گروه نرم افزاری آسمان

صفحه اصلی
کتابخانه
شاهنامه فردوسی
جلد اول
.جلد اول‌




[مقدمه]

بنام خداوند بخشنده بخشايشگر
از ميان ملتهاي قديم جهان كمتر ملتي مانند ايرانيان داراي سابقه ممتد ادبي و آثار مختلف دل‌انگيز بلهجه‌هاي گوناگونست. از قديمترين اثر ادبي ايران يعني گاثاهاي زردشت تا جديدترين آثار جانبخش پارسي، همه‌جا و هميشه پرتو روح خلاق و انديشه تابناك ايراني آشكار و هويداست. مجموع كتب و منظومهايي كه از حدود هزار سال قبل از ميلاد تا امروز، كه نزديك دو هزار سال از ميلاد مسيح مي‌گذرد، يعني در فاصله‌يي قريب به سه هزار سال شمسي، در اين كشور بزبانهاي اوستايي، پهلوي شمالي يا اشكاني، پهلوي ساساني، سغدي، طبري، كردي و پارسي دري پديد آمده از حد شمار بيرونست، و از ميان اين آثار بيشمار نه تنها بسياري در زمره دلكش‌ترين نتايج قريحه نژاد ايرانيست بلكه بعضي را در رديف بهترين شاهكارهاي ادب و فكر در سراسر عالم ميتوان درآورد.
كيست كه از ارزش جهاني شاهنامه فردوسي و رباعيات خيام و مثنوي مولوي و غزلهاي حافظ بي‌خبر باشد؟ و چه‌بسا آثار بديع ديگرست كه اگر چنانكه بايد در معرض علم و اطلاع جهانيان قرار گيرد در شمار اينگونه آثار بزرگ درآيد.
ص: 2
ملت ايران علاوه بر آنكه بلهجه‌هاي ايراني آثار منثور و منظوم بر جاي نهاده، در ايجاد يكي از مهمترين ادبيات جهاني يعني ادبيات عربي نيز سهم عمده و اساسي داشته است چنانكه تدوين لغت و قواعد لساني و تجدد و ترقي نثر و نظم آن زبان را بايد بواقع و بي‌وسوسه شيطاني تعصب و خودستايي مرهون ايرانيان دانست و اين قولي است كه جملگي برآنند.
اين وسعت دايره كار و عمل در ادب ايراني باعث ميشود كه ما تحقيق در تاريخ ادبيات ايران را در دو دوره ممتاز از يكديگر مورد مطالعه قرار دهيم يعني آنچه مربوط به پيش از اسلامست جدا و آنچه مربوط به دوره اسلامي و علي الخصوص زبان پارسي دري است جدا مورد تحقيق قرار گيرد، خاصه كه تتبع در تاريخ ادبيات ايران عهد اسلامي خود محتاج رنجهاي متمادي و تسويد اوراق كثير و جست‌وجو و مطالعه طولانيست.
اينست كه نگارنده اين اوراق موضوع تحقيق و مطالعه خود را تنها به يكي از اين دو عهد يعني عهد اسلامي، منحصر ساخت و كتاب حاضر را بشرح تاريخ ادبي ايران در عهد مذكور اختصاص داد و با آنكه مطالعه و تحقيق در تاريخ ادبيات عهد اسلامي محتاج زحمات چندين ساله است از خداوند متعال ياري طلبيد و قدم در اين راه دشوار گذاشت.
اين اقدام اگرچه مقرون به تهور بسيارست، ليكن نبايد آنرا دليل خيرگي و بي‌باكي مؤلف دانست بلكه من با اعتراف به ناشايستگي و عدم اطلاع و فقدان استحقاق خود با برگزاشتن اين كار شگرف خواسته‌ام تنها راهي براي آيندگان گشوده و براي خود شرف تقدم در آن كار حاصل كرده باشم.
پيداست كه پيش از نشر اين كتاب ناچيز تحقيقاتي بزبانهاي فارسي و غير فارسي درباره تاريخ ادبيات ايران شده است كه از آن ميان بايد كوششهاي مرحوم ادوارد برون و دكتر اته (كه نخستين تاريخ ادبيات خود را بزبان انگليسي و دومين بزبان آلماني نوشته است)، و همچنين مجاهدات دانشمندان بزرگ مرحوم مغفور ميرزا محمد خان قزويني و شادروان بهشت‌آشيان ملك الشعراء بهار و دوست مرحوم فاضل و
ص: 3
پاك‌انديشه‌ام عباس اقبال آشتياني طاب ثراهما و آقاي سيد حسن تقي‌زاده و آقاي بديع الزمان فروزانفر و آقاي جلال الدين همايي و آقاي دكتر رضازاده شفق و آقاي سعيد نفيسي و پيش از آنان مرحوم محمد حسينخان فروغي را با نظر شكر و سپاس و احترام و اغتنام نگريست كه هريك بطريقي در اين باب يا در يكي از اجزاء آن رنج برده و كار كرده‌اند، منتهي روش كار در آنها نحوي ديگر داشت و در اين كتاب ناقابل بنوعي ديگرست ليكن من بهرحال قسمتي از كار خود را مرهون كوششها و رنجهاي اين آزاده‌مردان دانشمند مي‌دانم و آن فاضلان پاك‌سرشت را راهبر خود مي‌شمارم خاصه آقاي فروزانفر استاد فاضل دانشگاه را، كه روش كار در اين كتاب تا حدي مرهون تعليمات قديم ايشانست.
روش تحقيق نگارنده در اين كتاب آنست كه پيش از ورود در مطالعه وضع ادبي هرعهد، نخست بايد مقدمات آشنايي با محيط فكري و سير افكار و عقايد و علوم را در آن دوره فراهم آورد زيرا بنظر حقير ادب فن بيان عقايد و افكار و عواطف است و علوم ادبي نيز دانشهايي است كه اين مقصود را بهتر ميسر سازد. عقايد و افكار و عواطف، كه موضوع نظم و نثر است، نيز به تمام معني كلام تابع محيط مادي و معنوي هرعهد مي‌باشد و بهيچ روي از آن مستقل و جدا نيست. اينست كه اگر في المثل بخواهيم علل ترقي و انحطاط افكار و اشعار حماسي را در يك عهد بشناسيم بايد حتما وضع سياسي و ديني و اجتماعي را در آن عهد كاملا مورد مطالعه قرار دهيم زيرا اين اوضاعست كه مي‌تواند يك ملت را به جانب مفاخرات نژادي و بيان افتخارات باستاني و قهرماني و ملي سوق دهد و يا از آن بازدارد.
با اين اشاره مختصر معلوم شده است كه در تاريخ ادبيات هريك از ادوار بايد بعنوان مقدمه، وضع سياسي و اجتماعي و ديني و علمي آن دوره هم مورد مطالعه قرار گيرد منتهي اين مباحث كه عنوان مقدمه دارد نبايد از ذي المقدمه درازتر شود.
موضوع ديگري كه بايد مورد توجه باشد آنست كه ادبيات را، اگر
ص: 4
بمعني اعم آن مورد مطالعه قرار دهيم، و از جنبه خاص آن صرف نظر كنيم، طبعا بايد همه آثار فكري يك ملت را به هرلهجه و زبان و در هر موضوع و مطلبي باشد در نظر بگيريم. به اين ترتيب ادبيات يك ملت در ادوار گذشته از شعر و نثر ادبي تجاوز مي‌كند و همه انواع آثار فني و علمي و عرفاني و فلسفي و ديني را نيز شامل مي‌گردد و نيز آنچه از آثار فكري يك ملت به زباني غير از زبان متداول آن قوم وجود يافته است هم در شمار آثار ادبي او درميآيد. مثلا ما وقتي در تاريخ ادبيات دوره اسلامي ايران تحقيق مي‌كنيم نه‌تنها بايد از حال لهجات مهم مكتوب ايراني مانند پهلوي و سغدي و تخاري و خوارزمي و فارسي دري و كردي و طبري و جز آنها، و تمام آثاري كه بآن لهجات پديد آمده است، مطلع شويم، بلكه بايد از وضع زبان عربي در اين كشور و آثاري كه از نويسندگان و شاعران ايراني به زبان عربي پديد آمده است، نيز خبر يابيم چه اينها هم آثار انديشه و ذوق ايراني و جلواتي از جلوه‌هاي فكري اين قوم است منتهي به زبان قومي ديگر، و همچنين است از زبان شعر و نثر تركي در قرون متأخر كه عده‌يي از نويسندگان و گويندگان آن ايراني‌نژاد يا ساكن ايران بوده‌اند. در اين مقدمات علت ورود ما در مباحث سياسي و ديني و علمي (اعم از علوم ديني و عقلي و ادبي) و ذكر علماي بزرگ و آثار آنان و ثبت نام شاعران و نويسندگان تازي‌گوي ايراني كه ممكن است در بادي امر خارج از موضوع بنظر آيد، معلوم مي‌گردد.
پيداست كه در ذيل هريك از مباحث و بعد از فراغ از بيان كيفيت سير علوم و ادبيات در هريك از ادوار، بيان حالي از رجال مشهور در هر رشته‌يي نيز شده است و اين از آن سبب است كه رجال علم و ادبي كه خود مولود وضع محيطند لامحاله در ايجاد محيط خاصي بعد از خود مؤثرند و بعبارت ديگر بهمان نحو كه محيط ايجاد نابغه مي‌كند نابغه نيز محيطي متناسب با اعمال خود بوجود مي‌آورد كه بتناسب قدرت و اثر وجودي او امتداد مي‌يابد. مثلا بهمان نحو كه محيط اجتماعي و سياسي ايران در قرن سوم و چهارم منتهي بظهور حماسه‌گويان ملي علي الخصوص
ص: 5
شاعر بزرگ ما استاد ابو القاسم فردوسي شده است، او خود نيز منشأ ايجاد يك محيط خاص ادبي در عالم حماسه‌سرايي گرديده است كه هزار سال از آن مي‌گذرد و هنوز ادامه دارد و همين حال را مي‌توان در نوابغي از قبيل نظامي و مولوي و سعدي و حافظ مشاهده كرد.
پس بيان احوال و آثار هرشاعر يا نويسنده تا آنجا كه در دسترس است، به همان اندازه در تاريخ ادبيات لازمست كه ذكر مقدمات ظهور آنان، و از اينجاست كه ما كوشيده‌ايم هرجا كه لازمست سخن از رجال بزرگ علم و ادب رود و احوال و افكار و آثار آنان چندانكه در مقدرت و امكان ماست شناسانده شود.
اميد است خداوند متعال توفيق ادامه اين خدمت را كرامت فرمايد و به اين بنده فرصت دهد تا كاري را كه در پيش گرفته‌ام بپايان برم.
در ذيل اين مقال ذكر اين نكته را نيز لازم مي‌دانم كه تاريخ ادبيات را بر دو گونه ميتوان نوشت يكي آنكه توضيح داده شد، و از آن راه ميتوان تمام مجاهدات ادبي يك ملت را بهر طريق كه براي پيشرفت و تكامل زبان و ادب و علوم و فنون ادبي صورت گرفته است، بيان كرد، ديگر از طريق بحث در انواع اصلي و اساسي شعر و نثر مانند بحث در نثر و سبكهاي مختلف آن و شعر و انواع اساسي آن (شعر حماسي- شعر غنايي- شعر تمثيلي- شعر حكمي و عرفاني ...). در اين راه نيز در زبان فارسي كارهايي انجام گرفته و كتابهايي تأليف شده است كه از آن ميان نخست مجلدات سه‌گانه سبك‌شناسي تأليف مرحوم ملك الشعراء بهار در ذكر سبكهاي نثر پارسي، و دوم كتاب مفصل نگارنده اين سطور را بنام «حماسه‌سرايي در ايران از قديمترين عهد تاريخي تا قرن چهاردهم هجري» بايد ذكر كرد و اميد است در ساير شقوق ادب فارسي باين طريق هم كتبي كه شايسته استفاده اهل ذوق و فن باشد تدوين گردد و اين نقيصه نيز بهمت دانشمندان از علوم ادبي فارسي مرتفع شود.
تهران 1332 شمسي هجري ذبيح الله صفا
ص: 6
هنگام نشر اولين مجلد تاريخ ادبيات در ايران بسال 1332 شمسي هجري آنرا به پيشگاه پدر بزرگوارم سيد علي اصغر صفا تقديم داشتم و اينك كه نزديك دوازده سالست تا روح پرفتوحش بانوار قدوسي حق پيوست، اين مجلد و ديگر مجلدات آنرا، با همه ناچيزي و بي‌مقداري، نثار روان پاكش مي‌كنم. رحمه الله رحمة واسعة
خردادماه 1363 شمسي هجري ذبيح الله صفا
ص: 7