامیه های رسمی تعداد کشته شدگان را پنج نفر اعلام نمود که در هر صورت منابع قابل اعتماد و همیشگی گزارش کردند که رقم 20 تا 30 نفر صحیح تر می باشد. در عرض دو روز تظاهراتی به طرفداری آنانی که در قم کشته شده بودند، به طور ناگهانی در دیگر شهرهای عمده ایران و عمدتاً در اصفهان، شیراز، تبریز و تهران شروع به مشتعل شدن نمود. اعمال اخلالگرانه معمولاً به دنبال مراسمی مذهبی اتفاق می افتاد که در آن خطابه های کوتاه ضددولتی ایراد می شد و تظاهرکنندگان از مساجد بیرون می ریختند و به تخریب و سوزاندن اتومبیل ها، بانکها، مغازه های مشروب فروشی، سینماها و دیگر حرفه هایی می پرداختند که بیانگر القاء نفوذ غرب به جامعه سنتی ایران بودند.

3 در 18 فوریه 1978 شهر شمالی تبریز خسارت قابل توجهی را به وسیله آشوبگران مذهبی متحمل شد،آنها چهلمین روز واقعه قم را برپا نموده بودند. در دنیای اسلام چهلمین روز پس از مرگ روز سنتی عزاداری است. شدت ناآرامی ها و بی نظمی های تبریز باعث شد سربازان عادی ارتش و تانکها برای برقراری نظم وارد شهر شوند. رقم رسمی ابراز شده

ص: 105

در مورد کشته شدگان 9 نفر بود ولی در هر حال تخمین های قابل اعتمادتر رقم را نزدیک به 180 نفر ذکر می کند. خشونت در دیگر شهرهای بزرگ که در ارتباط با چهلمین روز عزاداری بود شعله ور شد. این خشونتها بر اساس اخبار منتشره در هواداری از آشوبگران تبریزی، انجام می شد. در آن هنگام دوره های چهل روزه تا حدودی با تظاهرات در هم آمیخته بودند، اعمال پراکنده خشونت و تخریب در فاصله های زمانی کوتاه ترو غیرقابل پیش بینی رخ می داد. بانکها، سینماها و مغازه های مشروب فروشی همچنان اهداف مورد توجه، حملات بمب های آتش زا و پرتاب سنگ بودند. در اول آوریل 1978 خشونت وسیعی به طور ناگهانی تمام کشور را فراگرفت که منجر به برخوردهای متعددی با نیروهای امنیتی شد و چندین کشته یا زخمی از تظاهرکنندگان بر جای ماندند. تظاهرات وسیعی نیز در اصفهان شروع به شکل گیری نمود که دانشجویان دانشگاه اصفهان در آن شرکت داشتند. این تظاهرات هر چند که از قبلی ها سازمان یافته تر و با خشونت کمتری برگزار گردید ولی باعث متلاشی و از هم گسیختگی شد. این تظاهرات به طور مرتب در خلال ماه ادامه یافت و باعث بستن دانشگاه شد. در روز 9 می 1978 خشونت شدید خیابانی مجدداً در اصفهان شروع شد و پلیس و نیروهای امنیتی به روی جمعیت تظاهرکننده آتش گشودند. در خلال آشوبهای این دوره، بمب گذاری ها و آتش سوزیهای عمدی در دیگر شهرهای بزرگ منجمله تهران، همدان، شیراز، کرمانشاه، تبریز، قم، مشهد، بوشهر، کرمان و یزد اتفاق افتاد. از دهات کوچک پراکنده در تمام کشور نیز ناآرامی هایی گزارش گردید. کارمندان غیرنظامی آمریکایی در شرکت های پیمانکاری مرتبط با امور دفاعی، در مورد درگیر شدن غیرعمدی در برخوردها گزارش دادند. البته هیچ کدام زخمی نشدند. شدت اغتشاش در 10 روز اول ماه می در تهران منجر به یک اقدام انضباطی اعلام شده توسط نیروهای امنیتی دولت گردید و شاه برای اینکه اقدامات امنیتی را شخصاً زیرنظر بگیرد سفرش به اروپای شرقی را بهم زد. تانکها، نفربرهای زرهی و سربازان آماده رزم، در حوالی بازار تهران صحنه های روزمره ای را ایجاد نمودند و برخوردهای خونینی بین نیروهای امنیتی و آشوبگران و نیز بین گروههای رقیب مخالفین، رخ داده است.

4 یک آرامش نسبی به کشور بازگشت و تا ژوئن و اواسط ژوئیه ادامه یافت. در 20 ژوئیه 1978 یک رهبر مذهبی با نفوذ و مخالفت دولت با 5 نفر همراهان او در مشهد در یک تصادف اتومبیل با یک وسیله نقلیه ارتشی کشته شدند. پیروان او ادعا نمودند که مرگ وی عمداً به وسیله دولت صورت گرفته است و آشوب های شدیدی در خلال تشییع جنازه وی در 22 ژوئیه 78 صورت پذیرفت، که منجر به مرگ عده ای گردید. خشونت مجدداً به شهرهای دیگر ایران و عمدتاً اصفهان، شیراز، تبریز و تهران شیوع یافت و در اصفهان به چنان درجاتی رسید که در 11 اوت 78 حکومت نظامی برقرار گردید. گفته می شود که اغتشاش در شیراز منجر به مرگ 60 تا 200 نفر شده باشد. برخوردهای خونینی نیز در جنوب تهران اتفاق افتاد و دو تا سه هزار سرباز و پلیس ضداغتشاش در منطقه پخش شدند. خیلی از رستوران ها و مکانهایی که

ص: 106

رفت و آمد خارجیان به آنجا مکرراً صورت می گیرد در شیراز و اصفهان با بمب آتش زا مورد حمله قرار گرفتند و در 13 اوت 1978 رستوران خان سالار تهران که در میان ایرانیان و غربی ها محبوبیت مشابهی دارد به وسیله یک آلت منفجره، تخریب شد. از میان 70 نفری که در رستوران بودند 40 نفر مجروح شدند که 6 نفر از آنان آمریکایی بودند. حدود 29 سینما در سراسرکشور با بمب های آتش زا مورد حمله قرار گرفته اند. سه نفر در یک حمله در مشهد کشته شدند و در 19 اوت 1978 جمعیتی بالغ بر 377 تماشاچی در اثر یک حریق عمدی در سینما رکس آبادان کشته شدند، فاجعه ای که در حال حاضر تمام کشور را در حیرت فرو برده و باعث محکوم نمودن (عوامل آتش سوزی) از طرف دولت و همچنین مخالفین شده است.

5 ریشه های ناآرامی فعلی در ایران چند قرن به عقب برمی گردد. فرقه شیعیان مسلمان که اغلب ایرانیان مسلمان به آن منتسب می گردند به طور سنتی با هر نوع دولت غیرروحانی مخالفت کرده است. شیعیان آن طور که از مذاهب غربی فهمیده می شود هیچگونه سلسله مراتب مذهبی ندارند و ملاها یا روحانیون منفرداً هر یک راه و رسم پیروی از خود را به وجود می آورند. از طریق تعالیم روحانیت رهبری، یک ملا می تواند به سطح یا شهرت و اعتبار مجتهد برسد و از آن پس یک گروه عظیم تر پیروان که البته شامل ملاهای دیگر و پیروان و گروه آنان نیز می باشد را تحت هدایت خود می آورد. یکی از بانفوذترین مجتهدین شیعه آیت الله خمینی است که مخالف دیرینه و پر سر و صدای دولت در روابط ایران و آمریکا می باشد. خمینی برای 15 سال گذشته به صورت تبعید در عراق به سر می برده، هنوز به طور مرتب با پیروانش در ایران که بیش از دو میلیون تخمین زده شده اند ارتباط دارد. روحانیون مشهور دیگر از قبیل آیت الله شریعتمداری از قم (و طاهری از اصفهان و کافی از مشهد که در تصادف اتومبیل با کامیون کشته شد) به عنوان انتقادکنندگان کینه توز شاه و دولت شناخته شده اند. (شدیدترین آشوب اصفهان در نتیجه دستگیری طاهری در 31 ژوئیه 1978 اتفاق افتاد.)

6 در سال 1906 روحانیت شیعه در فشار بر دولت برای گنجاندن یک ماده در قانون اساسی جدید که یک شورای عالی مذهبی را برقرار می سازد موفق شدند و فی الواقع این شورای قدرت نفی (وتو) تمامی قوانین مصوبه مجلس که با تعلیمات فراوانی مغایر به نظر می رسند را دارا بود. بلافاصله پس از کودتای رضاشاه در سال 1921 شورا توسط وی منحل شد. روحانیت مجدداً خواستار برقراری شورای روحانی با همان قدرت و نفوذ گذشته آن شدند. علاوه بر این در سال 1963 شاه فعلی ایران یک برنامه اصلاحات ارضی را به صورت قانونی درآورد. در آن زمان قسمت اعظمی از زمینهای قابل کشت در ایران تحت مالکیت مساجد بود. این زمینها به همراه دیگر املاک تحت مالکیت افراد، مصادره شد و بین کشاورزان بدون زمین تقسیم شد. مساجد که از بیشتر ثروتشان و تا حد وسیعی از قدرتشان محروم شده بودند برای 15 سال گذشته در تلاش بوده اند تا مایملکات سابقشان را مجدداً به دست بیاورند. هم زمان با اصلاحات اراضی، دولت همچنین قوانینی برای آزادی زنان به تصویب رساند. این

ص: 107

گام نیز به طور شدیدی توسط روحانیت مورد مخالفت قرار گرفت و در سالروز این واقعه تظاهرات بزرگی علیه اعطای آزادیها به زنان برگزار شد. اغلب آشو ب های اخیر دانشگاه از مخالفت دانشجویان پسر با حضور دانشجویان دختر ناشی می شود. این مخالفت با محدودیت بحرانی ورود به دانشگاه به طور کل تشدید می شود. روحانیت شیعه و مسلمانان متعهد به طور اعم در چندین سال گذشته چیزی را که فکر می کنند دنیاگرایی ملت باشد، تقبیح نموده اند و هجوم توده ای و عظیم تکنولوژی و فرهنگ غربی را به عنوان دشمن اصلی موردنظر قرار داده اند. (در هر صورت انتخاب اهداف (به طور کلی) در خلال آشوب های خیابانی در طی 8 ماه گذشته در جهت ابراز این نگرانی است. مکانهایی از قبیل کلوپ های شبانه سینماها، مغازه های مشروب فروشی، مغازه های لوازم الکتریکی و بانکها به طور اخص صدمه شدید دیده اند. اخیراً (همچنین) رستورانهایی که غربی ها به آنها علاقه مند هستند یا از غربیها پذیرایی می کنند، قربانی شده اند. در عین حال به استثنای رستوران خان سالار در تهران، مهاجمین این رستورانها، زحمت زیادی به خودشان داده اند که اطمینان حاصل نمایند هیچ غربی مجروح نگردد. در بیش از یک مرتبه، ایرانیها راهشان را کج کرده اند تا به آمریکاییانی که بدون توجه در وقایع خشونت بار خیابانی گیر افتاده اند کمک کنند.

7 در نتیجه موج خشونت که ایران را دربر گفته بود آموزگار نخست وزیر در 27 اوت 1978 استعفا کرد و جعفر شریف امامی رئیس مجلس سنا که قبلاً بین سالهای 61 و 1960 نخست وزیر بود جایگزین وی شد. او به عنوان فردی شناخته شده که با اعطای امتیازاتی به روحانیت و دیگر گروههای مخالف به پیشبرد ائتلاف ملی و برقراری آرامش قادر می باشد امیدواریهایی ابراز شد که این حرکت از میزان خشونتی که در خلال ماه مقدس رمضان بالا گرفته بود بکاهد شاه و نخست وزیر به مردم گفتند که ایران به لحاظ آشوبها برای بقای ملی می جنگد. متأسفانه آشوب ادامه یافت. قسمتی از این آشوبها می تواند به این حقیقت نسبت داده شود که تغییر دولت در روزهای اوج عزاداری ماه رمضان صورت گرفت که در ضمن، چهلمین روز مرگ آیت الله کافی و افرادی که در مراسم تشییع جنازه وی کشته شدند، نیز بود. برخوردهای تظاهرکنندگان خشن و پلیس در تمام ایران با چندین کشته که گزارش شده ادامه یافت (و در برخی موارد اضافه بر سنگهای سنتی، نیروهای امنیتی در زیر بارانی از اجسام مشتعل پرتاب شده آجر و چماق قرار گرفتند.) در اول سپتامبر چندین آتش نشان در حالی که با آتش مشتعل شده توسط آشوبگران مبارزه می کردند مورد حمله قرار گرفتند. شش نفر زخمی شدند و یک کامیون آتش نشانی منهدم شد.

8 انتظار می رود موج فعلی خشونت به دنبال ماه رمضان ادامه یابد ولی شاید در حدی پایین تر. تهدید جدی در حال حاضر برای جامعه آمریکاییها احتمال درگیر شدن در یک اغتشاش شهری و زخمی شدن متعاقب یا...

(اصل سند فاقد صفحات 10 و 11 می باشد م)

ص: 108

... و سرانجام به برخوردهایی با پلیس و نیروهای تقویتی ارتشی منجر شد. هیچ شهری از آسیب و خسارت اموال و یا تلفات رهایی نداشته است. یک دولت جدید در 27 اوت در تلاشی برای آرام کردن مخالفین معرفی شد. تلاشی سرد و بی روح در یک برنامه ضد فساد آغاز شد. شریف امامی نخست وزیر به اندازه کافی برای مخالفین قدمی برنداشت و یا نتوانست قدم بردارد. اما در خیلی از موارد نیروهای امنیتی را عقب نگاهداشت و به اخلالگران اجازه داد تا وحشی شده و میلیون ها دلار خسارت مالی وارد کنند. سرانجام درگیری به چنان درجاتی رسید که دولت در خلال عصر روز 7 سپتامبر مجبور شد که یک اجلاس ویژه کابینه را تشکیل دهد و با برقراری حکومت نظامی در روز بعد در 12 شهر موافقت نمود. آن روز یعنی 8 سپتامبر که متعاقباً با عنوان جمعه سیاه نامیده شد و دو یا سه روز بعد از آن شاهد خشن ترین اغتشاش در تهران در تاریخ معاصر تا به امروز بوده است. قتل عام میدان ژاله سمبولی شد برای آنانی که با دولت مخالفت می ورزند.

تخمین های دقیقی از منابع رسمی دولتی در مورد تعداد افرادی که در تهران کشته شدند، به طور قابل توجهی با ارقامی که به وسیله مخالفین ارائه شده تفاوت دارد، در هر حال رقم منطقی معقولانه چندین هزار می باشد. زمان تظاهرات گسترده موقتاً سپری شد ولی در نقاطی که در آن حکومت نظامی اعلام نشده بود خشونت و آشوب سریعاً شایع گردید و جنبش بر علیه شاه ایران پایدار ماند.

ه (بدون طبقه بندی) در اوایل اکتبر دو گروه جدید به بلوا اضافه شدند. دانشجویانی که به طور عادی آزادی علمی و چندین اعتراض و شکایت ضددولتی دیگر که القاء شده از جانب چپی ها می باشد را به نمایش می گذارند. در هر حال در سال 1978 آنان با انرژی زیاد به دولت حمله ور شده و از خواستها و فریادهای رهبران مذهبی در راهپیمایی ها بهره جستند. در خیلی از شهرها آنان خیلی زود دست به وحشیگری زدند که برخی تحت حکومت نظامی بودند و مجدداً منجر به تلفات و خسارات مالی معتنابهی شد.

و (بدون طبقه بندی) در خلال این دوره مخالفین و خصوصاً آیت الله خمینی که حالا در پاریس بود شروع به تشخیص این موضوع نمودند که مردن بر روی سنگفرش خیابان شهرهای در حال سوختن یک راه تلاش برای سرنگونی دولت است و همینطور که عزاداری های ماه محرم نزدیک می شد کشاندن اعتصابات به سمت سیاست تاکتیک بعدی شد. ایران بر اثر این حمله آخری یعنی با از دست دادن چیزی نزدیک به 70 میلیون دلار از منابع نفتی در روز دچار تزلزل شد ولی دولت ازهاری نخست وزیر به سرعت برنامه هایی را برای پاسخگویی به درخواستهای مخالفین به جلو برد. از همه برجسته تر مبارزه ضد فساد مورد تأکید قرار گرفت و تعدادی از مقامات سیاسی و نظامی عالیرتبه سابق که شامل هویدا نخست وزیر و وزیر دربار اسبق می شد، دستگیر شدند.

ز (بدون طبقه بندی) ماه محرم آمد (دسامبر) و مثل دوره رمضان احساسات ضددولتی

ص: 109

مجدداً با نیروی مذهب تقویت شدند و میزان اعتراضات افزایش یافت. به خاطر عدم وجود گزارشات مطبوعاتی مشکل بود که جریانات استانها و شهرستانها را در نظر مجسم نمود ولی آشوب های خشن اجتماعی و نیز وقایع تهران ادامه یافتند. به خاطر اعتصابات، بنزین، گازوئیل، روغن موتور و نفت سفید کمیاب شد. در اواخر دسامبر آشکار بود که دولت متصدی بایستی برود و متعاقباً جستجویی برای یافتن کسی که بتواند فاصله بین شاه و مخالفین را پر کند، آغاز شد.

خمینی بر علیه شاه بود و اعلام می نمود که شاه باید ایران را ترک کند و معدودی از شخصیت های سیاسی مایل به روبرو شدن با خطر خشم آیت الله به وسیله قبول نمودن کار نخست وزیری بودند.

سرانجام در 6 ژانویه یک مقام ارشد جبهه ملی یعنی شاپور بختیار قبول نمود که به تشکیل یک دولت مبادرت ورزد.

ح (بدون طبقه بندی) شانس موفقیت کمی برای دولت دکتر بختیار دیده می شود. اعتصابات و تظاهرات در تمام سطح کشور ادامه می یابند و همچنین است فعالیتهای گاه و بیگاه تروریستی. (تذکر: در 15 ژانویه در تبریز یک مقام پلیس و دو محافظ ترور شدند. بر اساس شواهد اولیه به نظر می رسد که از عملیات چریکهای فدایی خلق باشد.) ایران از وضعیت هرج و مرج و بی قانونی و متلاشی شدن امنیت که با فروریختن ساواک مشخص شد، ضربت خورده است.

ط (سری غیرقابل رؤیت برای خارجیان) چندین پیش بینی از آینده نزدیک وجود دارد که اغلب به نتایج رأی اعتماد برای دولت جدید که فعلاً در مجلس بحث بر سر آن جریان دارد بستگی دارد.

سومین گروهی که وارد معرکه شد کارگران غیروابسته به سیاست بودند که با مشاهده اینکه کارمندان دولت و کارگران مخابرات به دنبال اعتصاب، اضافه حقوق معتنابهی دریافت داشته اند شروع به اعتصاب در تمام بخش های جامعه نمودند. هیچ یک از صنایع از خسارت در امان نماند و چندین اعتصاب از این دسته اعتصابات تا دوره حاضر ادامه یافته است. در نتیجه اقتصاد نیز به همان نحو که دولت در مورد چگونگی دقیق کنترل وضعیت بدون قاطعیت می نمود، شروع به تحمل خسارت و صدمه دیدن کرد، هر چند که در آن لحظه این اعتصابات منحصراً برای جهات اقتصادی بود و نه سیاسی. زمانی که نیروهای حکومت نظامی بدون تردید تحت دستورات مقامات بالاتر به اخلالگران اجازه دادند تا در تهران به خشونت بپردازند و به میل و خواستشان بسوزانند و حمله ور شوند، اغتشاشات ادامه یافت تا منجر به آشوب های 5 تا 6 نوامبر گردید. در 6 نوامبر شاه دولت جدیدی را معرفی نمود که افسران ارتش مقامهای نخست وزیر و پستهای کلیدی کابینه را به عهده گرفتند. دستکش های چرمی از دست ها خارج گردیدند (افراد ترسو از دور خارج شدند) و ارتش قدرت کامل را برای پاسخ به خشونت با

ص: 110

شدت و زور در دست گرفت. سانسور عمدی مطبوعات منجر به پایان دادن به چیزی که محیط آزاد مطبوعاتی شده بود گردید که بدون شک کمکی بود به آرمان مخالفین دولت که هر روز وسعت و فراخی آشوب ها منتشر می شد.


خلاصه مذاکرات هیأت مسایل مملکتی

سند شماره 53(1)

خیلی محرمانه6 سپتامبر 1978 15 شهریور 1357

خلاصه مذاکرات هیأت مسایل مملکتی

سفیر مذاکره را با بحث درباره تظاهرات عظیم اما بدون خشونت روز 5 سپتامبر در تهران شروع کرد. وی گفت معلوم نیست که آیا الگوی جدیدی با خصیصه آرام این تظاهرات پدیدار شده یا خیر. به هر حال، آن یک تاکتیک دو لبه است که احتمالاً به منظور سست کردن نیروهای امنیتی از دست زدن به اقدام قاطع در آینده است. سفیر در ملاقات امروزش با وزیر کشور نظرش را در مورد دورنمای آینده جویا خواهد شد. فردا روز سنتی مراسم هفت کشته شدگان تظاهرات قبلی است. بازار تعطیل خواهد بود، مغازه ها نیز همین طور. آقای بنرمن گفت به مغازه دارها گفته شده است که فردا باید تعطیل کنند. دکتر استمپل گفت که فردا روز آرامی خواهد بود و یک اعتصاب عمومی واقعی تلقی نمی شود.

سفیر گفت گفتگو با کسانی که سعی دارند شاه را نسبت به راههای مسالمت آمیز متقاعد کنند، ادامه دارد. یکی از این افراد که هوشنگ رام است، این شایعه را که روحانیون می خواهند هویدا را دستگیر کنند تأیید نمود. با این که هویدا خودش یک مسلمان مؤمن است، اما چون پدرش در ارتباط با بهاییها بود مورد سرزنش قرار می گیرد. شایعاتی قوی در این رابطه وجود دارد که زاهدی که اخیراً از آمریکا بازگشته جایگزین هویدا خواهد شد.

سفیر گفت که شب گذشته با تعدادی از اسرائیلیها ملاقات نموده که با نگرانی اظهار می دارند یهودیها گروه دومی هستند که بعد از بهاییها مورد حمله مسلمانان متعصب قرار خواهند گفت. اما اسرائیلیها از تأثیر چنین احتمالی بر روی روابط ایران و اسرائیل نگران به نظر نمی رسند. وی از وزیرمختار خواست که تلگرامی ارسال شود و در آن تحلیل اسرائیلیها در این مورد ارائه گردد.

سفیر از دکتر استمپل خواسته است که در مورد برنامه رفتن شاه به رومانی و آلمان شرقی تلگرامی بفرستد. او درخواست گزارشی از برلن، که ستاد حزب توده در آنجا می باشد، نمود.

سفیر به کنفرانس بین المللی در شرف وقوع زنان در تهران اشاره کرد. وی تقاضای تلگرافی در مورد وضعیت امور زنان در موقعیت فعلی که وزارت امور زنان از بین رفته است را نمود. لازم است شخصی با خانم افخمی تماس بگیرد، شاید خانم لوری تریسی بتواند این مأموریت

1- کتاب اول، ص 775
ص: 111

را پس از ورودش انجام دهد.

سفیر از آقای وستلی تقاضا کرد که از آقای بش بخواهد مطالعه «CIA» در مورد تولید پیش بینی شده نفت ایران را مورد بررسی قرار دهد. این بررسی یک افت شدید را در تولید پیش بینی می کند.

سفیر از سرهنگ فاینموت خواست تا در مورد کیف گمشده و شرکت سلطنتی اتومبیل ایران تحقیق کند.

سفیر اعلام کرد که سفیر آمریکا در پاکستان از تهران دیدن خواهد کرد.

آقای شلنبرگر گفتگوهایش با مفسر رادیو تلویزیون ایران را بازگو کرده، وی گفته بود برنامه های بین المللی تلویزیون کمتر از برنامه های فارسی خواهد بود. مفسر تلویزیون همچنین گفت که روابط بین کارمندان بخش فارسی و بین المللی خوب نیست. آقای شلنبرگر گفت که با یک آبادانی صحبت کرده و او گفته است که به علت وضعیت شدید، آبادان در مقایسه با تهران شرایط امنیتی شدیدتر است. وی همچنین شایعاتی را مبنی بر این که سفارت دستورالعمل تخلیه افراد را صادر کرده است، گزارش نمود. سفیر اشاره کرد که نصف جمعیت آبادان عرب است و این می تواند در موارد امنیتی تأثیر گذاشته باشد.

آقای شلنبرگر گفت که انتظار دارد امروز لیست شانزده رئیس دانشگاه را دریافت دارد. همه آنها دفعه اولشان نیست که چنین شغلی را می گیرند.

سرهنگ فاینموت گفت که امروز روز مرخصی است ولی فقط چهار مورد صادر شده است. سفیر گفت که این به علت مشکلات بودجه بوده است.

سرهنگ فاینموت گزارش داد که یک قرارگاه پلیس ایران که در تأسیسات با قسمت حمل و نقل شریک است، امروز مورد حمله واقع شد و یک محافظ کشته شد. یک ماشین سیتروئن را هم آنجا گذاشتند تا منفجر شود ولی این اتفاق نیفتاد. این اتفاق در ساعت پنج و نیم بامداد رخ داد.

آقای وستلی اظهار داشت که گلن واتز از اتحادیه کارگری آمریکا به تهران خواهد آمد. او ترتیب سفرش را خودش داده است و سفیر از آقای وستلی خواست که رزرو هتل او را تأیید نماید.

آقای وستلی گفت که با رئیس بخش پپسی صحبت کرده و او افشاء کرد که چهار سال پیش مبلغی به شریعتمداری داده شده بود تا فروش پپسی را افزایش دهد. آقای وستلی گفت که اتاق بازرگانی آمریکا از سفیر دعوت کرده تا در یک مجلس نهار در ماه نوامبر شرکت کند. سفیر در کل پذیرفت. مسئله مورد بحث این بود که آیا بلومنتال می تواند برای اتاق بازرگانی سخنرانی نماید یا نه. او باید صبح این کار را انجام دهد چون برنامه اش خیلی فشرده است.

دکتر استمپل گزارش داد که نژاد نماینده مجلس از تبریز، فرد شماره 2 از سازمان کارگران، اعلام کرده که می خواهد عضو جبهه مخالفین شود. دکتر استمپل گفت که دانشگاه آریامهر

ص: 112

امسال باز خواهد ماند. او گزارش داد که 134 استاد دانشگاه تهران تا استخدام افرادی که مجبور به بازنشستگی شده اند حاضر به تدریس نخواهند شد. او در مورد یک راهپیمایی آرام در مسجد [میدان] ژاله صحبت کرد. راهپیمایان به نیروهای امنیتی پول می دهند و می گویند که حقوق آنها برای این کار کم است.

آقای نیلی گفت که وضع زراعت شمال خوب است و جاده جنوب کوهستان به مشهد خیلی خراب است و برای مسافرت باید راه دیگری انتخاب کرد.

سفیر پرسید که آیا دلیل خاصی وجود دارد که در ایلام این قدر دردسر وجود دارد.

آقای گریم با اشاره به مقاله روزنامه گفت که ارتش ایران از مسلسلهای آمریکایی استفاده نمی کند. البته ژاندارمری از تفنگهای M-1 که خیلی قبل دریافت کرده بود، استفاده می کند.

آقای بورتن گفت که منیری از ایران خارج شده، او می خواهد که رئیس بعدی شرکت هواپیمایی ایران باشد ولی کسی از او حمایت نمی کند.

آقای ددیچ گزارش داد که چندین قاچاقچی آسیایی در آمستردام دستگیر شده اند. شواهد نشان می دهد که ارتباطی میان قاچاقچیان آسیایی و ایرانی وجود دارد. دیروز دو تُن حشیش در نزدیکی ماکو به دست آمد که برای اروپا فرستاده شده بود. هیچ شاهدی مبنی بر این که افغانستان کار قاچاق نمی کند، نداریم. آقای آدلر گزارش داد که یک منبع غیردولتی ایران گفته که ایران نیروی هسته ای را مجدداً ارزیابی می کند. بنا به گفته این منبع هیچ واحد اضافی علاوه بر 9000 مگاوات فعلی خریداری نخواهد شد. این اولین نشانه کاهش و یک تغییر تند است. سفیر گفت که شنیده است که فرانسه می خواهد تلافی محدودیت در پاکستان را در ایران دربیاورد. سرهنگ شفر گفت که هلیکوپتر پلیس که احتمالاً متعلق به نیروی هوایی بوده، سقوط کرده و یک گروهبان یک، کشته شده است.

آقای بنرمن وضع امنیتی فردا را تشریح کرد. ما بسته شدن مغازه های تمام شهر و تظاهراتی آرام را انتظار داریم. او اعلام کرد برای آن که سیاست یکنواختی در پیش بگیریم هر امر برنامه ریزی شده مطابق برنامه اش صورت پذیرد. برای مثال برنامه های سفارت به روال عادی پیش روند. سفیر این را پذیرفت و افزود که به عبارت دیگر توصیه هم نخواهد کرد که یک برنامه گردش در بازار از طرف باشگاه بانوان انجام شود. او از رؤسای قسمتها خواست تا ارزیابیهایشان را برای آقای بنرمن بفرستند. آقای اسنو گفت که انجمن ایران و آمریکا برای فردا ثبت نام معمولی جهت کلاسهای انگلیسی بین ساعات 8 تا 12 را در برنامه دارد. وی گزارش داد که نیروی پلیس در خیابان وزرا شب دوشنبه گذشته دوبرابر شد اما به نظر می آید که افراد پلیس چندان متراکم نیستند. آقای بنرمن گفت همین طور است اما بعد از ماه رمضان یک نیروی فعال پلیس ذخیره به کار خواهد افتاد. آقای اسنو تذکر داد که یک سخنرانی راجع به باستان شناسی برای فردا شب تدارک دیده شده است. این برنامه طبق قرار قبلی انجام خواهد گرفت.


وقایع تروریستی، بر توجه مجدد به جامعه خارجیان اشاره دارد

ص: 113

سند شماره 54

خیلی محرمانه7 سپتامبر 1978 16 شهریور 1357

از: سفارت آمریکا، تهران 08546به: وزارت خارجه، واشنگتن دی. سی

موضوع: وقایع تروریستی، بر توجه مجدد به جامعه خارجیان اشاره دارد

1 خلاصه چریکهای فدایی خلق مسئولیت حمله به پاسگاه پلیس در اولین ساعات صبح روز 6 سپتامبر را بعهده گرفته اند. بعد از ظهر همان روز در قسمت های مختلف شهر بمب های دستی به طرف اتوبوس های حامل تکنسین های انگلیسی پرتاب شد. در حال حاضر به نظر می رسد که اقدام آخر ربطی به چریکها نداشته و احتمالاً کار یک گروه انشعابی متعصب اسلامی بوده است. پایان خلاصه.

2- در ساعت 45و4 صبح روز چهارشنبه 6 سپتامبر، قرارگاه گارد پلیس ملی ایران (شهربانی) (نظریه: این یک واحد ویژه کنترل اغتشاش از شهربانی است که اعضای آن در زمینه مبارزات ضدچریکی و ضدتروریستی آموزش دیده اند) که چند خیابان به سمت جنوب شرق با محوطه سفارت آمریکا در تهران فاصله دارد و در مجاورت دفتر مجموعه پارک موتوری هیأت مستشاری نظامی واقع است، توسط تروریست ها مورد حمله واقع شد. یک اتومبیل سیتروئن که حاوی تعداد نامشخصی سرنشین بود به داخل محوطه قرارگاه گارد شهربانی رانده شد. به سیتروئن مزبور یک بشکه 200 لیتری بنزین بسته شده بود که ظاهراً می بایست در داخل محوطه منفجر شود. یکی از اعضای گارد قرارگاه درصدد ممانعت از ادامه حرکت این وسیله نقلیه برآمد لیکن با آتش یک یا چند سلاح اتوماتیک از پای درآمد. سرنشینان سپس از اتومبیل که اکنون در داخل محوطه قرار داشت خارج شده و با تیراندازی به سوی بشکه بنزین متصل به آن سعی در منفجر ساختن آن داشتند ولی موفق نشدند و قبل از آنکه پرسنل قرارگاه بتوانند از خود عکس العمل نشان دهند، محل حادثه را ترک گفتند. چریکهای فدایی خلق با پخش اعلامیه هایی در صحنه حادثه مسئولیت آن را به عهده گرفتند. اعلامیه مزبور ظاهراً حاوی عبارات و اصطلاحات ضددولت ایران و ضد آمریکا می باشد. سفارت در انتظار دریافت این اعلامیه بوده و آن را ترجمه خواهد نمود.

3 در ساعت 20 و 16 دقیقه روز چهارشنبه 6 سپتامبر در یک منطقه مسکونی در شمال تهران بمبی به طرف دو اتوبوس حامل کارمندان یک شرکت هواپیمایی انگلیسی که از محل کار خویش در پایگاه هوایی دوشان تپه باز می گشتند پرتاب شد. یک بمب دستی بین دو اتوبوسی منفجر شد که بر اساس برنامه ای منظم و مسیری مشخص که در هر روز هفته دنبال می شود حرکت می کردند. هر چند که ترکش های بمب سوراخهایی در هر دو اتوبوس ایجاد کرد و شیشه عقب یک اتومبیل را در جلوی اتوبوسها خرد کرد و چندین پنجره خانه های مجاور را شکست ولی به کسی آسیبی وارد نیامد. هر دو اتوبوس که ظرفیت هر یک از آنان 23 نفر است پر از کارمندان زن و مرد شرکت هوایی انگلیسی بودند. اتوبوس ها دقیقاً از لحاظ

ص: 114

رنگ و مدل شبیه آنهایی هستند که توسط چندین شرکت تجارتی آمریکایی و همچنین توسط پرسنل مستشاری نظامی که در دوشان تپه کار میکنند مورد استفاده واقع می شوند. اتوبوس های آمریکایی از همان محله ای عبور می کنند که واقعه حاضر اتفاق افتاد.

4 نظریه: در حال حاضر به نظر نمی رسد که این دو واقعه با یکدیگر مرتبط باشند. ما معتقدیم اقدام چریکهای فدایی خلق به این منظور طرح ریزی شده که مانند گذشته به مردم ایران نشان داده شود که آنها همچنان ایفاگر نقش پیشقراولان حرکت برنده انقلابی می باشند و آماده هستند تا با مسئولین امنیتی به مقابله برخیزند. در حال حاضر ما هیچ گونه مدرکی نداریم که نشان دهد چریکها در نظر دارند خارجیان را مورد هدف قرار دهند ولی به دقت مراقب خواهیم بود.

5 پرتاب بمب به طرف اتوبوس، واقعه بمب گذاری کنسولگری اصفهان و رستولان خان سالار را به خاطر می آورد و احتمالاً کارگروههای حاشیه ای متعصب بوده است که برخلاف چریکها همیشه و در همه موارد از وسایل انفجاری ابتدایی استفاده کرده و از حمله به خارجیها نیز هیچ گونه ابایی ندارند. این بمب گذاری آخر در زمان افزایش پخش اعلامیه ها و شعارهای ضدخارجی و ضدآمریکایی توسط تظاهرکنندگان واقع شد.

سولیوان


برقراری حکومت نظامی یک روز مقاومت در برابر دولت در پی داشت

سند شماره 55

خیلی محرمانه8 سپتامبر 1978 17 شهریور 1357

از: سفارت آمریکا، تهران 08555به: وزارت خارجه، واشنگتن دی. سی

موضوع: برقراری حکومت نظامی یک روز مقاومت در برابر دولت در پی داشت

1 دولت ایران در 6 سپتامبر اعلام نمود که تظاهرات و اجتماعات عمومی بزرگ بدون مجوز رسمی نمی تواند برگزار شود. این اعلان به منظور ممانعت از تظاهرات پیش بینی شده بزرگ 7 سپتامبر بود که یادبود هفتمین روز عزاداری افراد کشته شده در برخورد هفته قبل تهران بود. آیت الله ها و رهبران سیاسی گوناگون رهنمودهای ضد و نقیضی برای اجتماع کردن یا نکردن صادر نمودند و برخی خواستار اعتصاب عمومی شدند. از این گزارشات روشن بود که دولت در تلاش برای آرام کردن وضعیت بر برخی آیت الله های مهم پیروز گردیده ولی افراد بیشتری مصمم بر مقابله با تحریم دولت بودند.

2 حداقل 3 راهپیمایی بزرگ، مجموعاً 000/50 تا 000/100 نفره در 7 سپتامبر صورت گرفت که در قسمت های مختلف شهر از اینجا به آنجا در حرکت بودند. راهپیمایی ها با دسته های بهم فشرده ای از موتورسواران جوان برای تخلیه خیابانها و تغییر مسیر اتومبیل ها (با نزاکت انجام شد اما هنگامی که آمریکاییها در مسیر راهپیمایی رانندگی کردند با جدیت جلوگیری شد) و به همراه سردسته ها و کامیون های غذا و آب به خوبی سازمان یافته بود.

ص: 115

خیلی از شعارها و پلاکاردها قویاً ضد شاه و ضد خارجی (به عنوان مثال: «مرگ بر رژیم پهلوی»، «درود بر خمینی»، «از برادران فلسطینی ما حمایت کنید»، «ملت اسلامی سلطنت نمی تواند داشته باشد»، «آمریکاییها به خانه تان برگردید») بودند. پلیس و واحدهای ارتشی عموماً خوددار بودند هرچند که در برخی موارد جداگانه از گاز اشک آور استفاده شد و تیرهای هوایی شلیک شد. تا آنجایی که ما اطلاع داریم هیچ گونه تلفاتی رخ نداد.

3 کابینه که با این مقابله آشکار با مقررات دولت در مورد تظاهرات روبرو شد شب 7 سپتامبر تشکیل جلسه داد و حکومت نظامی در ساعت 6 صبح روز 8 سپتامبر اعلام شد. اجتماع در خیابانها قدغن شد و یک ممنوعیت عبور و مرور از ساعت 9 شب تا 5 صبح برای 6 ماه برقرار شد.

4 گزارشات اولیه اشاره بر این دارند که جمعیت بزرگی در میدان ژاله (نزدیک مجلس) در جنوب تهران جمع شدند و از درخواست آیت الله نوری برای متفرق شدن امتناع ورزیدند. بر اساس خبرهای مخابره شده از رادیو جمعیت به سمت نیروهای امنیتی پیشروی کردند تا آنان را خلع سلاح نمایند. سربازان آتش گشودند و خیلی ها کشته و زخمی شدند. یک مقام امنیتی به ما اطلاع داد که چند تظاهرات معدود دیگر وجود خواهد داشت که با آن به شدت برخورد خواهد شد. ما همچنین گزارشات تأیید نشده ای از حریق های عمدی در جنوب تهران دریافت نموده ایم. مشاهدات مقامات سفارت در تمام تهران اشاره بر این دارند که به استثنای تجمع نظامیان در نزدیکی مجلس، استقرار سربازان در نقاط دیگر محتاطانه است که با تانک ها و نفربرهای محدود تقاطع های اصلی و راههای ورودی به کاخ های سلطنتی را کنترل می نمایند. کنسول های ما از تبریز، اصفهان و شیراز گزارش می کنند این شهرها کاملاً آرام هستند.

5 بر اساس گزارش مخابره شده از آسوشیتدپرس افسران عالیرتبه ارتش اوایل این هفته با شاه ملاقات کردند و به وی اطلاع دادند که آنان دیگر نمی توانند تحریکات چپی ها و گروههای اسلامی را تحمل نمایند. ما این گزارش را نمی توانیم تأیید کنیم ولی در خلال روزهای گذشته شایعاتی در مورد ناراحتی ارتش از دولت به خاطر عدم موفقیت در پایان دادن به تظاهرات دریافت نموده ایم. شاه به طوری که گفته شده به نظامیان پیشنهاد کرد که با نخست وزیر مشورت نمایند و در جلسه 7 سپتامبر کابینه نتیجه گزارش شده بود. سولیوان


رادیو و تلویزیون ملی ایران

سند شماره 56

8 سپتامبر 1978 17 شهریور 1357

رادیو و تلویزیون ملی ایران

ممنوعیت عبور و مرور از غروب تا سپیده صبح در تهران و 11 شهر دیگر به مدت 6 ماه برقرار گردید. حکومت نظامی و ممنوعیت عبور و مرور از ساعت 6 صبح امروز شروع شد. ژنرال غلامعلی اویسی به عنوان فرماندار نظامی تهران از تمام شهروندان درخواست کرد تا

ص: 116

مقررات حکومت نظامی را رعایت نمایند. ساعات ممنوعیت عبور و مرور در تهران از 9 شب تا 5 صبح اعلام شده است. تصمیم به برقراری حکومت نظامی در جلسه شب گذشته کابینه به ریاست جعفر شریف امامی گرفته شد. بیانیه زیر در پایان جلسه کابینه انتشار یافت:

«بیانیه دولت در تاریخ 15 شهریور یا 6 سپتامبر تجمع در خیابانهای عمومی را ممنوع اعلام می دارد. معترضین بدون توجه به دستورات رهبران مذهبی مبنی بر حفظ آرامش و عدم ایجاد اغتشاشات، به تظاهرات پرداختند و دیروز پلاکاردها و شعارهایی بر علیه قانون اساسی ایران به معرض نمایش گذاردند. آنان با انجام این کار فعالیت های روزمره را مختل کردند و مردم را هراسناک نمودند. اگرچه برای نیروهای مسلح آسان بود که قانون را به اجرا بگذارند ولی به منظور جلوگیری از خون ریزی، تظاهرات ضدکشوری اجازه داده شد و از جانب دولت تحمل گردید. توطئه ای که توسط نیروهای خارجی هدایت و از نظر مالی تأمین شده و هر روز بر ابعاد آن اضافه می شود، حقوق همه افراد را به مخاطره انداخته، بر علیه آزادی و استقلال این ملت است و هدف آن مختل نمودن دولت و پیشرفت ایران می باشد. دولت ایران بدینوسیله حکومت نظامی را به مدت 6 ماه در تهران، کرج، قزوین، قم، مشهد، تبریز، اهواز، آبادان، اصفهان، شیراز، کازرون و جهرم اعلام می دارد.»


متن مصاحبه مطبوعاتی 8 سپتامبر

سند شماره 57

بدون طبقه بندی8 سپتامبر 1978 17 شهریور 1357

از: وزارت خارجه، واشنگتن دی. سی 228415به: سفارت آمریکا، تهران

موضوع: متن مصاحبه مطبوعاتی 8 سپتامبر

مطالب ذیل رونوشت مصاحبه مطبوعاتی سپتامبر است. اظهارات سخنگو در ظهر 8 سپتامبر در مصاحبه مطبوعاتی در مورد ایران:

س نظر شما در مورد وضعیت ایران چیست؟ به نظر می رسد مسایل به تدریج جدی تر شد، و گزارشاتی در مورد کشته شدن حدود 250 نفر دریافت شده است.

ج ابتدا اجازه دهید یادآوری نمایم که قانون منع عبور ومرور همانگونه که برای ایرانیان اجراء می شود برای پرسنل ما نیز اعمال می گردد، که این موضوع به عدم وابستگی اطلاعاتی ما به طور کامل ضربه می زند. بنابراین، ما گزارشات پراکنده و ناکاملی دریافت می داریم و نمی توانیم به اتکاء آنها قضاوت کنیم که هدف و گسترش ناآرامیها چه هستند. من در موضعی نیستم که بخواهم یا بتوانم گزارشات جراید را در این مورد تأیید یا تکذیب نمایم. ما مسلماً امیدواریم که هر چه ممکن است زودتر نظم و مقررات برقرار گردد. همانگونه که گفتیم، قانون حکومت نظامی که شامل منع عبور و مرور نیز می گردد، از ساعت 9 بعد از ظهر تا 5 صبح اعمال می شود. ما هیچ گونه گزارشی در مورد مجروح شدن آمریکاییان دریافت نکرده ایم. سفارت به شهروندان آمریکایی سفارشات لازم را در مورد احتیاطاتی که باید بکنند و در نظر

ص: 117

گرفتن موارد ایمنی لازم بر حسب وضعیت کنونی، شامل احتراز از اجتماعات و دور ماندن از مراکز بالقوه خطرات، تذکر داده است. فرودگاه باز است، ولی با توجه به منع عبور و مرور، کسانی که بعد از ساعت 9 بعد از ظهر وارد شوند باید تا 5 صبح فردا در فرودگاه باقی بمانند.

س هادینگ، آیا شما می گویید که دیپلماتهای آمریکایی نیز باید قانون منع عبور و مرور را رعایت نمایند؟

ج من می گویم، کلیه کسانی که در کشور مزبور هستند باید قانون منع عبور و مرور را رعایت کنند، ولی مسلماً این بدان معنی نیست که کسی نمی تواند با اسکورت برای ملاقات های رسمی به اداره برود. من فقط گفتم، امکان پرسه زدن در خیابانها محدود است، این محدودیت برای همه است.

س آیا دولت ایالات متحده اقدامی کرده یا طرح مقابله ای تهیه کرده است، زیرا در حقیقت آمریکاییان بسیاری در آنجا هستند و سرمایه گذاریهای زیادی در آنجا نموده اند و مسایل مشابه.

ج من اطلاعی در مورد اینگونه طرح ها یا عملیات ندارم. می دانید، همیشه در هر کشوری طرح های مقابله وجود دارد، ولی اطلاعی از «اجرای طرح» مشابه آنچه شما می گویید، ندارم.

س آیا موضوع قابل ذکری در مورد وضعیت کنونی دارید؟ آیا به مسئله توجه نموده اید؟ خیلی از قبل جدی تر شده است.

ج من فکر می کنم باید به آنچه قبلاً گفتم اشاره نمایم که عبارتست از: ما به سادگی، در موضعی قرار نداریم که نسبت به گستره اغتشاشات و هدف آن اظهارنظر کنیم، هرگاه این وضع تغییر نمود خوشحال می شوم به شما کمک نمایم ولی در حال حاضر هیچ گونه نتیجه گیری و جمع بندی از اوضاع در اختیار ندارم تا بتوانم ارائه نمایم. کریستوفر


حکومت نظامی در تهران

سند شماره 58

9 سپتامبر 1978 18 شهریور 1357

حکومت نظامی در تهران

ساعت 10/8 دقیقه روز 8 سپتامبر باب وارک تلفنی اطلاع داد که در تهران حکومت نظامی برقرار شده است. پی گیری موضوع با باب بنرمن مأمور امنیت منطقه ای بود. وی مشخص نمود که حکومت نظامی فی الواقع در ساعت 6 صبح اجرا گردیده و هیچ گونه نشانه ای که سفیر ایالات متحده یا مقامات دیگر قبلاً از زمان حکومت نظامی طرح ریزی شده، مطلع شده باشند، وجود نداشت.

ساعت 9 رادیو و تلویزیون ملی ایران جزییات اولیه حکومت نظامی در تهران و 11 شهر دیگر برای مدت 6 ماه را اعلام نمود.

حدوداً از ساعت 00/1 تا 15/10 دقیقه با افسر مسئول کارمندان، فرمانده اداره سیاسی

ص: 118

نظامی و عملیات پشتیبانی ایالات متحده ایران، و رئیس مستشاری نظامی تبادل نظر کردیم. درخواست شد که در ساعت 13 در محل اقامت رئیس مستشاری نظامی حضور داشته باشیم تا در جلسه ای با مقامات ارشد وزارت دفاع تأثیر حکومت نظامی بر گروه وزارت دفاع را مورد بحث قرار دهیم. اداره سیاسی نظامی در جریان شناسایی آن دسته از فعالیتهای وزارت دفاع است که از ممنوعیت عبور و مرور از غروب تا سپیده صبح متأثر می شوند. این فعالیتها آن طور که مأمور دفتر تحقیقات ویژه و دستیار او اطلاع می دهند شامل: تغییر شیفت آخر شب در بیمارستان نظامی ایالات متحده، مرکز ارتباطات ارتش آمریکا، پروازهای ورودی و خروجی پان آمریکن و فرماندهی ترابری نظامی و غیره می باشند. رئیس مستشاری نظامی درخواست نمود که ما تلاش نماییم تا حکومت نظامی و ممنوعیت عبور و مرور را به وضوح تشریح نمائیم.

ساعت 12 بنرمن اطلاع داد سفارت آمریکا به دفتر نخست وزیر تلفن زده تا مشکلات مربوط به ورود و عزیمت هواپیما در فرودگاه مهرآباد بین ساعت 21 و 5 را حل نماید. نماینده نخست وزیر گفت که دولت روی این موضوع کار می کند و احتمالاً اتوبوسهای دولتی برای حمل و نقل مسافران از آنجا به فرودگاه در اختیار قرار خواهند گرفت. بنرمن موافقت نمود که در این بین مأمور سیار مستشاری نظامی در فرودگاه بایستی برنامه ریزی کند که در زمان ورود هواپیمای پان آمریکن در آنجا باشد و بایستی آماده باشد تا قبل از ساعت 21 به هتل اوین بازگردد. مأمور سفارت بایستی با نمایندگان پان آمریکن برای تشریح جریانات در فرودگاه همکاری نماید.

بنرمن اطلاع داد سفارت ایالات متحده به تمام کسانی که تلفن می زنند می گوید هرگونه فعالیتی رسمی یا شخصی که قبلاً برنامه ریزی شده نبایستی بعد از ساعت 19 ادامه یابد به طوری که افراد بتوانند مطمئن شوند که ساعت 21 در منزل هستند. علاوه بر این سفارت، مسافرت زمینی بین شهری را تا رسیدن جزییات تشریحی مقررات منع عبور و مرور تصویب نمی کند. این توصیه به این منظور انتشار یافته که افراد را از ورود به شهرهای دیگر پس از شروع ساعت منع عبور و مرور باز دارد.

سرهنگ دوم جیم والینگ و من تلاش نمودیم تا با پست فرماندهی ستاد بزرگ ارتشتاران برای مشخص نمودن قوانین خاص زمان حکومت نظامی تماس حاصل کنیم. اما قادر نبودیم شماره تلفن پست را در میان دفاتر افسر مسئول کارمندان پیدا کنیم. تلاش برای تماس با افسر کشیک فرماندهی ضداطلاعات اداره دوم اطلاعات و ضداطلاعات موفق بود. متعاقباً با پست فرماندهی نیروی هوایی تماس گرفتیم و با سرهنگ کیا افسر مسئول گفتگو کردیم. وی اطلاع داد هیچ گونه جزییاتی در مورد تعاریف حکومت نظامی ندارد و نیروی هوایی زمانهای شیفت کاری را برای اینکه هیچگونه نقل و انتقالی در ساعات منع عبور و مرور لازم نشود عوض می کند. علاوه بر این به تمام پرسنل نیروی هوایی اطلاع داده شده که در

ص: 119

هنگام منع عبور و مرور در خانه هایشان باقی بمانند. وی شماره تلفن پست فرماندهی ستاد بزرگ ارتشتاران را به ما داد و اشاره نمود که در هر حال با در نظر داشتن کلیه احتمالات جوابی وجود نخواهد داشت. تلاش برای تماس با پست فرماندهی ستاد ناموفق بود. در ساعت 45/12 دقیقه مجدداً با سرهنگ کیا تماس گرفته شد تا یک شماره تلفن دیگر گرفته شود و نیز تلفن دفتر ژنرال اویسی را که به عنوان فرماندار نظامی تهران معرفی شده بود به دست آوردیم. سرهنگ کیا اشاره کرد که در تمام تهران فعالیت های غیر عادی در جریان است. او از ما درخواست نمود که به تمام دوستان آمریکایی بگوییم در خانه هایشان بمانند.

حدوداً ساعت 45/11 دقیقه جیم هایم، از کارمندان سیا گفت که دفتر وی هیچ گونه تعریف دقیقی از حکومت نظامی ندارد و درخواست نمود چنانچه ما جزییات آن را دریافت نمودیم به وی اطلاع دهیم. وی متذکر شد که یک درگیری خیلی بزرگ بین تظاهرکنندگان و نیروهای امنیتی در حوالی میدان ژاله گزارش شده و گزارشات اولیه اشاره بر این داشته اند که بیش از 50 نفر کشته شده اند.

بنرمن و هایم، هردو توصیه نمودند که اشخاص بایستی رادیوهایشان را برای شنیدن هرگونه اعلامیه ای در خصوص محدودیت ها و فعالیت های حکومت نظامی بر روی رادیو ایران تنظیم نمایند.

بین ساعات 13 و 15 من در جلسه ای در محل اقامت ژنرال گست با رؤسای ارشد وی از وزارت دفاع و نیز سرهنگ بارلو، شرکت کردم. ژنرال گست اظهار داشت که وی تازه با سفیر ایالات متحده گفتگو کرده و مایل بوده که تأثیر حکومت نظامی بر گروه وزارت دفاع را مورد بحث قرار دهد. وی متذکر شد که قبل از ظهر برخورد بزرگی در حوالی ساختمان مجلس وجود داشته است و برخی تظاهرکنندگان تلاش نمودند تا مقامات امنیتی را خلع سلاح نمایند. یک درگیری بزرگ صورت گرفت و انتظار می رود افراد زیادی کشته شده باشند. ژنرال گست اشاره نمود که هنوز هیچ گونه تعریف واضحی از حکومت نظامی وجود ندارد و در هر صورت از تمام آمریکاییها باید انتظار داشت که مفاد اعلامیه حکومت نظامی که از رادیو و تلویزیون پخش شد را مراعات نمایند. این امر شامل این خواهد بود که هیچ آمریکایی بین ساعت 21 تا 5 صبح در خیابانها نباشد و در ساعات روز هیچ گونه اجتماعی در خیابانها به راه نیفتد و در موارد کلی در خلال ساعات روز به صورت عادی در خیابانها ظاهر شوند. بدیهی است افرادی که مقررات حکومت نظامی را رعایت نکنند دستگیر می شوند و بر اساس این مقررات محاکمه خواهند شد. وی تأکید نمود، تا زمانی که آمریکاییها کاملاً مقررات حکومت نظامی را مراعات نمایند هیچ گونه خطری برای آنان وجود نخواهد داشت.

ژنرال گست اظهار نمود که از پرسنل نیروی هوایی و پیمانکاران آمریکایی خصوصاً در اصفهان و کرمانشاه درخواست شده تا در روز 8 سپتامبر در محل کار خود در خدمات و پشتیبانی هوایی حاضر شوند. ژنرال گست اشاره کرد که جواب به این درخواست بایستی «نه»

ص: 120

باشد زیرا هرگونه حمایتی این مضمون را می رساند که پرسنل آمریکایی در یک مسئله داخلی درگیر شده اند. بایستی به تمام پرسنل وزارت دفاع تأکید نمود که موضع هیأت نمایندگی ایالات متحده در رابطه با حضور ایالات متحده در ایران آموزش و هدایت ارتش ایران است و قرار نیست که آنان در هرگونه فعالیتی که روی موضوعات داخلی تأثیر می گذارد درگیر شوند و یا حتی این تصور را بدهند که درگیر هستند.

ژنرال گست پیشنهاد کرد که یک راهنمای حکومت نظامی برای توزیع بین تمام پرسنل نظامی در 9 سپتامبر آماده شود. سرهنگ بارلو گفت که وی اطمینان می دهد که این راهنما تهیه خواهد شد. ژنرال گست اظهار نمود که نکات اصلی که بایستی در این راهنما گنجانده شود این است که تمام آمریکاییها بایستی دستورالعمل های مربوط به منع رفت و آمد و حکومت نظامی را به طوری که منتشر شده درک کنند و آن را مراعات نمایند. هیچگونه برنامه ای برای بعد از ساعت 30/19 نبایستی تدارک دیده شود. فعالیت های کاری عادی از روز 9 سپتامبر تا تحولات بعدی ادامه خواهند یافت و در هر صورت به پرسنل دستورالعمل هایی برای انجام اقدامات احتیاطی امنیتی در زمانی که به سر کار می روند و یا بازمی گردند داده خواهد شد. علاوه بر این تمام پرسنل بایستی از رفتن به رستوران ها، بازارها و غیره که از شروع طغیانها و ناآرامیهای اجتماعی در آن مکانها وقایعی رخ داده خودداری نمایند.

ژنرال گست درخواست نمود که رؤسای قسمت ها اطمینان حاصل نمایند که گروههای فنی نیروی هوایی در نقاط دیگر کشور از فعالیت های جاری و محدودیت های حکومت نظامی مطلع گردیده اند. وی درخواست نمود که یک نقطه تماس در سه نقطه اصلی که ارتش ایالات متحده حضور دارد تشکیل داده شود. در شیراز سرهنگ نیروی هوایی لانگ نقطه تماس خواهد بود. در اصفهان سرهنگ نیروی زمینی داناوی نقطه تماس خواهد بود و در تبریز فرمانده تیم همکاریهای فنی، نقطه تماس خواهد بود.

موضوع برنامه NEO ، موردبحث قرار گرفت و موافقت شد که در زمان حاضر تذکر مجدد در مورد آن به گروه وزارت دفاع به طور کلی صحیح نمی باشد. ژنرال گست اظهار داشت که وی حس می کند چنانچه وضعیت بدتر هم شود زمان کافی برای اجرای برنامه حاضر وجود دارد.

در ساعت 15 و 15 دقیقه من وضعیت کلی فعالیت ها را با تونی مالونی نماینده امنیتی بل هلیکوپتر مورد بحث قرار دادم. وی گفت که قبلاً با ژنرال صلاحی که مسئول امنیت تمام فرودگاههای ایران است صحبت کرده است. وی به مالونی اطلاع داد که آنان روی ترتیباتی برای تغییر یا لغو پروازهایی که روزانه پس از ساعت 21 می نشینند کار می کنند ولی این احتمال وجود دارد که برخی از مردم اگر هواپیمایشان دیر بنشیند مجبور شوند در فرودگاه باقی بمانند.

در ساعت 16 رادیو ایران مطالبی را به شرح زیر اعلام نمود: پس از 7 ساعت برخورد

ص: 121

با تظاهرکنندگان هم اکنون آرامش به تهران بازگشته است. دو آتش سوزی بزرگ در یک سینما و یک مغازه در شرق تهران توسط آتش نشانی مهار شد. رهنمودهای حکومت نظامی مقرر می دارد که تجمع بیش از دو نفر ممنوع است و در اختیار داشتن سلاح های آتشین به غیر از نظامیان ممنوع می باشد. شرکت های حمل و نقل زمینی و هوایی بایستی برنامه هایشان را تغییر دهند به این منظور که مسافران قبل از ساعت 20 وارد فرودگاه شوند تا بتوانند قبل از ساعت 21 به منازل خود برسند. ایران ایر مسافران پروازهای خارجی که وارد می شوند یا عازم هستند را به وسیله اتوبوسهای دولتی که در معیت افسران حکومت نظامی حرکت داده می شوند به خارج از فرودگاه حمل می کند. آمبولانس های اضطراری در هر یک از کلانتری ها در تمام تهران حاضر می باشند و نیز تاکسی هایی در محل این کلانتریها در ساعات منع رفت و آمد آماده می باشند.

در ساعت 18 و 15 دقیقه سرهنگ دوم والینگ گفت وی متوجه دو تانک چیفتن گردیده بود که ظاهراً برای استقرار در نزدیکی کاخ نیاوران از سلطنت آباد به سمت بالا در حرکت بودند. وی قبلاً با کلنل وارنر صحبت کرده بود. وارنر اشاره نمود، لین توماس که یک کارشناس منطقه ای خارجی است به او گفته بود که چندین جسد را در منطقه ای درست در جنوب میدان فردوسی دیده است. علاوه بر این کلنل جان کالیسون والینگ اظهار داشت که اخبار ساعت 18 تلویزیون پوشش خوبی از آتش سوزی و فعالیتهای منطقه میدان ژاله داشته است. وی تخمین زد که او 50 تا 80 دسته از چیزی که به نظر آمد یک جسد یا بیشتر باشد در وسط خیابان دیده و همچنین در تمام منطقه ساختمانهای تخریب شده و اتومبیلهای سوخته ای را دیده است.

در ساعت 19 باب وارک گفت که دوست او در شرکت لاکهید اشاره کرده که شرکت در روز 9 سپتامبر باز نخواهد بود. علاوه بر این یک کارمند شرکت آمریکایی بل بین المللی اظهار داشته که یکی از مدیران شرکت گفته است چنانچه یک واقعه، با یک آمریکایی درگیر در آن وجود داشته باشد، کلیه خانواده های کارمندان بین المللی فوراً به آمریکا فرستاده می شوند.

در ساعت 25/19 دقیقه جری والاس، نماینده امنیتی بل بین المللی گفت که اطلاعات زیر را از یک نماینده امنیتی ایرانی بل بین المللی دریافت داشته است. این شخص از دفتر رئیس پلیس تهران به والاس تلفن زده بود. برادر نماینده امنیتی (ایرانی) یک سپهبد ارتش است که معاون ژنرال اویسی فرماندار نظامی تهران می باشد. نماینده امنیتی گفت که تظاهرات و برخوردهای عظیمی در منطقه میدان ژاله وجود داشته و بیش از 4000 یا احتمالاً نزدیک به 4500 نفرکشته شده اند. علاوه بر این چند صد نفر در دیگر مناطق پایین شهر کشته شده اند. من سئوال کردم که آیا نظریه منتسب به مقامات بل بین المللی در خصوص تخلیه خانواده ها درست است. والاس اظهار داشت که رئیس شرکت در حال حاضر در تهران است و هیچ نوع

ص: 122

گفتگویی یا بحثی از هر جهت و ماهیت در ارتباط با تخلیه خانواده ها وجود نداشته است.

در ساعت 20 با باب بنرمن مأمور امنیت منطقه ای در محل اقامت او فعالیتهای عمومی را مورد بحث قرار دادم و وی اشاره کرد که کنسولگریهای آمریکا در دیگر نقاط کشور سرگرم کار روی یک برنامه تخلیه بوده اند، زیرا بر اساس قانون ایالات متحده هر زمانی که در کشور میزبان، حکومت نظامی برقرار می گردد این کار لازم است.


ملاقات ساعت 30/10 روز 9 سپتامبر گروهی از وزارت دفاع به ریاست ژنرال گست

سند شماره 59

9 سپتامبر 1978 18 شهریور 1357

ملاقات ساعت 30/10 روز 9 سپتامبر گروهی از وزارت دفاع به ریاست ژنرال گست

ژنرال گست اطلاع داد که وی امروز صبح با ژنرال ازهاری رئیس ستاد بزرگ ارتشتاران ملاقات نمود و برقراری حکومت نظامی را با او مورد بحث قرار داد. ژنرال ازهاری اظهار داشته که وی احساس می کند اوضاع فعلاً تحت کنترل است. بنابر گفته ژنرال ازهاری ملاها فکر می کردند که کنترل عناصر مذهبی را در اختیار دارند ولی اکنون آشکار است که آنان این کنترل را نداشتند و بنابراین لازم بود که حکومت نظامی اجرا شود. ژنرال گست متذکر شد به نظر می رسد که این کار یک روش خوبی می باشد و تصورات وی با این حقیقت تأیید می شود که ژنرال ازهاری اظهار داشت که نیروهای خارجی در کار هستند. سخنان ازهاری اشاره بر این دارد که احتمالاً عناصر کمونیست در پشت سر قسمتی از ناآرامی های شهری اخیر قرار دارند. ژنرال گست به ژنرال ازهاری اطمینان داد گروه نظامی آمریکا از رهنمودهای ممنوعیت عبور و مرور و حکومت نظامی اطاعت خواهند نمود و کارها را به صورت عادی انجام خواهند داد. خصوصاً مستشاری نظامی هیچ گونه قصدی مبنی بر متوقف نمودن بازدیدکنندگان یا محدودیتی برای انتقال دائمی محل مأموریت کارمندان نظامی یا خانواده های آنان در ایران نداشته است. ژنرال ازهاری با موضع ژنرال گست در این مورد موافق بود. ژنرال ازهاری پرسید که آیا شرطی از شرایط حکومت نظامی هست که با قوانین ایالات متحده در تضاد باشد. ژنرال گست پاسخ داد وی فکر نمی کند هیچ گونه قوانین متضادی (با شرایط) وجود داشته باشد.

ص: 123

ژنرال گست بر اهمیت این موضوع تأکید ورزید که کلیه پرسنل آمریکایی باید ملتفت باشند هیچ یک از کارمندان وزارت دفاع و پیمانکاران مرتبط با امور دفاعی نمی توانند در هیچ گونه فعالیتی که به تأثیرگذاری بر امور یا عملیات داخلی تعبیر شود، شرکت جویند. وی متذکر شد که از شرکت بین المللی بل هلیکوپتر به طور اخص خواسته شده تا پرسنل پشتیبانی برای آماده کردن هلیکوپترهای ایران را تا 8 سپتامبر در اصفهان و کرمانشاه فراهم آورد. این درخواست می بایست به طریقه ای دیپلماتیک رد شود زیرا چنین اقدامی نه فقط بر علیه قوانین ایالات متحده است بلکه هرگونه نشانه ای که برای نیروهای مخالف آشکار سازد که چنان فعالیتی در دست انجام است می تواند تأثیر معکوس پراهمیتی داشته باشد.

یکی از افراد سئوال کرد حکومت نظامی چه اثری (چنانچه اثری وجود داشته باشد) می تواند بر مصونیت دیپلماتیک مقامات آمریکایی داشته باشد. ژنرال کرتس رئیس قسمت نیروی هوایی در خصوص فعالیتهای دوشان تپه و این امکان که فعالیت های تروریستی می تواند افزایش یابد ابراز نگرانی کرد. او در مورد نمایان بودن اتومبیل های فورد تورینو زردی که در اختیار پرسنل گروه فنی نیروی هوایی قرار گرفته نگران بود. کلیه افراد توافق داشتند که حکومت نظامی می تواند بر فعالیت های تروریستی تأثیر بگذارد. برخی احساس می کردند گزارشات رو به تزایدی در مورد فعالیتهای تروریستی وجود خواهد داشت. راهنمایی ژنرال گست این بود که پرسنل نظامی ایالات متحده بایستی کمتر نمایان شوند و به تغییر زمان و مسیرهای عبور و مرور خود ادامه دهند.

سرهنگ بارلو اظهار نمود که در میان خانواده ها بیقراری وجود داشته است. پیشنهاد شد که توجیهی کلی و بحثی که برای منتشر کردن در میان خانواده ها مناسب باشد در رابطه با برنامه NEO انجام شود.

موضوع حصول اطمینان از اینکه تیمهای همکاری فنی نیروی هوایی در جنوب کشور در مورد استمرار فعالیتها توجیه شده اند مورد بحث قرار گرفت و موافقت شد که باید این امر به هر صورت که مناسب است به وسیله فرماندهان قسمت تیم همکاریهای فنی نیروی هوایی و یا (تیم) فعالیت پشتیبانی ایالات متحده در ایران انجام شود.

سرهنگ وارنر از دفتر پشتیبانی تحقیقات هوایی اظهار نمود که او امروز صبح تلفنی با همسرش در کالیفرنیا صحبت کرده و همسر وی تعریف کرده که فیلمی از آشوب های تهران دیده است. آن طور که تعریف می کرد به نظر رسید همان فیلمی باشد که عصر روز 8 سپتامبر در تلویزیون ملی ایران نمایش داده شد. علی ایحال تفسیر آن کمی مضطرب کننده بود و در آن اشاره شده که گزارش تحریف شده است و خبرنگاران به اختصار گفتند که آنان به ایران مسافرت خواهند نمود. به این منظور که بتوانند گزارش تحریف نشده ای تهیه نمایند. علاوه بر این در پایان خبر اشاره شد که نمایندگان وزارت خارجه به طور ضمنی اظهار نمودند که رژیم شاه تا حدودی متزلزل و بی ثبات است و احتمال سقوط آن می رود.


حکومت نظامی استقرار پیدا می کند: برخی وقایع تهران: دستگیری هایی در جریان است

سند شماره 60

خیلی محرمانه9 سپتامبر 1978 18 شهریور 1357

از: سفارت آمریکا، تهران 08563به: وزارت خارجه، واشنگتن دی. سی

مرجع: الف تهران 8555، ب تهران 8554

موضوع: حکومت نظامی استقرار پیدا می کند: برخی وقایع تهران:

دستگیری هایی در جریان است

خلاصه: ارتش یک تظاهرات بزرگ و چندین تظاهرات کوچک را در خلال روز 8 سپتامبر

ص: 124

درهم شکست. مطبوعات اعلام نمودند گزارشات بیمارستانها حاکی از 58 کشته و 205 زخمی می باشد. منابع دیگر بر رقم بالاتری اشاره دارند. تهران از دیروز آرامتر است ولی ما گزارشاتی مبنی بر برخی خشونت ها در ظهر روز 9 سپتامبر در دست داریم. مقامات حکومت نظامی شروع به دستگیری محرکین آشوب و چهره های سیاسی حامی تظاهرات 7 و 8 سپتامبر نموده اند. عکس العمل نسبت به برقراری حکومت نظامی مختلف است. اعضای تندروی ائتلافی جبهه ملی معتقدند که شاه باید برود. برخی گروهها از حکومت نظامی به عنوان راه حل موقتی به تعویق انداختن حوادث طرفداری می کنند. پایان خلاصه.

1 مطبوعات و رسانه های گروهی شرح کاملی از حوادث روز 8 سپتامبر ارائه نمودند که در این حوادث نظامیان تظاهرات بزرگی در میدان ژاله در جنوب تهران را در هم شکستند. شش تظاهرات کوچکتر دیگر در همان حد معمول وجود داشت. اعلامیه حکومت نظامی ابراز داشت ارتش در پاسخ خبرنگاران شناخته شده ای عکس العمل نشان داد که به وسیله خارجیان از نظر مالی تأمین می شوند و با آلات انفجاری از قبیل نارنجک هایی که با آن به نیروهای امنیتی حمله بردند و آنان را زخمی نمودند مسلح شده اند. شاهدان عینی اشاره بر این دارند که در میدان ژاله چندین نفر تظاهرکننده پس از اینکه چند بار از طرف افسرانی که مجهز به بلندگوی دستی بودند به آنان فرصت داده شد از متفرق شدن امتناع ورزیدند. پس از 5 دقیقه معطلی سربازان شروع به تیراندازی هوایی نمودند و سپس به سمت خیابان و سرانجام به سوی جمعیت آتش گشودند. همانطور که تظاهرکنندگان از صحنه فرار می کردند، شروع به شکستن ویترین ها و پنجره ها و آتش زدن مغازه ها نمودند. دو شاهد عینی آمریکایی که در آن منطقه زندگی می کنند ارتش قبل از تیراندازی به آنهایی که به صورت گروهی تجمع می کردند اخطار می نمود، ولی زمانی که سربازان بالای سر آنهایی که مشغول تخریب اموال یا غارتگری بودند می رسیدند نشانه روی می کردند و به طرفشان تیراندازی می نمودند.

2 گزارشات شاهدان عینی، از جمله منبع نهضت آزادی ایران که از مخالفین دولت است (شدیداً حفاظت شود) در مورد توصیف اصلی وقایع به صورتی که در زیر می آید توافق دارند: جمعیت در ساعت 30/6 تا 7 صبح در میدان ژاله شروع به تجمع نمودند. سربازان ارتش آماده بودند و نیروهای تقویتی سریعاً وارد شدند. افسران با بلندگوهای دستی گروههای مردم را تشویق به رفتن به خانه هایشان نمودند. همچنین چندین رهبرمذهبی، و نه همه آنها، جمعیت را تشویق به پراکنده شدن نمودند. تیراندازی حدود ساعت 8 صبح در میدان ژاله و کمی دیرتر در نقاط دیگر آغاز شد. در ساعت 30/10 تخریب شدید بانکها و مغازه ها شروع شد و گشتهای نظامی در منطقه ای به وسعت 5 تا 6 میل در اطراف میدان ژاله مشغول برقراری نظم بودند. تیراندازی پراکنده تا حدود 30/10 بعد از ظهر ادامه یافت. میدان شهناز برای تمام روز بسته بود و یک شاهد آلمانی قابل اعتماد که در منطقه زندگی می کند گزارش می دهد که از هلیکوپترها به طرف خرابکاران خیابانی تیراندازیهایی صورت گرفت. منبع نهضت آزادی ایران

ص: 125

می گوید خیلیها نمی توانستند باور کنند که سربازان ایرانی به طرف جمعیت تیراندازی می کنند و فکر می کردند که سربازانی از اسرائیل برای این کار وارد شده اند. این شایعه که در تمام شهر پخش شد کاملاً بی اساس است. منبع نهضت آزادی گفت گروه وی بعداً تشخیص داد واحدهای ارتشی که مورد استفاده قرار گرفتند متشکل از سربازانی از کردستان واقع در غرب ایران بودند.

3 گزارشات رسمی رسانه های گروهی در بعد از ظهر 8 و 9 سپتامبر ارقام 58 کشته و 205 زخمی شمارش شده توسط بیمارستانها را اعلام نمودند. چندین شاهد عینی آمریکایی و اروپایی اشاره بر این داشته اند که این رقم بایستی خیلی بیشتر باشد. رقم غیررسمی که عصر روز 8 سپتامبر ارائه شد بالغ بر 100 نفر کشته بود. منبع نهضت آزادی گفت گروه وی تصور می کند که در 8 سپتامبر 200 نفر کشته و 2000 تا 3000 نفر زخمی شدند. یک کارمند آمریکایی ساکن نزدیک میدان ژاله می گوید رقم کشته شدگان فقط برای آن منطقه بایستی 200 نفر باشد. کارمندان ساکن مناطق دیگر بین 10 تا 20 نفر کشته برای مناطق خودشان گزارش می کنند. منبع امنیتی دولت ایران تأیید نمود که تعداد کشته ها از شمارش اولیه مبنی بر 58 نفر بر اساس ارقام بیمارستانها بالاتر است ولی چونکه در برخی مناطق تظاهرکنندگان به اندازه کافی سازمان یافته بودند تا زخمی ها و کشته های خود را از صحنه خارج سازند دولت ایران ارقام صحیحی ندارد. بیمارستانها که از صبح زود شروع به کار کرده بودند بر روی تمام کسانی که درگیر بودند باز بود، و سازمان خون حدود ظهر روز 8 سپتامبر شروع به درخواست برای اهداء خون بیشتر نمود.

4 مطبوعات در 9 سپتامبر اعلام نمودند فرمانداری نظامی شروع به دستگیری آنانی که در تحریکات و التهابات 7 و 8 سپتامبر دست داشته اند نموده است. منبع نهضت آزادی عصر روز 8 سپتامبر گفت مهندس بازرگان از نهضت آزادی ساعت 2 بعد از ظهر همان روز دستگیر شد و دکتر مفتح مدیر مسجد قبا حدود ظهر توسط 10 مرد مسلح دستگیر شده است. آیت الله فلسفی و کاظمیه نیز دستگیر شده اند و می دانیم که پلیس به دنبال حاج سیدجوادی و دکتر یدالله سحابی از نهضت آزادی می باشد. جالب توجه این که هدایت الله متین دفتری صبح روز 8 سپتامبر دستگیر شد و پس از 2 ساعت آزاد شد. زیرا «ما بر علیه جبهه ملی نیستیم». منبع گزارش نمود که دستور دستگیری کریم سنجابی که اخیراً به سمت دبیر اجرایی جبهه ملی انتخاب شده بود حدود ظهر لغو گردید. (مطبوعات اشتباهاً دستگیری سنجابی را در 9 سپتامبر گزارش کردند).

منبع نهضت آزادی دستگیریهای بیشتری در رابطه با افرادی که در راهپیمایی غیرقانونی 7 سپتامبر و آشوب 8 سپتامبر درگیر بودند را انتظار داشت. (نظریه: ظاهراً مقامات حکومت نظامی فقط آنهایی را توقیف می کنند که در وقایع دو روز گذشته درگیر بوده اند. ما هیچ گونه گزارش و نشانه ای حاکی از اینکه دولت ایران آنچنان که افراطیون اشعار می دارند درگیر

ص: 126

توقیف انبوه و توده ای مخالفین می باشد، نداریم.)

5 حکومت نظامی برای نیروهای امنیتی و نظامی که جداً از ناآرامی و بی نظمی وسیع ناراحت بوده اند خوشایند بوده است. ما این طور می پنداریم که اکثریت عظیمی از طبقه متوسط نیز به طور کلی خوشحال هستند. برخی از دانشگاهیان با تنفری فزاینده نسبت به شاه و دولت عکس العمل نشان دادند ولی خیلی دیگر حکومت نظامی را به عنوان ضرورتی برای اجتناب از هرج و مرج قبول دارند. گروه مطالعات مشکلات ایران در 8 سپتامبر بیانیه ای منتشر نمود مبنی بر این که حکومت نظامی یک راه حل دائمی برای حذف نقاط ضعف اصلی ایران نیست ولی فرصتی را برای اقدام مثبت فراهم آورده است. گروههای دیگر که در دو هفته گذشته اعلام موجودیت کردند تاکنون ساکت بوده اند. منبع نهضت آزادی گفت برقراری حکومت نظامی ثابت می کند نظر دولت ایران درباره اصلاحات جدی نیست. وی گفت وقایع ثابت می کنند شاه باید برود.

وی گفت مردم، ایالات متحده را اگر چه برای حکومت نظامی دستوری نداده باشد به دلیل اینکه مسبب حکومت نظامی می باشد ملامت می کنند. زمانی که مأمور سفارت نسبت به دومین اظهارنظر عکس العمل شدیدی نشان داد ولی کمی از موضع خود عقب نشینی کرد و در بحث بعد از آن اظهار داشت نهضت آزادی ایران واقعاً اکنون مطمئن نیست که به کجا می خواهد برود.

6 شهر از دیروز ظهر به وقت تهران آرامتر است ولی ما گزارشات متعددی در خصوص جمعیت قابل ملاحظه ای در اطراف بازار داریم. نیروهای امنیتی کوشش می نمایند تا با خویشتن داری عکس العمل نشان ندهند ولی تیراندازی هایی به وقوع پیوسته است.

سولیوان


گزارش حکومت نظامی برنامه دولت ایران به مجلس می رود

سند شماره 61

خیلی محرمانه10 سپتامبر 1978 19 شهریور 1357

از: سفارت آمریکا، تهران 08616به: وزارت خارجه، واشنگتن دی. سی

مرجع: الف تهران 8563، ب تهران 8555

موضوع: گزارش حکومت نظامی: عزاداری تهران در روز 12 سپتامبر تعیین شد:

برنامه دولت ایران به مجلس می رود

خلاصه: آشوب مختصری در 9 و 10 سپتامبر در تهران و 10 سپتامبر در اصفهان به وقوع پیوست ولی اوضاع در حال آرام شدن است. بازار خیلی از شهرها از 7 یا 8 سپتامبر تعطیل بوده است. به مأموران حکومت نظامی دستور داده شده تا مقررات را با شدت بیشتری به اجراء بگذارند. عکسهای خبری اکنون سانسور می شوند. رقم رسمی کشته شدگان تهران در 8 سپتامبر

ص: 127

اکنون به 86 می رسد ولی احتمالاً 300 نفر صحیح تر است. رهبران مذهبی تا حدودی در مورد عکس العمل نسبت به سرکوب تظاهرات در 8 سپتامبر توسط ارتش دچار تفرقه شده اند ولی هر دو دسته از کسانی که مسئول بود ه اند انتقاد می کنند. دولت ایران برنامه اش را به مجلس ارائه نمود و هشت نماینده از مجلس خارج شدند. پایان خلاصه

1 سربازان در نزدیکی بازار تهران برای بر هم زدن یک تجمع تیرهای هوایی شیک کردند و در 9 سپتامبر در نقاط دیگر شهر درگیریهای کوچکی وجود داشت. روز 10 سپتامبر تیراندازی خیلی پراکنده ای در جنوب تهران به وقوع پیوست. یک آمریکایی که به فارسی آشنا بود (افسر مسئول این موضوع را نمی دانست) در یک مقر فرعی حکومت نظامی مکالمه ای را شنید که در آن ژنرال فرمانده واقعه ای را شرح می داد که صبح روز 10 سپتامبر در دانشکده اقتصاد (که می تواند از دانشگاه تهران یا دانشگاه ملی باشد) اتفاق افتاده بود که در خلال آن بر روی 200 تظاهرکننده تیراندازی شد که منجر به مرگ تعداد زیادی گردید. ژنرال بهت زده شد و بلافاصله به سربازان مستقر در شمال شهر دستور داد تا صف آرایی نموده و فقط تیرهای هوایی یا بطرف آسفالت شلیک کنند مگر اینکه مستقیماً مورد حمله قرار گیرند. در تحولات دیگر تهران، فرمانداری نظامی بعد از ظهر روز 10 سپتامبر ساعات منع عبور و مرور را به جای 9 شب از 10 شب تا 5 صبح اعلام نمود. رهبران مذهبی از جمله شریعتمداری روز 11 سپتامبر را به عنوان روز عزاداری اعلام نمودند (سومین روز پس از کشتار 8 سپتامبر). روشن نیست که آیا قرار بر این است که عزاداری این روز آرام باشد یا شامل تظاهراتی همراه با خشونت خواهد بود.

2 کنسول های ما در اصفهان، شیراز و تبریز گزارش می کنند آن شهرها برای تمام هفته آرام بوده اند، به جز اصفهان که جمعیت صبح روز 10 سپتامبر ظاهراً چهار ساختمان را در نزدیکی محل اغتشاشات اوایل اوت آتش زده اند. در مشهد برای چهار روز گذشته به جز روز 8 سپتامبر آرامش حکمفرما بود که در این روز هنگامی که در یک مراسم نماز پرجمعیت دعوت به مقاومت در مقابل حکومت نظامی شد، توسط سربازان با تیراندازی و احتمالاً مرگ (افرادی) جمعیت پراکنده شدند.

3 بازارها در خلال روزهای آخر هفته در اغلب شهرهای بزرگ همچنان بسته هستند و رسانه های گروهی تهران گزارش دادند دیگر نقاط کشور کاملاً آرام است. ساعات منع عبور و مرور حکومت نظامی به همان ترتیب ادامه پیدا می کند ولی ممکن است وقایعی پراکنده در کشور وجود داشته باشد که ما از آن بی اطلاعیم. در 8 سپتامبر در انبارهای خرمشهر آتش سوزی رخ داد ولی هنوز هیچگونه سبب و علتی برای آن گزارش نشده است.

4 یک روزنامه نگار ارشد ایرانی به ما اطلاع می دهد مأموران حکومت نظامی به وی گفته اند که به آنان دستور داده شده مقررات حکومت نظامی را شدیداً به مورد اجرا بگذارند. وی مجبور شد که به پاسگاه پلیس برود تا خبرنگار عکاس خود را که عکسهای غیرقانونی

ص: 128

می گرفته با ضمانت آزاد کند. منبع همچنین می گوید برای اولین بار در ایران سانسور حکومت نظامی روی عکسهای خبری که به خارج از کشور می رود برقرار شد. مقامات حکومت نظامی با آن عکسهایی که از حضور نظامیان گرفته شده و یا نشان دهنده تخریب می باشد مخالفت می کنند. منبع می گوید هنوز سانسوری در مورد گزارشاتی که به خارج ارسال می شود، وجود ندارد.

5 مطبوعات محلی عموماً حکومت نظامی را در مقالاتشان تأیید می کنند ولی هر دو روزنامه انگلیسی زبان لزوم نگرش به فراسوی حکومت نظامی را در جهت اقداماتی که دولت ایران باید به منظور تأمین نیازهای کشور در درازمدت انجام دهد، خاطرنشان می سازند. پوشش خبری همچنان کامل و پرمحتوا است ولی در 10 سپتامبر هیچ گزارش راجع به نظرات رهبران مذهبی ارائه نشد.

دولت ایران گفته است که 86 گواهی فوت صادر شده ولی چندین منبع از جمله آنهایی که با دولت در ارتباط هستند به طور خصوصی اظهار می دارند رقم تقریبی کشته ها احتمالاً حدود 250 تا 300 نفر است.

6 در بیانیه ای که توسط آژانس خبری فرانسه از پاریس ارائه شد، آیت الله خمینی می گوید تظاهرات اخیر نشان می دهد که مردم خواستار خروج شاه و متلاشی کردن رژیم او هستند. او از ارتش به خاطر تیراندازی ننمودن به طرف مردم در 7 سپتامبر تمجید کرد و این را زمان سرنوشت ساز برای مردم ایران در جهت خلاصی از شر شاه خواند. آیت الله شریعتمداری نیز در بیانیه ای که 9 سپتامبر توسط آژانس خبری فرانسه از پاریس منتشر شد آنهایی که مسئول کشتار بودند را مستوجب انتقام خدا دانست.

شریعتمداری با اشاره و احتیاط از موضوع اینکه دقیقاً چه کسی بایستی برای کشتار محکوم شود احتراز جست ولی در هر حال اشاره کرد که عناصر مشخصی در تلاش هستند تا اتحاد مذهبی را بر هم زنند. او مسلمانان را به رفتار خیلی شایسته و اجتناب از دادن بهانه به دست استعمارگران و ستمگران و مستبدین ترغیب نمود.

7 دولت ایران در 10 سپتامبر برنامه اش را به مجلس ارائه نمود و همین برنامه را در روز 11 سپتامبر به سنا ارائه خواهد نمود (ماهیت و اساس برنامه در تلکس جداگانه ای تشریح خواهد شد، لیکن هیچ گونه موضوع غیرعادی و غافلگیرکننده ای در آن وجود نداشت) و پزشکپور رهبر حزب پان ایرانیست و هفت نماینده دیگر در هنگام سخنرانی نخست وزیر از سالن مجلس خارج شدند و بنی احمد نماینده مزاحم که تا زمان استعفای نخست وزیر فعلی به اعتصاب غذا دست زده است در جلسه شرکت نکرد. رئیس مجلس بلافاصله پس از سخنرانی نخست وزیر جلسه را تعطیل کرد و گفت بحث در مورد برنامه از 12 سپتامبر شروع خواهد شد. 25 موافق دولت و 4 نفر در مخالفت برای ایراد سخنرانی ثبت نام کرده اند.

سولیوان


واکنش اصفهان نسبت به دولت جدید

ص: 129

سند شماره 62

خیلی محرمانه10 سپتامبر 1978 19 شهریور 1357

از: کنسولگری آمریکا، اصفهان 0092به: وزارت خارجه، واشنگتن دی. سی

موضوع: واکنش اصفهان نسبت به دولت جدید

خلاصه: اصفهان دولت جدید را به مثابه عاملی که فقط راه را برای انتخابات آینده هموار خواهد کرد تلقی نمی کنند. با توجه به اینکه در مورد داشتن اختیارات مستقلی به دولت مشکوک هستند، اما به اقدامات آن به منزله انعکاسی از نحوه تفکر شاه علاقمندند. تاکنون هیچگونه نشانه ای از تغییرات اساسی مشاهده نشده است. آنها معتقدند که شاه امیدوار است با مسکن ها و حرافی ها از شکست جلوگیری نماید. آنها معتقد نیستند که او موفق شود و منتظر اقدامات می باشند. پایان خلاصه.

1 عزل دولت آموزگار برای مردم اصفهان هیچ گونه تعجبی به همراه نداشت. برای مدتی بیش از یک ماه عنوان بیشتر صحبتها این بود که چه کسی نامزد جایگزینی آموزگار خواهد شد. به هر حال انتخاب شریف امامی مایه تعجب و یأس بود. بیشتر مردم انتظار داشتند که دولت جدید یک خواست واقعی برای تغییر نشان دهد و مسیری به سمت راههای جدید ارائه دهد. شریف امامی را به عنوان یک مرد پیر که هیچ گونه قدرتی ندارد رد می کنند. وظیفه احتمالی او تا انتخابات سال آینده و تشکیل یک دولت واقعی پر کردن پست نخست وزیری است. کابینه او را نیز عمدتاً به علت حضور همان افراد قدیمی و پیرمردها که از آنها انتظار کار اساسی نمی رود مردود می دانند.

3 برخی واکنش ها مثبت است. شهردار اصفهان اظهار نمود که این دولت خوبی است، زیرا نشان می دهد که شاه قصد عجله ندارد. او منتظر است تا فعالیت های سیاسی و انتخابات به او نشان دهد که مردم واقعاً چه می خواهند. دیگران خاطرنشان می سازند که اگر «شاه این مسئله را بخواهد، این افراد می توانند برای حذف مقامات فاسد مورد استفاده قرار گیرند بدون اینکه برای دولت آینده دشمن تراشیده شود» یک آخوند میانه رو گفت «شریف امامی خود تقریباً یک آخوند است او فضایی ایجاد خواهد کرد که میانه روهای مذهبی قادر خواهند بود بدون اینکه جذب تندروها شوند با آنها بجنگند.»

4 با این حال اکثر نظریه ها منفی است. یک صنعتگر برجسته اظهار نمود «شریف امامی پشتیبانی نخواهد شد، او نمی تواند علیه فساد مبارزه کند. او قادر نیست جهت خط مشی ها را تغییر دهد، تنها کاری که او می تواند بکند صدور بیانیه ها است و بایستی خیلی احمق باشد اگر نداند که اعلامیه هایش کوچکترین اثری نخواهد داشت.» بعضی ها جلوتر می روند، یک استاد دانشکده اظهار نگرانی کرد که «شریف امامی می خواهد که همه او را دوست داشته باشند، او برای آرام کردن آخوندها هر چه بخواهند به آنها خواهد داد و آخوندها هم بیشتر طلب خواهند کرد و ما حتی قبل از انتخابات یک هرج و مرج یا دیکتاتوری مذهبی خواهیم داشت.»

ص: 130

5 اغلب مردم شریف امامی را قبول ندارند. اخبار فعالیتهای سیاسی به دقت دنبال می شود و حدسیات زیادی در مورد افراد مختلفی که دارای وجهه عمومی جهت تشکیل دولت آینده می باشند وجود دارد. به نظر می رسد اقدامات دولت، مثل بستن قمارخانه ها و برگشتن مجدد به تقویم اسلامی تلاشهایی است که شاه برای آرام کردن گروههای اسلامی نموده است و مردم منتظرند که ببینند امتیاز بعدی شاه چیست؟ آنها باور ندارند آنچه تاکنون انجام شده یا قول انجام آن داده شده موفق به راضی کردن مذهبیون گردد. بنابراین طبق باورهای فردی امیدوارند و یا هراسناکند از اینکه شاه جلوتر خواهد رفت. واعظین مساجد اصفهان می گویند شاه حق وتو را بر روی تمام قوانین مذهبی مانند انتخابات مردمی و مرسوم درباره سلسله مراتب مذهبی و تکمیل مقرراتی که بتواند نظارت کامل احکام اسلامی را بر کلیه نهادهای عمومی از جمله مدارس و دانشگاهها داشته باشد برقرار خواهد نمود. آنها به انحلال وزارت امور زنان به عنوان اولین قدم در احیای یک جامعه اسلامی در ایران اشاره می کنند. میانه روهای اصفهان نیز با هراس به حذف وزارت زنان و در عوض ایجاد وزارت اوقاف اشاره می نمایند، رئیس سازمان زنان در اصفهان گفته است «در صورتی که آخوندها بخواهند پیشرفتهایی که ما تاکنون نموده ایم را به عقب برگردانند من استعفا خواهم داد» کنسولگری بیش از دوازده فقره استعلام از طرف والدین دختران دانشجوی دانشگاهها دریافت کرده است، که می گویند اگر چادر در دانشگاه اجباری شود و سایر مقررات ضد زنان وضع گردد، آنها ترجیح می دهند که دخترانشان را به مدارس آمریکا بفرستند. انجمن استادان زن در دانشگاه اصفهان نامه ای به رئیس دانشگاه فرستاده مبنی بر اینکه آنها چادر نخواهند پوشید و درخواست نموده اند به آنها اطمینان داده شود که چنین تغییراتی مدنظر نیست. یک وحشت شایع این است که به این ترتیب که پیش می رود شاه یک احساس قدرت به ارتجاعیون مذهبی داده است و حالا او باید به دادن امتیازات بیشتر ادامه دهد یا در مقابل آنها بایستد که در هر دو حالت ممکن است موجب ناآرامیهای بیشتری از آنچه تاکنون بوده است گردد.

6 اصفهانیها محافظه کارند و در حالیکه درباره بسیاری از گروههای سیاسی متشکله سخن می گویند، تاکنون هیچ گونه فعالیت سیاسی یا اعلامیه ای در اینجا پخش نشده است و فقط حزب رستاخیز که روزی حزب رسمی کشور بود اعضا و هواداران خود را به سرعت از دست می دهد. تقریباً اعتقاد عمومی این است که کار حزب رستاخیز دیگر تمام شده و احتمالاً در مبارزات انتخاباتی آینده نیز شرکت نخواهد کرد.

7 در اصفهان حکومت نظامی و مقررات منع عبور و مرور در شب و ممنوعیت اجتماعات برقرار است. به هر حال، مقامات از دخالت در هر موردی که رنگ سیاسی دارد، پرهیز می نمایند. اعلام برگشت آیت الله خمینی از تبعید در عراق به وسیله روزنامه ها (بعداً ثابت شد که اشتباه بوده است) موجب گردآمدن اجتماعات زیادی در مساجد و خیابانهای بزرگ و همراه بحث های پر سرو صدا گردیده است. نیروهای انتظامی به تدریج این اجتماعات را به آرامی و

ص: 131

بدون رودررویی پراکنده نمودند. درست برخلاف روش خشنی که بلافاصله بعد از اعلام حکومت نظامی برای پراکنده نمودن اجتماعات به کار برده بودند. مسئولین حکومت نظامی گزارش می دهند که قبلاً چند درخواست در مورد تشکیل اجتماعات سیاسی قانونی دریافت نموده اند و در حال بررسی هستند که به آنها اجازه دهند در سالن های سرپوشیده و با شرکت کنندگان محدود و با آماده باش نیروهای انتظامی تجمعات خود را تشکیل دهند. به نظر آنها لغو منع عبور و مرور، شروع مبارزات انتخاباتی را که وسیع نیز خواهد بود ممکن می سازد.

8 نتیجه: اصفهانیها دولت جدید را به مثابه علامت شروع فعالیتهای سیاسی که به انتخابات بهار آینده منجر خواهد شد می پندارند. آنها در مواردی که طرفین چه چیزی را برای آرام کردن گروه مذهبیون ارتجاعی یک تلاش غیرمکفی تلقی می کنند گاه امیدوار و گاه نگرانند و به قدری هیجان زده هستند که ممکن است حکومت نظامی را نیز تا حدی ندیده بگیرند. هنگامی که حکومت نظامی لغو یا سست گردد فعالیت های سیاسی عمده ای در اصفهان رخ خواهد داد.

9 نظریه سفارت در تهران: اکثر تهرانیها نیز مانند سفارت آمریکا آمادگی پذیرفتن دولت شریف امامی را مانند بعضی از شهروندان اصفهانی ندارند به جز این استثناء اکثر نقطه نظرها در اصفهان نیز مثل تهران و سایرنقاط دیگر می باشد و حاکی از نوعی احساس علاقه از یک سو و از سوی دیگر این امید است که سیاست شاه بتواند در آرام سازی آخوندها موفق شود. تجزیه و تحلیل فوق در سوم سپتامبر قبل از اعلام حکومت نظامی در 12 شهر از جمله اصفهان صورت گرفته است.(1) مک گافی


گزارش حکومت نظامی

سند شماره 63

خیلی محرمانه11 سپتامبر 1978 20 شهریور 1357

از: سفارت آمریکا، تهران 8670به: وزارت خارجه، واشنگتن دی. سی

مرجع: تهران 8616

موضوع: گزارش حکومت نظامی

خلاصه: تعداد رسمی تلفات تیراندازی 8 سپتامبر به 95 نفر رسیده است ولی تهران از 10 سپتامبر تا ظهر روز 11 سپتامبر نسبتاً آرام بود. روز عزاداری یعنی سه روز پس از 8 سپتامبر برخلاف آنچه انتظار می رفت در مخالفت با حکومت نظامی اجتماعاتی را ایجاد ننمود. صدای گاه و بیگاه تیراندازی می تواند به سیاست نظامی تیراندازی هوایی برای تأثیرگذاری نسبت داده شود. بازدید شخصی از طرف کنسولگری اصفهان، گزارشات قبلی مبنی بر خسارت های مالی وارد شده در صبح روز 10 سپتامبر را تأیید نمی نماید. روز 11 سپتامبر دستگیریهای وسیعی به

1- در اصل سند شماره ( 2) وجود ندارد م.
ص: 132

خاطر فساد یا تخلفات امنیتی صورت گرفت. پایان خلاصه.

1 آمار رسمی تلفات درگیریهای خیابانی روز 8 سپتامبر به 95 نفر رسید ولی تهران روز 10 سپتامبر تا ظهر روز 11 سپتامبر نسبتاً آرام بود. گزارشات جدیدی مبنی بر مرگ، جراحت یا خسارت مالی وجود ندارد. هر چند روز 11 سپتامبر روز عزاداری سنتی است (سه روز پس از کشتار 8 سپتامبر در میدان ژاله) ولی برخلاف مقررات حکومت نظامی و در مقابله با آن اجتماعاتی تشکیل نشد. تیراندازی در تمام طول شب 10 و 11 سپتامبر خصوصاً در جنوب تهران شنیده می شد ولی این تیراندازیها را احتمالاً می توان به سیاست نیروهای امنیتی در خصوص تیراندازی هوایی به منظور جلوگیری یا ایجاد ترس در اخلالگران نسبت داد. با این وجود شایعات در مورد یک فاجعه قریب الوقوع یا واقعی اشاعه پیدا می کنند. جامعه آلمانیها خصوصاً مضطرب و نگران هستند.

2 از طرف کنسولگری اصفهان از محل تخریب های شایع شده (که در تلکس مرجع گزارش شد) بازدید به عمل آمد ولی هیچ گونه نشانه ای از تخریب مشاهده نشد. اصفهان صبح روز 10 سپتامبر شاهد تظاهراتی بود ولی این تظاهرات به وسیله سربازان حکومت نظامی بر هم زده شد. بازار با بستن مغازه ها با فرمانداری نظامی مخالفت نمود. هشتاد درصد مغازه ها روز 10 سپتامبر نبسته بودند. پس از این که فرماندار نظامی اصفهان به مغازه داران اخطار نمود که آنها بایستی مغازه های خود را باز نگاه دارند بیشتر آنان در 11 سپتامبر مغازه ها را بستند.

3 کنسولگری شیراز گزارش می کند پس از برخی اغتشاشات در روز اول حکومت نظامی وضعیت اکنون آرام است. در آنجا نیز مغازه ها بسته اند.

4 در روز 11 سپتامبر دستگیری های وسیعی به دلیل تخلفات امنیتی یا فساد صورت گرفت و انتظار می رود دستگیریهای بیشتری به دنبال باشد. نیروهای حکومت نظامی در شیراز دو روحانی به نامهای مشوهی و طاهری را دستگیر کردند. نیروهای امنیتی در اصفهان 6 نفر را دستگیر کردند که گفته شد توطئه کنندگان و محرکین آشوبهای آنجا بوده اند. احمد قیصری وکیل دعاوی که انتظار می رفت رهبر جبهه ملی اصفهان شود به عنوان رهبر فعالیتهای غیرقانونی تحت تعقیب است. دیگر افراد تحت تعقیب فقیه ایمانی، حجت الاسلام طاهری (نه آن طاهری که دستگیریش باعث اغتشاشاتی شد که منجر به برقراری حکومت نظامی در اصفهان گردید)، حجت الاسلام میردامادی، دکتر سیدحسین واعظی (یک داروساز که گفته می شود بمب های آتش زا ساخته است)، و فولادگر (نام کوچک مشخص نیست). در تهران 8 فرد مشهور بر اساس ماده 5 قانون حکومت نظامی (مخالفت با دولت قانونی و نظم و قانون) به زندان افتاده اند. هر چند که به نظر می رسد اتهام فساد باشد هیچ گونه اتهام خاصی در پرونده نیست. دکتر شجاع الدین شیخ الاسلام زاده وزیر اسبق بهداری در بالای لیست قرار دارد. دیگران از این قرار هستند: اسدالله نیلی آرام و محمدرضا تغابنی معاونین سابق شیخ الاسلام زاده، رسول رحیمی رئیس اتاق اصناف، علی اصغر رزازیان بزرگ ترین واردکننده میوه در ایران، محمدعلی

ص: 133

نقیب زاده مدیرعامل سابق تعاونی فرهنگیان، باقر عاملی مدیرعامل سابق تعاونی شهر و روستا و ساربانها (اسم اول مشخص نیست) مالک یک شرکت بزرگ حمل و نقل (کامیون داران).

5 دولت ایران در 11 سپتامبر اعلام نمود که مقامات عالیرتبه وزارت دادگستری منجمله دادستان کل تهران برکنار شده اند. دولت همچنین بدون ارائه جزییات تجدید سازمان بزرگی را در شرکت ملی نفت ایران اعلام نمود. سولیوان


گزارش حکومت نظامی

سند شماره 64

خیلی محرمانه12 سپتامبر 1978 21 شهریور 1357

از: سفارت آمریکا، تهران 8713به: وزارت خارجه، واشنگتن دی. سی

مرجع: تهران 8670

موضوع: گزارش حکومت نظامی

خلاصه: دولت ایران با حرکتی پر سر و صدا بر علیه فساد همراه آن با تبلیغاتی خفیف به سرکوب متجاوزین به امنیت دست زده است. تهران و اغلب شهرهای دیگر از روز 11 سپتامبر تا ظهر روز 12 سپتامبر آرام بوده اند. مطبوعات گزارش می کنند در برخوردهای 8 سپتامبر 4 نفر در مشهد و یک نفر در قم کشته شدند. آمار تلفات میدان ژاله در روز 8 سپتامبر به 97 نفر افزایش یافته است. دولت وعده دستگیریهای بیشتری را به خاطر فساد داده است و به طوری که گزارش شده خروج یک هزار نفر از اشخاص مظنون را از ایران ممنوع نموده است. دولت در دیگر حرکات آشتی جویانه اش 333 زندانی سیاسی را آزاد نموده (گزارش جداگانه) و به 5 مجله که قبلاً از انتشار آنها جلوگیری نموده بود، اجازه از سرگیری انتشار داد. مقامات ناشران را فراخواندند تا به آنان یادآوری نمایند که تحت شرایط حکومت نظامی عمل می کنند. تظاهراتی به طرفداری از شاه در آذربایجان روی داد. روز 11 سپتامبر در مجلس سنا شریف امامی با استقبال خوبی در زمینه برنامه جدید مواجه شد. در 12 سپتامبر برنامه وی با حالتی احساساتی از طرف پزشکپور مخالف دست راستی مورد حمله قرار گرفت. (به همراه تمامی دستگاه دولت و به طور غیرمستقیم شاه). هویدا به طور تلویحی به برنامه های سیاسی احتمالی اشاره نمود.

1 دولت شریف امامی ضمن اینکه به نگهداری شهرهای بزرگ در تحت حکومت نظامی ادامه می دهد با صداقت و صفای روحیه اصلاح طلبانه اش، تأثیرگذاری بر مخالفین را دنبال می نماید. تهران و اغلب شهرهای دیگر از روز 11 سپتامبر تا ظهر روز 12 سپتامبر آرام بودند. فرمانداری نظامی مشهد اعلام نمود چهار نفر در تظاهرات 8 سپتامبر کشته شدند و تظاهرات در قم منجر به یک مرگ جدید شده است (تاریخی اعلام نشده). آمار رسمی تلفات میدان ژاله در روز 8 سپتامبر به 97 نفر رسید. (سفارت عقیده دارد ارقام مطابق با حقیقت ابراز نشده ولی اعلامیه ها نشان می دهد دولت از گزارش برخوردهای بین سربازان و تظاهرکنندگان ممانعت

ص: 134

کامل به عمل نمی آورد.)

2 دولت با بوق و کرنایی کامل اقدام به ریشه کن کردن فساد نموده است. مقامات لیست افراد مظنون را منتشر نموده اند (یک روزنامه 70 نام را گزارش می کند و دیگری ادعا دارد تعداد واقعی 1000 نفر است) و به آنها دستور داده شده است که برای تحقیقات در ایران بمانند. دکتر اکبر اعتماد مدیر سازمان انرژی اتمی ایران در میان آنهایی است که به طور اخص نامشان اعلام شده است (و سفارت این موضوع را از نزدیک دنبال خواهد نمود). دستگیری 8 مرد معروف و سرشناس (در تلگرام مرجع) با تبلیغات پر سر و صدایی اعلام شد و انتظار می رود دستگیری های خیلی بیشتری به دنبال باشد. به طوری که گزارش شده دولت خواستار استرداد افراد مظنونی که ایران را ترک نموده اند می شود. منابع مطبوعاتی نام افرادی مثل شیخ بهایی رئیس سابق اتاق اصناف، رضا شایگان مدیر سابق شرکت کشتیرانی آریا و محمدعلی سمیعی استاندار سابق کرمانشاه را به عنوان تحت تعقیب که کشور را ترک کرده اند ذکر می کنند. وزارت دادگستری برای حصول اطمینان از پیگرد مؤثر، سیدحسین هاشمی را به عنوان دادستان عمومی جدید تهران و یک رئیس جدید به نام هوشنگ خوشگو را برای دادگاه مستخدمین دولتی (دادگاه تخلفات اداری م) منصوب نموده است. (به وزیرمختار گفته شده در اقدامی که احتمالاً به این برنامه ها مربوط می شود، مهرداد پهلبد وزیر پرسابقه فرهنگ و هنر با همسرش شاهدخت شمس روز 10 سپتامبر بدون سر و صدا کشور را ترک کردند).

3 مجلس سنا در 11 سپتامبر استقبال گرمی از رئیس سابقش شریف امامی به عنوان نخست وزیر که برنامه دولت را ارائه می نمودند به عمل آورد. برنامه دولت شامل اصلاحی آشفته و سردرگم با یک درجه ترفیع فوری برای تمامی کارمندان دولت می باشد. (احتمالاً راهی است برای افزایش حقوقها بدون ایجاد تحریک در تقاضاهای تورمی دیگر کارمندان و کارگران). همچنین در تظاهرات بزرگ جانبداری از شاه در دو شهر آذربایجان از رژیم حمایت شد که مطبوعات صریحاً آن را با عنوانی شامل دهقانانی از روستاها توصیف نمودند (تمایلات شاه دوستی عموماً دردهات بیشتر از شهرهای بزرگ به نظر می آید).

4 در اقدامات دیگری که به منظور برآوردن تقاضاهای مخالفین طرح ریزی شده، دولت 333 زندانی سیاسی (به گزارش جداگانه مراجعه شود) را آزاد کرد و به پنج مجله که قبلاً از انتشارشان جلوگیری به عمل آمده بود اجازه از سرگیری انتشار داده شد. این مجلات شامل، فردوسی متعلق به نعمت الله جهانبانویی، تهران مصور متعلق به عبدالله والا، امید ایران متعلق به علی اکبر صفی پور، سفید و سیاه متعلق به علی بهزادی و دنیا متعلق به عبدالکریم طباطبایی می باشند. تمامی اینها مجله یا خبرنامه هفتگی می باشند.

5 اقدام دولت در زمینه های امنیتی از تبلیغات کمتری برخوردار است. دستگیری متخلفین امنیتی که در تلکس مرجع گزارش شده در مطبوعات درج نشد. مقامات حکومت نظامی ناشران را فراخواندند تا به آنان یادآوری نمایند که آنها نیز بر اساس مقررات حکومت نظامی

ص: 135

در مقابل فرمانداران نظامی پاسخگو هستند. مقامات همچنین در رابطه با شکل وسیع و توده ای اعتراض که هنوز صورت می گیرد (تقریباً تعطیل کامل مغازه های بازار در شهرهای بزرگ) اخطاریه هایی صادر نمودند. مقامات همچنین به مغازه داران دستور دادند تا مغازه هایشان را در محدوده ای که توسط مقررات منع عبور و مرور تعیین شده باز نمایند.

6 بحث در مجلس که برای جمعیت زیاد تماشاچیان فقط جای ایستادن داشت بر سر نامه شریف امامی در تاریخ 12 سپتامبر آغاز شد. ویژگی بحث در حملات تند پزشکپور رهبر حزب دست راستی مخالف، به شریف امامی، به دولتهای سابق، به ریاضی رئیس مجلس و حتی به فرد مسئول پشت تمام اینها (یعنی شاه) بود. پزشکپور همچنین باهری وزیر جدید دادگستری (که در زمان جوانیش عضوی از حزب توده بوده است) را به خاطر سخنرانیش در روز قبل که عناصر خارجی را برای ناآرامیهای جاری نکوهش می کرد مورد انتقاد قرار داد. پزشکپور گفت چندین دولت سابق به خاطر سوء مدیریت در مورد نیازهای جامعه و همچنین کمونیست هایی که از آن سوءاستفاده می نمایند باید مورد سرزنش قرار گیرند. انتقادهای شخصی پزشکپور قویاً توسط باهری، ریاضی و دیگران رد شد. سپس جلسه به روز بعد یعنی 13 سپتامبر موکول شد.

7 در این بین در یک روزنامه گزارش شد هویدا که اخیراً از وزارت دربار استعفا کرد، در یک مصاحبه شایعات مبنی بر اینکه برای تصدی پست سفارت در خارج در نظر گرفته شده است را تکذیب نمود. گزارش شده که وی گفت در کشور می ماند و شاید برای سازماندهی یک اقدام سیاسی اجتماعی تلاش نماید. این موضوع یک اقدام احتمالی پنهانی را مطرح نمود که هویدا ممکن است اکنون که دیگر هیچ مقامی ندارد در سازماندهی نوعی از جنبش یا حزب طرفدار دولت ذیعلاقه باشد. علاوه بر این شایعاتی در شهر هست که وی ممکن است به اتهام فساد دستگیر شود.


رهبران جناح مخالف یا دستگیر شده و یا تحت تعقیب قرار دارند، تناقض گویی در...

سند شماره 65

خیلی محرمانه12 سپتامبر 1978 21 شهریور 1357

از: سفارت آمریکا، تهران 08714به: وزارت خارجه، واشنگتن دی. سی

مرجع: الف) تهران 8539، ب) تهران 8670

موضوع: رهبران جناح مخالف یا دستگیر شده و یا تحت تعقیب قرار دارند، تناقض گویی

در مورد شمار کشته شدگان 8 سپتامبر؛ 333 تن از کسانی که به اتهام

به مخاطره افکندن امنیت کشور زندانی شده بودند، آزاد شده اند

خلاصه: بعضی از رهبران جناح مخالف از جمله چهره های فعال در زمینه حقوق بشر دستگیر شده و بسیاری نیز تحت تعقیب می باشند. کمیته دفاع از آزادی و حقوق بشر مدعی است که شمار کسانی که در شورش تاریخ 8 سپتامبر کشته شده اند بیش از رقم مورد قبول دولت ایران است خبرنگاران نسبت به ادعای کمیته شک دارند. دولت ایران اعلام کرده است

ص: 136

که طی هفته گذشته 333 تن از کسانی را که به جرم تهدید امنیت کشور به زندان افتاده بودند آزاد ساخته است. ولی اسامی مرتضی محیط و فاطمه نصری قاجاری در فهرست اعلام شده نبود. پایان خلاصه.

1 دومین منبع جناح مخالف، دستگیری دکتر مهدی بازرگان و دکتر مفتح را که در مرجع الف گزارش شده بود تأیید کرده است. این منبع گفته است که احکام جلب دکتر علی اصغر حاج سیدجوادی، نویسنده مشهور و دکتر عبدالکریم لاهیجی وکیل مدافع پرونده های حقوق بشر نیز صادر شده، اما هر دو آنها هم اکنون «نزد دوستان خویش بسر می برند.» مهندس رحمت الله مقدم مراغه ای، سرپرست جنبش رادیکال نیز دستگیر شده است. دبیر کمیته دفاع از آزادی و حقوق بشر یعنی دکتر ناصر میناچی نیز از موقع بازگشت به ایران در روز اعلام حکومت نظامی یعنی هشتم سپتامبر، برای بازجویی فراخوانده شده است.

2 تصادفاً، میناچی در روز 11 سپتامبر با استمپل سرپرست بخش سیاسی سفارت تماس گرفت تا متعاقب ملاقات اخیرش در واشنگتن با مقام بالاتر او «مارک اشنایدر»، با وی نوعی رابطه برقرار نماید. وی گفت که ساواک می خواهد از وی بازجویی به عمل آورد، به همین دلیل روز 12 سپتامبر به قرارگاه ساواک خواهد رفت. وی گفت کمیته دفاع از آزادی و حقوق بشر شواهدی در اختیار دارد که نشان می دهد میزان تلفات شورشهای 8 سپتامبر بیش از آن چیزی است که دولت ایران مدعی آن است. قرار است متن حاوی شواهد و مدارک از طریق تلگرام برای اشنایدر و اتحادیه بین المللی حقوق بشر فرستاده شود، ولی میناچی می خواهد سفارت را در جریان جزییات قرار دهد و خواسته است که بین او و خبرنگاران جلسه مقدماتی تشکیل شود (مقام سفارت نیز این کار را انجام داد).

3 داستان کمیته دفاع از آزادی و حقوق بشر حاکی از آن است که شمار کسانی که به طور معمول در گورستان تهران به خاک سپرده می شوند از 800 750 نفر معمول هر روز افزایش یافته و در روز 9 سپتامبر تا 2000 و در دهم سپتامبر تا هزار جسد شمارش شده اند. میناچی بر اساس گفته شاهدان عینی که در نزدیکی میدان ژاله حضور داشته اند مدعی است که شمار اضافی به خاک سپرده شدگان را همان قربانیان شورش تشکیل می دهند. مقام سفارت گفت که بهتر است وی این داستان را برای خبرنگارانی گوید که بهتر از دیگران قادر به بررسی این ادعاها می باشند.

4 پس از جلسه میناچی، استمپل توانست با سه تن از خبرنگارانی که قبل از مطلع شدن از داستان میناچی در روزهای 9 و 10 سپتامبر به گورستان تهران رفته بودند گفتگوی مفصل و طولانی انجام دهد. هر سه آنها با استناد به آنچه که طی آن دو روز در گورستان دیده بودند به داستان میناچی به دیده تردید می نگریستند. حداقل یکی از خبرنگاران دفاتر ثبت گورستان را مرور خواهد کرد و سفارت نیز طی هفته آتی خواهد توانست مستقلاً به ارزیابی ادعاهای کمیته دفاع از آزادی و حقوق بشر بپردازد. یک خبرنگار آمریکایی دارای سه سال تجربه گفت

ص: 137

هنگامی که تیراندازیهای سپتامبر شروع شد در میدان ژاله بیش از 2000 الی 3000 نفر وجود نداشت؛ ادعای مخالفین مبنی بر وجود حدود 6000 الی 7000 نفر در آنجا بسیار «مضحک» به نظر می رسد. خود او می گوید که شمار کشته شدگان نباید بیش از 300 الی 500 نفر باشد.

5 مطبوعات صبح روز 12 سپتامبر از قول «منابع موثق» اظهار می دارند که دولت ایران طی هفته گذشته 333 نفر از کسانی را که به جرم به مخاطره افکندن امنیت کشور زندانی شده بودند آزاد ساخته است. فهرست کامل منتشره در مطبوعات فارسی برای وزارت خارجه ارسال خواهد شد. اما یک نظر اجمالی نشان می دهد که مرتضی محیط و فاطمه نصری قاجاری، در میان آنها نبوده است.

پاکسازی نظام قضایی که به تازگی اعلام شده (مرجع ب) دستیابی به آمار مربوط به این افراد و جزییات دیگر را تا مدتها دشوار می سازد. سولیوان


بولتن روابط خارجی شماره 37

سند شماره 66

خیلی محرمانه13 سپتامبر 1978 22 شهریور 1357

موضوع: بولتن روابط خارجی شماره 37

متعاقب تظاهرات وسیع، سازمان یافته ولی نسبتاً آرام در طی 4 تا 7 سپتامبر که مستقیماً مقامات دولت را به زیر سئوال کشیده در تاریخ 8 سپتامبر شریف امامی، نخست وزیر حکومت نظامی را در تهران و 11 شهر دیگر برقرار ساخت. درگیری آن روز بین انبوه جوانان و سربازان تعداد زیادی کشته برجای گذاشت. بنا به تخمین های غیررسمی تعداد کشته ها به صدها نفر می رسید. از تاریخ 8 سپتامبر، تهران و دیگر شهرها نسبتاً آرام بوده است. تنش ها در سطح بالایی باقی مانده است. به هر صورت احتمال ادامه اغتشاشات خصوصاً در روزهای ویژه سوگواری پیش بینی می شود. هیچ آمریکایی آسیب ندیده است و هیچ برنامه ای جهت تخلیه آمریکاییها وجود ندارد. اما به آنها توصیه شده است که مقررات منع عبور و مرور شبانه را شدیداً رعایت کنند و اقدامات احتیاطی لازم را به عمل آورند. (ششمین نمایشگاه بین المللی تهران طبق برنامه قبلی از تاریخ 19 سپتامبر تا اول اکتبر برقرار خواهد شد.)

دولت برنامه اصلاحات وسیعی را اعلام کرده است و با دستگیری افراد سرشناس و تحت تحقیق قرار دادن افراد زیادی اقداماتی را علیه فساد انجام داده است. دولت چند صد زندانی سیاسی را آزاد کرده است، اما در همان هنگام نیز تعدادی از مخالفین مذهبی و سیاسی رژیم را دستگیر کرده است و هیچ کدام هنوز محاکمه نشده اند. مقررات حکومت نظامی در مورد سانسور مطبوعات نیز اجرا می شود و تعداد زیادی از روزنامه نگاران نیز دستگیر شده اند. رئیس جمهور، در تاریخ 10 سپتامبر تلفنی با شاه تماس گرفت و بر روابط نزدیک و دوستانه بین ایران و آمریکا و اهمیت ادامه اتحاد بین ایران و غرب را مورد تأکید مجدد قرار داد. رئیس جمهور تأسف عمیق خود را بابت از دست دادن جان انسانها، اعلام نمود و اظهار

ص: 138

امیدواری کرد که خشونت هر چه زودتر پایان یابد. و در ادامه بیانات خود امیدواری خود را به ادامه روند اعطای آزادیهای سیاسی اظهار نمود.


گزارش حکومت نظامی مجلس صحنه اصلی است

سند شماره 67

خیلی محرمانه13 سپتامبر 1978 22 شهریور 1357

از: سفارت آمریکا، تهران 08767به: وزارت خارجه، واشنگتن دی. سی

مرجع: الف) تهران 8713، ب) تهران 8670

موضوع: گزارش حکومت نظامی مجلس صحنه اصلی است

خلاصه: بحث های پارلمانی در مورد برنامه دولت شریف امامی آغاز شده است. دولت ایران دستور داده است که این مناظره ها به طور وسیع انتشار یابد و رادیو و تلویزیون نیز بحث های مجلس را ارائه نمایند.

نمایندگان مجلس پیش بینی می کنند که اکثریت اعضاء دولت رأی اعتماد خواهند گرفت. رهبران روحانی دستگیر می شوند. سرپرست رادیو و تلویزیون ایران عوض می شود. تانکها از تبریز خارج شده اند. ایران طی بیست و چهار ساعت گذشته نسبتاً آرام بوده است. پایان خلاصه.

1 ادامه مناظره پارلمان در مورد برنامه دولت ایران در تاریخ 13 سپتامبر توجه همگان را به خود معطوف داشته است. در این جلسه دو تن از سخنگویان جناح مخالف یعنی مظاهری نماینده منفرد از کرمان و بنی احمد محبوب قدیمی ها از تبریز سخن گفتند. مظاهری دولت جدید ایران را دنباله رو همان چهره های سابق خواند و اعلام کرد که در معرض تهدید قرار گرفته و به وی هشدار داده شده که از سخن گفتن بر علیه دولت دست بردارد. این امر سبب بروز عکس العمل حامیان دولت شد و رئیس مجلس بعضی از نمایندگان را به رعایت جانب احتیاط دعوت کرد. بنی احمد نیز در میان بذله گویی های حضار در مورد اعتصاب غذای وی (مرجع ب) بپاخاست. بنابه گفته یکی از نمایندگان وی شاهد شکسته شدن اعتصاب او بوده است.

وی به شخص نخست وزیر شریف امامی حمله ور شد و صحت آمار کشته شدگان تظاهرات 8 سپتامبر را توسط دولت ایران ارائه شده نفی نمود. وی از تمام کسانی که اعضاء خانواده خویش را از دست داده اند دعوت کرد که به محل سکونت وی آمده و اسامی گمشدگان خویش را عرضه کنند و قول داد که نتایج حاصله را در اختیار دولت ایران قرار دهد. بنی احمد به پروژه عمرانی جزیره کیش و نیز ریاست شریف امامی در مجلس سنا که بودجه مخصوص این پروژه را تصویب کرده بود حمله نمود. نمایندگان حامی دولت نیز اکثراً اذعان داشتند که اقدامات گذشته دولت خالی از خطا نبوده است ولی ادعا می کنند که شریف امامی بهترین کسی است که برای رتق و فتق امور برگزیده شده است. رئیسی نماینده کردستان به تندی

ص: 139

اعلام کرد که متنفذین حکومت نظامی باید به خاطر داشته باشند که اگر دولت ایران این اقدام را به عمل نیاورده بود نمی توانستند در اینجا به مناظره بپردازند.

2 در گفتگوهایی که با نمایندگان مجلس در ساعت تنفس انجام شد، اکثراً معتقد بودند که دولت ایران احتمالاً از 268 رأی موجود رأی اعتمادی بین 250 240 خواهد آورد، که احتمالاً از بقیه آرا 10 8 رأی مخالف و بقیه ممتنع خواهد بود. شادلو نماینده کهنه کار به یکی از مقامات محلی سفارت (حفاظت شود) گفت «مگر چه کسی غیر از دولت کشور را در اختیار دارد؟» ظاهراً همه معتقدند که اکثر اعضاء دولت ایران رأی اعتماد کسب خواهند کرد؛ انتظار می رود که نمایندگان نیز تک تک سیاست های دولت ایران را در آینده مورد بررسی و انتقاد دقیق قرار دهند.

3 در ادامه سرکوب سازمان دهندگان تظاهرات غیرقانونی 7 و 8 سپتامبر مهم ترین حامی مذهبی خمینی، «آیت الله یحیی نوری» توسط حکومت نظامی و به اتهام دامن زدن به آشوب و آتش سوزی از سوی دست اندرکاران حکومت نظامی، دستگیر شده است. جزییات طی تلگرام جداگانه ای به مخاطبین انتخاب شده گزارش می شود.

4 دولت ایران اعلام کرد که عاملی تهرانی وزیر اطلاعات کشور، سیروس هدایت را به عنوان مدیر رادیو و تلویزیون ملی ایران منصوب کرده است. وی قبلاً سمت معاونت مدیریت سازمان رادیو و تلویزیون ملی در زمینه امور فنی را عهده دار بود و جانشین رضا قطبی که استعفایش قبلاً اعلام شده بود، می گردد.

5 در نقاط دیگر ایران آرامش به تدریج استقرار می یابد. در شیراز، اطلاعات اضافی اکتسابی توسط کنسولگری آمریکا حکایت از آن دارد که رهبران مذهبی دستگیر شده عبارتند از ملایان، پیشوا، مصباحی و آیت الله عبدالحسین دستغیب، به این وسیله گزارش مرجع ب تصحیح می گردد. طبق اظهارات دست اندرکاران محلی حکومت نظامی، اینها مهم ترین سازمان دهندگان بخش عمده ناآرامیهای شیراز می باشند. در شهرهای بزرگ بازارها تعطیل مانده اند، ولی طی دو روز گذشته مغازه های دیگر به تدریج باز شده اند. بازار تبریز هنوز بسته است، اما شهر خیلی آرام می باشد؛ دیگر مغازه ها باز شده اند. مطبوعات صبح روز 13 سپتامبر اعلام کردند که حکومت نظامی تبریز، تانک و وسائط نقلیه سنگین نظامی را از خیابانها خارج ساخته اند زیرا ماندن آنها را ضروری تشخیص نداده و معتقد است که با ایجاد مشکلات ترافیکی نگرانیهای بی موردی را برای شهروندان به وجود می آورند. سولیوان


خلاصه مذاکرات هیأت مسایل مملکتی

سند شماره 68

خیلی محرمانه13 سپتامبر 1978 22 شهریور 1357

خلاصه مذاکرات هیأت مسایل مملکتی

سفیر جلسه را با گزارشی از وقایع هفته گذشته آغاز کرد. او گفت که تظاهرات روز

ص: 140

پنج شنبه نگرانی زیادی را در رابطه با وسعت و سازماندهی آشکار آن در میان دولت به وجود آورده است. او کشتار جمعه میدان ژاله را یک نمایش نامیمون از قدرت حکومت نظامی توصیف کرد. سربازان مجهز به کلیه وسایل جنگی بودند و به جای سلاحهای کنترل کننده جمعیت از سلاحهای جنگی استفاده می کردند. او گفت که وظیفه فعلی دولت جدا کردن عناصر فرمانبردار از عناصر مخرب مخالفین است. او بر اهمیت رعایت مقررات حکومت نظامی توسط مقامات رسمی سفارت تأکید کرد. او دستور داد که گزارش هیأت اعزامی در حال حاضر باید بیشتر بر حقایق متمرکز شود تا ارائه تحلیل. نیوسام معاون وزارت خارجه به علت گزارش وقایع اخیر از سفارت تجلیل کرده است.

سفیر ضمن برشمردن مقداری از مسایل متفرقه، گفت که شکایاتی از بازرگانان آمریکایی به دست رسیده که از دیرکرد پرداخت اجرت خدمات انجام شده از سوی ایرانیان حکایت می کنند. این امر متناسب با نگرانی فزاینده ما در مورد اشکال بودجه است. یک چنین موقعیتی می تواند به سبب ایجاد اختلال ناشی از روی کار آمدن وزرای جدید یا ترس از انجام پرداختهایی که بوی فساد از آنها می آید، باشد. هر کس در این مورد چیزی شنیده آن را به جان میلز گزارش دهد.

در رابطه با موضوع رشوه و فساد ممکن است چیزی نمانده باشد که ما تعدادی از رابطین و دوستان را از دست بدهیم، به عنوان مثال به اعتماد و منصور دستور داده شده است که به علت بازجویی از آنها از کشور خارج نشوند.

سفیر پیامی را مورد بحث قرار داد که از «رید» معاون وزارت خارجه، مبنی برکاهش بودجه سالی مالی 1980 و پستها، دریافت داشته بود. وزارت خارجه قصد کاهش 55 میلیون دلار و 461 پست را دارد که بیشتر آنها در خارج از کشور خواهد بود. یکی از پیشنهاداتی که باید به آنها توجه شود این است که پستهای خالی مربوط به صدور ویزاهای غیرمهاجرتی در کشورهایی که کمتر مرتکب تقلب می شوند، از بین برود. آقای گوئلز با طنز درباره این ایده می گوید که دراین صورت پستهای زیادی حذف نخواهد شد.

بلومنتال (وزیر دارایی) اواخر امسال از ایران دیدن خواهد کرد. آقایان ناس و میلز با هم تهیه یک برنامه را آغاز خواهند کرد. از آقای وزیر دعوت خواهد شد که در محل اقامت سفیر بماند.

رئیس کنسرسیوم در همان زمان که سفیر یک میهمانی برای جان میلز ترتیب می دهد، یک میهمانی مشروب خواهد داد. سفیر مایل است که زمانی با اعضای کنسرسیوم ملاقاتی داشته باشد ولی این دعوت را رد خواهد کرد.

آقای شلنبرگر درباره پخش برنامه های زنده مجلس در تلویزیون صحبت کرد و گفت که این برنامه ها تأثیر قابل توجهی دارد و مانند یک نوع سوپاپ اطمینان برای خروج بخار عمل می کند.

ص: 141

انجمن ایران و آمریکا یک نوار ویدیویی یک ساعته از واشنگتن دریافت کرده است که در آن گروهی از دانشجویان ایرانی تجارب خود را در میان می گذارند. این فیلم در مرکز مشاوره دانشجویی در دسترس قرار خواهد گفت.

آقای میلز در مورد تأثیر وقایع اخیر بر اقتصاد صحبت کرد و گفت که واقعاً به نظر می رسد که اولویتهای بودجه از دفاع به کشاورزی تغییر یافته باشند.

در اخبار سیاسی، نوری که امروز دستگیر شد، همان ملایی است که خط ضدیهودی را جلو می برده است. او همچنین در وقایع میدان ژاله دست داشت.

آقای بوتلر اختصاص منابع مالی جدید به کشاورزی را مورد تأیید قرار داد. سفیر قرار است در آینده نزدیک با وزیر جدید ملاقات نماید.

سرهنگ شفر گزارش داد که ویلیام Your man برانیگان با دفتر وابسته دفاعی تماس گرفت و در مورد گزارش نادرست خود درباره استفاده سربازان شورشی ایرانی از تفنگهای آمریکایی اظهار تأسف کرد.

آقای بنرمن گزارشی در مورد جلسه امنیتی با حضور 187 شرکت کننده ارائه داد.

آقای گوئلز گزارشی در مورد خبر نه چندان غیرمنتظره افزایش سریع درخواستهای مربوط به ویزاهای آمریکایی داد.

آقای رینو گفت که نمایشگاه کالاهای بازرگانی بر طبق برنامه در 19 سپتامبر گشایش خواهد یافت.


حکومت نظامی و مجلس: دوگانگی حکومت

سند شماره 69

خیلی محرمانه14 سپتامبر 1978 23 شهریور 1357

از: سفارت آمریکا، تهران 08834به: وزارت خارجه، واشنگتن دی. سی

مرجع: تهران 8767

موضوع: حکومت نظامی و مجلس: دوگانگی حکومت

خلاصه: جلسات مناظره مجلس اذهان عمومی را همچنان به خود مشغول داشته است. حکومت نظامی کارهای خود را به آرامی دنبال می کند و در روزهای 14 و 15 سپتامبر احتمالاً درگیریهایی وجود خواهد داشت. استانها آرامند، بازارها تعطیل ولی بسیاری از مغازه های دیگر باز شده اند. مراسم مربوط به گورستان تهران نیز قرار است امروز بعد از ظهر برگزار شود. شایع شده است که بازار تهران به مدت 10 الی 20 روز تعطیل خواهد شد. شایعات پراکنده در مورد مشکلات در ارتش پخش ولی تأیید نشده است. دولت ایران مجبور است دوگانگی بین بحث آزاد (هر چند تند) در مجلس و مطبوعات و در مقابل آن مجلس تحت کنترل (و دستگیریهای بی سر و صدا) حکومت نظامی را برطرف نماید. پایان خلاصه.

1 در سومین روز برگزاری مناظره مجلس در مورد دولت جدید جناح مخالف همان

ص: 142

موضوعات گذشته را مطرح نمود و دیگران نیز طبق معمول به دفاع از دولت برخواسته و ادعا می کردند که دولت جدید می تواند بهترین شانس پیشرفت و ترقی باشد. سخنگویان جناح مخالف اظهار داشتند که فساد مهم ترین مسئله حیات سیاسی بود و می گفتند که بعضی از وزراء ابقاء شده از وضع چندان خوبی برخوردار نمی باشند (از هیچ کس ذکری به میان نیامد). عین الله قمی سخنگوی حزب پان ایرانیست از مجلس خواست که در «نظام تغییرات عمده ای را» پدیدار سازد. از آنجا که اکثر سخنگویان طبق برنامه زمان بندی حاضر شده اند، باید گفت که جلسه مناظره تا 16 یا 17 سپتامبر یعنی قبل از اخذ رأی اعتماد برای دولت ادامه خواهد یافت. یکی از منابع گفته است که افشاگری در مناظرات مجلس ممکن است شاه را به مسایلی که تا به حال از او مخفی مانده واقف کرده باشد.

2 در همان حال، حکومت نظامی به اداره شهرهای بزرگ پرداخته و تهران، اصفهان، شیراز و تبریز و احتمالاً شهرهای دیگر از آرامش برخوردار می باشند. شهروندان نیز به خوبی وضع خود را با مقررات منع رفت و آ مد تطبیق داده اند.

بازارهای اکثر شهرها در تمام روز 13 سپتامبر تا اواسط 14 سپتامبر تعطیل بود. در تهران شایع شده که «مراسم عزاداری» قابل توجهی در اواخر روز 14 سپتامبر در تنها گورستان شهر برگزار خواهد شد. بنا به گفته چند منبع این واقعه احتمالاً شامل تظاهراتی در مخالفت علیه دولت ایران به خاطر تیراندازیهایی که منجر به کشته شدن شورشگران در تاریخ 8 سپتامبر شد، خواهد بود. گورستان در چنان نقطه دورافتاده ای از جنوب شهر واقع شده که بعید است بتواند شهر را مستقیماً تحت تأثیر قرار دهد. طبق شایعات دیگر بازار تهران و احتمالاً دیگر شهرها برای مدت10 الی 20 روز تعطیل خواهد بود (هر کدام را که می خواهید باور کنید).

3 شایعات همچنین حاکی از آن است که در بعضی از واحدهای نظامی مشکلات انضباطی بروز کرده ولی اینگونه گزارشها مبهم و تأیید نشده است. احتمالاً آنهایی که در انتشار اینگونه شایعات منافع سیاسی می برند در مورد رویدادهای کوچک مبالغه کرده اند (در این اواخر به این فن توسل بسیاری شده است).

4 دوگانگی جالب موجود بین مناظره آزاد (و گاهی شرارت آمیز) مجلس که به طور زنده برای کشور پخش می شود و در برابر محدودیت های تحمیلی بر مطبوعات و مجلس بر اساس حکومت نظامی و دستگیریهای پنهانی رهبران مخالف همچنان ادامه دارد. در حال حاضر مناظره مجلس سوپاپ اطمینان مفیدی را برای از بین بردن یأس و نومیدی های انباشته شده فراهم آورده در حالیکه دولت نیز سعی می کند با توسل به حکومت نظامی وضع امنیتی کشور را تحت کنترل خویش درآورد. این سیستم تاکنون عملکرد خوبی داشته ولی واضح است که برای مدت طولانی نمی تواند ادامه پیدا کند. عموم مردم به پخش رادیویی مجلس علاقه مندند. اما چهره های فعال سیاسی به خاطر امکان دستگیری عصبی می باشند و فعالیت جدید سیاسی در زمان برقراری حکومت نظامی به حالت رکود درآمده است. (علت اصلی ناراحتی ها مربوط

ص: 143

به سیاست دستگیریهای بی سر و صدا توسط حکومت نظامی است.)

5 اگر دولت ایران در پایان هفته آتی با خشونت های وسیع روبرو نشود و دولت شریف امامی نیز طبق انتظار مورد تأیید قرار گیرد، دولت خواهد توانست نفس راحتی بکشد. با این وصف در ماههای آتی موقعیت های دیگری برای بروز آشوب وجود دارد که مهم ترین آنها هفتم اکتبر یعنی روز بازگشایی مدارس است. تمام اساتید و دانشجویان و تمام مدیران از جمله وزیر آموزش عالی معتقدند که شورش مجدداً از سر گرفته خواهد شد و بسیاری پیش بینی می کنند که احتمالاً سال تحصیلی «بیش از یک هفته یا کمتر دوام نخواهد داشت. موقعیت دیگری که برای بروز آشوب وجود دارد روز 26 اکتبر یعنی روز تولد شاه است، که خود هدفی طبیعی برای تظاهرکنندگان ضدرژیم می باشد. مهم ترین روز مذهبی دیگر روز 18 اکتبر یعنی چهلمین روز «بزرگداشت» کشته شدگان روز هشتم سپتامبر است. اکثر ناظران معتقدند که بهترین کار برای به دست گرفتن قوه ابتکار توسط دولت این است که هر چه زودتر برنامه مثبت خویش را در اختیار مجلس قرار دهد و تلاش کند تا مدت برقراری حکومت نظامی تا حد ممکن کوتاه تر شود. سولیوان


گزارش حکومت نظامی مورخ 15 سپتامبر

سند شماره 70

خیلی محرمانه15 سپتامبر 1978 24 شهریور 1357

از: سفارت آمریکا، تهران 08841به: وزارت خارجه، واشنگتن دی. سی

مرجع: تهران 8834

موضوع: گزارش حکومت نظامی مورخ 15 سپتامبر

خلاصه: راهپیمایی هزاران نفر از مردم به سمت گورستان تهران در بعد از ظهر روز 14 سپتامبر به خاطر کنترل شدید مقامات نظامی توأم با آرامش بود. اکثر مغازه های تهران و شهرهای دیگر در پاسخ به درخواستهایی که به نام خمینی و دیگر ملاهای محلی اصفهان که تندروتر و مغایر با درخواست معتدل تر آیت الله شریعتمداری برای برگزاری عزاداری آرام در منازل بود، تعطیل شده بودند. انفجار چند بمب آتش زا در اصفهان در اولین لحظات سپیده دم 14 سپتامبر، نشانه چند عملیات تروریستی کوچک بود، در این عملیات به پارک موتوری شرکت گرومن خسارات ناچیزی وارد آمد. مقامات اصفهان در نظر دارند مقررات ساعات منع رفت و آمد را طولانی تر سازند. دو تن از وزراء سابق (احتمالاً به جرم فساد) دستگیر شده اند. گرچه بین نحوه برخورد میانه روهای مذهبی جناح شریعتمداری و افراطی های دسته خمینی هنوز هم اختلاف فاحش وجود دارد، ولی رویدادهایی چون انفجار بمب های آتش زا در اصفهان نشانگر اقدام مستقل و خودسرانه تروریست هایی است که ممکن است الزاماً مطیع و وفادار به رهبریت مذهبی نباشند. در همین اثناء، ظاهراً مغازه داران کشور به دستورات جناح مخالف برای بستن مغازه های خود در روزهای خاص بهتر عمل می کنند و به دستورات

ص: 144

حکومت نظامی برای گشودن مغازه های خویش وقع چندانی نمی نهند. پایان خلاصه.

1 جمعیتی که بر اساس برآورد چند منبع مرکب از 3 الی 10 هزار نفر بود در گورستان بهشت زهرا واقع در چند کیلومتری جنوب تهران در اواخر روز 14 سپتامبر اجتماع کرده بودند تا مراسم عزاداری هفتمین روز «کشته شدگان» تظاهرات هشتم سپتامبر را برگزار نمایند. جمعیت تحت سرپرستی ملاهای معمولی شعارهای ضدشاهی و ضددولتی می دادند ولی پس از آنکه یکی از افسران ارتش با استفاده از بلندگو جمعیت را با عنوان برادران خطاب کرد که ارتش نمی خواهد به آنها آسیبی برساند، آرام شدند. بر اساس یکی از گزارشها، سربازان به تظاهرکنندگان شاخه های گل تقدیم کرده اند ولی گزارشهای دیگر حاکی از آن است که مردم به سربازان گل داده اند. جمعیت در کمال آرامش متفرق شده و با استفاده از اتوبوسهای اجاره ای و اتومبیلهای شخصی به تهران بازگشتند.

2 در روز 14 سپتامبر برخلاف معمول تعداد بیشتری از مغازه های تهران و دیگر شهرهای بزرگ، چه در داخل بازارها و نقاط دیگر، تعطیل بودند. بنا به گزارش کنسولگری ما و علیرغم ادعاهای علنی مقامات حکومت نظامی، این وضع در تبریز نیز حاکم بود. علت تعطیلی مغازه ها نیز دستور صادره به نام آیت الله خمینی در روز 13 سپتامبر بود، گرچه نحوه جمله بندی اعلامیه و نبودن مهر شخصی وی در پای آن چنین می نماید که هم پیمانان وی در جناح چپ این اعلامیه را به نام وی منتشر ساخته اند.

3 رهبرملاهای میانه رو یعنی آیت الله شریعتمداری از طریق رادیوی محلی اعلامیه خویش را پخش کرد و در آن از مردم خواست که در منازل خویش به برگزاری عزاداری آرام بپردازند ولی مغازه ها را تعطیل نکرده و با مقامات درگیر نشوند. کنسول مک گافی از اصفهان گزارش داد که در آنجا ملاهای محلی بلافاصله و در بعد از ظهر همان روز (13 سپتامبر) اعلامیه مختصر خویش را منتشر ساختند و اعلام داشتند که شریعتمداری و یا هیچ «بیگانه» دیگر حق ندارد برای مذهبیون اصفهان تعیین تکلیف کند و در آن از درخواست خمینی برای برگزاری «اعتصاب عمومی» حمایت کردند بدون اینکه مستقیماً از خمینی ذکری به میان آورند. مقامات حکومت نظامی فرمانی صادر کرده و از مغازه دارها خواستند که باز بمانند در غیر این صورت جواز کسب باطل و مغازه های تعطیل شده ضبط خواهد شد. در روز 13 سپتامبر حدود 60 درصد مغازه ها باز بود ولی بنا به گزارش کنسول در تاریخ 14 سپتامبر تعطیلی مغازه ها تقریباً جنبه عمومی پیدا کرده بود. مقامات اصفهان نیز از همان زمان چند ملای محلی از جمله شیخ محبوبی که نامش در اعلامیه منتشره دیده می شد، دستگیر کرده اند.

4 در غروب روز 14 سپتامبر اصفهان شاهد انفجار چند بمب آتش زا بود. کمی پس از ساعت 7 صبح شاهدان عینی از جمله چند آمریکایی مقیم هتلی که در آن نزدیکی قرار داشت، دو جوان موتورسوار را مشاهده کردند که با پرتاب سنگ، شیشه پنجره های طبقات فوقانی دو ساختمان دولتی یعنی شعبه ای از وزارت اطلاعات و جهانگردی و شعبه ای از شهرداری را که

ص: 145

در آن روز تعطیل بود شکستند. سپس یک ماشین پیکان حامل دو سرنشین جوان از راه رسید و نور چراغهای دستی خویش را متوجه پنجره ها کرده تا مطمئن شوند که شیشه ها شکسته شده اند. لحظاتی بعد یک پیکان دیگر به آنجا رسید و دو جوان دیگر که سرنشینان آن بودند بمب های آتش زای خویش را به درون پنجره ها پرتاب کردند کمی پس از آن نیز سه بانک دیگر به همین نحو به آتش کشیده شد (فاقد شاهد عینی). با محل سکونت رئیس پلیس راهنمایی و رانندگی نیز به همین نحو رفتار شد. بالاخره، کمی پس از ساعت 9 صبح چند کوکتل مولوتف از این سوی دیوار به داخل پارک موتوری گرومن پرتاب گردید که در نتیجه آن یک ماشین سوخت. بعداً نیز نگهبان شب متوجه یک سه راهی منفجر نشده در نزدیکی منبع غیرقابل اشتغال بنزین گردید، او آن را برداشته و به داخل خیابان پرتاب نمود و پلیس نیز آن را که هنوز خوشبختانه منفجر نشده بود از آنجا برد. ترتیب بروز وقایع نشانگر آن است که احتمالاً همه آنها کار یک گروه از تروریست ها بوده است. بنا به گزارش کنسول، مقامات حکومت نظامی در نظر دارند مدت مقررات منع رفت و آمد را در اصفهان طولانی تر نمایند.

5 غروب روز 14 سپتامبر مقامات حکومت نظامی اعلام کردن که دو تن از وزراء سابق دولت ایران (از کابینه هویدا) را دستگیر کرده اند. یکی از آنها روحانی وزیر کشاورزی سابق (و وزیر آب و برق قبلی) و دیگری فریدون مهدوی وزیر بازرگانی سابق (و وزیر کشور قبلی) می باشند. بر اساس ماده 5 قانون حکومت نظامی برای این کار لازم نیست اتهام خاصی وجود داشته باشد و حداقل علناً نیز هیچ گونه اتهامی مطرح نشده است.

6 نظریه: تا به حال سه الگو ظاهر شده است، اولاً، چنین به نظر می رسد که آیت الله شریعتمداری علیرغم کاهش نسبی محبوبیت خویش که یکی از نشانه های آن انتقادات ملاهای محلی اصفهان از اوست، وی خط مستقل خود را در مقایسه با خط حامیان تندرو و افراطی تر خمینی حفظ کرده است. ثانیاً، تروریست ها و شبه نظامیان معمولی چپگرایی که تا به حال گمان می کردیم از تلاشهای افراطی خمینی حمایت می کنند فعالیتهایی از خود نشان می دهند که شاید بتوان گفت مستقل از فعالیتهای پیروان مذهبی خمینی است. ثالثاً، مغازه داران به دستورات جناح مخالف برای تعطیل کردن مغازه ها گردن نهاده و به درخواستها و دستورات مقامات حکومت نظامی برای باز کردن مغازه ها توجهی نمی کنند. سولیوان


پیروزی دولت در کسب رأی اعتماد، وضعیت عمومی آرامتر است

سند شماره 71

خیلی محرمانه17 سپتامبر 1978 26 شهریور 1357

از: سفارت آمریکا، تهران 08904به: وزارت خارجه، واشنگتن دی. سی

مرجع: تهران 88891

موضوع: پیروزی دولت در کسب رأی اعتماد، وضعیت عمومی آرامتر است

خلاصه: دولت شریف امامی در کسب رأی اعتماد از مجلس پیروز شده و 176 رأی مثبت،

ص: 146

16 رأی مخالف و 2 رأی ممتنع می گیرد. نخست وزیر سیاست ها را مجدداً تأیید کرده و به انتقادها با لحنی تند پاسخ می گوید. دولت ایران مدارکی دال بر خرابکاریهای کمونیستی و حملات تروریستی در تبریز را برای مجلس ارائه می کند. مقررات منع رفت و آمد در تهران از شدت و حدت کمتر برخوردار شده است. به خبرنگار نشریه منچستر گاردین 72 ساعت فرصت داده می شود تا ایران را ترک نماید. مطبوعات محلی خواستار آزادی اخبار به عنوان مبرم ترین نیاز جامعه می باشند. نخست وزیر اسبق یعنی امینی می گوید که وی هنوز آماده است کارها را بر عهده بگیرد. گروههای مذهبی نیز برای کسب موقعیت سیاسی شروع به نیرنگ زدن گروه و به رقابت پرداخته اند. شریعتمداری نیز اعتراف می کند که ممکن است نفوذ مارکسیست ها تا حدی درست باشد. حامیان خمینی احتمالاً درصدد انجام معامله با کسی هستند. مجلس لایحه حکومت نظامی را تصویب می کند. پایان خلاصه.

1 مهم ترین خبر دو روز گذشته خاتمه مناظره مجلس در مورد رأی اعتماد به دولت و رأی اعتماد مورخ 16 سپتامبر بود که در آن دولت پیروز شد (176 رأی مثبت، 16 رأی مخالف و 2 رأی ممتنع و یک رأی بدون اظهارنظر). شخص نخست وزیر به ایراد سخنرانی تندی پرداخت و در همان حال گزارشی از سازمانهای امنیتی ملی را نشان داد که در آن شواهدی دال بر خرابکاریهای کمونیستی در ماههای اخیر آمده بود. شریف امامی در سخنان خویش نکات زیر را مطرح ساخت که پاسخی مستقیم به انتقادهای قبلی بود: الف) مهم ترین مسئله وحدت ملی است؛ اگر دولت های قبلی مرتکب خطا شده اند مجلس و سنا نیز در خطاهای آنها سهیم بوده اند؛ ب) حکومت نظامی با بی میلی تحمیل شده و در صورت آرامش اوضاع لغو خواهد شد؛ ج) زندانیان ضددولتی در هر موردی که قانون مجاز بداند آزاد خواهند شد؛ د) همه اقلیت ها از حمایت کامل در قانون اساسی بهره مند می شوند؛ و ه ( با فساد شدیداً مبارزه خواهد شد. نخست وزیر به انتقادهای شخصی جناح مخالف مبنی بر اینکه وی قوه مقننه را تضعیف کرده و از گذشتگان پیروی می کند با لحنی تند پاسخ گفت و اظهار داشت «38 سال است که به این کشور خدمت کرده و از پایین ترین رده اداری کار خود را آغاز کرده ام... من، اینجا متولد شده و در اینجا نیز خواهم مرد. من این مقام را به خاطر جاه طلبی و مقام و یا ارضای هواهای نفسانی قبول نکرده ام... بلکه به این خاطر آن را پذیرفته ام، چون معتقدم که شانه خالی کردن از زیر چنین باری، جنایتی نابخشودنی محسوب می گردد.» در اینجا تمام نمایندگان با فریادهای خویش حمایت خود را از وی ابراز داشتند. سنا نیز قرار است در روز 18 سپتامبر پس از برگزاری یک جلسه کوتاه مناظره دولت را تأیید کند.

2 سفارت هنوز گزارشی را که در اختیار دولت ایران است مشاهده نکرده ولی گزارش مطبوعات مورخ 17 سپتامبر حاکی از آن است که در گزارش مزبور به عدم موفقیت دولت در چند ماهه اخیر اعتراف شده و سپس خاطرنشان شده که شواهد موجود نشان می دهد که تحریکات کمونیستی از فوریه 1978 به وضوح در جریانات دخیل بوده است. نشریات

ص: 147

کمونیستی برای تهییج هر چه بیشتر توده ها توزیع شده و خود کمونیست ها نیز در صفوف مذهبیون رخنه کرده «و شرارت ها و مقاصد مغایر با قانون اساسی را با خواست های مشروع مسلمین در هم آمیخته اند.» بنا به همین گزارش ظاهراً کمونیست ها یک دستورالعمل 9 ماده ای را توزیع کرده اند که در آن نحوه آغاز مبارزه مسلحانه و نحوه بهره برداری از مراسم مذهبی اواخر ماه رمضان برای تحریک اقدامات خشونت بار به مردم آموزش داده شده است. در این گزارش ظاهراً به چند اعلامیه کمونیست ها و نشریاتی که حکایت از مداخله حزب توده (کمونیست) در تدارک حملات مسلحانه دارد نیز اشاره شده است. گزارش در خاتمه می گوید اگر دولت ایران حکومت نظامی را به موقع وضع نمی کرد، کمونیست ها با توسل به آشوبگران مراکز مهم دولتی چون پارلمان، مرکز رادیو و تلویزیون و تأسیسات آب و برق را به تصرف خویش درمی آوردند.

3 گزارش مطبوعات همچنین حاوی مطالبی در مورد برخورد مسلحانه در تبریز به تاریخ 15 سپتامبر بین یک گروه تروریستی ملبس به یونیفورم نظامی است که در ساعت 45/10 صبح بر روی یک گروه گشتی در نزدیکی چهارراه شمس تبریزی آتش گشودند. در نتیجه شش سرباز، یک غیرنظامی و دو تروریست کشته شده و هفت نفر نیز زخمی شده اند. پیش بینی می شود که از روز 16 سپتامبر شایعاتی شروع شود مبنی بر اینکه درگیری کار دو گروه گشتی بوده و به نظر ما هم شایعات مربوط به این مورد نمی تواند بی اساس باشد.

4 وضع امنیتی کشور خیلی بهتر شده است. مقررات منع عبور و مرور در تهران از روز 17 سپتامبر به ساعات بین 11 شب تا 30/4 صبح کاهش یافته است و در اصفهان، تبریز، شیراز و تهران مغازه ها از روز 16 سپتامبر باز شده اند و بسیاری از مغازه های بازار نیز از این جمله هستند. فرماندار نظامی اصفهان نتوانست جواز کسب 17 مغازه در بازار را به علت تعطیل بودن باطل کند و بعضی از مغازه ها همچنان تعطیل می باشند و وضعیت آشفته است. کنسول آمریکا در اصفهان گزارش داده که فرماندار نظامی و معاونش در تاریخ 17 سپتامبر از اصفهان به تهران فراخوانده شده اند و ظاهراً علت این کار مشورت با آنهاست تا حکومت نظامی و احتمالاً تغییر آن در آینده نزدیک مورد بررسی قرار گیرد.

5 لیز ترگود (محفوظ بماند) خبرنگار نشریه منچستر گاردین که سابقاً مقیم تهران بود و اکنون به طور موقت به اینجا بازگشته به طور خصوصی به کارمند سفارت اطلاع داد که به وی از روز 16 سپتامبر، 72 ساعت فرصت داده شده که از ایران خارج شود. کنسول انگلیس موضوع را مورد بررسی قرار داده، اما امیدی به نگهداشتن وی ندارد. (نظریه سفارت: رابطه ترگود با گروههای مذهبی در گذشته، و علاقه زیاد او به تفاسیر غیرمتداول ممکن است او را با حکومت نظامی رودررو قرار داده باشد. ظاهراً با توسل به «دفتر خارجیان مقیم» که یک دفتر مهاجرت دولت ایران است شفاهاً از او خواسته شده ه ایران را ترک گوید.) بنا به گفته ترگود نشریه گاردین ظاهراً در این مورد پافشاری نکرده و در این مورد هیچ گونه سر و صدایی در

ص: 148

اینجا به راه نیفتاده است. ترگود شخصاً متعجب شده چون خود وی طی دو هفته گذشته به این نتیجه رسیده بود که مخالفین قانونی ایرانی در داخل «هیچ گاه نخواهند توانست با مسایل برخورد درستی داشته باشند» و این موضوع را در بعضی از مقالات خویش منعکس ساخته (که سفارت آنها را ندیده است) و به نظر وی این مقالات برخلاف مقالات قبلی از حساسیت چندانی برخوردار نبوده است. سئوالی که هنوز بی جواب مانده این است که آیا او می تواند باز هم به ایران بازگردد یا خیر؛ تا به حال هیچ گونه مانعی برای بازگشت آتی وی به عنوان یک توریست عادی مشاهده نشده است.

نظریه سفارت: این از اولین شواهد برخورد اینگونه با خبرنگاران مطبوعات خارجی می باشد. ما نسبت به شرایط در مورد ترگود مظنون هستیم نقطه نظرات سیاسی وی، این واقعیت که در حین اقامت در اینجا با یک روزنامه نگار ایرانی زندگی می کرده، و این که زنی در یک جو تجدید حیات اسلامی واقع گردیده و غیره به طور نامطلوبی منحصر به فرد است.)

6 عاملی تهرانی وزیر اطلاعات در تاریخ 11 سپتامبر به درخواست دولت مبنی بر حراست از آزادی مطبوعات پاسخ مثبت داد و به ضرورت مجاز شمردن بعضی از استثنائات در حین برقراری حکومت نظامی اذعان نمود و گفت لایحه جدید مطبوعاتی به زودی در مجلس مطرح خواهد شد. او نیز از امیدواری نخست وزیر به خاتمه سریع حکومت نظامی و اعاده آزادیهای کامل مطبوعاتی سخن گفت. روزنامه کیهان از آزادی مطبوعات به عنوان مبرم ترین نیاز ایران یاد کرده و آن را ضروری ترین عامل در مشارکت مردم بر اساس اطلاعات و اخبار صحیح دانسته است.

7 مطبوعات مورخ 17 سپتامبر گزارش داده اند که نخست وزیر سابق علی امینی به خبرنگار بی.بی.سی در تهران گفته که وی آماده است تا در صورت لزوم ریاست دولت را به عهده گیرد. وی گفت ایران قطعاً رژیم سلطنتی خود را حفظ خواهد کرد و گفت تنها راه برای حل بحران موجود این است که حکومت در اختیار فردی مستقل قرار گیرد. (نظریه: تا آنجا که می دانیم حمایت چندانی از امینی ابراز نشده. اینکه او هنوز هم توجه رسانه های خبری را به خود معطوف می دارد شگفت آور است).

8 در زمینه ای حساس تر، به سفارت اطلاع داده شده که گروههای مذهبی با جدیت بیشتر به بحث و تبادل نظر در مورد معاملات سیاسی پرداخته اند. آیت الله شریعتمداری به یکی از خبرنگاران آمریکایی در تاریخ 16 سپتامبرگفته است که مارکسیست ها در میان گروههای مذهبی ایران رخنه کرده اند و هدف آنها به راه انداختن خشونت است نه کمک به اسلام. گرچه وی مخالفت خویش را با انجام هرگونه معامله با دولت ایران ابراز داشته، ولی بعضی از پیروان وی با چند گروه مخالف در تماس بوده اند. (نظریه سفارت: این اولین اعتراف «نیمه علنی» یک چهره مذهبی مبنی بر دست داشتن مارکسیست ها در آشوبهای اخیر می باشد.)

ص: 149

9 گویا حتی نمایندگان آیت الله خمینی نیز با یک یا دو گروه میانه رو از صاحب منصبان سابق، باب گفتگو و مذاکره را باز کرده اند. این گفتگوها در حال حاضر بسیار بی محتوا می باشند ولی سفارت امیدوار است به زودی در مسیری بر اساس اعتماد و کسب اعتبار قرار گیرد.

9 صبح روز 17 سپتامبر، مجلس حکومت نظامی را با 154 رأی مثبت و 32 رأی مخالف تصویب نمود. مناقشات جناح مخالف، بیشتر در جلسات تنفس صورت می گرفت. وزیر دادگستری یعنی باهری در حمایت از دولت ایران گفت دولت شریف امامی نمی خواست تحت لوای حکومت نظامی حیات خویش را آغاز کند، اما وضعیت موجود راه چاره دیگری را ایجاب نمی کرد، و دولت ایران متعهد شده که در اولین فرصت وضعیت عادی را به کشور بازگرداند.

مجلس سنا نیز قرار است با حداقل مناظره ممکن در تاریخ 18 یا 19 سپتامبر حکومت نظامی را تأیید کند. علیرغم جلسات فوق العاده اخیر یکی از مقامات مجلس به سفارت گفت که بازگشایی رسمی پارلمان در روز ششم اکتبر و در ساختمان مجلس سنا صورت خواهد گرفت. شاه برای نمایندگان مجلسین در یک جا سخنرانی خواهد نمود. شایعات جاری حکایت از آن دارد که امسال جلسه افتتاحیه تغییر خواهد کرد ولی ظاهراً این طور نخواهد شد.(1) سولیوان


گزارش مورخ 18 سپتامبر حکومت نظامی

سند شماره 72

خیلی محرمانه18 سپتامبر 1978 27 شهریور 1357

از: سفارت آمریکا، تهران 08973به: وزارت خارجه، واشنگتن دی. سی

مرجع: تهران 8904

موضوع: گزارش مورخ 18 سپتامبر حکومت نظامی

1 شب 17 سپتامبر انفجار دو بمب آتش زا خساراتی را به محل سکونت و اتومبیل مدیر تعمیر و نگهداری شرکت بل هلیکوپتر در اصفهان وارد آورد. گزارش شده در میان جمعیتی که در خارج منزل وی اجتماع کرده بودند یک نفر پلاکاردی در دست داشت که بر روی آن نوشته شده بود «آمریکایی به خانه ات برگرد.» موضوع در دست تحقیق است. در همین حال مطلع شده ایم که کارمند مزبور می خواهد از این کشور خارج شود. به تحقیقات خویش ادامه خواهیم داد تا دریابیم که چه عاملی باعث وقوع این حادثه شده است، گرچه تحقیقات مقدماتی نشانگر چیزی حاکی از مداخله فرد مربوطه نبوده است. کنسولگری اصفهان گزارش جداگانه ای را ارسال خواهد داشت.

1- در اصل سند شماره ( 9) دو بار تکرار شده است. م.
ص: 150

2 مجلس سنا امروز تقریباً به اتفاق آرا دولت شریف امامی را تأیید کرد (44 رأی مثبت بدون رأی منفی و در حالیکه یک نفر از اعضاء رأی نداده بود). مناظره و رأی گیری در مورد قانون حکومت نظامی قرار است روز 20 سپتامبر انجام شود. در همین حال دولت شریف امامی نیز اولین جلسه کابینه خویش را تشکیل داد و بیانیه ای در اختیار مطبوعات قرار داد که حاکی از فعالیت بسیار برای تأمین نیازهای اقتصادی و اجتماعی کشور است.

3 ساعات مقررات منع عبور و مرور در سه شهر دیگر (آبادان، اهواز و شیراز) کوتاه تر شده است.

4 سفارت ارسال گزارشات روزانه مربوط به حکومت نظامی را متوقف خواهد ساخت مگر آنکه وضع مجدداً بحرانی شود. البته گزارشات مربوط به وقایع منفرد و جالب توجه همچنان ارسال خواهد شد. سولیوان


حمله به محل مسکونی شهروندان آمریکایی مستقر در اصفهان

سند شماره 73

محرمانه18 سپتامبر 1978 27 شهریور 1357

از: کنسولگری آمریکا، اصفهانبه: وزارت خارجه، واشنگتن دی. سی

موضوع: حمله با کوکتل مولوتف به محل مسکونی شهروندان آمریکایی مستقر در اصفهان

1 خلاصه: در شب 17 سپتامبر در اولین حمله گزارش شده از این نوع در ایران با یک کوکتل مولوتف به خانه یک آمریکایی حمله شد. هیچ گونه صدمات جانی وجود نداشت، شواهد بیانگر این است که نگرانیهایی در بین آمریکاییان به وجود آمده و به نظر می رسد هدف حمله نیز برانگیختن چنین نگرانیهایی بوده است. احساسات ضدآمریکایی در منطقه از این حمله حمایت می کند. پایان خلاصه.

2 در ساعت 45 و 20 به وقت محلی در تاریخ 17 سپتامبر آقای چارلز لویو (Charles Lowe) رئیس تعمیر و نگهداری تأسیسات شرکت بل هلیکوپتر در اصفهان شنید که با درب منزلش ور می روند. درب قفل بود اما او برای بررسی بطرف درب رفت. وی متوجه شد که پلکان و درب جلویی منزلش به آتش کشیده شده است، موفق شد که آتش را خاموش کند و به طبقه پایین رفت و صاحبخانه اش را در حال خاموش کردن آتش اتومبیلش دید، (اتومبیل لویو) که این آتش هم کنترل شد و اتومبیل را برای جلوگیری از خطر گسترش آتش به بیرون هل دادند.

جمعیت زیادی در صحنه گرد آمده و پیشنهاد هیچگونه کمکی نمی نمودند. همسر آقای لویو می گوید که در بین جمعیت علامتی را دیده که با انگلیسی ناقص روی آن نوشته بود «یانکی به خانه ات برگرد» و فارسی آن نیز نوشته شده بود. مقامات حکومت نظامی از جمله ارتشبد ناجی فرماندار حکومت نظامی به درخواست ما پاسخ سریع داد و در این مورد مشغول یک بررسی جامعی است. آنها موضوع را جدی گرفته و در اطراف منازل برخی از کارمندان بل

ص: 151

هلیکوپتر در شهر محافظین نظامی گمارده اند.

2 آقای لویو می گوید که او طی سالهای اقامتش در ایران روابط خوبی با همسایگان خود داشته است. در 17 سپتامبر پسر یکی از همسایگانش راکتی به طرف اتومبیلش پرتاب کرده است، او به طور جدی با والدین پسر صحبت کرده اما مسئله امروز را از این ناحیه نمی بیند. اتومبیل و درب جلویی منزل او درداخل یک دالان که دارای درب کلون دار می باشد، قرار دارد، اما او می گوید که درب را می توان به راحتی از بیرون باز کرد.

3 پرس و جوها نشان می دهد که حمله کنندگان دو نفر مرد بوده اند که با دو عدد کوکتل مولوتف و احتمالاً یک بمب دست ساز (که عمل نکرد) محتوی گاز و شن دست به حمله زده بودند. یک یاداشت نیم سوخته به فارسی در محل پیدا شده و در اختیار پلیس قرار داده شده ولی تاکنون از مضمون آن چیزی برای ما روشن نگردیده است.

4 شرکت بل هلیکوپتر کارمندان خود را در جریان حادثه قرار داده است و آنها را به خونسردی توصیه کرده است. شرکت گزارش می دهد که برخی از کارمندان قبلاً درخواست برگشت به خانه را به شرکت داده اند. جامعه آمریکاییان به طور گسترده عمیقاً مضطرب هستند.

5 اقدام به باز نمودن درب جلویی منزل احتمالاً نشانه این است که پرتاب کنندگان بمب قصد داشته اند که عمل آنها منجر به زخمی یا کشته شدن چند نفر گردد. به علاوه حضور جمعیت زیادی البته نه به صورت تأیید شده با احساسات ضدآمریکایی دارای مفاهیم جدی است کلیه حملات این چنین در گذشته به دقت طراحی شده بود تا به کسی صدمه ای وارد نیاید. این اولین گزارش از این نوع است که حمله با احساسات عمومی ضدآمریکایی همراه است.

گزارشاتی وجود دارد و نشان می دهد که در مورخه 15 سپتامبر 78، قبل از پرتاب راکت به داخل آپارتمان ایتالیایی ها جزواتی بر علیه خارجیان پخش شده است. این کنسولگری نیز تاکنون با یک بمب و یک کوکتل مولوتف مورد حمله قرار گرفته است. در حمله ای که پارکینگ یک شرکت خارجی انجام شده یک اتومبیل سوخته و تعدادی تایر نیز صدمه دیده است (همه اینها بدون اخطار بوده است) تعداد زیادی تلفن یا نامه های تهدیدآمیز به آمریکاییها و یا به تأسیسات آمریکایی رسیده ولی هیچ یک از آنها با حمله همراه نبوده است. برای اولین بار است که این عوامل با تصمیم به کشتن یا مجروح نمودن جمع زیادی ظاهر می شوند. نظر به اینکه آمریکاییها در سطح شهر و حومه آن پراکنده هستند، در صورتی که مشخصاً هدف تهدید قرار گیرند راه مؤثری برای محافظت آنها وجود ندارد. این حمله نیز مانند سایر حملات بعد از تاریکی که میدان دید در حداقل خود می باشد و قبل از ساعت شروع منع عبور و مرور که هنوز خیابان ها شلوغ بوده، صورت گرفته است. هرگونه افزایشی در ساعات منع عبور و مرور موجب خشم بیشتر عموم می گردد و در نتیجه حملات نیز افزایش خواهند یافت.

6 من فکر نمی کنم که احساسات ضدآمریکایی در اینجا فراگیر و گسترده باشد، ولی به هر

ص: 152

حال وجود دارد و هوادارانی نیز پیدا می کند. آنها برای اینکه پیروز شوند لازم نیست که تعداد زیادی باشند و هم چنین لازم نیست که بتوانند با موفقیت با آمریکاییها بجنگند. اگر اکثریت مردم به جای اینکه فعالانه از آمریکاییها محافظت نمایند، به حالت بی طرف و خنثی باقی بمانند، همانگونه که اخیراً نشان دادند، در این صورت موقعیت خطرناک خواهد شد.

مک گافی


مقاله یک روزنامه نگار برجسته در مورد وضعیت سیاسی ایران

سند شماره 74

محرمانه18 سپتامبر 1978– 27 شهریور 1357

از: سفارت آمریکا، تهران 11652به: وزارت امور خارجه، واشنگتن دی.سی.

موضوع: مقاله یک روزنامه نگار برجسته در مورد وضعیت سیاسی ایران

ارجاع: روزنامه کیهان اینترنشنال، مورخ 13 سپتامبر 1978 مقاله «آزاد سازی یا مشت آهنین؟»

به پیوست مقاله ای که در روزنامه کیهان اینترنشنال و به قلم یکی از روزنامه نگاران برجسته به نام امیر طاهری در تاریخ 13 سپتامبر به چاپ رسیده است برایتان ارسال می گردد.

این مقاله احتمالاً به خوبی وضعیتی را که شاه و دولت ایران با آن مواجهند بهتر از هر مقاله ی دیگری توصیف می کند. نویسنده به درستی اپوزیسیون را ترکیبی از یک ائتلاف متشکل از عناصر نسبتاً میانه رو و ائتلاف جداگانه ای متشکل از عناصر افراطی جناح چپ و راست می داند.

او معتقد است که «براندازان» افراطی اپوزیسیون را سازمان داده اند که البته میانه روها گاه از این سازمان یافتگی به نفع خود استفاده می کنند، همانند آنچه در تظاهرات عید فطر در تاریخ 4 سپتامبر رخ داد.

طاهری میانه روها را بیشتر رهبران سیاسی می داند تا مذهبی. البته با توجه روابط نزدیک طاهری با شاه و حکومت، شاید این نظر متأثر از خودسانسوری باشد.

هر چند این اظهار نظر نقص بزرگی در مقاله مزبور محسوب می شود ولی او به درستی به لزوم تمایز بین «براندازی» و «مخالفت قانونی» با رژیم اشاره می کند. نویسنده همچنین به درستی خاطرنشان می کند که دولت به مدت چندین ماه از سازماندهی اپوزیسیون به دست عناصر افراطی غافل ماند و به اشتباه توجه خود را معطوف رهبران پرسروصدا ولی میانه روتر اپوزیسیون کرد که از آزادی یکی دو سال گذشته برای چاپ نظرات و پخش اعلامیه هایشان سود جسته بودند.

نویسنده در آخر به درستی از دولت می خواهد تا به سازماندهی حامیان خود کمک کند، و «یک سال رخوت سیاسی دولت» را رخ می کشد. هر چند توصیف فوق در حق شاه و تلاش های دولت برای احیای حزب رستاخیز قدری بی انصافی است، ولی به دقت بیانگر

ص: 153

سستی تلاش های حامیان حکومت در حوزه سیاسی، آن هم در زمانی که گشایش نسبی فضای سیاسی به اپوزیسیون فرصت مخالفت و سازمان دادن به توده های مردم را داد، است.

سولیوان


بسته شدن بازار اصفهان: دلایل و اهداف

سند شماره 75

محرمانه19 سپتامبر 1978 28 شهریور 1357

از: دیوید سی مک گافی کنسول سیاسی آمریکا، اصفهان

کنسولگری آمریکا اصفهان ایرانیادداشت برای بایگانی

موضوع: بسته شدن بازار اصفهان: دلایل و اهداف

اخبار تظاهرات و کشتارهای جمعه هشتم سپتامبر در شرایطی به اصفهان رسید که مغازه و بازارها طبق معمول تعطیل بود. حتی شنبه نیز که معمولاً روز آرامی است آرام تر بود. در روز یکشنبه 85 درصد از مغازه ها و بازارهای شهر بسته بود و تا آخر هفته به 95 درصد نیز رسید. مقامات حکومت نظامی که از بی اعتنایی به قوانین نگران شده بودند روز چهارشنبه ماشینهای پلیس را با نصب بلندگو در شهر به گردش درآورده از مردم درخواست می کردند تهدیدات را ندیده گرفته، مغازه های خود را باز کنند و در مورد حفاظت از خود به مقامات حکومت نظامی اعتماد داشته باشند، روز پنج شنبه ژنرال ناجی فرمانده حکومت نظامی رسماً اعلام نمود که هر مغازه ای که بسته بماند جواز کسب آن برای همیشه باطل خواهد شد و با دستگیری چند تن از مالکین مغازه های بسته پشتوانه ای برای تهدید خود فراهم کرد. بعد از ظهر پنج شنبه بسیاری از مغازه ها باز شدند ولی روز جمعه 15 سپتامبر تمامی شهر حتی فروشگاههای استانی که معمولاً باز بودند به حالت تعطیل کامل درآمد. فرمانداری نظامی اعلام کرد که 17 مغازه دار را دستگیر و جواز کسب آنها را باطل کرده است. مغازه ها روز دوشنبه شروع به باز نمودن کردند و در روز یکشنبه بازار حالت عادی داشت و فقط مغازه های مربوط به 17 نفر از دستگیرشدگان که توسط فرمانداری نظامی لاک و مهر شده بود بسته بودند. چنین کاری برخلاف اعلامیه شریف امامی نخست وزیر ایران که در تهران منتشر شد، بود. در این اعلامیه فرمان باطل کردن مجوز کسب ها لغو شده بود.

مقامات در تمام سخنرانیها و اعلامیه های خود تأکید می نمایند که علت اصلی بسته شدن مغازه ها تهدید آنها می باشد. مقامات ادعا می کنند که گروههایی از جوانان در شهر به گشت زنی پرداختند و به مالکین مغازه های باز هشدار می دهند که اگر مغازه همچنان باز باشد به آتش کشیده خواهد شد. ممکن است این مطلب درست باشد ولی این تنها یک دلیل و احتمالاً دلیل کوچکی برای این کار است. حداقل دو اداره که باز بوده اند یعنی یک فروشگاه لوازم ماشین و گاراژ لیلاند در بین مغازه هایی هستند که شب پنج شنبه 14 سپتامبر در مورد آتش زدن تهدید شدند. در هر دو محل پلیس جوانانی را با بطریهای بنزین که ظاهراً تلاش می کردند آنجا را به

ص: 154

آتش بکشند دستگیر نمود. با این حال مالکین هر دو محل تکذیب می کنند که به آنها در مورد بسته نگهداشتن مغازه هشدار داده شده باشد. در حقیقت نتوانسته ام فردی را پیدا کنم که ادعا کند مغازه اش تهدید شده است. تعدادی از مالکین مغازه ها می گویند روحانیون با آنها ملاقات و از آنها خواسته اند که مغازه ها را تعطیل نمایند و در اکثر مغازه ها یک یا چند اعلامیه گذاشته شده است که در آن نوشته که مؤمنین مسلمان باید به کشته شدگان تهران احترام بگذارند اما تمامی افرادی که طرف گفتگوی من بوده اند اظهار می دارند که انگیزه اصلی آنها اعتقادات دینی (و بر اساس تمایلات شخصی خود) بوده است تا تهدیدات. یکی از این اعلامیه ها با ترجمه تحت اللفظی آن که توسط خمینی منتشر شده ضمیمه می باشد.(1)

آنهایی که با من صحبت کرده اند ادعا می کنند که پس از شنیدن رقم کشته شدگان (حدود 2000 نفر) در تهران تقریباً به طور اتوماتیک شوکه شده و به بستن مغازه های خود اقدام کردند. بستن مغازه ها چند روز دیگر نیز ادامه یافت که علت آن خشم ناشی از تداوم اعمال حکومت نظامی که به تجارتشان صدمات زیادی می زد، در روز چهارم با اعمال فشار مقامات حکومت نظامی مواجه شدند و در عین حال توسط واعظین تمام مساجد به آنها اصرار می شد که بسته بمانند. آنها از تهدیدات حکومت نظامی ترسیده بودند اما اعتقاد داشتند که اگر از خود همبستگی نشان دهند هیچ اتفاقی نخواهد افتاد. از روز چهارم به بعد در نزدیک مغازه های بسته خود پرسه می زدند و قصد داشتند فقط در صورتی که دیگران مغازه را باز کردند آنها نیز مشغول به کار شوند. پس از ضرب الاجل حکومت نظامی در روز پنج شنبه تقریباً اکثر آنها مغازه های خود را باز کنند و بدین ترتیب سایرین هم همین کار را کردند با این حال هنوز تعدادی از این 17 نفر مشاهده نشده اند و مغازه های آنها هنوز بسته و پلاکارد حکومت نظامی درباره بستن مغازه بر روی دربهای آن قرار دارد. بازاریها بار دیگر به نق زدن مشغول شدند و تهدید می کنند که اگر این افراد گم شده به سر کار نیایند مجدداً تعطیل خواهند کرد. گرایش نسبت به آیت الله شریعتمداری نیز نکته جالبی در اینجا می باشد. در طول دوره تعطیلی مغازه ها در مورد اینکه شریعتمداری بیشتر نظرات حکومت نظامی را جلب کرده است شکایاتی شنیدم. روز پنج شنبه اعلامیه ای از جانب شریعتمداری در شهر توزیع و از رادیو پخش شد که از مردم می خواست با «حفظ آرامش در منازل بمانند». این کار در اینجا به منزله اصرار بر همکاری و نه مقابله با مقامات تلقی شد. ظاهراً در این بیانیه گفته شده که بستن مغازههایی که مردم به آنها وابسته هستند (مانند نانوایی و خواروبار) فقط به برادران صدمه می رساند. در روز جمعه این بیانیه در اکثر مساجد به بحث گذاشته و محکوم شد. از شریعتمداری گله شد که با چه حقی به اصفهانیها می گوید چه اقداماتی انجام دهند. کراراً به من گفته شده که تعطیلی مغازه ها من جمله نانوایی ها و خواروبارفروشی ها در روز جمعه پاسخ مستقیم و بی اعتنایی به شریعتمداری و

1- متن اصلی و ترجمه انگلیسی این سند را در لوح فشرده اسناد ملاحظه فرمایید. م.
ص: 155

حکومت نظامی بود.

شریعتمداری در اصفهان به صورت فزاینده ای به عنوان یک فرد فرصت طلب شناخته می شود که از ناآرامی ها جهت کسب قدرت در دولت و مقابل شاه استفاده می کند. بنابراین در اصفهان به وی اعتماد نمی شود و از ادعای وی در مورد همکاری با خمینی رنجیده خاطر شده اند. اعلامیه خمینی که ضمیمه شده به هیچ نحو ملایم یا در جهت مدارا با شاه یا مقامات نمی باشد.(1)


جریانات سیاسی

سند شماره 76

خیلی محرمانه20 سپتامبر 1978 29 شهریور 1357

از: سفارت آمریکا، تهران 09100به: وزارت خارجه، واشنگتن دی. سی

مرجع: تهران 8841

موضوع: جریانات سیاسی

خلاصه: وزارت اوقاف اعلام می کند که در سال آتی سفر حجاج تحت کنترل نخواهد بود. کابینه نیز به بحث و گفتگو در مورد لغو احتمالی عوارض خروج پرداخته است. آیت الله شریعتمداری از دیگران می خواهد که از نام وی استفاده نکنند. چند تن از چهره های جناح مخالف به خانه هایشان باز می گردند. دولت ایران محدویت های مربوط به ادامه تحصیل دانش آموزان دبیرستانی در خارج از کشور را مرتفع می سازد. متخلفین در زمینه فساد مورد بازپرسی قرار می گیرند. سنا قانون حکومت نظامی را تصویب کرد. دولت ایران محدودیت های مربوط به ادامه تحصیل دانش آموزان دبیرستانی در خارج از کشور را مرتفع می سازد. متخلفین در زمینه فساد مورد بازپرسی قرار می گیرند. سنا قانون حکومت نظامی را تصویب کرد. دولت ایران نسبت به رویداد امنیتی اصفهان عکس العمل نشان می دهد. پایان خلاصه.

1 وزیر اوقاف در تاریخ 19 سپتامبر اعلام کرد که از سال آینده شمار زائران حج محدود نخواهد بود. (نظریه: این امر سبب از بین رفتن بسیاری از ناراحتیهای جامعه مذهبی می شود و در همان حال نشانگر تسلیم اهرم قدرت دولتی در انتخاب افراد خاص برای این سفر است.)

2 مطبوعات مورخ 20 سپتامبر گزارش می دهند که کابینه مشغول بحث و بررسی لغو احتمالی 300 دلار عوارض خروجی است که توسط ایرانیان در حال حاضر پرداخت می گردد. گزارش مطبوعات حاکی از آن است که طبق برنامه جدید به بلیط سفر هوایی هر یک از ایرانیانی که قصد سفر به خارج از کشور دارند، 5 تا 6 درصد مالیات تعلق خواهد گرفت. این موضوع شامل حال 150000 خارجی مقیم ایران نیز خواهد شد. در سرمقاله تهران ژورنال مورخ 20 سپتامبر از هرگونه مالیاتی که از مسافرین به خارج از کشور دریافت شود انتقاد به

1- اصل اعلامیه امام را در لوح فشرده اسناد ملاحظه فرماید. م.
ص: 156

عمل آمده است. در همین مقاله در مورد وضع قوانین مالیاتی سال گذشته نظر جالبی گنجانده شده است. این روزنامه مدعی است «ما متقاعد شدیم که در مورد صحت و یا نادرست بودن آن سخنی به میان نیاوریم.» (نظریه: این اولین اشاره عمومی به سانسور مطبوعات است.)

3 در همین جریده بیانیه ای از سخنگوی آیت الله شریعتمداری درج شده که در آن تقاضا شده که سخنرانان در جلسات سیاسی و اجتماعی به آیت الله هیچ گونه اشاره ای ننموده تا دیگران نیز از نام ایشان سوءاستفاده ننمایند. در این گزارش به نقل از سخنگوی مزبور آمده است که چند نفری که اخیراً این روحانی را تهدید کرده بودند از اسامی رهبران مذهبی برای نیل به مقاصد خویش سوءاستفاده کرده اند.

4 مطبوعات فارسی و فرانسه زبان 20 سپتامبر نیز گزارش داده اند که رهبران جناح مخالف یعنی کریم سنجابی، داریوش فروهر و رئیس کانون وکلا یعنی حسن نزیه به منازل خویش بازگشته اند ظاهر امر چنین است که آنها دیگر نگران دستگیر شدن نیستند.

5 نهاوندی وزیر علوم و آموزش عالی در تاریخ 19 سپتامبر در یک کنفرانس مطبوعاتی گفت که محدودیت های دولتی در مورد تحصیلات خارج از کشور برداشته می شود. به این ترتیب فار غ التحصیلان دبیرستانی ملزوم به شرکت در امتحانات نبوده و می توانند برای ادامه تحصیلات عالیه و قبل از انجام خدمت سربازی به خارج بروند. یکی دیگر از رویدادهای مربوط به مسئله آموزش و پرورش این است که اساتید دانشگاه آزاد نامه ای به وزیر نوشته و نسبت به انتصاب رئیس جدید دانشگاه بدون مشورت با اساتید آن، اعتراض کرده اند. دانشگاه آذرآبادگان تبریز نیز اعلام کرده است که مقدمات کارها انجام شده تا دانشجویان سالهای بالا بتوانند بر اساس آن ترم دوم تحصیلات خود را گذرانده و فارغ التحصیل شوند. ترم دوم دانشگاه آذرآبادگان به علت ناآرامیهای دانشجویی منحل شده بود.

6 دادستان تهران یعنی حسین هاشمی تحقیقات خود را در مورد اتهام افساد علیه اتاق اصناف تهران (سازمان مغازه داران) را آغاز کرده است. بر اساس گزارش یکی از مطبوعات رئیس اتاق اصناف رسول رحیمی و چند مقام برجسته دیگر تحت پیگرد قرار می گیرند.

7 علی فرشچی خزانه دار حزب رستاخیز در تاریخ 19 سپتامبر از سمت خود کناره گیری کرد که عملی چندان دور از انتظار نبود. فرشچی آخرین فرد وفادار به جمشید آموزگار می باشد که هنوز در سطح عالی باقی مانده بود. (یکی از نزدیکان وی به سفارت اطلاع داده است که وی در نظر دارد تا مدتی کاملاً از سیاست کناره گیری کند.)

8 بازارها در اکثر شهرهای بزرگ ایران باز هستند. بنا به گزارشهای رسیده در بازار اصفهان شعارهای ضدآمریکایی به چشم خورده است. اذهان عموم در حال حاضر به زلزله طبس معطوف شده و همین موضوع به کابینه شریف امامی فرصت داده تا روی اصول مختلف برنامه اش آغاز به کار نماید.

9 مجلس سنا در صبح روز 20 سپتامبر پس از مناظره کوتاهی لایحه قانون حکومت نظامی

ص: 157

را با رأی حضوری تصویب نمود. تنها یکی از 39 سناتور این مجلس به این لایحه رأی مثبت نداد.

10 رادیو تهران در ساعت 14 به وقت محلی اعلام کرد که فرماندار قم «از سمت خویش برکنار شده است.» در حال حاضر اطلاعات دیگری در این مورد موجود نیست.

11 آتش سوزی منزل و اتومبیل خانواده لویو Lowe کارمند شرکت بل هلیکوپتر در اصفهان در نتیجه پرتاب بمب های آتش زا منجر به برخی اقدامات ضروری و دلگرم کننده دولت در مورد مشکلات مسکن این افراد گردید. به محض اینکه گروه کمک مستشاری نظامی واقعه بمب گذاری را اطلاع داد، معاون وزیر جنگ، ارتشبد طوفانیان اقدامات سریع زیر را انجام داد:

الف) تیمی را تشکیل داد تا سریعاً به اصفهان رفته و بقیه مشکلات مسکن منطقه حومه شهر مربوط به کارمندان شرکت بل هلیکوپتر را حل کرده و بسیاری از خانواده های آنان را از پایین شهر اصفهان به نقاط دیگر نقل مکان دهند.

ب) قول داد که حدود 300 خانه دیگر واقع در حومه را که مخصوص خانواده های کارمندان شرکت گرومن تهیه شده ولی هنوز خالی است در اختیار کارمندان شرکت بل قرار دهد.

ج) به خانواده لویو اطلاع داده شد که می توانند به داخل یکی از خانه های موجود در منطقه گرومن که معمولاً خود طوفانیان در سفر به اصفهان از آن استفاده می کند نقل مکان نمایند. ما نیز این اقدامات و وعده و وعیدها را پیگیری خواهیم کرد، اقدامات اولیه دلگرم کننده بوده است. سولیوان


ایران آرام و زندانیان آزاد می شوند

سند شماره 77

خیلی محرمانه21 سپتامبر 1978 30 شهریور 1357

از: سفارت آمریکا، تهران 09156به: وزارت خارجه، واشنگتن دی. سی

مرجع: الف تهران 8973، ب تهران 8968

موضوع: ایران آرام و زندانیان آزاد می شوند

خلاصه: از نظر امنیتی اوضاع آرام و توجه عموم به کمک رسانی معطوف است. زندانیان حکومت نظامی آزاد شده و احتمالاً افراد دیگری نیز آزاد خواهند شد. دولت ایران تمام شخصیتهای عضو کمیته حقوق بشر را آزاد می کند. آموزگار رسماً از حزب رستاخیز خارج می شود. لایحه خودمختاری دانشگاهی تقدیم به مجلس سنا می گردد. پایان خلاصه.

1 به دنبال تصویب قانون حکومت نظامی توسط مجلس سنا در تاریخ 20 سپتامبر (مرجع ب) اوضاع امنیتی کشور آرام می شود. مقامات حکومت نظامی تهران در نقاط مهم شهر از جمله چند سفارتخانه خارجی نظامیان بیشتری را در کنار افراد پلیس مستقر ساخته اند. بنا به اظهارات نیروهای امنیتی این اقدامی احتیاطی است و در تمام طول بعد از ظهر هیچ نشانه ای

ص: 158

دال بر بروز آشوب و مشکلات وجود نداشته است.

مطبوعات هنوز هم به درج مشکلات ناشی از فاجعه زلزله طبس می پردازند و رادیو صبح روز 21 سپتامبر از طرف وزارت دربار اعلام نمود که برگزاری جشنهای عمومی تولد شاه (26 اکتبر) و ولیعهد (31 اکتبر) لغو شده و منابع مالی قابل مصرف در این راه برای بازسازی طبس و روستاهای تابعه آن که در اثر زلزله روز 16 سپتامبر ویران شده اند به مصرف خواهد رسید.

2 مطبوعات صبح روز 21 سپتامبر حاوی اعلامیه حکومت نظامی بودند که بنا به مطالب آن 231 نفر از کسانی که طی حکومت نظامی هفته گذشته دستگیر شده بودند آزاد شده اند، و تنها 100 نفر دیگر از این گونه افراد هنوز در اسارت بسر می برند. (منبع غیررسمی به ما می گوید که اکثر اعضای گروه محبوس را ملاهای طبقه پایین طرفدار خمینی تشکیل می دهند که در سازماندهی تظاهرات 7 و 8 سپتامبر دخیل بوده اند. این رقم احتمالاً شامل کسانی است که اخیراً به جرم فساد دستگیر شده اند. ما قادر به تأیید یا تکذیب این مطلب از طریق کانالهای دیگر نیستیم.)

3 دکتر میناچی از کمیته دفاع از آزادی و حقوق بشر گفته شده که می تواند دفتر خویش را در تهران بازگشایی نماید و این کمیته نیز در نظر دارد روز شنبه 23 سپتامبر این کار را انجام دهد.

4 تذکراتی از چندین منبع رسیده است که آزادی شمار عمده ای از زندانیان سیاسی قریب الوقوع می باشد. ولی ما در تمام مدت بعد از ظهر 21 سپتامبر مطلبی رسمی در این مورد نشنیده ایم.

5- مطبوعات 21 سپتامبر نیز در تأیید شایعات چند روز گذشته اعلام نمودند که نخست وزیر سابق یعنی آموزگار همراه با خزانه دار حزب علی فرشچی رسماً از سمت خویش به عنوان دبیرکل حزب رستاخیز استعفا داده است (مرجع ج).

6 مطالب مندرج در مطبوعات 21 سپتامبر حاکی است که فرماندار قم یعنی حسین جامعی به خاطر بی توجهی هایش (مرجع ج) در حین انجام وظیفه یعنی عدم ارائه حقایق به کمیته تحقیقاتی و امتناع از ارائه اسناد و مدارک لازم، از کار برکنار شده است. او برای مدت 18 ماه از کلیه مشاغل دولتی محروم می شود.

7 شب قبل از پایان جلسه مجلس سنا در مورد حکومت نظامی در تاریخ 20 سپتامبر، نهاوندی وزیر آموزش عالی لایحه خودمختاری دانشگاهی را تقدیم نمود. گرچه سفارت پیش نویس این لایحه را ندیده، ولی گویا در آن خواسته شده که شورای مستقلی تشکیل شود و تصمیمات مهم مربوط به مدیریت دانشگاه و مقررات مربوط به نحوه گزینش رؤسای دانشگاهها را اتخاذ کند تا به این ترتیب دانشکده ها نیز نقش فعال تری را در اداره آنها داشته باشند. تقدیم این لایحه در جلسه اضطراری پارلمان به جای تقدیم آن در جلسه آتی مورخ 6 اکتبر نشانگر اهمیت این اقدام از نظر دولت ایران است. منبع نزدیک به وزیر می گوید بنا به

ص: 159

اعتقاد دولت ایران اگر این لایحه در زمان بازگشایی مدارس مورد بررسی قرار گیرد، احتمال بروز ناآرامیها را کاهش داده و یا حداقل استادان دانشگاه را به حکومت نزدیک تر خواهد نمود.

سولیوان


گزارش سیاسی آخر هفته آرام...

سند شماره 78

خیلی محرمانه24 سپتامبر 1978 2 مهر 1357

از: سفارت آمریکا، تهران 09198به: وزارت خارجه، واشنگتن دی. سی

مرجع: الف تهران 9156، ب تهران 5025، ج 77 اصفهان 014

موضوع: گزارش سیاسی آخر هفته آرام، دولت ایران فعالیت های خویش را دنبال می کند

خلاصه: ایران در آخر هفته از آرامش برخوردار بود و حضور نظامیان و وسائط نقلیه زرهی در تهران و شیراز کاهش یافته است. لایحه آزادی مطبوعات منتشر شده تا همگان بتوانند قبل از تقدیم آن به مجلس در مورد آن اظهارنظر نمایند. رسانه ها نسبت به آن اعتراض کرده اند. وزیر دادگستری به مقامات دستور داده است که هرماه از زندانها بازدید به عمل آورند. اردلان وزیر دربار خواهد شد. بحث پیرامون تعقیب قانونی نمایندگان مجلس. سازمان خدمات شهری اقدامات شدیدتری را اتخاذ کرده تا از اشغال دو نوع کار توسط یک نفر جلوگیری به عمل آید.

بحث و جدال در مورد لایحه خودمختاری دانشگاه. دیوان عالی کشور احکام مرگ در اصفهان را لغو می کند. حزب رستاخیز بار دیگر احیاء می شود، کنفرانس جناح مخالف در رم برگزار خواهد شد. تعدادی از زندانیان سیاسی آزاد شده اند. فرزند یک روحانی برجسته فوت می کند. پایان خلاصه.

1 آخر هفته جاری یعنی 23 سپتامبر در ایران با آرامش و توأم با کاهش محسوس حضور نظامیان و تانکها در شهر سپری گردید. گزارشات واصله از شیراز نیز حکایت از خروج تانکها از محل های مختلف شهر دارد. مطالب دستگاه شایعه پراکنی نیز حاکی از آن است که حکومت نظامی به زودی لغو خواهد شد، لیکن منابع بهتر ما گفته اند که حداقل تا زمان بازگشایی دانشگاهها یعنی 7 اکتبر و احتمالاً تا پایان روز عاشورا یعنی 11 دسامبر که یکی از مهم ترین روزهای تعطیل مذهبی و پایان دوره عزاداری است، به قوت خود باقی خواهد بود.

2 در تاریخ 23 سپتامبر دولت ایران پیش نویس لایحه آزادی مطبوعات را منتشر ساخت. سفارت هنوز نتوانسته است متن کامل آن را به دست آورد، لیکن مفاد مندرج در مطبوعات محلی عبارتند از: الف) هر ایرانی دارای مدرک تحصیل دیپلم، 30 سال به بالا «عاقل»، مشهور به حُسن اخلاق، سوابق مشخص حسنه و فاقد سوابق جنایی می تواند اجازه انتشار دریافت نماید. ب) یک کمیسیون مطبوعاتی مرکب از یکی از مقامات وزارت اطلاعات، رئیس شورای شهری تهران، دادستان کل، یکی از اساتید دانشگاهها و یکی از سردبیران منتخب سردبیران کشور، جواز انتشار را تصویب خواهد نمود، ج) هیچ نشریه ای ممنوع الانتشار نخواهد بود مگر

ص: 160

با دستور دادگاه و در مورد افشاء مطالب سری نظامی و درج مطالب تحریک آمیز علیه دولت قانونی. د) مقررات خاص برای اینکه مطبوعات بتوانند شکوائیه ها و یا مقالات موردنظر خویش را بر اساس محدودیت های تعیین شده به چاپ برسانند و ه( ناشران باید از چنان بنیه مالی برخوردار باشند که بتوانند ادامه کار نشریه را حداقل به مدت یک سال تضمین کنند.

3 مطبوعات و روزنامه نگاران محلی سریعاً و با ترشرویی عکس العمل نشان داده اند. علاوه بر اظهارنظرهای شخصی دارندگان حق طبع در مورد بی مناسبت بودن کمیته مطبوعاتی و بیهوده بودن مقررات مربوط به صدور جواز انتشار، سرمقاله تهران ژورنال صبح روز 24 سپتامبر اظهار داشته است که جامعه مطبوعاتی خواهان استقرار وضعیتی اساسی است تا همه بتوانند هر چه را که می خواهند با توجه موارد قانونی یعنی تا جایی که به دیگران اهانت نشده و مرتکب سرقت تألیفی نشده اند، بیان نمایند. تهران ژورنال در ادامه می افزاید، که «با کمال تأسف باید بگوییم که قانون مطبوعاتی که از دیرباز در انتظار آن بودیم نه تنها تحقق این آرزو را تضمین نمی کند بلکه می توان گفت بر علیه آن قیام کرده است.»

در پایان این مقاله چنین آمده است که دولت ایران «ظاهراً از مطبوعات روشنفکر و مطلع ایران می خواهد که در برابر هر سرفه به دولت پاسخگو باشند» و از مجلس می خواهد که قبل از رأی دادن به لایحه به وجدانهای خویش رجوع کنند. اظهارنظرهای خصوصی حاکی از آن است که در مورد این لایحه بده و بستانهای زیادی صورت خواهد گرفت و پیش نویس این قانون نیز قطعاً غیرقابل تغییر نمی باشد. تقدیم این لایحه به مجلس نیز به هر حال تا قبل از اجلاس مجدد آن یعنی 6 اکتبر صورت نخواهد گرفت.

4 باهری وزیر دادگستری نیز با صدور بخشنامه ای از تمام دادستان ها و مقامات دادگاهی خواسته است که هر ماه حداقل یک بار به زندانها سرکشی کرده و شرایط زندانها را بررسی نمایند. در این بخشنامه همچنین پیشنهاد شده که مقامات می توانند نمایندگان «جامعه حمایت از زندانیان» را نیز با خود همراه داشته باشند.

(نظریه: اگر منظور این باشد که نمایندگان غیردولتی نمی توانند در این بازدیدها شرکت داشته باشند، اعضای حقوق بشر نیز نخواهند توانست این کار را انجام دهند، اما تصور می رود که این کار راه را برای فعالیت بعضی از شهروندان در این زمینه هموار کند. از طرف دیگر، می دانیم که باهری تلاش اخیر کمیته دفاع از زندانیان سیاسی در ایران را برای همراه شدن با این مقامات در بازدید زندانها نیز نپذیرفته است). دادگاه مدنی ایران از مجلس و سنا خواسته است که آن را در جریان هرگونه فساد قرار دهد. به دنبال گزارشهایی دال بر اینکه، این وزارتخانه (دادگستری م) در نظر داشته آن دسته از نمایندگان مجلس را که متهم به احتکار، سودجویی و «انجام معاملات نادرست» در زمینه محصولات نساجی و شیشه می باشند، تحت پیگرد قانونی قرار دهد، این موضوع نیز تعجب بسیاری را برانگیخت. سخنگوی مجلس نیز تصریح نموده است که اولین گام در انجام این کار این است که وزارت دادگستری به کمیته

ص: 161

پارلمانی اجازه دهد که موضوع را بررسی کرده و مشخص نماید که آیا مصونیت پارلمانی را سلب نماید یا خیر. در صورت سلب مصونیت پارلمانی، تعقیب قانونی می تواند ادامه پیدا کند.

5- در ستون مقالات سیاسی مورخ 24 سپتامبر از بازگشت علیقلی اردلان به تهران و شایعه ای مبنی بر اینکه او وزیر دربار جدید خواهد شد، گزارش می دهد. طبق بررسهای سفارت این شایعه صحت دارد. گزارش کامل بیوگرافیک وی ارسال خواهد شد اما در ایالات متحده اردلان را خیلی خوب می شناسند، وی سفیر ایران در مسکو و آلمان غربی بود و مدتی را نیز به عنوان سرپرست انستیتو ارتباطات جمعی ایران خدمت کرده است.

6 سازمان امور اداری و استخدامی کشوری در تاریخ 21 سپتامبر اعلام کرد که مقررات استخدامی اصلاح شده تا آن دسته از کارمندان دولتی که در حال حاضر مشغول کار نمی باشند مجبور شوند هر شش ماه یک بار وضعیت کاری خویش را گزارش کنند و در صورتی که مشخص شود آنها در بخش خصوصی مشغول فعالیت می باشند حقوق آنها پرداخت نخواهد شد. (نظریه: در صورت اجراء کامل این مقررات بسیاری از ایرانیها نخواهند توانست مانند گذشته علاوه بر استفاده از مشاغل دولتی به فعالیت های پر درآمد در بخش خصوصی بپردازند.)

7 گزارش مطبوعات حاکی از آن است که دیوان عالی کشور احکام اعدام برای سید (مهدی م) هاشمی و یکی دیگر از کسانی که در قتل آیت الله شمس آبادی اصفهان شرکت داشتند را تغییر داده است. حکم اعدام در مورد چهار نفر دیگر اجرا خواهد شد.

8 در زمینه امور سیاسی، مطبوعات اعلام کردند که از بنی احمد نماینده جناح مخالف در مجلس دعوت شده تا در کنفرانس گروههای مخالف غیرکمونیست در رم در تاریخ 24 سپتامبر شرکت نماید. او نیز این دعوت را پذیرفته و از ایران به سمت محل برگزاری کنفرانس عزیمت کرده است.

9 حزب رستاخیز نیز ظاهراً در نظر دارد به صحنه سیاست بازگردد. کمیته اجرایی حزب رستاخیز ملت ایران قرار است در تاریخ 25 سپتامبر تشکیل جلسه داده تا دبیرکل جدید و 15 عضو جدید کمیته سیاسی را انتخاب نماید. اکثر آنها جانشین آن دسته از وزراء دولت که دیگر مقام حزبی نیستند، خواهند شد. طبق اظهارات یکی از منابع دخیل در این روند، دبیرکل جدید، جواد سعید خواهد بود ولی برای سمت معاونت دبیرکل هنوز فرد خاصی در نظر گرفته نشده. اکثر ناظران از جمله سفارت، منتظر مشاهده فعالیت بیشتر درون حزبی و تغییر مقررات دستورالعمل های آن هستند تا بتوانند تغییرات کارت انتخاباتی آتی حزب رستاخیز را مورد تجزیه و تحلیل قرار دهند.

10 بنا به گزارش مطبوعات بعضی از زندانیان سیاسی طی روزهای آخر هفته جاری آزاد شده اند. سفارت به محض دریافت، اسامی آنها را گزارش خواهد کرد.

11 حجت الاسلام حاج سید مهدی گلپایگانی فرزند حاج سید محمدرضا گلپایگانی از قم،

ص: 162

در اثر تصادف اتومبیل در تاریخ 22 سپتامبر در راه عزیمت به محل زلزله زدگان طبس درگذشت. اتومبیل وی با یک تانکر نفتکش تصادم نموده او و پنج نفر دیگر کشته شدند. نکته حائز اهمیت این است که نخست وزیر شریف امامی پیام تسلیتی برای آیت الله گلپایگانی فرستاد، و چندین هزار نفر در یزد و در تاریخ 23 سپتامبر در تشییع جنازه متوفی به آرامی شرکت نمودند. سولیوان


رویدادهای سیاسی امنیتی

سند شماره 79

محرمانه25 سپتامبر 1978 3 مهر 1357

از: سفارت آمریکا، تهران 9253به: وزارت خارجه، واشنگتن دی. سی

موضوع: رویدادهای سیاسی امنیتی

خلاصه: دولت ایران به عنوان عکس العمل در برابر انتقادات، لایحه مطبوعاتی را تغییر داده است. وزیر دادگستری اظهار می دارد که قوانین حاضر مانع از مبارزه ای مؤثر علیه فساد است. نخست وزیر شریف امامی گفت که تنها 123 نفر در واقعه میدان ژاله در هشتم سپتامبر فوت نموده و تنها 117 نفر بر اساس قوانین حکومت نظامی که به زودی لغو خواهد شد دستگیر شده اند. حکومت نظامی تهران بار دیگر از شدت و حدت مقررات منع عبور و مرور کاسته است. حکومت نظامی تهران بار دیگر 12 نیمه شب تا 30/4 صبح می باشد. جمعیتی در حمایت از دولت در شهرکرد و منطقه کویری جنوب تظاهراتی به راه انداخته اند. جمعیت عظیمی نیز در قم اجتماع کردند (بدون درگیری) تا در تشییع جنازه ملامهدی گلپایگانی شرکت جویند. جمعیت نامنظمی نیز در گلپایگان توسط پلیس متفرق شد و چند نفر نیز در آن هنگام دستگیر شدند ولی هیچ گزارشی در مورد جراحات وارده به مردم نرسیده است. پایان خلاصه.

1 لایحه مطبوعاتی پیشنهادی که با انتقادات شدید مطبوعات و رهبران جناح مخالف روبرو شده، تغییر یافته است. معاون وزیر اطلاعات فتح الله سعادت در تاریخ 24 سپتامبر اعلام نمود که جمله ای به شرح زیر در بند 5 لایحه گنجانده شده است: «انتشار روزنامه ها، هفته و ماه نامه ها کاملاً آزاد است». وی گفت این لایحه اکنون شامل بند جدیدی برای تشکیل انجمن مطبوعاتی می باشد. علاوه بر این، رئیس دانشکده ارتباطات جمعی نیز به جای رئیس شورای شهر تهران عضو کمیسیون پیشنهادی مطبوعاتی خواهد شد.

2 در جبهه ضد فساد، باهری وزیر دادگستری روز 24 سپتامبر با سران شوراهای محلی ملاقات نمود تا نحوه مبارزه خویش را تشریح نماید. وی اظهار داشت که قوانین موجود برای ریشه کن ساختن فساد به قدر کافی مؤثر نمی باشد. وی نگفت که مایل است شاهد چه تغییراتی باشد، اما به حضار هشدار داد که بر طبق قوانین جاری قبل از اینکه بتواند ناقضین قانون را تعقیب نماید، باید شواهد بسیار زیادی جمع آوری شود.

3 نخست وزیر شریف امامی به گزارشگر نشریه زوددویچ زایتونگ گفت که در جریان زد

ص: 163

و خوردهای هشتم سپتامبر در میدان ژاله تنها 123 نفر از تظاهرکنندگان کشته شده اند. وی افزود گرچه 1106 نفر بر اساس قوانین حکومت نظامی دستگیر شده اند ولی تنها 117 نفر از آنها در حال حاضر در توقیف به سر می برند. وی گفت حکومت نظامی به زودی زود پایان خواهد یافت. ضمناً مقامات حکومت نظامی تهران مقررات منع رفت و آمد را محدود به ساعات بین 12 نیمه شب تا 30/4 صبح نموده اند.

4 تشییع جنازه پرجمعیت لیکن آرامی در تاریخ 24 سپتامبر در قم برای حجت الاسلام سیدمهدی گلپایگانی که در یک سانحه اتومبیل درگذشت، انجام گرفت. ولی در شهر گلپایگان (استان اصفهان)، جمعیت های تظاهرکننده در روز 23 سپتامبرنظم و ترتیب را از دست داده و به هرج و مرج پرداختند. پلیس آنها را متفرق ساخته و چندنفر را دستگیر نمود ولی گویا کسی مجروح نشده است.

5 دو تظاهرات در حمایت از رژیم در اواخر هفته برگزار شد. یکی از این تظاهرات که در شهرکرد (مرکز استان چهارمحال بختیاری، جنوب غربی اصفهان) برگزار شد شامل اعضاء قبایل و روستاییان 79 دهکده بود که حمایت خویش را از شاه، دولت کنونی و انقلاب شاه و مردم به نمایش گذاشتند. تظاهرات دیگر نیز در منطقه کویری جنوب شرق برگزار گردید ولی مکان برگزاری آن مشخص نشده است. سولیوان


افزایش مخالفت های اساسی با شاه، نارضایتی ارتش

سند شماره 80

سرّی غیر قابل رؤیت برای بیگانگان26 سپتامبر 1978 4 شهریور 1357

از: جی. دی. استمپل دفتر سیاسی

موضوع: افزایش مخالفت های اساسی با شاه، نارضایتی ارتش

شرکت کنندگان در جلسه: آندرو ویتلی از روزنامه تایمز مالی و خبرنگار بی.بی.سی. ؛ جان استمپل، مسئول بخش سیاسی سفارت آمریکا در ایران

محل و تاریخ ملاقات: باشگاه فرانسویان

ویتلی، که سابقه ی آشناییم با او به حدود دو سال پیش باز می گردد، از من دعوت کرد تا بر سر میز ناهار در یک گوشه ی دنج در باشگاه فرانسویان در مورد وضعیت ایران با همدیگر صحبت کنیم. او گفت اطلاعاتی به دست آورده است که بسیار نگرانش کرده و می خواست بداند نظرم در مورد آن چیست. ویتلی به تازگی از تعطیلاتش در لندن بازگشته بود. زمانی که شاه دولت را تغییر داد و حکومت نظامی اعلام کرد، رسانه ها و وزارت امور خارجه از او خواسته بودند که در مقام صاحب نظری که در ایران زندگی می کند، نظرش را ابراز کند.

افزایش مخالفت های اساسی با شاه:

ویتلی پیش از آنکه در مورد اطلاعات نگران کننده ای که به دست آورده بود، صحبت کند

ص: 164

به این مسئله پرداخت که آیا غربی ها درک درستی از تحولات کنونی ایران دارند یا خیر. از زمان بازگشتش به ایران مشاهده کرده بود که شهروندان ایرانی از هر قشر و طبقه ای که هستند نفرت خود را از شاه خیلی آشکارتر از همیشه بیان می کنند. پیش از سفرش به لندن در اواخر ماه ژوییه چنین چیزی مشاهده نکرده بود. ویتلی گفت که چهار یا پنج دوست بسیار صمیمی و قدیمی (که سابقه دوستی شان 10 سال یا بیشتر بود) دارد که همگی مقام های بالایی در دولت دارند و همیشه از طرفداران سرسخت شاه بوده اند، ولی از 10 سپتامبر [19 شهریور] به این سو آنها نیز ابراز شک و تردید کرده اند که شاه بتواند پرستیژ و احترام خود را حفظ کند و اینکه ماندن اعلیحضرت در ممکلت جز ضرر و زیان چیز دیگری به بار نخواهد آورد. البته ویتلی معتقد بود که این افراد در اکثریت نیستند ولی به هر حال این پدیده در روزهای اخیر بسیار مشهودتر شده است. به او گفتم که ایرانی های دیگر هم دقیقاً همین حرف را به من زده اند و گفته اند که ایرانی ها دارند یک دوره تحول روحی را پشت سر می گذارند. همچنین خاطر نشان ساختم که بسیاری از ایرانی هایی که از شاه متنفرند فقط خواستار اصلاحات هستند و نه خلع شاه. ویتلی با شنیدن این حرف گفت که همین دوگانگی را در اظهارات بسیاری از کسانی که با آنها تماس گرفته نیز مشاهده کرده است. از زمان سقوط دولت آموزگار، مردم آزادانه تر در مورد عدم لزوم سلطنت صبحت می کنند. البته رهبران اپوزیسیون همیشه این اعتقاد را داشتند، ولی چیزی که ویتلی را آزار می داد این بود که دیگران هم داشتند همین حرف را می زدند. هر دوی ما قبول داشتیم که مسئله اصلی گسترش چنین احساسی بین مردم است. البته بعضی ها داشتند به این نظر افراطی واکنش نشان می دادند. همان مردمی که دو هفته پیش به ما می گفتند «شاه باید برود» حالا او را شخصیتی مناسب برای دوره گذار می پنداشتند.

نارضایتی ارتش:

قدری که صحبت کردیم، ویتلی بر سر اصل ماجرا رفت. او گفت که تعدادی از افسران ارتش با ارسال نامه به او مراتب نارضایتی شدید خود را از شاه ابراز داشته و گفته اند که دیگر نمی توانند از حکومت او حمایت کنند. البته ویتلی ابتدا به این نامه ها شک کرده بود، ولی این مسئله برایش جالب بود که در ارتش هم عناصر مخالف رژیم وجود دارند. ولی اخیراً که یک افسر میان پایه از یاس و سرخوردگی و عدم ترفیع پرسنل صحبت کرده و نوشته بود که در حدود 140 سرگرد و 180 سروان نیز احساس او را دارند، ویتلی مسئله را جدی گرفته بود. به تازگی نیز برخی افسران ارتش که به اعتقاد ویتلی از «سپاه اول» بودند یادداشتی به زبان فارسی به او داده و گفته بودند که به علت منفور بودن شاه بین ملت دیگر نمی توانند از او حمایت کنند. ویتلی پس از قدری تأمل قبول کرد که نسخه هایی از این نامه ها در اختیار من قرار دهد. او قدری از داشتن این نامه ها هراس دارد، ولی آنها را خیلی مهم تصور می کند. البته مستقیماً از او نپرسیدم که آیا این مسئله را با سفارت انگلستان هم در میان گذاشته است یا نه، ولی از

ص: 165

فحوای کلامش پیدا بود که این کار را نکرده است (احتمالاً به خاطر روابط پرتنش سفارت انگلستان در تهران و خبرگزاری بی.بی.سی.) ویتلی گفت که می خواهد مقاله ای بسیار کلی در مورد نارضایتی ارتش ایران بنویسد ولی گفت که شاید مشکلات بیشتر از آن چیزی باشد که ما تصور می کنیم. من هم جواب دادم که مسلماً نامه هایی که می گوید برایم خیلی جالب است ولی تا متن آنها را نبینم نمی توانم در موردشان نظری بدهم. ما هیچ شواهدی دال بر نارضایتی در میان ارتش نداریم بجز اینکه برخی سربازان وظیفه در انجام دستورات تعلل می کنند.

اخبار سیاسی متفرقه:

ویتلی گفت که وزیر جدید دربار، به نام اردلان، شخص مهربانی است ولی از لحاظ سیاسی قدرتی ندارد و به این دلیل انتخاب شده است که به هیچیک از طرفین بر نخورد. به اعتقاد او اردلان نفوذ چندانی بر شاه نخواهد داشت. ویتلی در مورد حزب رستاخیز و اعلام آمادگی اش برای ادامه فعالیت گفت که حزب رستاخیز در میان مردم مقبولیت و اعتباری ندارد و بعید است که بتواند خود را سر و سامان بدهد. به اعتقاد او تلاش برای ادامه فعالیت حزب نقشه وفاداران میانه روی شاه است تا ساختار سازمانی حزب به دست گروههایی که با شاه خصومت دارند نیفتد. ویتلی قبول داشت که شاید حزب رستاخیز بتواند طرفدارانی بین عامه مردم پیدا کند ولی بیشتر احتمال می داد که گروههای میانه روی دیگری باشند که اساساً از شاه حمایت کنند ولی از حزب رستاخیز و دستاوردهای «مشکوک» سه سال گذشته اش تبری بجویند. (یک نسخه از نامه هایی که ویتلی می گفت به همراه ترجمه آنها از سوی بی.بی.سی. برایتان ارسال می گردد. در اولین نگاه، نامه شماره (1) بیشتر به یک سند سیاسی می ماند که بعید است یک نظامی آن را نوشته باشد. ارزیابی نامه شماره (2) قدری دشوارتر است، زیرا در آن شکایت های معمول اداری انعکاس یافته است.)

نامه به همراه اسناد وزارت بسته بندی شده است.

استمپل


گزارش سیاسی

سند شماره 81

خیلی محرمانه27 سپتامبر 1978 6 مهر 1357

از: سفارت آمریکا، تهران 09366به: وزارت خارجه، واشنگتن دی. سی

مرجع: الف تهران 7949، ب 9198

موضوع: گزارش سیاسی

آغاز بخش محرمانه

خلاصه: اردلان وزیر جدید دربار جزییات فرمان شاه مبنی بر منع مداخله اعضاء خاندان سلطنتی در امور دولت و معاملات تجاری را فاش ساخت. وی همچنین اعلام نمود که شاه

ص: 166

دستور داده است تا کمیسیونی مأمور بررسی تمام بنیادها و سازمانهایی بشود که ریاست آنها را اعضاء خانواده سلطنتی عهده دارند. همه این سازمانها به آژانس های ذیربط دولتی بازگردانده خواهند شد.

باهری وزیر دادگستری نیز اعلام کرد گروه تحقیق ویژه ای برای تحقیق در مورد متخلفین تشکیل شده و گفت که طی دو سال گذشته 250 قاضی به خاطر اعتبار منفی حرفه قضاوت یا استعفا داده و یا بازنشسته شده اند.

در شرکت ملی پتروشیمی ایران و سازمان انرژی اتمی نیز تحقیقات ویژه آغاز شده است. بی نظمی گروهی سبب لغو امتحانات دانشگاه ملی در تاریخ 27 سپتامبر گردید. لایحه دولتی دانشگاهی با انتقاد شدید شورای اساتید روبرو شده است. اعضاء پارلمان وضع حزب را دستخوش تغییر می دانند چون گردهمایی جدید و هم پیمان های جدید رو به پیدایش است. پایان خلاصه.

1 علیقلی اردلان که در تاریخ 26 سپتامبر به عنوان وزیر دربار منصوب گردید، فوراً اعلامیه پرجنجالی مربوط به کنترل معاملات مشکوک خاندان سلطنتی را صادر نمود. او به ذکر فرمان 7 ژوئن شاه که در تاریخ 17 اوت (مرجع الف) علنی شد پرداخت و برای اولین بار جزییات آن را مطرح ساخت. مجموعه قوانین مربوط به خاندان سطنتی به شرح زیر است: (الف) اعضاء خاندان نباید در آن دسته از فعالیت های تجاری که شرط اصلی پیشبرد آنها اعمال نفوذ در دولت است شرکت جویند، (ب) آنها نباید در زمینه معاملات تجاری حتی در صورتی که هیچ گونه نفع شخصی نداشته باشند در مقامات دولتی اعمال نفوذ کنند، (ج) آنها از عضویت در هیأت های مدیره بانکها، شرکت های بیمه، و یا سایر بنگاههای خصوصی منع شده اند، (د) آنها از مداخله در امور مربوط به زمینها و یا املاک دولتی و یا آژانس های عمومی برحذر شده اند و (ه ( عموماً به آنها پند داده شده که از هرگونه فعالیتی که ممکن است با وضعیت آنها به عنوان اعضاء خاندان سلطنتی مغایرت داشته باشد اجتناب نمایند. اردلان همچنین به اعلام فرمان دوم شاه پرداخت که در آن وی خواستار تشکیل کمیسیون مشترکی مرکب از مقامات وزارت دربار و دفتر نخست وزیر شده تا به بررسی تمام بنیادها، انجمن ها و یا مؤسسات مشابه تحت سرپرستی اعضاء خاندان سلطنتی بپردازد. پس از انجام یک تحقیق دوماهه، این مؤسسات به آژانس های ذیربط دولتی سپرده خواهند شد. وی افزود تمام معاونین وزارت دربار استعفانامه های خود را تسلیم نموده و با مقدار خیلی کمی کارمند وزارت دربار را مجدداً سازماندهی خواهد نمود.

2 باهری وزیر دادگستری وضعیت تلاش ضد فساد خود را گزارش کرد و بار دیگر تأکید نمود که اسامی متهمین باید تا زمانی که ادله مبرهن جمع آوری شود، مخفی بماند. او از کمبود قضات به عنوان یکی از عوامل اصلی عدم پیشرفت سریع این مبارزه یاد کرد. طی دو سال گذشته 250 نفر از قضات یا به خاطر کمی حقوق و مزایا و اغلب به خاطر اعتبار منفی حرفه

ص: 167

قضاوت یا استعفا داده و یا بازنشسته شده اند. پانزده تیم تحقیق وظیفه بررسی سازمانها و آژانسها را برعهده خواهند گرفت. این وزارتخانه ظاهراً در چند مورد فعالیت خویش را آغاز کرده، لیکن باهری از جزییات آنها سخنی به میان نیاورد. طبق گزارش مطبوعات، بازرسین کار تحقیق مربوط به شرکت ملی پتروشیمی ایران و سازمان انرژی اتمی را آغاز کرده اند. دادستان دادگاه مدنی نیز از تمام شهروندان خواسته است که در صورت اطلاع از فساد و رشوه خواری گزارشات خویش را به صورت محرمانه تسلیم نماید. (نظریه: سطح تبلیغات دولت به حد اعلای خود رسیده و گزارشات برجسته بیانات اردلان تنها چیزی است که تاکنون از دست داشتن خاندان سلطنتی در امر فساد حکایت دارد. باهری محتاطانه به عموم یادآور شده است که متهمین باید از روند مناسب قانونی برخوردار شوند. معذالک، نتیجه این همه تبلیغات این خواهد شد که همه به انتظار زندانی شدن بسیاری از اشخاص مهم بنشینند.) پایان بخش محرمانه آغاز بخش خیلی محرمانه.

3 برنامه امتحانات معوقه از ترم بهار گذشته در دانشگاه ملی بار دیگر در تاریخ 27 سپتامبر متوقف گردید. بنا به گفته منبع دانشگاهی، حدود 250 الی 300 دانشجو به داخل محوطه برگزاری امتحانات ریخته و شعارهای ضدشاهی سر داده (که خود رویدادی جدید در دانشگاه ملی است) و حدود 50 نفر از سران شورشیان به شکستن درها و پنجره ها پرداختند. تمام این وقایع حدود چند دقیقه طول کشید و دانشجویان محل حادثه را ترک گفتند در حالیکه از گارد دانشگاه و یا پلیس نیز درخواست کمک نشد. مقامات دانشگاه احتمالاً امتحانات را ملغی اعلام خواهند کرد و بدین ترتیب حاصل کار نیم ساله دانشجویان بر باد خواهد رفت. این واقعه امکان بازگشایی دانشگاههای بزرگ (عمده) تهران در ادامه کار آنها را بر طبق برنامه تعیین شده یعنی 7 اکتبر با تردید روبرو می سازد.

4 از زمان تقدیم لایحه استقلال دانشگاهی توسط دولت ایران، شورای اساتید دانشگاههای مهم کشور اعتراضیه های بسیاری را مطرح ساخته اند. مهم ترین انتقاد موجود این است که چرا شورای اساتید در انتخاب رؤسای دانشگاهها و معاونین آنها بر طبق قانون کنونی، نباید نقشی داشته باشند. نهاوندی وزیر آموزش عالی نیز در کنفرانس مطبوعاتی مورخ 25 سپتامبر که در تاریخ 27 سپتامبر در مطبوعات درج گردید بوروکراسی های دولتی را مسئول اصلی مشکلات دانشگاهی خواند و گفت لایحه نیز دارای نقائصی می باشد (که تلویحاً تأیید کننده قابلیت تغییر آن در روند قانونگذاری است)، اما افزود: «بالاخره، دولت این لایحه را تقدیم کرده است زیرا معتقد است که دانشگاهها باید وسیله اعضاء آنها اداره شوند.» با این حال وی هشدار داد که باید یک دوره انتقال طی شود و خواستار همکاری بین اساتید و دانشجویان و مدیران دانشگاه برای حل مشکلات شد.

5 عکس العمل اولیه بعضی از اساتید به صورت انتقاد شدید از سخنان ابهام آمیز نهاوندی بروز نمود و نشانگر عزم راسخ آنها در تأمین خودمختاری کامل دانشگاهی بود. (نظریه:

ص: 168

برخلاف اظهار امیدواری پیشین دولت ایران (مرجع ب) مبنی براینکه اگر در حین بازگشایی مدارس این لایحه مورد بررسی قرار گیرد اوضاع آرامتر خواهد شد، در حال حاضر چنین به نظر می رسد که در صورت امتناع دولت از دادن امتیازات واقعی در زمینه خودمختاری، مسئله به صورت لاینحل باقی خواهد ماند و آنهایی که محرک تظاهرات می باشند می توانند در اقدامات بعدی خویش به آن متوسل شوند).

6 رویدادهای مختلف پارلمانی: در گفتگو با رؤسای امنیتی و پروتکل مجلس و سنا و چند تن از نمایندگان مجلس در ضیافتی که در محل اقامت مشاور سیاسی برگزار شده بود، مقامات سفارت با دورنمای جالب توجهی از تأثیر رویدادهای اخیر بر حیات پارلمانی روبرو شدند. سران امنیتی و پروتکل مجلس شورا و سنا معتقد بودند که مناظره های آشکار و عینی اخیر در مورد دولت شریف امامی مشکلات را تا حدود زیادی مرتفع ساخته است. علاوه بر این آنها معتقدند که به بیش از نیمی از اعضاء منتخب مجلسین سنا و شورا اجازه بازگشت به سمت خویش داده نخواهد شد، حتی اگرتمام متصدیان انتخابات را مورد تردید و اعتراض قرار دهند. نمایندگان حاضر این مسئله را روشن نمودند که در حال حاضر وفاداری سازمانی خیلی متغیر است، از سه نماینده حزب رستاخیز که به طور غیررسمی انتخاب شده اند، یکی از آنها به حزب وفادار مانده، یکی دیگر به گروه نهاوندی که مشغول بررسی مشکلات ایرانیهاست پیوسته و فرد ثالث (که بنا به گزارشها سمت وزارت بهداری را در آخرین روزهای حیات دولت آموزگار رد کرده بود) نظاره گر وقایع است و با وجود این که رسماً عضو حزب رستاخیز می باشد، ولی منتظر یافتن راه چاره بهتری است.

7 نقطه نظرات نمایندگان در مورد خرمگس جناح مخالف یعنی بنی احمد نیز کاملاً منصفانه بود. بنا به گفته آنها، بنی احمد به ایجاد سر و صدا و غرش در جناح مخالف ادامه خواهد داد، اما در انتخابات سال آتی نقش چندان مؤثری نخواهد داشت. نمایندگان نیز با برگزاری جلسات فشرده بحث سعی کرده اند روش و نحوه سازماندهی خویش را انتخاب کنند. تندروها بنی احمد را نخواهند پذیرفت و میانه روها نیز او را لعن می کنند.

8- نظریه: در نتیجه صحبت های انجام شده با مقامات و اعضاء پارلمان مشخص گردید که حداقل دو یا سه گروه «میانه رو» برای شرکت در انتخابات پارلمان در صحنه وجود خواهند داشت. ادامه کار حزب رستاخیز از نظر بسیاری از اعضاء سازمانهای به اصطلاح میانه رو اجتناب ناپذیر است، با این وصف بسیاری از اعضاء طیف مرکزگرا معتقدند که این حزب اعتبار خویش را از دست داده است.

پایگاه سازمانی حزب رستاخیز نیز برای حامیان واقعی «مجتمع سلطنتی» حفظ خواهد شد در حالیکه اکثریت بقیه اعضاء طبقه متوسط و رده بالای این طبقه ظاهراً در حال جذب شدن به شکل و یا اشکال جدید سازمانی هستند.

سولیوان


گزارش سیاسی اول اکتبر

ص: 169

سند شماره 82

خیلی محرمانه1 اکتبر 1978 9 مهر 1357

از: سفارت آمریکا، تهران 9474به: وزارت امور خارجه، واشنگتن دی. سی.

مرجع: تهران 9399

موضوع: گزارش سیاسی اول اکتبر

خلاصه: در اعتراض به دستگیری ادعایی خمینی در منزل، مغازه ها در شهرهای تبریز، کرمانشاه، اصفهان، شیراز، یزد و بازار تهران در اول اکتبر به طور گسترده ای تعطیل بودند. کارکنان بانک ملی، امور نگهداری پست و تلگراف و تلفن و ارتباطات ماهواره ای نیز در حال اعتصاب به سر می برند. دولت لوایح متعددی را تقدیم مجلس نمود. شورای دانشگاه آریامهر با لایحه استقلال دانشگاه مخالفت کرد. سندیکای نویسندگان مطبوعات لایحه مطبوعات را رد کرد. دولت ایران 237 تن از افراد متهم به خشونتهای ضددولتی را آزاد کرد. بازار مرکزی تهران آتش گرفت و بنا به گزارش سه تن کشته شدند. صدای تیراندازی در جنوب تهران پس از مقررات حکومت نظامی شنیده شد اما گزارشی از تلفات واصل نگردید. احساسات غیرخشونت آمیز ضدآمریکایی در تهران بروز بیشتری پیدا می کند. احمد ستوده نیا به ریاست سازمان انرژی اتمی انتخاب شد. حزب رستاخیز طی یکی دو روز آینده منحل می شود. شاه فرستاده ای به امان برای تفحص درباره امام صدر اعزام کرد. گزارش دیگر حاکی از سلامتی صدر در لیبی است.

1 در اول اکتبر مغازه ها به طور گسترده در اعتراض به ادعای دستگیری آیت الله خمینی در منزل واقع در عراق تعطیل شدند. جبهه ملی بیانیه ای صادر کرد و رهبران مذهبی سریعاً بدان پیوسته و تقاضا کردند که روز اول اکتبر اعتصاب سراسری انجام گردد. بی.بی. سی دوباره بیانیه را در 28 اکتبر پخش کرد. (نظریه: تکرار مکرر بیانیه از سوی رادیو بی.بی.سی به روابط اخیر پایین آن با دولت ایران لطمه می زند). دولت تکذیبیه ای صادر کرده و خبر جابجایی خمینی و دستگیری اش در منزل را رد کرد و مطبوعات را به خاطر انتشار این ماجرای ناموثق مورد ملامت قرار داد. همچنان که در گزارش مرجع آمده، شواهد حاکی است که عراقیها کنترلهای انجام شده توسط پلیس را برچیده اند. اگرچه وضعیت کنونی خمینی نامعلوم است، درخواست جبهه ملی با واکنش گسترده ای روبرو شد. تقریباً همه مغازه ها در اصفهان، یزد و شیراز تعطیل هستند اگرچه اداره جات باز می باشند. در تبریز و کرمانشاه نیز وضع تقریباً به همین صورت است. جنوب تهران شامل بازار تعطیل است اما در منطقه شمال فردوسی مغازه های زیادی باز هستند. در این حال بخش بازرگانی GTE و خطوط تلکس خصوصی قطع است و حداقل بخشهای ارتباطات و نگهداری پست و تلگراف و تلفن در اعتصاب به سر می برند.

همچنین بانک ملی گزارش می دهد در وضعیت اعتصاب به سر می برد. به هر حال هر دو

ص: 170

مورد به نظر می رسد جنبه اقتصادی دارد و نه سیاسی.

2 جلسه اضطراری مجلس در اول اکتبر برای دریافت چندین لایحه دولت. دولت در حال عرضه قوانین پیشنهادی در مورد این موضوعات است: تظاهرات عمومی، مالیات کمتر بر درآمدها، ملغی کردن قوانین مربوط به خانه های خالی (قانون موجود به دولت اجازه می دهد خانه های خصوصی را در صورتی که مالک از اجاره دادن آن امتناع ورزد خود رأساً اجاره دهد)، و پیشنهاد لغو مصونیت پارلمانی در مورد یکی از نمایندگان (منصور یاسینی که متهم به فساد است). در این میان دو لایحه اصلی (لایحه پیشنهادی مطبوعات و لایحه استقلال دانشگاه) با واکنش منفی بیشتر از سوی هیأت امناء که تصور می شد خشنود می شوند مواجه شد. هیأت علمی دانشگاه فنی آریامهر به دانشگاههای آذر آبادگان و تهران در مخالفت رسمی با لایحه دانشگاهها پیوست. سندیکای نویسندگان و خبرنگاران به همین ترتیب با لایحه مطبوعات مخالفت کردند. (نظریه: دولت ایران روشن ساخته که هر دو لایحه قابل مذاکره است اما با توجه به انتقاد نسبتاً گسترده ای که این دو لایحه به همراه داشته باید کنار گذارده شوند.)

3 دولت اعلام کرد 237 زندانی که درگیر فعالیتهای ضددولتی بودند هفته گذشته آزاد شدند. بیانیه دولت حاکی است که حدود صدنفر هنوز به خاطر نقض مقررات حکومت نظامی در بازداشت به سر می برند. (نظریه: بازی اعداد به نظر می رسد باعث بروز اختلاف می شود. طبق اعلام حکومت قبلی این تعداد افراد زندانی وجود نداشت. یک دلیل، آن است که دولت هیچ گاه تعداد دستگیرشدگان را اعلام نمی کرد بلکه فقط تعداد آزادشدگان یا بازداشتیها را اعلام می کرد) اسامی آزادشدگان به وزارت خارجه ارسال شده است.

4 بازار مرکزی تهران در شب 30 سپتامبر اول اکتبر آتش گرفت و 3 تن کشته شدند. علت حادثه نامعلوم است. صدای تیراندازی در جنوب تهران و پس از مقررات منع عبور و مرور در جمعه شب شنیده شد. ولی گزارشی از بروز تلفات نرسیده است. وضعیت امنیتی در دیگر مناطق آرام است. در عین حال نشانه های ضدآمریکایی به شکل غیرخشونت آمیز مثل دشنام به رانندگان آمریکایی (معمولاً زنان) در چند روز گذشته افزایش داشته است.

5 برخی گزارشات خبری اگرچه نه همه آنها، حاکی از انحلال حزب رستاخیز است. یک روزنامه گزارش داد دبیرکل حزب جواد سعید روز گذشته استعفا داد و اظهار داشت حزب منحل شده است.

دیگر نشریات گزارش می دهند تصور می رود وی سوم اکتبر استعفاء دهد و اینکه پس از آن حزب منحل خواهد گردید. انتظار می رود سعید رئیس مجلس شود و پس از بازگشایی رسمی مجلس در 6 اکتبر ریاضی را به مبارزه بطلبد.

6 مهد مینا وزیر انرژی، احمد ستوده نیا را در 30 سپتامبر به شاه به عنوان رئیس جدید سازمان انرژی اتمی

ص: 171

ایران معرفی کرد. ستوده نیا معاون وزیر نیرو مسئول در سازمان انرژی اتمی ایران خواهد بود که اخیراً این سازمان را جزو وزارت نیرو کرده است. (1)

6 شاه فرستاده ویژه ای را به امان اعزام کرده تا درباره سرنوشت امام صدر تحقیق کند. در این حال احمد بنی احمد در رم اعلام کرد که صدر زنده و سالم در لیبی است. به گفته بنی احمد پسر بزرگ صدر به نام صدرالدین صدر مکان پدرش را مورد تأیید قرار داد. (2)

سولیوان


گزارش سیاسی امنیتی، 3 اکتبر

سند شماره 83

خیلی محرمانه3 اکتبر 1978 11 مهر 1357

از: سفارت آمریکا، تهران 9584به: وزارت امور خارجه، واشنگتن دی. سی.

مرجع: (الف) تهران 9526، (ب) تهران 9474

موضوع: گزارش سیاسی امنیتی، 3 اکتبر

خلاصه: آشوب از 30 سپتامبر تا 1 اکتبر افزایش یافت. مطبوعات گزارش می کنند 6 نفر کشته شدند. مخالفین به انتقاد از پیش نویس لایحه آزادی اجتماعات ادامه می دهند. دولت به طور آشتی جویانه پیشنهاد اختلافی نمایندگان نسبت به لایحه دانشگاهها را مورد بررسی قرار می دهد. حزب اتحاد برای آزادی در تلاش برای عضویت در سوسیالیست بین الملل می باشد. یک سردبیر با ضمانت آزاد شد. دادستان نقش عوض می کند و اصرار دارد دعوای مربوط به 18 دانشجو کنار گذاشته شود.

1 تعدادی از منابع در اینجا منجمله شهروندان آمریکایی از شهرهای دورافتاده تعدادی از وقایع امنیتی را بین 30 سپتامبر و اول اکتبر گزارش می کنند که حتی از آنهایی که مطبوعات تحت پوشش قرار داده اند بیشتر است. مرجع الف به ترور یک رئیس پلیس در مشهد و تظاهراتی در کرمانشاه که جدی ترین نمایش قدرت بود اشاره دارد. مطبوعات صبح روز 3 اکتبر شهرهای دیگری مثل رضائیه، دورود، زنجان و همدان را در لیست شهرهایی که در یکشنبه گذشته در آن آشوبهایی به راه افتاده قرار دادند و شش کشته و 30 زخمی را در فهرست خود وارد کردند. تظاهرکنندگانی که در این شهرها نسبت به رفتار دولت عراق با آیت الله خمینی اعتراض می کردند از بمب و نارنجک استفاده کردند. تظاهراتی در نقاط دیگر مثل دزفول، مهاباد، شاه آباد غرب و بانه وجود داشت لیکن آرام برگزار شدند. منابع پلیس تظاهراتی را در خیلی از شهرهای دیگر گزارش گردند که شاید شامل خشونتهای بیشتری بوده اند. ممکن است به دلیل گزارش مطبوعات در مورد اینکه کمیته حقوق بشر در پاریس اعلام نموده که محدودیتهای خمینی مرتفع شده، از شدت وقایع ناشی از ایجاد چنین مشکلاتی کمی کاسته

1- در اصل سند شماره ( 61 ) حذف شده و روی آن خطی کشیده شده است. م.
2- در اصل سند ردیف آخر، شماره ( 6) است. م.
ص: 172

شده باشد. (نظریه: وقایع چند روز گذشته نشان می دهند مخالفین چنانچه میل به انجام آن داشته باشند هنوز واجد ظرفیت لازم برای افزایش فعالیتهای خیابانی هستند و راضی به تحمل عواقب آن نیز می باشند. تظاهرات یکشنبه فقط در شهرهایی که حکومت نظامی در آنها برقرار نبود رخ داده و در هر حال فعالیت در شهرهایی که حکومت نظامی در آنها برقرار است محدود به بستن مغازه ها می باشد.)

2 مطبوعات صبح روز دوم اکتبر انتقاد شدید رهبران مخالف از لایحه «آزادی اجتماعات» دولت را نقل کردند و همچنین سه مقاله روزنامه کیهان بین المللی شدیداً با مواد محدود کننده در لایحه مخالفت نمود. از سنجابی رهبر جبهه ملی نقل قول شد که لایحه بایستی لایحه «محدودیت اجتماعات» خوانده شود و برخلاف قانون اساسی می باشد. سنجابی مدعی است دولت حق ندارد آزادی انجمنها و جلسات سیاسی را محدود نماید و فقط دادگاهها حق چنین کاری را دارند. علی امینی نخست وزیر سابق با روش مشابهی به لایحه حمله کرد. شاپور بختیار عضو هیأت اجرایی جبهه ملی گفت هیچ حزب سیاسی احتیاج به اجازه برای سازماندهی ندارد و وزارت کشور هیچ گونه حقی (لایحه این حق را داده است) نسبت به انحلال احزاب سیاسی ندارد. پزشکپور نماینده مجلس از حزب پان ایرانیست اظهار داشت این لایحه آخرین بقایای آزادی اجتماعات را از میان برمی دارد.

3 دولت در 24 ساعت گذشته نسبت به مخالفت پارلمانی (با لایحه) سازش پذیرتر بوده است. باهری وزیر دادگستری در یک مصاحبه تلویزیونی به طور ضمنی از مجلس عذرخواهی کرد و شرایط آشفته را آرامتر نمود ولی نه پیش از آنکه 63 نماینده مجلس به 30 نفر دیگر که از مجلس خارج شدند بپیوندند (مرجع الف). از طرف نمایندگان درخواست عذرخواهی صریح تری در جلسه غیرعلنی امروز مجلس شده است. نهاوندی وزیر علوم و آموزش عالی اعلام نمود لایحه استقلال دانشگاهها تغییر می کند و سفارت به طور خصوصی مطلع گردید. قصد نهاوندی بر این است که برای تجدیدنظر در لایحه، نمایندگان دانشگاهها را گرد هم بیاورد که احتمالاً از هفته آینده شروع خواهد شد. در حال حاضر این موضوع در میان سایر موضوعات دیگر در جلسه رؤسای دانشگاهها در تهران به بحث گذاشته شده است.

4 بنی احمد نماینده مجلس در یک مکالمه تلفنی از رم که وی در آنجا در جلسه «کنگره دانشجویان ایرانی غیرکمونیست» شرکت جسته بود، اعلام نمود اتحاد وی با حزب آزادی به خاطر عضویت در «سوسیالیست بین الملل» است.

5 دکتر محمدحسین میمندی نژاد سردبیر مجله رنگین کمان در تاریخ اول اکتبر با ضمانت آزاد شد. وی حدود دو هفته پیش به اتهام افترا زدن به جامعه مذهبی دستگیر شده بود.

6 یک نماینده دادستان در خلال محاکمه ای در اول اکتبر تغییر موضع داد و از دادگاه خواست تا 18 دانشجوی دانشگاه علم و صنعت را که در ژانویه به خاطر تظاهرات غیرقانونی دستگیر شده بودند آزاد نماید. دادستان اظهار داشت مدارک محکوم نمودن آنان ناکافی و

ص: 173

متناقض هستند و این دانشجویان قربانی دولت قبلی هستند که مردم را در تاریکی نگاه داشتند. (نظریه: جدا از نوظهوری حملات سیاسی به دولت، این مورد در میان چند موردی قرار دارد که به ما گفته شده که اساس قانونی یا مبتنی بر شهود را متزلزل کرده، منجر به تبرئه یا مجازاتهای سبک تر از آنچه که در یک یا دو سال گذشته وجود داشت، می شود.) سولیوان


خلاصه مذاکرات هیأت مسایل مملکتی

سند شماره 84(1)

خیلی محرمانه4 اکتبر 1978 12 مهر 1357

خلاصه مذاکرات هیأت مسایل مملکتی

سفیر با ارائه دیدگاههای خود از صحنه سیاسی داخلی جلسه را شروع کرد. این هفته به علت سه حادثه بزرگ، دولت با یک جوّ سیاسی متشنج روبرو شد: عکس العملهایی در قبال محاصره خانه خمینی در عراق افزایش اخیر اعتصابات صنعتی و تظاهرات در مناطقی که در آنها حکومت نظامی نبود. سفیر در این هفته دو بار نخست وزیر را دیده و در این دیدارها این حوادث مورد بحث قرار گرفته اند. سفیر سولیوان موقعیتهایی را برای ناآرامیهای بیشتر در هفته آینده به لحاظ بازگشایی مجلس در روز جمعه و شروع آزمایشی کلاسهای آزمایشگاه دانشگاهها پیش بینی می کند. سفیر با هر دو نفر آقایان انصاری و هویدا ملاقات خواهد کرد و جویای نظرات آنها در مورد سیاستهای جاری ایران خواهد شد. سپس سفیر نتایجی چند از ارتباطات اخیر را عنوان کرد:

وزیر امور خارجه، ونس، ملاقات خوبی با افشار، وزیر امور خارجه ایران، داشت. آقای افشار در نیویورک با عراقیها صحبت کرده و به نظر می آید که از بحران روابط ایران با عراق به نحو قابل توجهی کاسته شده است.

سفیر شنیده که نروژیها از معامله گاز خارج شده اند. بخش اقتصادی در این مورد تحقیق خواهد کرد.

سفیر تا حدی در مورد قوانین ما در مورد فروش ماشینهای خصوصی نگران است. دولت در مورد راههای موجود برای جلوگیری از سودجوئی در فروش ماشینهای خصوصی رهنمود خواهد داد.

- تعداد زیادی از ملاقات کنندگان ما، با ندادن توضیحات کافی در مورد سفرشان و برنامه ریزیشان ما را همچنان در بلاتکلیفی نگه می دارند. سپس رؤسای بخشها خبرهای خود را در مورد اقداماتشان گزارش دادند: آقای شلنبرگر گفت که ثبت نام برای کلاسهای زبان انجمن ایران و آمریکا بیشتر از حدی بود که حتی آنها می توانستند خوابش را ببینند (یا خواب وحشتناک!). در نتیجه مشکل کمبود معلم بدتر شده است. نمایشگاه هنری تهران 78 و

1- کتاب اول، ص 805
ص: 174

نمایشگاه کونینگ منتفی شده اند. ژنرال گست، ژنرال استون رئیس (وابسته م) جدید نیروی زمینی را معرفی کرد. ژنرال گست گزارشی ارائه کرد مبنی بر اینکه مشمولین وظیفه در گارد شاهنشاهی خدمت نمی کنند، ولی ممکن است در تیپ تدارکات خدمت نمایند.

آقای جان میلز درباره اعتصابات اخیر گزارش داد. اعتصابات بانک ملی و شرکت تلفن پایان یافته اند، ولی هنوز به شرکت ملی نفت ایران اطمینانی نیست.

آقای میلز این طور پیش بینی کرد که آرام کردن اعتصابات با وعده های مالی گرانقیمت مطمئناً نتایج بسیار بد اقتصادی به دنبال خواهد داشت زیرا که اضافه حقوقهای جدید به تمام کارمندان دولت تعلق می گیرد.

آقای رینو اشاره کرد که ارقام تقریبی نهایی در نمایشگاه کالاهای تجاری کاملاً رضایت بخش است. اکثر شرکت کنندگان آمریکایی در نمایشگاه کالاهای تجاری متوجه شده اند که شرکتشان در نمایشگاه سودآور بوده است.

آقای لمبراکیس در مورد وضعیت سیاسی بحث نمود. او اشاره کرد که تعداد زیادی احزاب جدید سیاسی تشکیل شده اند. یک سردبیر جدید در روزنامه فارسی زبان کیهان سر کار آمده است. به نظر می آید سردبیر قبلی به علت طرز برخورد و اهمیتی که کیهان به وضعیت خمینی در عراق داده از کار برکنار شده است.

آقای نیلی گزارش داد که نگرانیها و بحثهای زیادی در حوزه های کشاورزی، در مورد افزایش قیمتهای مواد غذایی وجود دارد.

آقای آدلر اظهار داشت که قصد دارد با یک تیم کمکهای عمومی دولت ایالات متحده، سفری به منطقه طبس بنماید. گروه سعی دارد که یک هلیکوپتر تأمین کند تا قدرت نظاره کردن منطقه زلزله زده را داشته باشد.


عوامل جدید اعتراض اصفهان

سند شماره 85

خیلی محرمانه4 اکتبر 1978 12 مهر 1357

از: کنسولگری آمریکا، اصفهان الف 12

عطف به: اصفهان الف 11 مورخ 27 سپتامبر 78

عوامل جدید اعتراض اصفهان

خلاصه: از روز اول اکتبر تاکنون نوعی کارایی و پیچیدگی جدیدی در فعالیت مخالفان در اصفهان ظاهر شده است. سازماندهی و تأثیر اعتصابات عمومی در آن تاریخ، یک بمب گذاری پیچیده که احتمالاً توسط نظامیان ناراضی صورت گرفته و یک نوع جدید اعلامیه (بیانیه مخالفین) مثالهای بارز و عمده این روند می باشند. پایان خلاصه.

اعتصابات: روز 30 سپتامبر پس از دو روز شایعه پراکنی، دو «اعلامیه» مجزا در سرتاسر شهر اصفهان منتشر شد که طی آن کلیه مغازه های خرده فروشی در اعتراض به بازداشت

ص: 175

آیت الله خمینی در خانه اش در عراق به اعتصاب عمومی در روز بعد دعوت شده بودند. این اعلامیه یا توسط جبهه ملی (حزب سیاسی مخالف) و یا به وسیله آیت الله شیرازی (یک رهبر مذهبی مخالف مقیم در مشهد) امضا شده بود. اگرچه این دو از عبارات مختلفی استفاده کرده بودند ولی دستوراتشان یکسان بود: اعتصابات کوچک مسالمت آمیز، بدون هیچ تظاهرات و بدون به مخاطره انداختن مشاغل، مقامات حکومت نظامی در مورد این اعتصابات نظریه های مختلفی دارند. آنها تصور می کنند که این اعتصاب نیز مانند گذشته فقط در بازار قدیمی و مناطق محافظه کارتر شهر و عمدتاً از طریق تهدید به خراب کردن مغازه هایی که باز باشند تا حدی با موفقیت انجام خواهد گرفت. به هر حال شدیداً گیج شده بودند زیرا از یک طرف هیچ گونه شواهدی در مورد تهدید موجود نبود و از طرف دیگر اعلامیه نیز ظرف یک روز به صورت مؤثری در همه شهر توزیع شده بود. در حقیقت این اعتصاب تقریباً به طور صددرصد در تمامی نقاط شهر از جمله مناطق اصلی خرید و فروش با موفقیت به اجرا گذاشته شده بود و به نظر می رسید فقط فروشگاههای زنجیره ای که توسط کارکنان استخدامی اداره می شود به کار خود ادامه داده اند. غیبت عمده ای در میان کارکنان هیچ شرکت تولیدی و ساختمانی بخصوصی وجود نداشت و تنها استثناء در مورد پلی اکریل ایران که یک شرکت با سرمایه گذاری مشترک دو پونت است می باشد. در این کارخانه که عمدتاً به دلیل بروز نقصی در فرایند تبدیل مواد آکریلیک به محصولات پلی استر تعطیل شده حدود یکصد و پنجاه نفر از کارگران بخش تعمیر و نگهداری که کاری برای انجام نداشتند دست از کار کشیده اند. هیچ تظاهرات و درگیری صورت نگرفت و به نظر می رسید شهر از دستورات مندرج در اعلامیه به طور کامل تبعیت می کند. مقامات حکومت نظامی در این مورد ابراز نگرانی کردند زیرا تاکتیک آنها مبنی بر در هم شکستن اعتصابات از طریق ایجاد تفرقه در بین اعتصابیون که قبلاً موفق بود در این مورد هیچ محلی از اعراب ندارد. سرلشکر ناجی فرماندار حکومت نظامی که تمام روز را به گشت زنی در شهر پرداخته بود گزارش داد که نتوانست کسی را در شهر پیدا کند که از او برای باز کردن مغازه اش کمک بخواهد. او برای من توضیح داد که «سربازان من می توانند آنها را از هر کاری منع کنند اما اگر رهبری داشته باشند سربازان هر چند که زیاد هم باشند قادر نخواهند بود آنها را به انجام کاری که مایل نیستند مجبور نمایند.» او هم اکنون تلاشهای خود را برای پیدا کردن شخص یا گروهی که این فعالیتها را در اصفهان هدایت می کند متمرکز کرده است ولی اعتراف نمود که در حال حاضر هیچ سرنخی در دست ندارد. اسم تمامی افرادی که او به دست آورده مربوط به رهبرانی در خارج از شهر اصفهان می شود اما او تصور می کند که در اینجا نیز تشکیلاتی وجود دارد. از اول اکتبر تا کنون اصفهان شاهد یک اعتصاب یک روزه در بانکها و یک اعتصاب یک روزه در اداره مخابرات (که انعکاس اعتصاب در تهران بود) بوده است و انتظار می رود که شاهد بروز چنین مواردی باشد: الف) یک اعتصاب دانشجویی که در 7 اکتبر آغاز خواهد شد. ب) اعتصاب معلمین در 8 اکتبر. ج) اعتصاب

ص: 176

عمومی در 24 اکتبر. د) برگزاری اعتصابات نامشخص بیشتر که تا زمان برچیده شدن حکومت نظامی ادامه خواهد یافت. بمب گذاری در ساعت چهارده و پانزده دقیقه بعد از ظهر روز اول اکتبر، دقیقاً پانزده دقیقه پس از خروج کارگران از محوطه، انفجاری در داخل یک هلیکوپتر شینوک هوانیروز ارتش شاهنشاهی که به همراه سایر هلیکوپترها و خودروها در خارج از محوطه تعمیر و نگهداری مرکز پشتیبانی ناحیه مقدم پایگاه هوانیروز در اصفهان پارک شده بود به وقوع پیوست. شواهد اولیه حاکی از آنند که ماده منفجره نسبتاً پیچیده و از نوع مواد بسیار قوی پلاستیکی بوده که با یک مکانیسم زمانی از طرف داخل در بین لایه های دوجداره هلیکوپتر جاسازی شده بود. در نتیجه انفجار قطعات جداشده تا شعاع بیست فوتی هلیکوپتر پرتاب گردید. محل انفجار که یک پایگاه نظامی است در منطقه امنیتی ویژه ای قرار دارد و توسط حفاظ امنیتی مضاعف نگهبانی می شود. افسران ارتش آمریکا با منطقه آشنایی دارند و می گویند این منطقه از نظر فیزیکی کاملاً امن می باشد. هلیکوپتر مذکور پس از گذراندن یک دوره 14 روزه تعمیرات اساسی کامل در انتظار یک پرواز آزمایشی در روز بعد بود. تنها کسی که در طول این تعمیرات به هلیکوپتر دسترسی داشتند عبارتند از: تکنسینهای آمریکایی از شرکت هواپیماسازی هیوز، و پرسنل شرکت آگوستا که یک شرکت ایتالیایی با کارمندان آمریکایی می باشد و پرسنل هوانیروز ارتش شاهنشاهی ایران. اگرچه از پرسنل آمریکایی نیز تحقیقاتی به عمل خواهد آمد ولی ظن اصلی متوجه پرسنل نظامی ایران که به هلیکوپتر دسترسی داشته اند می باشد. سرهنگ شهناز فرمانده پایگاه گزارش می دهد که کلیه افراد وی کارنامه امنیتی پاکی دارند و تاکنون «چیزی که بتوان یکی از آنها را (به عنوان مظنون م) مستثنی نمود به دست نیامده است.»

اعلامیه: در ادامه این نامه هوایی اعلامیه ای از مخالفین به همراه ترجمه ابتدایی آن که توسط مشاور استانی در اصفهان و کارمند گزارشگر تهیه شده، ضمیمه می باشد.(1) چنین اعلامیه هایی در اصفهان همگانی شده است ولی اعلامیه های قبلی برخلاف متنی که پیوست شده معمولاً فتوکپی دست نویس و ناخوانا بوده و دربرگیرنده حملاتی به شاه و سایر مقامات بوده و گاهی با پیچیدگی بیشتر خواستار انجام اقداماتی می شود. اعلامیه پیوست چاپ خوبی دارد و طراحی نسبتاً پیچیده ای در آن به کار رفته (تفنگ رسم شده در بالای آن از حروف عربی به کار رفته در شعارهای قرآنی تشکیل شده) و به عنوان درخواست برای تداوم انقلاب تبلیغ مؤثری می باشد. این اعلامیه از تعابیر «متعارف جامعه» در مورد حوادث اخیر استفاده کرده و نشان می دهد که هیچ مصالحه ای نمی تواند بین مخالفین و شاه به وجود آید و به نظر مشاور استانی استدلال این اعلامیه قدرت تأثیر بسزایی دارد. این اعلامیه به جای درخواست انجام اقدامات خاص مردم را به صبر و بردباری فراخوانده و بر لزوم یک جنگ فرسایشی بلندمدت علیه شاه

1- متن اصلی اعلامیه و ترجمه انگلیسی آن را در لوح فشرده اسناد ملاحظه فرمایید. م.
ص: 177

تأکید دارد. این اعلامیه علیرغم دستپاچگی مشهود در آن نسبت به اعلامیه های قبلی به مراتب ضدآمریکایی تر بوده و تمامی آمریکاییها در ایران را «مستشار نظامی» می خواند.

نظریه: سرهنگ دارابی رئیس ستاد حکومت نظامی از تغییر رویه آشکار مخالفین نگران شده است. وی می گوید که حکومت نظامی تنها در کنترل رفتار ستیزه جویانه گروههای بزرگ می تواند مؤثر باشد و در مقابل حملات خاص یا سوءقصدها و یا نافرمانیهای سازمان یافته مسالمت آمیز هیچ کاری نمی تواند انجام دهد.وی می گوید به هر حال در تهران اشخاصی وجود دارند که تا زمانی که هرگونه شواهدی ناشی از فعالیت مخالفین وجود داشته باشد بر ابقاء حکومت نظامی اصرار داشته باشند. او از این بیم دارد که حکومت نظامی حتی تا مدت زیادی پس از اثبات عدم توانایی آن در مقابل چنین حوادثی نظیر ترور یک رئیس پلیس در مشهد و انفجار هلیکوپتر در اینجا و اقدامات مردمی مانند اعتصابات عمومی باقی بماند. این عمل به بی اعتنایی مردم به تواناییهای ارتش و همچنین بروز نارضایتی در ارتش منجر خواهد شد. اظهارات وی تنها موردی نبود که اخیراً درباره نارضایتی در میان ارتشیان شنیده بودم. علاوه بر این نگران این مسئله هستم که اگر ناراضیان بخواهند بر روی اهداف خاصی متمرکز شوند، آمریکاییهای مقیم اصفهان و سایر نقاط می توانند هدفهای جالبی باشند.

گزارشات مربوط به بی احترامی به خارجیان به طور کلی و آمریکاییان به طور خاص در اصفهان افزایش قابل ملاحظه ای یافته است و ناسزای «خارجی» و «یانکی گو هوم» مرتباً به گوش می رسد. حکومت نظامی که در مقابل تظاهرات ابتدایی مؤثر بود در صورت تداوم آن برای یک مدت طولانی می تواند بهانه مشکلات بیشتر شود. مک گافی


اعتصاب در بانک ملی و شرکت ملی نفت ایران پایان یافت

سند شماره 86

استفاده اداری محدود4 اکتبر 1978 12 مهر 1357

از: سفارت آمریکا، تهران 9651به: وزارت امور خارجه، واشنگتن دی. سی

مرجع: تهران 9582

موضوع: اعتصاب در بانک ملی و شرکت ملی نفت ایران پایان یافت

1 به نوشته روزنامه های انگلیسی زبان تهران، اعتصاب در بانک ملی و شرکت ملی نفت ایران در سوم اکتبر و پس از آنکه تقاضاهای اصلی اعتصابیون اجابت گردید، خاتمه یافت. گزارش شد کارکنان بانک ملی هنگامی که جلیل شرکاء مدیرعامل به آنها گفت انتظار می رود به زودی شورای دستمزد با تقاضای آنها مبنی بر تساوی حقوقشان با کارکنان بانک مرکزی موافقت نماید، به اعتصاب نشسته خود پایان دادند (به تلگرام مرجع به عنوان سابقه این اعتراض مراجعه کنید) همچنین به کارمندان ماهانه 500 ریال بابت کمک هزینه غذا و 300 ریال بابت همین امر برای هر فرزند پرداخت خواهد شد. وی همچنین قول داد وام خانه از معادل 10 سال حقوق به 5/12 سال حقوق افزایش یابد. کارمندان پس از سه سال سابقه کار

ص: 178

حق استفاده از این وام را خواهند داشت و کارمندان از بیمه عمر برخوردار خواهند بود و مرخصی زایمان به 12 هفته افزایش خواهد یافت و بالاخره کلیه کارگران بر اساس طرح خود بانک ملی بیمه درمانی خواهند داشت.

2 روزنامه ها همچنین نوشته اند اعتصاب در شرکت ملی نفت ایران که از 23 سپتامبر آغاز شده بود، خاتمه یافت و شرکت با افزایش 10 درصدی در حقوق ثابت کارکنان موافقت کرد. افزایش شامل 100 ریال کمک هزینه غذا برای هر روز (یعنی یک افزایش 100 درصدی)، کمک هزینه مسکن از 3000 تا 9000 ریال در هرماه و تهیه زمین برای تعاونیهای مسکن کارمندان می باشد. یکی از مقامات بلندپایه شرکت ملی نفت ایران به مأمور سفارت گفت 10 درصد اضافه حقوق یک «کمک هزینه صنعتی» است و اینکه کمک هزینه مسکن به افرادی با دستمزد روزانه 20 ریال پرداخت می شود، مشروط بر اینکه از وام مسکن استفاده نکرده و خانه سازمانی نیز در اختیار نداشته باشند یک کارمند متأهل که در خانه خودش زندگی می کند و از وام مسکن استفاده نکرده از کمک هزینه مسکن به مبلغ 300 ریال در ماه استفاده خواهد کرد. با کمال تعجب آن دسته از کارمندانی که نه از وام و نه خانه های سازمانی استفاده نمی کنند از کمک هزینه مسکن برخوردار خواهند بود، البته از نرخ کم 100 ریال برای هر روز بهره مند خواهند شد. این مقام اظهار عقیده کرد اگر افزایش دستمزدهای روزانه و کمک هزینه ها را با هم جمع کنیم آنگاه برخی از کارمندان از افزایش حقوق 70 درصدی نسبت به سال گذشته بهره مند خواهند شد و متوسط افزایش حقوق کارمندان چیزی حدود 50 درصد خواهد بود.

3 نظریه: اثرات اصلی فرونشاندن اعتصاب بایستی هنوز احساس شود. اجابت کامل تقاضاهای اعتصابیون با توجه به رضایت آشکار دولت، باعث تشجیع کارکنان بخشهای اصلی صنعت و تجارت ایران برای اتخاذ شیوه های مشابه خواهد شد تا از طریق اعتصاب و کم کاری خواهان افزایش دستمزد و بهبود شرایط کاری شان شوند. دولت در ازای برقراری آرامش موقت در صنعت تسلیم تقاضاهای کارگران شده است. اما احتمالاً این امر باعث افزایش تورم می شود خصوصاً آنکه این نوع توافقات بیشتر باعث تقاضاهای کارگری در دیگر بخشهای اقتصاد می شود. سولیوان


مشکل خمینی

سند شماره 87

خیلی محرمانه4 اکتبر 1978 12 مهر 1357

از: دفتر حافظ منافع امریکا، بغدادبه: وزارت امور خارجه، واشنگتن دی. سی فوری

رونوشت: سفارتخانه های امریکا در تهران، آنکارا، اسلام آباد، کویت، لندن، پاریس، مسکو

موضوع: مشکل خمینی

1 خلاصه: تصمیم دولت عراق در رابطه با حضور خمینی در این کشور با توجه به چند

ص: 179

نکته از جمله تمایل به داشتن روابط حسنه با ایران اتخاذ خواهد شد. بیانیه شدیداللحن ایران مبنی بر تقاضا از عراق جهت نگهداری خمینی در کشور به نظر می رسد تا حد زیادی در این رابطه مؤثر واقع شود. پایان خلاصه.

2 عراق در رابطه با حضور خمینی در این کشور دارای منافعی می باشد زیرا از حضور میهمانان وی به عنوان یک اهرم روانی برای بهبود روابط ایران و عراق در بلندمدت استفاده می کند. خمینی شمشیر غلاف شده ای است که نیاز تداوم روند بهبود بخشیدن به رابطه با بغداد را به تهران گوشزد می کند. ادریس بارزانی هم همین وظیفه را برای طرفهای ایرانی اجرا می کند.

3 با این حال رژیم عراق می خواهد مطمئن باشد که از خمینی در جهت اهداف خود و نه اهداف دیگران استفاده می کند. تمایل عراق برای حفظ آتش بس با همسایه بزرگتر خود انگیزه اصلی اعمال محدودیتهای شدید بر فعالیتهای خمینی می باشد. مقامات بغداد در مقابل این اخبار مطبوعات بین المللی مبنی بر اینکه در ایجاد اغتشاش در ایران از خمینی حمایت کرده اند بیش از حد عکس العمل شدید نشان می دهند.

4 رهبریت عراق شدیداً از وقایع افغانستان تکان خورده است. احتمال بروز بی ثباتی عمده در ایران به هیچ وجه امر خوشایندی نمی باشد. با وجود اینکه عراق نسبت به یک ایران قدرتمند و متحد با غرب احساس عدم اطمینان بسیار دارد ولی در همسایگی خود یک ایران تحت سلطه شوروی با یک قذافی ایرانی را کمتر می پسندد. دلیل دیگری نیز می توان برای تحت کنترل نگهداشتن خمینی ایراد نمود.

5- رهبریت این کشور همچنین بایستی تأثیر حضور خمینی را بر روی 50 درصد ازجمعیت شیعه مذهب خود در نظر داشته باشد. توجه این رژیم به امنیت داخلی اولویت اصلی را دارد. نگهداشتن خمینی در کشور به عنوان یک پناهنده سیاسی قدرتمند که رفتار متعادلی داشته باشد منعکس کننده اعتبار دولت خواهد بود. بیرون راندن وی به منزله نقض ارزشهای سنتی اعراب و همچنین احساسات مذهبی بسیاری از عراقیها خواهد بود. حال با متهم شدن رژیم عراق به زندانی کردن خمینی بر اساس درخواست ایران اوضاع ممکن است فرق داشته باشد.

6 خمینی برای هر دو کشور ایران و عراق مسئله مشکلی به وجود آورده است. خطر وی نسبت به بغداد در مقایسه با تهران ممکن است کمتر باشد ولی در مورد عواملی که بایستی به هنگام تصمیم گیری در مورد محل اقامت بعدی وی در نظر گرفت هیچ اختلافی (بین دو کشور م) وجود ندارد. حضور وی در اینجا یک فرصت بالقوه بلندمدت در اختیار عراق گذاشته است اما بکر و صدام حسین باید از این موضوع واهمه داشته باشند که اگر قرار شود دولت ایران بر اثر روحیه منتشر شده توسط خمینی سقوط کند و یا اگر ایران با استفاده از امکاناتی که دارد علیه عراق اقدامات تلافی جویانه انجام دهد هرگز نخواهند توانست از چنین

ص: 180

امکانات بالقوه ای استفاده نمایند. و اگر با خمینی بدرفتاری کند تأثیرات آن بر جماعت مسلمان شیعه عراق چه خواهد بود؟

7 مواضع محکم و یکپارچه ای که دولت ایران اتخاذ کرده ایجاب می کند که در چنین شرایط بحرانی دقت بیشتری به عمل آید. اگر رژیم عراق احساس کند که خمینی کاسه از آش داغتری خواهد شد ممکن است وی را با یک هواپیما روانه کند تا هر کشوری که می خواهد به وی پناهندگی بدهد.

(به نظر ما در عین حالی که ممکن است یک کشور مسلمان چنین کاری بکند اما این امکان هم وجود دارد که یک کشور غربی که تعداد قابل توجهی از پناهندگان غیرفعال ایرانی را پذیرفته چنین کاری انجام دهد.) با این حال اگر دولت ایران مشخص نماید که حضور مستمر خمینی در نجف برای روابط ایران و عراق به جای مضر بودن نسبتاً مفید خواهد بود حدس می زنیم که رژیم بغداد نیز خطر نگهداری وی در اینجا را بپذیرد و اقدامات لازم برای مراقبت از اعمال وی را اتخاذ نماید. با توجه به اینکه انجام مراقبتهای خوب در زمره امور جاری دستگاه امنیتی عراق نمی باشد ولی ما تصور می کنیم که آنها در مورد حد قابل قبول اعمال کنترل بر مراجعات خمینی و آزادی عمل وی به دیدگاههای ایرانیان توجه خواهند داشت.

پک


گزارش سیاسی امنیتی، 4 و 5 اکتبر

سند شماره 88

خیلی محرمانه5 اکتبر 1978 13 مهر 1357

از: سفارت آمریکا، تهران 9742به: وزارت امور خارجه، واشنگتن دی. سی.

مرجع: (الف) تهران 9584، (ب) تهران 9252، (ج) تهران 9651، (د) تهران 9582، (ه( تهران 9617

موضوع: گزارش سیاسی امنیتی، 4 و 5 اکتبر

خلاصه: خشونت مداوم در کرمانشاه و برخوردهای شدید در سایر شهرها امنیت را مختل نموده است. اعلام تجدیدنظر اساسی در طرح پیش نویس لایحه آزادی عمل مطبوعات به وسیله دولت، اجازه مشارکت به کانون وکلا در بازنگری پرونده های زندانیان سیاسی، زد و بندهای سیاسی در صحنه مجلس و درون حزب سرعت گرفته است. شاه دو یا سه چهره را تشویق به تشکیل حزب نموده است اما زد و بند برای مقام ادامه دارد. مخالفین برای اعتصاب هفتم اکتبر تلاش می کنند و ناآرامیهای کارگری برای دولت دردسرهایی درست نموده است. بدین ترتیب به نظر می رسد که دولت به تمام درخواستهای مالی تن دردهد. صحنه دانشگاه هنوز ناآرام است. پایان خلاصه.

1 مطبوعات پنجم اکتبر حکایت از ادامه خشونت در کرمانشاه در روزهای یکم تا سوم اکتبر می کنند. کشته های این خشونت طبق اعلام مقامات دولتی 12 نفر می باشند. یک رهبر

ص: 181

مذهبی به مطبوعات گفته است که سی هزار نفر در تظاهرات شرکت داشته اند (با توجه به عدم امکان شمارش جمعیت و اینکه این روحانی به نفع خود حرف زده است، به این رقم شک داریم. منابع مربوط به وزارت کشور رقم سه یا چهار هزار نفر را ذکر می کنند. واقعیت ممکن است چیزی بین این دو رقم باشد)

تحصن معلمین مدارس کرمانشاه در اداره آموزش و پرورش بعد از موافقت مقامات با درخواست آنها مبنی براستفاده از یک سالن اجتماعات محلی برای جلسات پایان یافت.

2 مطبوعات چهارم اکتبر رقم زخمی شدگان درگیریهای کاشان را 250 نفر ذکر کرده اند. والدین و معلمین به دخالت پلیس در تظاهرات اعتراض نمودند. در سوم اکتبر پلیس همدان تظاهرات یک گروه صدنفری از دختران را که با حمل پلاکارد و شعار همراه بود با استفاده از ماشین های آب پاش آتش نشانی شهر متفرق نمود. در شاهی شمالی ترین شهر ایران پلیس تظاهراتی را که علیه سیستم آموزشی برپا شده بود بعد از اینکه پسران و دختران بهم پیوستند با گاز اشک آور در هم شکست. معلمین در خرم آباد تا حصول توافق مبنی بر عدم دخالت پلیس در فعالیتهای دانش آموزان در شهر و آزاد نمودن معلمینی که قبلاً بازداشت نموده اند، از رفتن به کلاسها خودداری می نمایند.

گروههایی از مردم در بانه (کردستان) در دوم اکتبر تظاهراتی برپا کردند و خواستهای خود را در 14 بند به فرماندار ارائه دادند، برخی از این خواستها عبارتند از: آزادی زندانیان سیاسی، محاکمه مجدد بعضی از زندانیان، تعویض شهردار، اصلاح و بهبود شرایط تحصیلی، انحلال اطاقهای اصناف، بهبود تسهیلات بهداشتی، آموزشی و کشاورزی، به دنبال ارائه این لیست شهردار و رئیس سازمان شیر و خورشید سرخ (صلیب سرخ) از کار استعفا دادند.

4 در چهارم اکتبر، دولت اعلام نمود که در پیش نویس طرح قانون مطبوعات (مرجع ب 9252) تجدیدنظر نموده و کنترل امتیازات و ارشاد مطبوعات را از یک کمیسیون ویژه دولتی به انجمن روزنامه نگاران انتقال خواهد داد. جزییات هنوز اعلام نشده است. در همین زمان، نخست وزیر با کارکنان رادیو و تلویزیون ملی ایران (NIRT) ملاقات کرد و اظهار نمود که رسانه های گروهی باید آزاد باشند و سانسوری وجود نداشته باشد، اگر چنین چیزی روشن شود نظریات مخالفین نیز باید منعکس گردد (نظریه: دولت مقررات محدود کننده ای که قبلاً در لایحه استقلال دانشگاه منظور نموده بود فعلاً مسکوت گذارده و اظهار تمایل دولت نیز نسبت به اجرای آزادی عمل مطبوعات، روزنامه نگاران را امیدوار نموده است که سرانجام نتیجه چیزی خواهد بود که همه رسانه ها می توانند پشتیبانی نمایند.)

5 باهری وزیر دادگستری در ملاقاتی که با هیأت مدیره کانون وکلا در چهارم اکتبر داشت گفت که کمیسیون مخصوصی جهت رسیدگی به پرونده آزادی زندانیان سیاسی تشکیل خواهد شد. باهری خاطرنشان نمود که در نظر دارد نماینده کانون وکلا را نیز در این کمیته شرکت دهد. کانون وکلا به وزیر دادگستری گفته است که وجود حکومت نظامی بی مورد است و

ص: 182

گفت که وزارت دادگستری نیز اغلب به عنوان یک ابزار برای خط مشی های سیاسی دولت به کار گرفته شده بود و لازم است که قوی تر باشد و درخواست تنبیه مسببین کشتار 8 سپتامبر میدان ژاله را نمود. وزیر دادگستری قول داد که سازمان قضایی را تقویت نماید.

6 تلاشهایی که در جهت تشکیل جلسه غیرعلنی مجلس در سوم اکتبر صورت گرفته بود به علت اینکه از 66 امضاء مورد نیاز فقط 20 امضاء جمع شده بود با شکست روبرو شد. ریاضی، رئیس مجلس به خبرنگاران گفت که او ریاست جلسه ای را که به گفته او مطبوعات آن را به یک جلسه مبارزه برای پست ریاست مجلس تنزل داده اند به عهده نخواهد گرفت. (رئیس جدید مجلس در اولین جلسه بعد از گشایش جدید مجلس در هفتم اکتبر انتخاب خواهد شد). بخشی از ناراحتی ریاضی به خاطر جدی بودن او و هم چنین به خاطر حفظ پستی بود که 15 سال با موفقیت آن را اشغال نموده و اکنون مورد تهدید یک چهره قدیمی حزب رستاخیز به نام جواد سعید قرار گرفته بود. جواد سعید به محض اینکه مشاهده نمود که می تواند به عنوان رئیس جدید مجلس انتخاب شود بلافاصله از دبیرکلی حزب رستاخیز که فقط دو هفته بود که بدان شغل گمارده شده بود استعفا داد. حتی مطبوعات متقاعد شده بودند که سعید به ریاست مجلس آینده به جای ریاضی که به خاطر سنش دیگر قادر به ریاست نیست برگزیده خواهد شد. در مورد مجلس سنا انتظار می رود رئیس جدید معاون قبلی شریف امامی، سناتور محمد سجادی باشد.

7 تصمیم عجولانه سعید به ترک حزب رستاخیز نشانه آشفتگی صحنه سیاسی است. هیأت اجرائیه حزب رستاخیز نتوانست حدنصاب را در جلسه سوم اکتبر که جلسه نهایی بود به دست آورد. لذا جلسه به دهم اکتبر موکول گردید. در این انتقام تعدادی از اعضاء هیأت اجرائیه از استعفای سعید رنجیده خاطر شده و گفتند تا جانشینی انتخاب نشود استعفاء او پذیرفته نیست، تعداد معدودی نیز گفتند که نیازی به اضمحلال حزب رستاخیز نیست.

8 گزاشات احزاب جدید مرتب به سفارت می رسد منابع مربوط در سازمانهای سیاسی بیان می کنند که شاه خود حداقل با دو نفر یا بیشتر از چهره های سیاسی صحبت کرده و به عقیده آنها به آنها چراغ سبز نشان داده که جلوتر بروند و احزاب سیاسی تشکیل دهند. قطعاً شاه با نهاوندی وزیر علوم و آموزش عالی و کافی وزیر اوقاف صحبت نموده و به نهاوندی اصرار نموده است که طبق طرحهایی گروهش را از یک گروه سیاسی تغییر دهد و به کافی نیز پیشنهاد نموده است که حزب مردم را احیا نماید. پیغام مشابهی نیز ممکن است به آزمون وزیر کشور داده باشد تا حزب ایران را مجدداً احیا کند و باقیمانده حزب رستاخیز را به حزب دیگری تبدیل نماید.

9 ناآرامیهای کارگری کم کم در حال ایجاد دردسر برای دولت می باشد (مرجع ج) اگر چه طبق گزارشات واصله، اعتصابات شرکت نفت، مخابرات و بانکها خاتمه یافته است مرجع (د)، اما گروههای زیادی هنوز یا در حال اعتصابند و یا قصد آن را دارند مثل پرستارها، کارگران

ص: 183

شرکت دخانیات، معلمین و کارگران برخی شرکتهای نیمه دولتی، نخست وزیر در چهارم اکتبر به سفیر گفت که او به 50 اعتصاب در بخش دولتی فیصله داده و اضافه کرد که در برخورد با این اعتصابات ملایمت لازم است، کابینه دولت ایران در سوم اکتبر تصمیم گرفت ضمن افزایش حقوق کارمندان، وامهایی برای خرید خانه های ارزان قیمت در اختیار آنان قرار دهد. این عمل به منظور جلوگیری از اعتصاب عمومی هفتم اکتبر طرح شده است. معلوم نیست که این تمهیدات موفقیتی داشته باشد یا نه اما مذاکرات مفصلی بین کارمندان و دولت در چندین وزارتخانه در جریان است. تهران ژورنال مورخه پنجم اکتبر مشکلات اساسی دولت را به شرح زیر بیان کرده است: شکایات بر حقی وجود دارد اما ارضای اینها موجب افزایش تورم خواهد شد. تهران ژورنال می گوید قراردادن دولت در وضعیتی که یا تسلیم شود و یا مردم را از خود بیگانه نماید ممکن است هدف سیاسی بعضی ها باشد و معتقد است «نشانه هایی وجود دارد که جریانهای سیاسی پشت پرده ای در حال فعالیت برای مقاصد خود می باشد.» (نظریه: بدون شک دسیسه های سیاسی برای رسیدن به مقاصد خود گروههایی را تحریک می کنند بویژه کارمندان دولت را، ولی شکایات بر حقی هم بدون شک وجود دارد). اقدامات دولت برای فیصله سریع اعتصابات به وسیله راضی کردن اعتصابیون دارای عواقب وخیمی خواهد بود. فیصله دادن به اعتصابات تا آنجا که برای ما معلوم شده است با افزایش نسبتاً زیادی در مزایای شغلی صورت می گیرد (زیرا افزایش حقوق نیاز به اقدامات کمیسیون حقوق کارمندان دولت دارد که وقت زیادی را می گیرد) مثل افزایش حق مسکن و کمکهای غذایی که در یک مورد خاص تا 178 درصد و در اکثر موارد از 50 تا 100 درصد حقوق دریافتی کارمندان بوده است (البته عواقب مالی تورم آن نیز آشکار است).

10 وضعیت دانشگاهها هنوز نامتعادل است. دانشکده ها و دانشگاهها در حال حاضر به صورت جدی یک اتحادیه دانشجویی هستند. در این میان دولت ایران به آرامی با دانشگاهها مشورت می کند که تاریخ گشایش دانشکده ها و دانشگاهها هم زمان نباشد. در موارد زیادی موعد مقرر بازگشایی به تاریخ اکتبر موکول گردیده است. به طوری که ما متوجه شدیم بعضی دانشکده ها ممکن است در این تاریخ باز شوند اما بقیه به فاصله چند روز یا یک هفته بعد باز خواهند شد. این اقدامات به این جهت صورت می گیرد که بعضی از دانشکده ها و مدیران فکر می کنند که اگر کلاسها طی یک یا دو هفته باز شوند مشکلی به وجود نخواهد آمد. در چند روز گذشته به خاطر اینکه ثبت نام در دانشگاه ملی تهران و دانشگاه اصفهان با آرامش و علاقمندی انجام و پایان گرفته خوش بینی بیشتر شده است. اما مشکلات عمده در دانشگاه تهران پیش بینی می گردد. چگونگی استقرار کلاسها در دانشگاه تهران را در واقع می توان از اعلامیه دانشگاهیان منتشره در تاریخ 30 سپتامبر که با 200 امضاء علیه دولت ایران به خاطر کشتاری که توسط حکومت نظامی انجام شده استنباط نمود.

در میان امضاءکنندگان رؤسای دانشکده های دانشگاه تهران و همچنین معاون طرح دانشگاه

ص: 184

ملی دیده می شوند. آنهایی که برای سفارت شناخته شده اند اکنون نیز مانند شش ماه گذشته با این امور درگیر نمی شوند. سولیوان


ناآرامیهای کارگری در ایران

سند شماره 89

استفاده اداری محدود5 اکتبر 1978 13 مهر 1357

از: سفارت آمریکا، تهران 9744به: وزارت امور خارجه، واشنگتن دی. سی.

مرجع: الف تهران 9582 ب تهران 9651

موضوع: ناآرامیهای کارگری در ایران

1 خلاصه: علیرغم تصمیم دولت مبنی بر اعطای وامهای سهل مسکن به مستخدمین کشوری و دورنمای موافقت دولت جهت افزایش بیشتر حقوق خدمات کشوری، سازمان خدمات کشوری ایران تهدید کرده روز 7 اکتبر دست به اعتصاب خواهد زد مگر آنکه دولت با فهرست مطول تقاضاها از جمله افزایش صد درصدی در حقوقها و کمک هزینه ها موافقت نماید. سازمانهایی که اعتصاب در آنها اخیراً فرونشسته یا هنوز ادامه دارد عبارتند از: بانک ملی، شرکت مخابرات، شرکت ملی نفت ایران، شرکت بیمه ایران، شرکت انحصاری دخانیات، بانک اعتبارات (خصوصی)، اداره برنامه های شهری شهرداری تهران و توانیر، به علاوه گزارشاتی دال بر اعتصاب در سازمان برنامه و بودجه در 4 اکتبر و توقف کار در بیمارستانهای تهران و تبریز وجود داشت. پایان خلاصه.

2 دولت در 3 اکتبر تصمیم گرفت به کارمندان کشوری وام مسکن کم بهره و طویل المدت بدهد تا بدین وسیله از مشکلات احتمالی از ناحیه سازمانها و خدمات شهری جلوگیری شود به نوشته روزنامه ها، میزان بهره و زمان بازپرداخت وامها با توجه به پایه حقوق افراد متقاضی تعیین خواهد شد، به مستخدمین کشوری با پایه حقوق کمتر از 30000 ریال در ماه، 7/1 میلیون ریال وام (24113 دلار) با بهره 4 درصد برای تهران و 3 درصد برای شهرستانها و با بازپرداخت 20 ساله در صورت اقامت در تهران و بازپرداخت 25 ساله برای شهرستانی ها اعطا خواهد شد. کارمندان با حقوق پایه ماهانه 30000 تا 50000 ریال از وام به میزان حداکثر 3 میلیون ریال (44553 دلار) با نرخ بهره 6 درصد در تهران و 5 درصد در شهرستانها برخوردار خواهند شد. مدت بازپرداخت برای این گروه از 15 سال تا 20 سال خواهد بود. کم و کیف و تاریخ اجرای این برنامه وام مسکن هنوز معلوم نیست و این نقل قول که پول آنها از محل بودجه سال آینده وزارتخانه های مربوطه (که 21 مارس 1979 شروع می شود) تأمین خواهد شد بر پیچیدگی مسئله می افزاید. به مستخدمین کشوری با حقوق ماهانه بیش از 50000 ریال وامهایی با امتیازات ویژه داده خواهد شد و دولت بعداً آن را اعلام خواهد کرد. منوچهر آزمون وزیر امور اجرایی طی یک کنفرانس مطبوعاتی اعلام کرد که مسئله حقوق مستخدمین کشوری در کابینه مورد بحث قرار گرفته و اینکه در جلسه بعدی کابینه تصمیماتی در این باره اتخاذ

ص: 185

خواهد شد. مطالب روزنامه ها حاکی از آن است که دولت با افزایش حقوق مستخدمین کشوری تا 50 درصد موافقت کرد.

3 علیرغم این اقدامات آشتی جویانه از سوی دولت، تهدید به اعتصاب در هفتم اکتبر توسط کارکنان سازمان خدمات شهری پابرجاست. روزنامه های انگلیسی زبان تهران فهرستی از تقاضاهای کارمندان خدمات شهری را بدین شرح عنوان کرده اند: افزایش 100 درصدی در حقوق و مزایای کلیه مستخدمین کشوری، افزایش سالانه حقوق پایه و کمک هزینه مسکن، یک طرح نهادی برای پرداخت کمک هزینه ایاب و ذهاب، افزایش چشمگیر در کمک هزینه غذا، خدمات درمانی مجانی، تحقیق درباره طرح حقوق مستخدمین بازنشسته کشوری و دادن حقوق بازنشستگی متناسب با حقوقهای مربوطه.

4 تعداد سازمانهایی که دچار اعتصاب هستند رو به افزایش می گذارد. علیرغم گزارشات مطبوعاتی تاکنون (زمان ارسال گزارش مرجع ب) کارکنان شرکت ملی نفت ایران به اعتصاب ادامه داده اند. بنا به گزارشات خبری یک سخنگوی شرکت ملی نفت ایران در چهارم اکتبر اظهار داشت که برخی کارکنان با افزایش ده درصدی حقوقها مخالفت کرده و خواهان افزایش 20 درصدی در حقوق پایه و 10 درصد افزایش در کمک هزینه مسکن، بیمه و خدمات درمانی هستند. در عین حال این سخنگو متذکر شد که اعتصابیون در پالایشگاه آبادان پس از حصول توافق موقتی با مدیریت در خصوص افزایش حقوق و مزایا بر سر کارهایشان بازگشتند.

5 رسانه های ارتباط جمعی در پنجم اکتبر اعلام کردند که کارکنان شرکت مخابرات ایران در چهارم اکتبر به اعتصاب خود خاتمه دادند و یک تعهد کتبی از مدیریت شرکت دریافت کردند مبنی بر افزایش صد درصدی در کمک هزینه مسکن. کارمندان شرکت مخابرات ایران از افزایش سریع در میزان حقوق پایه برخوردار نشدند اما به آنها قول داده شد که مسئله افزایش حقوق آنها در هیأت مدیره مطرح خواهد شد و اینکه این افزایش در بودجه سال مالی آینده منظور خواهد شد.

بنا به گزارش، فهرست تقاضاهای اولیه کارمندان شامل این موارد است: افزایش 50 درصدی در حقوق، تحقیق در مورد وضعیت مالی سرمهندس فرخندر و مدیرعامل مالونی و اعلام نتایج آن، و تقاضا برای اخراج کلیه کارمندان قراردادی (که متوسط حقوقشان بیشتر از کارمندان رسمی است). یک نکته قابل توجه از نقطه نظر منافع آمریکا، تقاضای کارمندان شرکت مخابرات ایران جهت اخراج کلیه کارمندان آمریکایی (منظور کارمندان بل اینترنشنال) و اختصاص دادن حقوق دریافتی از سوی آنها، برای بهبود وضعیت کارگران ایرانی.

6 دیگر سازمانهای اعتصاب زده در چند روز اخیر عبارتند از: شرکت ملی دخانیات، بانک اعتبارات با سرمایه مشترک فرانسه، و توانیر. کارکنان دخانیات صبح روز چهارم اکتبر دست به اعتصاب زدند و خواستار کاهش ساعات کار و افزایش مرخصی سالانه شدند. کارمندان بانک اعتبارات در تهران و در چندین شهرستان در سوم اکتبر اعتصاب کرده و تقاضا کردند که

ص: 186

کسری حقوق و مزایای آنها در مقایسه با دستمزد کارمندان بانک مرکزی و بانک ملی جبران گردد.

تاکنون اطلاعاتی درباره درخواستهای کارمندان توانیر به دستمان نرسیده اما گزارشات روزنامه ها حاکی است که کارگران شرکت و ایستگاههای قدرت در طرشت، شهریار و فرح آباد ملاقاتی با هم داشته اند تا مشکلات خود را با مدیریت شرکت مورد بررسی قرار دهند. کارگران بیمارستانهای ونک و شهرام در تهران در چهارم اکتبر دست به یک اعتصاب یک روزه زدند و پس از دریافت قول مساعد مبنی بر بررسی دلسوزانه تقاضاهایشان بر سر کارهایشان بازگشتند. در تبریز بهیاران شاغل در بیمارستانهای مجاور دانشگاه آذرآبادگان اعتصاب کرده و خواهان دستمزد بیشتر شدند. هیچ خبری درباره رفتار اعتصابیون در بخش برنامه ریزی شهری شهرداری تهران نداریم غیر از آنکه روزنامه ها تأیید کردند که مشکلات کاری در آنجا وجود داشت.

7 جعفر شریف امامی در گفتگوهای خود با سولیوان سفیر در عصر روز چهارم اکتبر عنوان کرد حدود 50 اعتصاب فرونشانده شده است. وی تأیید کرد که این موج اعتصابات اثرات جدی بر اقتصاد ایران خواهد داشت ولی افزود این قیمتی است که باید پرداخت شود.

8 نظریه: حداقل در کوتاه مدت بدیهی به نظر می رسد که دولت خط مصالحه را در برخورد با اعتصابات در پیش گرفته است و بیشتر خواسته های آنها را اجابت می کند تا اینکه به خطر تشنج تن در دهد تا بدین وسیله آرامش در بخش کارگری حفظ شود. اثرات این امر حداقل تاکنون چنین بوده است که یک اعتصاب باعث تشویق اعتصابات دیگر می شود و انتهایی نیز برای این روند متصور نیست. بروز یک نتیجه اجتناب ناپذیر است و آن اینکه توافقات به عمل آمده اثرات شدیدی بر اقتصاد ایران از نظر تورم و کسری بودجه خواهد داشت. میزان این تأثیرات تا فرونشستن گرد و غبارها معلوم نخواهد شد.

سولیوان


ژنرال نصیری از مقام سفیر ایران در پاکستان استعفا می دهد

سند شماره 90

خیلی محرمانه

شماره گزارش: 97688 اکتبر 1978 16 مهر 1357

از: دفتر وابسته دفاعی آمریکا، تهران

به: سرفرماندهی کل نیروهای آمریکا در اروپا اقیانوس آرام

موضوع: ژنرال نصیری از مقام سفیر ایران در پاکستان استعفا می دهد

16 خلاصه: این گزاش حاوی اطلاعاتی است که از 2 روزنامه انگلیسی زبان ایران کسب شده است. اطلاعات در ارتباط با استعفای ارتشبد نعمت الله نصیری به عنوان سفیر ایران در پاکستان می باشد.

ص: 187

ردیف 17 تا 21 حذف شده است.

22 (بدون طبقه بندی) جزییات: اطلاعات زیر از رسانه های گروهی انگلیسی زبان ایران کسب شده است.

الف انتظار می رود که رئیس پیشین سازمان امنیت کشور (ساواک) ارتشبد نعمت الله نصیری، از سوی یک دادگاه نظامی به خاطر اتهامات ادعا شده مبنی بر غصب کردن اموال عمومی مورد بازجویی قرار گیرد.

ب قبل از هرگونه اقدامی علیه ارتشبدی که زمانی همه قدرت را در ایران به دست داشت، در تهران قبلاً اعلام شده بود که از این به بعد دیگر ساواک دولتی درون دولت نخواهد بود هم چنان که بعضی از مردم مطرح می کردند. این اعلامیه در مجلس از سوی سناتور جلال نائینی صادر گشت.

ج ارتشبد نصیری که بعد از تعویض او به عنوان رئیس ساواک به مقام سفیر ایران در پاکستان منصوب شده بود دیروز از این مقام استعفا داد. یک سخنگوی وزارت امور خارجه گفت که شاهنشاه استعفای او را پذیرفته است.

د ارتشبد نصیری از سوی اعضای مجلس به دلیل اتهامات ادعا شده راجع به فساد و دستورات شکنجه در خلال تصدی او به عنوان رئیس ساواک، به شدت مورد انتقاد قرار گرفت هم چنین گزارش شده است که نصیری مسئول گسترش نارضایتی عمومی به طور وسیع بوده است که در جلسه مجلس بحث شد.

هم چنین ذکر شده است که نصیری در یک رسوائی مهم با میلیاردر معروف هژبر یزدانی که زندانی است دست داشته است.

ه سناتور جلال نائینی، نصیری را متهم به درگیر بودن در موارد فساد با همدستی هژبر یزدانی که بر طبق 13 گزارش زندانی شده است، کرده است. یکی از موارد دریافت 743 میلیون دلار وام با بهره 3 درصدی بوده که او برای دریافت این وام از نصیری به عنوان شریکش استفاده کرده است.

و دیروز اعلام شد که در بسیاری از موارد اتهامات علیه نصیری هیچ گونه ربطی به ارتشی بودن وی ندارد، لذا وی از سوی یک بازپرس دادگاه غیرنظامی بازجویی خواهد شد.

ز اتهامات بر علیه نصیری چنین است که او از موقعیت خود به عنوان رئیس سازمان امنیت کشور سوءاستفاده کرده است و به قولی بودجه دولت را عملاً در راههای غیرمناسب خرج کرده است.

نظریات تهیه کننده گزارش (خیلی محرمانه) گزارشهای شماره 33478، 6846 و 6846033778، اطلاعاتی در ارتباط با انتصاب ارتشبد نصیری به عنوان سفیر ایران در پاکستان و انتصاب ارتشبد ناصر مقدم به عنوان رئیس جدید ساواک فراهم کرده است. اطلاعات بیشتر در رابطه با ارتشبد نصیری به محض دریافت فرستاده خواهد شد


گزارش سیاسی: شاه مجدداً بر اعطای آزادیها تأکید می کند...

ص: 188

سند شماره 91

خیلی محرمانه8 اکتبر 1978 16 مهر 1357

از: سفارت آمریکا، تهران 9787به: وزارت امور خارجه، واشنگتن دی. سی. فوری

موضوع: گزارش سیاسی: شاه مجدداً بر اعطای آزادیها تأکید می کند؛ رئیس جدید مجلس انتخاب شد؛ بالاخره حزب نهاوندی معرفی شد

خلاصه: شاه در سخنرانی اجلاس افتتاحیه پارلمان در 6 اکتبر تأکید کرد که اعطای آزادیهای سیاسی ادامه خواهد داشت و با پذیرش خطاهای گذشته درخواست آرامش عمومی نمود تا بتوان دموکراتیزه کردن را ادامه داد. سعید دبیرکل سابق حزب رستاخیز در انتخابات برای تعیین جانشین ریاضی به عنوان ریاست مجلس پیروز شد. گروه تحقیق وزیر نهاوندی رسماً اعلام کرد که به یک حزب سیاسی تبدیل خواهد شد. کمیسیون بازرسی شاهنشاهی منحل شد. وضعیت نظم عمومی عنوان تلگرام جداگانه ای می باشد. پایان خلاصه.

1 سخنان شاه در اجلاس افتتاحیه مجلس اساساً اعلام این مطلب بود که اعطای آزادیها علیرغم تظاهرات و ناآرامیهایی که وی تأکید کرد گسترده تر از حد مورد انتظار بود، همچنان ادامه خواهد یافت. شاه بر وحدت مردم به منظور حفاظت از استقلال ملی تأکید نمود و در عین حال تأیید کرد که اشتباهاتی وجود داشته و سوءاستفاده از موقعیتهای اجتماعی موجب بروز نارضایتی شده است، اما وی اظهار داشت مشخص شده است که تحریکات و توطئه های پشت پرده که برای مقاصد خاصی طراحی شده عواملی برای تشدید بحرانهای موجود می باشند.

2 شاه تأکید کرد که دموکراسی جایگزین افراد خاص خواهد شد و مسئولیتهای اجتماعی به مردم واگذار می شود و خواستار رعایت وفادارانه مقررات و قوانین گردید. وی اضافه کرد «داشتن دیدگاهها و اعتقادات متفاوت در مورد تمام موضوعات مهم ملی کاملاً توسط ما مورد حمایت قرار می گیرد.» وی گفت این حقوق قانونی نبایستی به منظور نقض قوانین و از بین بردن نظام اجتماعی مورد استفاده قرار گیرد زیرا «پیوندهایی را از هم می شکند که موجب اتحاد مردم جامعه با یکدیگر می باشند.» وی خواستار اقدام صریح تر دستگاه قضایی برای ریشه کن کردن گروههای فاسد گردید و برای اولین بار در ملاءعام اعلام کرد که در مورد سرمایه های ملی سوءتدبیرهایی وجود داشته است. وی خواستار تداوم اقدامات اقتصادی گردید تا با حذف گلوگاهها و کمبودها بتوان پیشرفت اقتصادی را کاملاً هماهنگ نمود.

3 وی در قسمتی جداگانه به وضع ایران به عنوان یک کشور مسلمان اشاره کرد و تأکید نمود که دفاع از کشور با قدرت تمام صورت خواهد گرفت و گفت سیاست خارجی ایران بر پایه سیاست استقلال ملی آن و عدم مداخله در امور کشورهای دیگر استوار می باشد. (نظریه: این سخنرانی اصولاً تکرار همان سیاستهای شاه در مورد ایران بود. وی برای اولین بار از سوء تدبیر نام برد و فراتر از آنچه که قبلاً در مجامع عمومی ابراز داشته بود اعلام کرد سایرین

ص: 190

نیز حق دارند در مورد موضوعات ملی دیدگاههای مختلف داشته باشند. مطلب نهفته در سخنان وی نقش محوری سلطنت به عنوان یک نهاد هدایت کننده مستمر در ایران بود. جشن افتتاحیه رسمی نسبت به گذشته در سطح پایین تری برگزار شد. شاه به جای اینکه ایستاده سخنرانی کند به صورت نشسته صحبت کرد و اگر چه صندلیهای مربوطه آماده شده بود ولی به استثناء ملکه هیچ کدام از اعضای خانواده سلطنتی حضور نداشتند. برخلاف گذشته نخست وزیران قبلی یعنی هویدا، آموزگار و امینی به این مراسم دعوت نشده بودند.)

4 در همان روز اعضای مجلس جواد سعید دبیرکل سابق حزب رستاخیز را با 144 رأی موافق در مقابل 103 رأی مخالف و 7 ممتنع به عنوان رئیس مجلس انتخاب کردند. سعید، عبدالله ریاضی رئیس سابق مجلس را که مدت 15 سال چنین سمتی را عهده دار بود از مقام خود خلع کرد. سایر اعضای کمیته های اجرایی مجلس مناصب خود را حفظ کردند. (نظریه: پیروزی سعید نتیجه اعتقاد بسیاری از کارگزاران فعلی دولت می باشد مبنی بر اینکه به منظور رویارویی با مشکلات یا سیاست بازیهای پشت پرده که مجلس در ماههای آینده بایستی با آنها مقابله کند وجود فرد فعالتری ضرورت دارد. بعضی از چهره های مخالف حاضر در مجلس نیز به سعید رأی داده اند و منابع ما در مجلس به ما گفتند که انتقال این پست آرامتر از آنچه که انتظار می رفت صورت گرفت.)

5 در سنا، سناتور سیدمحمد سجادی به عنوان رئیس انتخاب شد. هنگامی که جعفر شریف امامی در ماه اوت به سمت نخست وزیری منصوب شد وی جای او را گرفته بود. دو نایب رئیس یعنی سناتور امان الله اردلان و عماد تربتی نیز انتخاب شدند.

6 نهاوندی وزیر علوم و آموزش عالی در 6 اکتبر گفت که گروه مطالعاتی وی در مورد مشکلات ایران یک حزب سیاسی ملی تشکیل خواهد داد. نام این حزب اعلام نشده است اما نهاوندی گفت به زودی نام و برنامه حزب به اطلاع عموم خواهد رسید. حزب هم اکنون در حال تشکل بنیانگذاران خود می باشد و هنگامی که حدوداً یک هزار نفر انتخاب شوند اولین کنگره خود را در یکی از شهرهایی که حکومت نظامی ندارد تشکیل خواهد داد. نهاوندی اسامی اعضای بنیانگذار حزب را افشا نکرد ولی اظهار داشت که شامل پنج سناتور و سه وزیر دیگر یعنی کاظم ودیعی وزیر کار و امور اجتماعی، محسن فروغی وزیر فرهنگ و هنر و معتمدی وزیر پست و تلگراف و تلفن خواهد بود.

7 در مقاله کوچکی در مطبوعات 8 اکتبر اعلام شد که کمیسیون سلطنتی به حیات خود خاتمه داده است. این کمیته که گزارشات آن درباره فعالیتهای عمرانی اقتصادی در کشور از تلویزیون پخش می شد توسط یکی از کمیته های سازمان برنامه و بودجه که در مقابل هیأت دولت پاسخگو می باشد جایگزین خواهد شد.

(به نظر می رسد این اقدام با تصمیمات دولت شریف امامی مبنی بر کاهش مشارکت خانواده سلطنتی در امور سیاسی هماهنگ باشد.)

ص: 190

8 در مطبوعات 8 اکتبر اعلام شد که 86 زندانی ضدامنیتی منجمله رحمت الله مقدم مراغه ای رهبر نهضت رادیکال آزاد شده اند. در همین حال حسن نزیه رئیس کانون وکلا خواستار آزادی فوری کلیه زندانیان گردید. سولیوان


اعتصابات بیشتر در ایران

سند شماره 92

استفاده اداری محدود8 اکتبر 1978 16 مهر 1357

از: سفارت آمریکا، تهران 9789به: وزارت امور خارجه، واشنگتن دی. سی.

مرجع: تهران 9744

موضوع: اعتصابات بیشتر در ایران

1 خلاصه: موج اعتصاب در سراسر ایران فزونی می یابد. از هنگام مخابره تلگرام مرجع، کارکنان ایران ایر، راه آهن دولتی، تعاونی تاکسیرانی و پنج وزارتخانه دولتی اعتصاب کرده اند.

2 در 7 اکتبر کارکنان فنی و اداری ایران ایر در تهران اعتصابی را شروع کردند که باعث مختل شدن خدمات در فرودگاه مهرآباد گردید. مطبوعات گزارش کرده اند کارمندان ایران ایر خواهان افرایش دستمزد، اضافه کاری، تأسیس تعاونیهای مصرف برای امورات خود، بیمه و مزایای بازنشستگی و همچنین پرداخت کمک هزینه مسکن تا هنگام تأمین واحدهای مسکونی برای کارمندان، هستند. کارکنان ایران ایر پس از آنکه مدیریت قول داد تقاضاهایش را بررسی کرده و تا حد امکان اجابت کند، در اواخر روز هفتم اکتبر بر سر کارهایشان بازگشتند. ژنرال نصرالله امیرفضلی رئیس ایران ایر به مأمور کنسولی گفت که او شخصاً اعتصابیون را تشویق نمود بر سر کارشان برگردند و بدین ترتیب از تعطیلی جدی فرودگاه مهرآباد جلوگیری کرده است.

3 کارکنان راه آهن دولتی در صبح روز هفتم اکتبر اعتصاب کرده و از قبول بار برای ارسال در ایستگاه تهران امتناع ورزیدند. گزارشات مطبوعات حاکی است که کارکنان راه آهن خواهان افزایش دستمزد (میزان آن مشخص نشده) و بهبود مزایای درمانی شده اند. آنها همچنین خواهان آن هستند که بخش مدیریت برنامه کارگران خط آهن که اکنون جزو وزارت بهداشت و خدمات اجتماعی است به راه آهن دولتی منتقل گردد.

4 شاید برجسته ترین موج ناآرامیهای کارگری در ایران اعتصاب هفتم اکتبر تاکسیرانان تهران باشد. بیشتر رانندگان تاکسی در مجاور میدان کندی در مقابل دفتر تعاونی تاکسیرانی اجتماع کرده و خواستار بهره مندی از پوشش خدمات درمانی، مزایای مسکن، مزایای بازنشستگی و اجرای طرح بازنشستگی شدند. رانندگان همچنین درخواست کردند که دارندگان اتومبیل از به کار بردن وسیله نقلیه خود به عنوان تاکسی منع گردند. چیزی که در این شهر یک عمل رایج است.

به نوشته روزنامه «تهران ژورنال» پلیس با شلیک تیر هوایی و گاز اشک آور رانندگان

ص: 191

اجتماع کننده را متفرق کرد. تاکنون ما هیچ گزارش مستقلی درباره تأیید اقدامات پلیس دریافت نکرده ایم.

5 منابع ارتباط جمعی همچنین گزارش دادند که کارکنان وزارتخانه های فرهنگ و هنر، دارایی، بازرگانی، دادگستری و کار و امور اجتماعی در صبح روز 7 اکتبر شروع به اعتصاب کرده و خواهان افزایش دستمزد و مزایای بیشتر شده اند. کارمندان این وزارتخانه ها بر سر کارهایشان حاضر شدند لیکن از انجام کار تا زمان اجابت تقاضاهایشان امتناع کردند. شایعات تأیید نشده ای وجود دارد مبنی بر اینکه روند اعتصابها، وزارت امور خارجه را نیز تحت تأثیر قرار داده است.

6 نظریه: در حالیکه پوشش خبری اوضاع اعتصابها در چند هفته اخیر به نحو قابل توجهی بهبود یافته، اما معتقدیم که اعتصاب در سراسر ایران به مراتب گسترده تر از آن چیزی است که رسانه ها گزارش می کنند. همچنان که در گزارش مرجع متذکر گردید نرمش دولت در برخورد با کارکنان اعتصابی اثر بهمن خیزی داشته است.

کارگران اکنون متقاعد هستند که وضعیت جاری برای پی گیری تقاضاهایشان در مورد دستمزد بیشتر و شرایط بهتر کاری مناسب است. دولت اخیراً در مواجه با پی آمدهای واکنش تند خود نسبت به تظاهرات در اوایل سپتامبر که با انگیزه سیاسی توأم بوده، به نظر می رسد به این نتیجه رسیده است که اقدام تند علیه کارگران اعتصابی که تقاضاهایشان کمتر سیاسی بوده و حول و حوش مسایل اقتصادی «نان و آب» است، غیرسازنده خواهد بود.

سولیوان


گزارش امنیتی

سند شماره 93

خیلی محرمانه8 اکتبر 1978 16 مهر 1357

از: سفارت آمریکا، تهران 9790به: وزارت امور خارجه، واشنگتن دی. سی.

موضوع: گزارش امنیتی

خلاصه: طبق گزارشات خمینی که در پاریس به سر می برد قصد دارد در کشوری مسلمان غیر از ایران سکونت گزیند. نصیری به عنوان سفیر در پاکستان استعفا داد، از مقاصد و محل وی اطلاعی در دست نیست. تظاهرات در شهرهایی که تحت حکومت نظامی نمی باشند حداقل دو کشته در خرم آباد و یک کشته در آمل به جای گذاشت. اعتصابات گسترده بر تاکسیرانی، ایران ایر، راه آهن دولتی و بسیاری از ادارات دیگر اثر گذاشته است. اعتصاب عمده در نهم اکتبر در کارخانه پلی اکریل اصفهان ترتیب داده خواهد شد. بعضی از دانشگاهها بدون دانشجو و برخی با دانشجو گشایش یافتند. دانشگاههای دیگر موفق به بازگشایی نشدند. در اصفهان دو مورد پرتاب بمب آتش زا به وسایل نقلیه آمریکایی بی سرنشین صورت گرفت. پایان خلاصه.

ص: 192

1 پس از اجتناب کویت از اجازه ورود به آیت الله خمینی، نامبرده در 6 اکتبر به پاریس وارد شد. مطبوعات گزارش می دهند که وی روزنامه نگاران را نمی پذیرد اما مشاورانش اظهار می دارند که به ایران بازنخواهد گشت. (نظریه: حکومت ایران نفس راحتی خواهد کشید.) یکی از رهبران نهضت آزادی، رحیم صفری می گوید که چنانچه فرانسه با خمینی به عنوان یک پناهنده سیاسی و رهبر شیعیان رفتار کند وی مطمئن است اقامت در پاریس را ترجیح دهد. در غیر این صورت وی به الجزایر خواهد رفت. گزارشات دیگر حاکی از آن است که وی به یک «کشور مسلمان» خواهد رفت. سفیر فرانسه به سفارت آمریکا اطلاع داد که دولت فرانسه اطلاعی از آمدن خمینی نداشت. به هر صورت ویزا مورد نیاز نبود. دولت فرانسه هیچ نظریه رسمی در مورد خمینی عنوان نکرده است، و سفارت فرانسه می گوید که در آینده نزدیک نیز نخواهد کرد. گزارش کامل تر جداگانه تلگراف خواهد شد.

2 وزارت امور خارجه ایران در هفتم اکتبر اعلام کرد که ارتشبد نصیری به عنوان سفیر در پاکستان استعفا داده وی در مظان اتهام شدید فساد و تخطی از حقوق بشر در زمان ریاستش بر ساواک قرار گرفته است. گزارشات حاکی است که به زودی دادگاه نظامی بازجوییهایش را در مورد فسادهای ادعا شده در مورد وی شروع خواهد کرد. (نظریه: سفارت از طریق مقامات رسمی بلندپایه ایران اطلاع یافت که نصیری در اسلام آباد ناراضی بوده و در پی عذری برای استعفا می گشت. بدین ترتیب انتقادات حاضر فرصت مناسبی برای وی به وجود آورد.) مقاصد و محل اقامت نصیری نامعلوم است. اطمینانی وجود ندارد که وی برای روبرو شدن با اتهامات باز می گردد.

3 تظاهرات در شهرها و بسیاری از شهرستانهای کوچک که حکومت نظامی در آنها برقرار نشده خرابی وسیع و حداقل 3 کشته به جای گذاشت. بحرانی ترین نقطه خرم آباد بود جایی که گروهی که عمدتاً دانشجویان بودند به ساختمان خبرگزاری پارس، دفتر وزارت اطلاعات (و جهانگردی)، چند بانک و دو مدرسه دخترانه حمله کردند. در طی روز دوم آشوب، پلیس از گاز اشک آور و سپس از گلوله استفاده کرد. تعداد تلفات رسمی 2 کشته و 47 زخمی می باشد، اما مطبوعات به گفته شاهدان عینی در برخی مناطق تعداد تلفات را بیشتر نقل می کنند. واحدهای نظامی برای برقراری نظم فراخوانده شدند. سومین کشته در تظاهرات خشونت آمیز هفتم اکتبر در آمل هنگامی که آشوب گران چندین ساختمان را خراب کردند اتفاق افتاد. در حالیکه جمعیت به یک مدرسه دخترانه حمله می کردند نیروهای امنیتی به آنان شلیک کردند. آشوبگران بعداً به 4 بانک، هتل آمل، ساختمان یک سینما، و دو مغازه مشروبفروشی خسارت سنگین زده و یا آنها را سوزاندند. اغتشاشات دیگر آخر هفته در کرمان، (زنجان)، سنقر علیا، بوکان و رضائیه اتفاق افتاد. خانه مدیر مدرسه در بهبهان بمب گذاری، و یک بانک در اصفهان به آتش کشیده شد.

مطبوعات گزارش می دهند که بسیاری از شهرستانهای دیگر درگیر هستند. امنیت نظامی

ص: 193

تشدید شده در سراسر تهران و دیگر شهرهای اصلی امری مشهود است.

4 با مشکلات آغاز ترم جدید دانشگاهی، وضع امنیتی بدتر شده اکثر دانشگاههای اصلی دچار مشکلاتی می باشند. دانشگاه اصفهان از طرف دانشجویان همراه با دادن شعارهای ضدرژیم تحریم شده است. دانشگاه آریامهر اصفهان کلاسها را شروع کرده اما پلاکاردها و اعلامیه های ضدرژیم آشکارا به چشم می خورند. دانشجویان دختر به نظر می رسد که ترسیده و همگی دارای پوشش چادر هستند. تظاهرات وسیع صلح آمیزی در هفتم اکتبر در اصفهان برگزار و تظاهرکنندگان خواهان افزایش حقوق معلمین شدند. هنگامی که یک نفر آشغالها را آتش زد جمعیت با ترس و هراس پراکنده شدند. کنسول گزارش می دهد که وضع شهر زشت و عصبی است. دانشگاه تهران در نهم اکتبر قصد گشایش دارد در حالیکه دانشگاه ملی در دهم اکتبر باز خواهد شد. هر چند که ثبت نام دانشجویان در هر دو دانشگاه در رشته های مربوطه با روندی آرام، 6 هفته به طول می انجامد. در همین حال اعلامیه هایی مبنی بر محکوم کردن حکومت نظامی بین دانشجویان دست به دست می گردد. دانشگاه پهلوی شیراز و جندی شاهپور اهواز توسط دانشجویان تحریم شدند. هفتم اکتبر 9 هزار نفر از دانشجویان دانشگاه آذرآبادگان در تبریز اعتصاب کردند. دانشجویان در گیلان و دانشگاه فردوسی مشهد نیز در حال اعتصاب به سر می برند. دانشگاه صنعتی آریامهر تهران شروع کلاسها را حداقل تا 14 اکتبر به تأخیر انداختند. بعضی از دانشکده های کوچک کلاسها را بدون حادثه تشکیل دادند اما توجه مردم بر انستیتوهای اصلی متمرکز است.

5 در تعطیلات آخر هفته در اصفهان دو اقدام به پرتاب بمب آتش زا بر روی اتومبیلهای شخصی آمریکایی بدون سرنشین رخ داد. یکی از آنها کاملاً بی نتیجه بود و دیگری فقط خسارت کمی به یک وسیله نقلیه وارد کرد. کنسول ما در اصفهان گزارش می دهد که جامعه آمریکاییان به صورت فزاینده ای در حال نگرانی بسر می برند.

6 موج اعتصابات بر چندین وزارتخانه اثر گذاشته است. رانندگان تاکسی، کارکنان ایران ایر و راه آهن دولتی در هفتم اکتبر دست به اعتصاب زدند، اما به سر کار بازگشته اند. کارکنان وزارتخانه های فرهنگ و هنر، کار و امور اجتماعی، صنایع و معادن، دادگستری، دارایی، اطلاعات و جهانگردی، و بازرگانی در هفت اکتبر به کارکنان اداره پست، بیمارستانها، و کارکنان شهرداری و وزارت نیرو که قبلاً در اعتصاب بودند، پیوستند. در هشتم اکتبر کارکنان رادیو (رادیو و تلویزیون ملی ایران) دست به اعتصاب زدند. پلیس برای پراکنده کردن جمعیت خشمگین رانندگان تاکسی اقدام به شلیک تیر هوایی و گاز اشک آور کرد. عموماً اعتصابها از نوع آرام هستند.

اعتصابات فقط بعضی از بخشهای هر سازمانی را فرامی گیرد، اما معهذا ادامه کار طبیعی دولتی را مختل می سازد، قرار است اعتصاب بزرگی در نهم اکتبر در پلی اکریل اصفهان صورت گیرد. سولیوان


گزارش سیاسی امنیتی، 9 و 10 اکتبر

ص: 194

شماره 94

خیلی محرمانه9 و 10 اکتبر 1978 17 و 18 مهر 1357

از: سفارت آمریکا، تهران 9836به: وزارت امور خارجه، واشنگتن دی. سی.

موضوع: گزارش سیاسی امنیتی، 9 و 10 اکتبر

خلاصه: با تظاهرات گسترده در سطح کشور، ادامه اعتصابات و استعفای وزیر بهداری، فشار بر دولت شریف امامی افزایش پیدا می کند. پلیس امنیتی با اقدامات معمول خود با مشکلات بالا مقابله می کند. دولت اعلام کرد که افزایش حقوق کارمندان بخش خدمات از بودجه های دفاع و برنامه های هسته ای تأمین و پرداخت خواهد شد. به جای وزیر بهداری فوراً کس دیگری را تعیین کردند. با وجود این گزارش می شود که علی امینی مخالف دولت، قرار است با شاه ملاقاتی داشته باشد.

احزاب سیاسی جدید همراه با اعلان هدف مبارزه با مقامات دولتی در خط مشی های خود، سربرمی آورند. در وزارت دربار دو انتصاب جدید صورت گرفته. زاهدی سفیر (ایران در آمریکا) در اینجا فعال است. خمینی زیر فشار قرار دارد تا در فرانسه از فعالیتهای سیاسی دست بردارد. روزنامه ها درخواست میتران مبنی بر آزادی زندانیان سیاسی در ایران و دعوت از سنجابی رهبر مخالفان برای شرکت در گردهمایی بین الملل سوسیالیست را چاپ کرده اند. شاه به حضور در بین مردم ادامه می دهد (در دانشگاه تهران و به مناسبت روز معلم در استادیوم آریامهر) در این رابطه پیش بینیهای لازم امنیتی معمول، انجام می گردد. دانشگاههای عمده هنوز کار خود را از سر نگرفته اند و روزنامه نگاران مصراً خواستار آزادیهای بیشتر بیان و قلم هستند. پایان خلاصه گزارش.

1 در چند روز گذشته، از جهات مختلف فشار بر دولت شریف امامی ادامه یافته است.

تظاهرکنندگان که بیشترشان را دانشجو و دانش آموزان دبیرستانی تشکیل می دهند چه در شهرهای بزرگ و چه در شهرهای کوچک به خیابانها می ریزند. و با پلیس و ارتش درگیر می شوند. در نتیجه تعدادی کشته شده اند. این رویدادها آنچنان عادی گشته اند که نمی توان آنها را جداگانه ذکر کرد. ولی دولت در حال حاضر دست به اقدامات ویژه و جدید علیه آنها نزده است. حتی در جنوب شرقی تهران دویست دانش آموز تظاهرات کردند و با تیراندازی هوایی نظامیان متفرق شدند. شاهدان عینی خبر می دهند که روز یکشنبه چند هزار نفر از مردم تهران در اطراف میدان ژاله شروع به تجمع نمودند اما به محض اینکه نظامیان و پلیس سررسیدند گویی آب بودند و به زمین فرو رفتند. توضیح شاید این باشد که طبق قرار قبلی دربهای منازل آن حوالی باز بوده و تظاهرکنندگان به راحتی به آنها پناه برده اند.

2 روزنامه ها از قول «منابع رسمی» گزارش می دهند که قرار است برنامه های هسته ای و دفاعی متوقف گردند تا دولت توانایی تأمین و پرداخت 5/12 درصد افزایش حقوق کارمندان را که هفته گذشته انجام گردید و مبالغ دیگری که برای کسب توافق و پایان بخشیدن به

ص: 195

اعتصابات ضروری است داشته باشد.

در ضمن دولت به سیاست خویش مبنی بر کنار آمدن با تقاضاهای روزافزون در مورد افزایش دستمزدها به عنوان بخشی از روند سازش سیاسی ادامه می دهد.

ما گزارشاتی داریم که وزرای مسئول برنامه های اقتصادی دولت از این بابت ناراضی هستند. شایعات مربوط به وجود مخالفت و درگیری در کابینه دولت شریف امامی، هنوز ادامه دارد. اگرچه گزارشات ویژه خبر می دهد که به محض اینکه جای مژدهی وزیر مستعفی بهداری روز بعد با انتصاب محمدحسن مرشد پر شد، اما دو یا چند وزیر دیگر که قصد استعفاء داشتند اجباراً از کار خود منصرف شدند.

2 شایعات حاکی از آن است که احتمالاً امروز اردشیر زاهدی، امینی نخست وزیر اسبق را به حضور شاه خواهد برد. گمان این است که شاه و امینی در پیرامون امکان بازگشت امینی به پست نخست وزیری دولت آینده به گفتگو خواهند نشست. در ماه گذشته نام امینی بر زبانها جاری بوده و معروف است که برای کسب این مقام سخت تلاش می کند. این شایعه اولین نشانه آن است که ممکن است شاه بازگشت امینی را به مصلحت تشخیص دهد. با توجه به شایعه قوی و گسترده ای که سازمان سیا پشتیبان امینی است، سفارت از ملاقات با او خودداری می کند. منبع مطبوعاتی به رایزن سیاسی گفت که زاهدی بلافاصله بعد از مراجعت از آمریکا و قبل از اینکه شب نهم اکتبر ملاقات طولانی با شاه داشته باشد، تقریباً به مدت نیم ساعت با ژنرال اویسی و دیگر مقامات بالای امنیتی و حکومت نظامی ملاقات کرده است. زاهدی چهاردهم اکتبر به آمریکا باز خواهد گشت.

4 وزارت دربار دو مقام معاونت بالا، برای اردلان وزیر دربار اعلام کرده است، همایون بهادری به عنوان یکی از آنها باقی می ماند و دامنه مسئولیتهایش گسترش یافته و همه امور سیاسی را دربر خواهد گرفت. سرلشکر پاکروان، دولتمرد پیرتر، در سلسله مراتب درباری ترقی می کند و مسئول امور مالی و اداری می گردد.

5 با اعلام تشکیل دو حزب جدید، صحنه سیاست بسیار فعال باقی می ماند. حزب «عدالت» یکی از آنهاست که با رهبری حسینی آزاد، دفتری تشکیل می شود. این حزب انتظار می رود غیرسیاسی باشد و به بازرسی ادارات مملکت بپردازد و مقامات مملکتی را به بحث و گفتگو بکشاند. دومی «کانون ملی گرایان» نام دارد و با رهبری علاءالدین زرین پور و تعدادی از اعضاء گروه تحقیق نهاوندی که دیگر ظاهراً از حزب او دنباله روی نخواهند کرد تشکیل خواهد شد. پزشکپور نماینده مخالف در مجلس به حملات خویش علیه دولت ادامه می دهد و شایعه ای رواج دارد که او نامزد نخست وزیری مملکت است. (ما با تردید خیلی زیاد به آن می اندیشیم)

6 روزنامه ها از فرانسه خبر می دهند که دولت فرانسه مصراً خواستار آن است که آیت الله خمینی از فعالیتهای سیاسی در طول اقامتش در فرانسه اجتناب ورزد. به همین دلیل آیت الله از

ص: 196

مصاحبه با روزنامه نگاران خودداری کرده است. منبع در سفارت فرانسه این موضوع دولت فرانسه را تأیید می نماید. همچنین خبر می دهند که احتمال دارد خمینی به سفر خویش به خاطر تضعیقات [تضییقات] موجود ادامه دهد او شاید به کشورهای اسلامی مانند سوریه، الجزایر و یا لیبی که آماده پذیرش او هستند سفر نمایند.

در ضمن گزارش می رسد که خمینی اعلام کرده که به فعالیتهای سیاسی خود ادامه خواهد داد. او میزبان دامادش و نیز آیت الله مرعشی که از وضع ایران با خود خبرها و پیامهایی آورده اند بوده است.

7 روزنامه ها همچنین خبر درخواست میتران را مبنی بر آزادی همه زندانیان سیاسی ایران و دعوت بین الملل سوسیالیست از کریم سنجابی رهبر مخالفان که شرکت در کنفرانس آینده آنان را در ونکوور کانادا پذیرفته منتشر کرده اند.

8 به ما خبر رسیده که به روزنامه ها توصیه شده که نیازی به برجسته نشان دادن فعالیتهای شاه نیست. با وجود این عکسهای شاه به مناسبت افتتاح سال تحصیلی دانشگاه تهران در روز شنبه و روز یکشنبه به مناسبت روز ویژه معلم (در هر دو مورد همراه ملکه) در استادیوم آریامهر در صفحات اول روزنامه ها چاپ شده اند. ظاهراً اقدامات عادی امنیتی کافی بوده است.

9 از طرف دیگر خبر می رسد صدها روزنامه نگار یک تقاضانامه هفده ماده ای امضاء کرده و خواهان رسیدگی به شکایات مختلف خود شدند. (سفارت در این مورد جداگانه گزارش خواهد داد.) احتمالاً این قضیه زمینه ساز تحقق شایعه ای است مبنی بر اینکه روزنامه نگاران روز چهاردهم اکتبر، هفته آینده اعتصاب خواهند کرد.

در ضمن فعالیت اکثر دانشگاههای مهم و تعدادی از دبیرستانها همچنان متوقف بوده و دانش آموزان و معلمان در حال اعتصاب بسر می برند. مثلاً در دانشگاه تهران فقط کلاسهای دانشجویان سال اول پزشکی دائر شده است.

روزنامه ها این روزها اینگونه حوادث را با آب و تاب بیشتری انتشار می دهند. همچنین مطبوعات از دستگیری دو نفر ملا در خرمشهر در روز جمعه و آزادی 3 ملا در بهبهان پس از 36 روز زندانی خبر می دهند. سولیوان


گزارش سیاسی امنیتی، 11 اکتبر

سند شماره 95

خیلی محرمانه11 اکتبر 1978 19 مهر 1357

از: سفارت آمریکا، تهران 9907به: وزارت امور خارجه، واشنگتن دی. سی.

موضوع: گزارش سیاسی امنیتی، 11 اکتبر

خلاصه گزارش: ناآرامیهای گسترده ادامه دارد. انجام تظاهرات در شهرهایی که حکومت نظامی در آنها اعلام نشده، ادامه اعتصابات، تعطیلی دانشگاهها، بسیاری از دبیرستانها نیز بسته شد. همچنین در شهرهایی که در آنها حکومت نظامی اعلام شده، تظاهرات محدود روی

ص: 197

می دهد و با آمدن نظامیان پراکنده می شوند، خودروهای مسلح به خیابانهای اصفهان بازگشته اند. کمیته مقامات شهر آمل تقاضای حکومت نظامی دارد.

مطبوعات همین تقاضا را از طرف شهرهای دیگر گزارش می دهند. به مناسبت چهارم آبان، روز تولد شاه، گروهی از زندانیان سیاسی مورد عفو قرار خواهند گرفت. دیدار زاهدی از تهران این گمان را به وجود آورده که گویا او حامل پیام رئیس جمهور کارتر است. خمینی به توطئه قدرتهای بزرگ علیه ایران حمله می کند. سنجابی پیوستن جبهه ملی به بین الملل سوسیالیست را انکار می کند. کنسولگریهای ایران، پاسپورت اشخاص را، به شرطی که سوءپیشینه جنایی نداشته باشند تجدید می کنند. پایان خلاصه گزارش.

1 تظاهرات گسترده در شهرهایی که حکومت نظامی در آنها اعلام نشده ادامه دارد. پلیس روز نهم اکتبر در سنندج به روی جمعیت آتش گشود. مردم بانکها را آتش زده بودند. گزارش شده بیست نفر مجروح شدند که حال چند تن از آنان وخیم است. کشته ای گزارش نشده است. در همان روز پلیس با گاز اشک آور، جمعیت انبوهی را در خرم آباد، پراکنده ساخت. در آمل، در درگیری نیروهای امنیتی با مردم، یک نفر دانشجو کشته شد و آمار کشته شدگان بدین ترتیب به چهار نفر رسید. روزنامه ها از 23 شهر دیگر که در سراسر ایران پراکنده هستند، نام می برند که در آنها تظاهرات جدیدی انجام گرفته است. بنا به گزارش مطبوعات، کمیته انجمن شهر آمل از استاندار مازندران تقاضا کرد حکومت نظامی برقرار شود. واکنشهای مشابهی از اراک، کرمانشاه، سنندج و رضائیه گزارش می شود.

2 معترضین که بیشتر آنان را دانشجویان تشکیل می دهند حتی در شهرهایی که در آنها حکومت نظامی اعلام شده، تظاهرات می کنند. در این میان پدیده جدید، شرکت گروه وسیعی از دانش آموزان دبیرستانی است که در محلات دور از هم، در تظاهرات شرکت می ورزند و به سرعت می گریزند. پلیس مقررات حکومت نظامی را که تجمع بیش از دو نفر را ممنوع اعلام می دارد، بی درنگ به اجراء نگذاشته است. گروهها گرد هم می آیند و شعار می دهند، پلیس و نظامیان کمک می طلبند، نیروی کمکی مؤثر فرا می رسد و جمعیت فوراً متفرق می شود. صبح یازدهم اکتبر گروهی که سن آنها بین 15 تا 18 سال بود، در مقابل ساختمان شرکت ملی نفت ایران واقع در خیابان تخت جمشید که از سفارت خیلی دور نیست، تظاهرات کردند. روزنامه ها گزارش می دهند که یک نفر در جنوب به ضرب گلوله پلیس مجروح شده است. صبح روز یازدهم، گروهی در دبیرستان رضاشاه کبیر، نزدیک سفارت ما شعارهای ضدشاه دادند. نیروهای امنیتی بدون حادثه ای آنها را پراکنده ساختند.

حضور روزافزون نظامیان در تهران و اصفهان چشمگیر است. خودروهای مسلح نظامی به خیابانهای اصفهان بازگشته اند. در تهران نظامیان مسجد قبا و حسینیه ارشاد نزدیک مسجد جمعه را اشغال کرده اند. [شهرها هنوز تحت کنترل هستند.] انتظار می رود در سه روز تعطیلی آخر هفته (چهاردهم اکتبر تولد امام رضا) حضور نظامیان بیشتر شود. این حقیقت که

ص: 198

اجتماعات مربوط به کارگران علیرغم مقررات حکومت نظامی مجاز است وضع را پیچیده ساخته است. در غیر این صورت، مقامات حتماً اجتماعات سیاسی را در هم می شکنند. هنگامی که تجمع مربوط به دانشجویان اعتصابی، مقابل ساختمان شرکت ملی نفت ایران حالت سیاسی به خود گرفت، نیروهای امنیتی آن را پراکنده ساختند.

3 اعتصاب دانشجویان مانع کار مدارس زیادی شده است. حداقل کلاسهای سیزده دانشگاه و دانشکده تشکیل نشده است. گزارشات حاکی از آن است که بیش از 2000 دبیرستان در سراسر کشور تعطیل اند. بسته بودن مدارس و ناآرامیهای کارگری، پتانسیل فراوان و قابل ملاحظه ای برای انجام تظاهرات در هر وقت از روز به وجود می آورد.

4 آیت الله خمینی در پاریس به قدرتهای بزرگ شرق و غرب، به خاطر دخالتشان در امور داخلی ایران حمله می کند. او دانشجویان را به ادامه نبرد علیه استعمار تشویق می نماید. ولی در ضمن توصیه می کند تا برنامه تحصیلی آنان دچار اخلال نگردد.

او آشکارا از کمونیسم و حزب توده به خاطر توطئه برای تضعیف جنبش آزادیخواهانه اسلامی انتقاد کرد. بیانیه او علیرغم گزارشات فراوانی که دولت فرانسه او را از فعالیت سیاسی باز می دارد، انتشار یافت.

5 مردان مسلح ماسک دار، به کنسولگری عراق در خرمشهر، روز دهم اکتبر حمله بردند در نتیجه نگهبان آن به قتل رسید. پیروان خمینی از دولت عراق به خاطر عدم اعطاء فعالیت آزاد به خمینی در نجف، انتقاد کرده اند.

6 عفو ملوکانه به مناسبت تولد شاه در روز 26 اکتبر شامل گروهی از زندانیان سیاسی خواهد شد. تعداد آنها هنوز مشخص نشده است.

7 سنجابی رهبر جبهه ملی پیوستن به بین الملل سوسیالیست را انکار کرد. با وجود این شرکت در کنگره سوم بین الملل سوسیالیست را که تا پنجم نوامبر در ونکوور برقرار است، مورد تأیید قرار داد.

8 دولت ایران اعلام کرد، از این به بعد کلیه کنسولگریهای ایران در سراسر دنیا به شرطی که افراد سوءپیشینه جنایی نداشته باشند، گذرنامه صادر خواهند کرد.

سولیوان