گروه نرم افزاری آسمان

.[جلد اول]




فهرست مطالب‌

یادداشت چاپ دوم هفت
یادداشتی درباره مصحح كتاب نه
مقدمه به قلم بلدروف هفده
متن كتاب 1- 516 گفتار اول 3
گفتار دوم: در مناظره این كمینه به خواجه یوسف ملامتی 45
گفتار سوم: در ذكر وقایع و حالات مولانا حاجی تبریزی 56
گفتار چهارم: در بیان شدت سرما و زمستان سمرقند و بیان قحطی و گرانی 62
گفتار پنجم: در بیان امتحان كردن اهل فضل این كمینه را 73
گفتار ششم: در ذكر وقایعی كه در شهر سمرقند سمت ظهور یافت 112
گفتار هفتم: در ذكر مدهوش شدن این فقیر ... از باده عشق 138
گفتار هشتم: در ذكر مراجعت ... حضرت عبید اللّه محمد بهادر خان از ییلاق قرشی 234
گفتار نهم: در تعریف مجلس اعلیحضرت ... خواجه هاشمی 255
ص: 6
گفتار دهم: در رخصت طلبیدن از عبید اللّه خان و توجه نمودن به ولایت تركستان 263
گفتار یازدهم: در تعریف وزیر حضرت عبید اللّه خان 278
گفتار دوازدهم: در ذكر بعضی از فضایل و كمالات سلطان شهید الغ بیك میرزا 362
گفتار سیزدهم: در سؤال فرمودن حضرت سلطنت شعاری ...
از غرایب حكایات و عجایب تدبیرات امیر علیشیر 372
گفتار چهاردهم: در ذكر نزاكت و لطافت مزاج امیر علیشیر 391
گفتار پانزدهم: در ذكر تعریف مجلس امیر علیشیر 403
گفتار شانزدهم: در بیان طهارت ذیل و عدم میل طبع امیر علیشیر به شهوات نفسانی 443
گفتار هفدهم: در ذكر فضایل مولانا بنایی 451
گفتار هژدهم: در ذكر مفرد قلندر 481
گفتار نوزدهم: در ذكر فضایل و كمالات پهلوان محمد ابو سعید 489
اعلام (اشخاص) 517
اعلام (اماكن) 530
ص: 7

یادداشت چاپ دوم‌

كتاب بدایع الوقایع آینه روشنی است از شیوه زندگی و آداب و رسوم مردم قسمتی از ایران قرن دهم با شرح جزئیات وقایعی كه در محافل درباری و مجامع ادبی و هنری آن عصر و زمان می‌گذشته است و گزارشهای بسیار ممتع و قابل‌توجهی از احوال فاضلان و شاعران و دیگر نام‌آوران آن روزگار. علاوه‌بر این مزایا، بدایع الوقایع مجموعه نفیس و قابل‌استنادی است از لغات و تركیباتی كه در زبان مكاتبه و محاوره بین طبقات و اصناف ایرانیان قرن دهم متداول بوده است. البته متن كتاب با همه مزایایش، مطالبی نیز دارد كه غالبا نتیجه تعصب شدید مذهبی مؤلف و رعایت نكردن عفت كلام و افراط در چاپلوسی‌ها و به خویشتن نازیدن‌هاست؛ اما این معایب در برابر فواید تاریخی و لغوی آن قابل چشم‌پوشی است.
این كتاب را نخستین‌بار آقای الكساندر بلدرف رئیس كرسی ایران‌شناسی دانشگاه لنین‌گراد با مقابله نسخه‌های متعدد تصحیح كرده، به سال 1961 در مسكو به چاپ رسانیدند. چون نسخه‌های آن نایاب شده بود، توسط انجمن روابط فرهنگی ایران و شوروی از بنیاد فرهنگ ایران درخواست شد كه بار دیگر آن را در تهران چاپ و منتشر كند.
چاپ حاضر براساس چاپ اول كتاب انجام گرفته است و چاپ اول هم‌چون به دست خطاط نوشته و به صورت كلیشه منتشر شده بود اغلاط كتابتی و اشتباهات بنسبت زیادی داشت. نسخ مورد استفاده مصحح دانشمند كتاب هم متأسفانه در دسترس نبود، بناچار هرجا به غلط فاحشی برخوردیم و یقین داشتیم كه محصول اشتباه كاتب است آن را در متن اصلاح كردیم و به رعایت امانت صورت نادرست چاپ قبلی را با گذاشتن
ص: 8
علامت‌X و ذكر شماره سطر با حروفی مشخص در زیر هرصفحه ثبت كردیم، و در مواردی كه یقین قطعی نداشتیم صورت چاپ اول را در متن حفظ كردیم و صورتی را كه درست می‌پنداشتیم با ذكر «شاید» یا «ظاهرا» در پاورقی ذكر كردیم. در مواردی- نه‌چندان كم- بدین‌نكته برخوردیم كه ضبط نسخه‌بدل‌ها بر متن رجحان دارد، اما از تصرف در متن خودداری شد، چه ضبط نسخه‌های دیگر در پاورقی آمده است و خواننده فاضل خود صورت انسب را انتخاب خواهد فرمود.
مواردی جزئی چون نگذاشتن سركش گ یا نقطه‌های پ و چ و ژ یا بی‌نقطه نوشتن بعضی كلمات، بی‌ذكر در پاورقی اصلاح شد. چند كلمه‌ای هم در متن نامفهوم بود كه چون نسخ اصل به دسترس نبود به همان صورت چاپ نخستین درین چاپ نقل شد. شماره سوره‌ها و آیات قرآنی هم در پاورقی‌ها براساس قرآن «چاپ امیركبیر به خط مصطفی نظیف» كه در ایران رایج‌تر بود تغییر داده شد. در یك مورد هم (صفحه 251) چند كلمه ناسزا كه از دهان دیوانه‌ای بیرون جسته بود حذف شد.
تهران- بهار 1349
بنیاد فرهنگ ایران
ص: 9

یادداشتی درباره مصحح كتاب‌

ذكری از كتاب بدایع الوقایع زین الدین محمود واصفی و سخنی چند درباره تدوین‌كننده آن پروفسور الكساندر بلدروف الكساندر بلدروف از محققین برجسته ادبیات و فولكلور فارس و تاجیك است كه در مكتب معروف خاورشناسی لنینگراد تربیت یافته است. به‌طوری كه می‌دانیم مكتب خاورشناسی لنین‌گراد خاصه مكتب استادان نامی شوروی مانند برتولد (V .V .Bartold( كرچكوسكی)Y .U .Krachkowsky( فریمان)A .A .Freyman( و برتلس)E .E .Bertels( ، بویژه در تدوین روش و متد تحقیقاتی دقیق از طریق بررسی منابع و مأخذ های اولیه یعنی كتب خطی و غیره و تحلیل علمی آنها از نظر تاریخی، امروزه شهرت جهانی دارد. تحقیقاتی كه از طرف بلدروف تاكنون چه در جهت جمع‌آوری فولكلور و چه در ساحه ادب و تدوین متون و مسائل مربوط به زبان و ادب فارسی و تاجیكی انجام شده بدان جهت قابل‌اعتماد می‌باشند كه همه بر مبنای مأخذهای پرارزش علمی انجام یافته است.
این دانشمند بلندپایه سالهاست كه همین شیوه تحقیقات علمی را به شاگردان خود تعلیم داده و آنها را در این راه هدایت می‌كند.
استاد بلدروف در 29 ماه مه سال 1909 در شهر لنینگراد (پطروگراد سابق) متولد شد و در سال 1931 تحصیلات خود را در دانشكده خاورشناسی دانشگاه لنینگراد به پایان رسانید. از آنجا كه با فرهنگ فارسی علاقه فوق‌العاده قلبی داشت به تاجیكستان مسافرت نمود و از سال 1933 تا سال 1936 در شهر استالین‌آباد (دوشنبه كنونی) اقامت گزید. در این سالها وی به عنوان كارمند ارشد علمی در بخش تاجیك‌شناسی فرهنگستان علوم اتحاد شوروی كه در مركز جمهوری تاجیكستان تأسیس گردیده بود به كار اشتغال داشت.
ص: 10
در تاجیكستان استاد بلدروف كارهای ارزنده علمی بسیاری با همكاری دوستان محلی خود انجام داده است. بجاست اشاره كنم كه باارج‌ترین فعالیت این دانشمند در سالهای مذكور جمع‌آوری فولكلور مردم كوهستانی تاجیك بر مبنای علمی و فیلولوژی است كه بعدا در چند مجموعه مفصل با همكاری شاعر شهیر تاجیك میرزا تورسن‌زاده تدوین و منتشر گردیده است. الكساندر بلدروف بعدها قسمت عمده این آثار فولكلوریك را كه جمع آوری نموده بود به نام «فولكلور و ادبیات بدخشان» در ماه ژوئیه سال 1941 كه تازه جنگ مدهش فاشیزم با اتحاد شوروی آغاز گشته بود به عنوان رساله علمی خود در انستیتوی خاورشناسی فرهنگستان علوم اتحاد شوروی با موفقیت دفاع نمود. از آن‌زمان استاد بلدروف در زمره دانشمندان معتبر خاورشناس اتحاد شوروی مقام خاص به دست آورد.
در تاجیكستان استاد بلدروف با همكاری اهل ادب در زمینه بررسی نسخ خطی آن سرزمین كارهای ارزنده دیگری انجام داده است. از جمله شایسته تحسین است كه وی اولین كسی است كه قدیمترین نسخه كلیات افصح شعرای فارسی مصلح الدین سعدی شیرازی را كه گویا قبل از سال 726 و بعد از وفات سعدی (سال 691) كتابت و تهیه شده بود «1» كشف نمود و با همكاری دانشمند دیگر تاجیك مرحوم شاهنشایف درباره آن نسخه تحقیقات جالبی كه تا امروز ارزش علمی خود را حفظ نموده انجام داده و منتشر نموده است.
از سال 1939 تا سال 1942 استاد بلدروف در موزه ارمیتاژ تحت نظر دانشمند معروف باستان‌شناس یوسف اربیلی به تدقیقات درباره فرهنگ فارسی- تاجیكی پرداخت.
از سال 1942 این دانشمند در دفاع از شهر لنینگراد شركت ورزید و در آن سالهای وحشتناك جنگ ریاست موزه ارمیتاژ دولتی وظیفه حفظ گنجینه نسخ خطی آن مؤسسه را به عهده این دانشمند فداكار واگذار نمود.
در نتیجه خدمات شایسته تحسینی كه بلدروف در این مورد نشان داده بود به دریافت چندین نشان ارزنده دولتی نائل گردید.
استاد بلدروف از سال 1937 تاكنون یعنی سی و سه سال است كه در دانشگاه لنینگراد تاریخ ادبیات پارسی- تاجیكی را تدریس می‌نماید.
تذكر این نكته لازم است كه تدریس و خطابه‌های او از نظر محتوی و اصول فن خطابه و شیوه علمی همواره به‌طور فوق العاده جالب انجام می‌گیرد. آنان كه افتخار
______________________________
(1)- رجوع شود به كتاب سعدی‌نامه بكوشش رستم علی‌یف تهران 1347 ص 45
ص: 11
شاگردی این دانشمند را داشته و یا در سخنرانی‌های او شركت داشته‌اند خوب می‌دانند كه وی در فن مزبور واقعا صاحب مقام خاص می‌باشد.
در سالهای جنگ دوم جهانی دانشگاه لنینگراد به شهر ساراتف منتقل شد و بدین جهت در تدریس استاد بلدروف وقفه‌ای حاصل گردید. اما پس از شروع كار دانشگاه در لنینگراد در سال 1944 وی همان كار تدریس ادبیات كلاسیك پارسی- تاجیكی و به علاوه تاریخ ادبیات نوین تاجیك یعنی از جامی تا صدر الدین عینی را در این دانشكده ادامه داد.
از سال 1950 بعد از بازنشسته شدن استاد یگانه زبانهای قدیم ایرانی- پروفسور ا. ا. فریمان- كاشف متون سغدی كوهك مغ در نزدیكی زرافشان تاجیكستان و دانشمند برجسته زبان خوارزمی ریاست كرسی ایران‌شناسی دانشكده خاورشناسی دانشگاه لنینگراد به عهده استاد بلدروف واگذار شد. استاد بلدروف به علاوه سالهاست كه فن معانی و بیان صناعات بدیعی و اقسام شعر پارسی- تاجیكی را بر مبنای علمی امروزی در این دانشكده تدریس می‌نماید.
امروز شاگردان و دوستان مخلص زیادی كه از محضر علمی و سخنرانی‌های پرهیجان و شیرین این استاد بهره‌ور گردیده‌اند، اكثرا دارای مقام عالی فرهنگی و دانشگاهی هستند و در تمام مراكز خاورشناسی اتحاد شوروی چه در لنینگراد و مسكو و چه در جمهوری های آسیای میانه و قفقاز و كشورهای همجوار ایران و افغانستان وظایف علمی مورد علاقه خود را انجام می‌دهند.
استاد بلدروف در چندین كنگره خاورشناسان جهان شركت نموده‌اند و از جمله عضویت كنگره بین‌المللی خاورشناسان در مسكو و نخستین كنگره جهانی ایران‌شناسی را كه در سال 1966 در تهران برگزار گردید به عهده داشته‌اند. مایه خوشحالی است كه در كنگره اخیر دو نفر از خاورشناسان معروف اتحاد شوروی آكادمیسین باباجان غفوراف رئیس انستیتوی خاورشناسی فرهنگستان علوم اتحاد شوروی و پروفسور بلدروف به عضویت كمیته دائمی انجمن جهانی ایران‌شناسی انتخاب گردیدند.
در اتحاد شوروی استاد بلدروف فعالیتهای علمی و اجتماعی دیگری نیز دارند.
مثلا سالهاست كه با سرپرستی وی سمینار دائمی شهری ایران‌شناسان لنینگراد فعالیت می‌كند و در كنفرانس‌های علمی سالانه ایران‌شناسان دانشگاههای اتحاد شوروی كه هرسال در یكی از مراكز خاورشناسی جمهوری‌های شوروی به‌طور منظم تشكیل می‌گردد فعالانه شركت می‌ورزند.
در اینجا یادآوری این مسئله بویژه ضروری است كه بزرگترین خدمت فرهنگی
ص: 12
استاد بلدروف در تدوین و تهیه متن انتقادی تحقیق و تحلیل آثار گرانبهای زین الدین محمود واصفی نویسنده بزرگ و معاصر شایسته سخنگو و علامه معروف نور الدین عبد الرحمن جامی و شاگرد و دوست وفادار وی میرعلیشیر نوائی است. كتاب حاضر كه به خواننده محترم تقدیم می‌گردد نتیجه همان بررسی‌ها و زحمات دقیق سالیان دراز استاد بلدروف است.
همان‌طور كه در مقالات برخی از دانشمندان و خاصه در تألیفات بلدروف بیان گردیده چند تن از مورخین روسی و از جمله لیرخ)P .Y .Lerch( در سالهای 1871- 1858 درن)B .Dorn( در سال 1874 ویتكین)V .y .Wyatkin( در سال 1899 برتلد)V .V .Bartold( در سالهای 1928- 1890 به كتاب گرانبهای زین الدین واصفی مراجعه نموده و گاهی در بررسی‌های علمی خود به آن كتاب استناد جسته‌اند. با وجود این كتاب «بدایع الوقایع» به مثابه یك اثر تاریخی مهم و كم‌نظیر چه برای آموختن تاریخ سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و ادبی زمان مؤلف و چه به عنوان نمونه یك اثر برجسته ادبی پارسی- تاجیكی تا 20- 25 سال اخیر به‌طوری كه شاید و باید معرفی نگردیده بود. شاید مبالغه نباشد اگر گفته شود كه از لحاظ هنر نویسندگی و خصوصیات نثر كلاسیك كمتر كتاب بدیعی به مانند بدایع الوقایع دیده شده و از این نظر چه‌بسا كه این كتاب اثری بی‌همتا و بی‌مانند باشد.
در اینجا باید گفت كه در تاجیكستان در نتیجه كوشش‌های مرحوم صدر الدین عینی ادیب و نخستین رئیس فرهنگستان علوم تاجیكستان تدقیقاتی درباره «بدایع الوقایع» به عمل آمد و آن مرحوم سلسله‌مقالاتی درباره زین الدین واصفی و كتاب او و مطالب مندرج در آن از سال 1925 تا پایان عمر خود منتشر نمود. كتاب «واصفی و خلاصه بدایع الوقایع» كه آن مرحوم تألیف نموده بود پس از درگذشت وی به كوشش این‌جانب به چاپ رسید «1». بدین‌وسیله آن نویسنده عالی‌مقام یعنی زین الدین واصفی تا اندازه‌ای به اهل ادب و خوانندگان تاجیك معرفی گردید و چندین خیابان و كوچه‌ها و مدارس در محلات مختلف تاجیكستان به نام واصفی نامگذاری شده است.
با وجود این بحق و سزاوار بود كه آثار زین الدین واصفی به تفصیل و به‌طور مشروح مورد بررسی قرار گیرد و برای انجام این كار در نوبت اول تهیه و تدوین متن كامل اثر آن
______________________________
(1)- اسامی تالیفات صدر الدین عینی درباره زین الدین واصفی در كتاب «فهرست نثرهای صدر الدین عینی و ادبیات عاید به وی» تالیف ج. عزیز قولف و ز.
ملا جانوا قید گردیده كه در سلسله آثار فرهنگستان علوم تاجیكستان (دوشنبه 1963) منتشر شده است.
ص: 13
نویسنده از نظر علمی و شیوه انتقادی حتمی و ضروری بود.
انجام این كار سنگین فرهنگی زحمت سالهای متمادی را طلب می‌نمود. زیرا حتی یك نسخه كامل قدیمی و قابل‌اعتماد اثر واصفی در هیچ‌یك از كتابخانه‌های جهان وجود ندارد. بدین‌جهت تنها علاقه فراوان نسبت به فرهنگ و ادب تاجیك و فارسی خاصه به آثار واصفی و همچنین پشتكار و دقت نظر علمی می‌توانست مشوق اهل تحقیق در انجام این امر فرهنگی و ادبی باشد. اینجاست كه باید گفت آن خاورشناس فعال كه به نویسنده نامی ما یعنی زین الدین واصفی و آثار او دل بسته و قریب به بیست و پنج سال (از سال 1935) عمر خود را در این راه صرف نمود و آن كتاب گرانبها را به حضور اهل علم و ادب هدیه نمود همان استاد بلدروف است.
كتاب حاضر كه ثمره زحمات سالیان دراز استاد بلدروف می‌باشد از روی بیست و پنج نسخه ناقص تهیه و تدوین گردیده است. چاپ نخستین این كتاب در دو مجلد در سال 1961 در مسكو در سلسله انتشارات انستیتوی خاورشناسی فرهنگستان علوم اتحاد شوروی با كوشش و تصحیح الكساندر بلدروف به عمل آمد. اكنون با تصحیح لازم به دست اهل علم و ادب می‌رسد.
چون تدوین‌كننده متن «بدایع الوقایع» در مقدمه كتاب درباره واصفی و چگونگی شیوه كار خود توضیحات كافی داده و بعلاوه علاقه‌مندان برای كسب اطلاع بیشتر می‌توانند به مقالات و كتاب مفصل ایشان تحت عنوان «زین الدین واصفی نویسنده قرن 16 تاجیك» كه در سال 1957 به چاپ رسیده مراجعه نمایند به آنچه گفته شد اكتفا می‌كنیم «1».
غرض از این گفتار مختصر معرفی بیشتر این استاد دانشمند و اشاره به خدمات فرهنگی وی در حفظ و ترغیب آثار فرهنگی پارسی- تاجیكی بوده است.
باید یادآور شوم كه الكساندر بلدروف به خاطر تهیه متن انتقادی اثر مزبور در سال 1954 بر طبق آراء شورای اساتید دانشگاه لنینگراد به دریافت عنوان دكترای عالی در علوم فیلولوژی نائل گردید. درعین‌حال كتاب مزبور «زین الدین واصفی- نویسنده قرن 16 تاجیك» برنده جایزه سال 1958 دانشگاه لنینگراد شده است.
______________________________
(1)- تالیفات الكساندر بلدروف درباره واصفی و مطالب دیگر در اتحاد شوروی، ایران، چكسلواكی و تركیه به چاپ رسیده است و علاقه‌مندان می‌توانند به فهرست آثار ایشان مراجعه كنند كه آن در مجله «مردم آسیا و افریقا»Narodi Azii i Apriki سال 1969 شماره 3 صفحه 204- 206 منتشر گردیده است.
ص: 14
باعث خوشحالی است كه شورای عالی جمهوری تاجیكستان شوروی برای تقدیر و بزرگداشت خدمات ارزنده علمی و ادبی و همچنین به مناسبت شصتمین سالروز تولد این دانشمند محبوب وی را به دریافت عالیترین عنوان علمی افتخاری سرزمین رودكی یعنی خادم شایسته علمی جمهوری شوروی تاجیكستان مفتخر گردانید. با عرض تبریك به حضور آن استاد ارجمند بدین مناسبت و همچنین چون افتخار نشر حاضر این كتاب به عهده این جانب واگذار شده تلاش و مساعی لازم به كار برده شد و آرزو دارم كه چاپ دوم «بدایع الوقایع» واصفی به مناسبت شصتمین سالروز تولد پروفسور بلدروف جامه عمل پذیرد.
اشاره این نكته ضروری است كه پس از نشر اول «بدایع الوقایع» زین الدین واصفی این اثر به تمام مراكز خاورشناسی جهان از طرف انستیتوی خاورشناسی اتحاد شوروی ارسال گردید و مورد دقت و توجه اهل ادب قرار گرفت و در چند مجله ادبی و علمی شوروی و دیگر كشورهای خاورزمین و اروپا مقالات و تقریظاتی درباره این كتاب نوشته شده بود.
نكته دیگر اینكه به هنگام اقامت خود در جریان سال 1347 (1968- 1969) در تهران و همكاری بنیاد فرهنگ ایران در تدوین و تهیه متن انتقادی داستانهای خواجوی كرمانی و نشر كامل «ویس و رامین» فخر الدین گرگانی، آن مؤسسه علمی ایران در مورد اقدام این‌جانب در نشر «بدایع الوقایع» توجه و تمایل خاص مبذول نمود و به خاطر همكاری‌های فرهنگی با فرهنگستان علوم اتحاد شوروی در راه چاپ كتاب مزبور امكانات لازم را فراهم ساخت. مایه افتخار این‌جانب است كه پروفسور بلدروف در نامه‌ای كه هنگام اقامت خود در تهران از ایشان دریافت داشتم نظارت در چگونگی تصحیح لازم و نشر حاضر «بدایع الوقایع» را بر عهده این‌جانب واگذار نمودند.
جای بسی خرسندی است كه با مساعدت دكتر پرویز ناتل خانلری- استاد دانشگاه تهران- این كار پرمسئولیت كه صبر و بردباری و مساعی فراوان را طلب می‌نمود انجام پذیرفت و در این امر خیر نویسنده ارجمند علی اكبر سعیدی سیرجانی رئیس انتشارات آن مؤسسه فعالانه شركت ورزیدند.
حالا كه فرصت دست داده از ریاست محترم فرهنگستان اتحاد شوروی و همچنین از آكادمیسین بابا جان غفوراف رئیس انستیتوی خاورشناسی آن فرهنگستان كه از مساعدت و هدایت در تجدید نشر این كتاب دریغ نكردند سپاسگزاری می‌شود.
نهایت اینكه در مورد قواعد رسم الخط این كتاب نیز به مانند سایر كتب برای
ص: 15
رفع هرگونه اختلاف در نوشتن كلمات و عبارات همان رسم‌الخط فارسی مورد پسند و معمول در نشریات و مطبوعات بنیاد فرهنگ ایران كاملا مراعات گردیده است.
كمال عینی مسكو 1970- 1348