.جلد چهارم
اشاره
بنام خداوند بخشنده بخشايشگر
از ميان ملتهاي قديم جهان كمتر ملتي مانند ايرانيان داراي سابقه ممتد ادبي و آثار مختلف دل‌انگيز بلهجه‌هاي گوناگونست. از قديمترين اثر ادبي ايران يعني گاتاهاي زردشت تا جديدترين آثار جانبخش پارسي، همه‌جا و هميشه پرتو روح خلاق و انديشه تابناك ايراني آشكار و هويداست. مجموع كتب و منظومهايي كه از حدود هزار سال قبل از ميلاد تا امروز، كه نزديك دو هزار سال از ميلاد مسيح مي‌گذرد، يعني در فاصله‌يي قريب به سه هزار سال شمسي، در اين كشور بزبانهاي اوستايي، پهلوي شمالي يا اشكاني، پهلوي ساساني، سغدي، طبري، كردي و پارسي دري پديد آمده از حد شمار بيرونست، و از ميان اين آثار بيشمار نه تنها بسياري در زمره دلكش‌ترين نتايج قريحه نژاد ايرانيست بلكه بعضي را در رديف بهترين شاهكارهاي ادب و فكر در سراسر عالم ميتوان درآورد. كيست كه از ارزش جهاني شاهنامه فردوسي و رباعيات خيام و مثنوي مولوي و غزلهاي حافظ بي‌خبر باشد؟ و چه‌بسا آثار بديع ديگرست كه اگر چنانكه بايد در معرض علم و اطلاع جهانيان قرار گيرد در شمار اينگونه آثار بزرگ درآيد.
ملت ايران علاوه بر آنكه بلهجه‌هاي ايراني آثار منثور و منظوم بر جاي نهاده، در ايجاد يكي از مهمترين ادبيات جهاني يعني ادبيات عربي نيز سهم عمده و اساسي داشته است چنانكه تدوين لغت و قواعد لساني و تجدد و ترقي نثر و نظم آن زبان را بايد بواقع و بي‌وسوسه شيطاني تعصب و خودستايي مرهون ايرانيان دانست و اين قولي است كه جملگي برآنند. اين وسعت دايره كار و عمل در ادب ايراني باعث ميشود كه ما تحقيق در تاريخ ادبيات ايران را در دو دوره ممتاز از يكديگر مورد مطالعه قرار دهيم يعني آنچه مربوط به پيش از اسلامست جدا و آنچه مربوط به دوره اسلامي و علي الخصوص زبان پارسي دري است جدا مورد تحقيق قرار گيرد، خاصه كه تتبع در تاريخ ادبيات ايران عهد اسلامي خود محتاج رنجهاي متمادي و تسويد اوراق كثير و جست‌وجو و مطالعه طولانيست.
اينست كه نگارنده اين اوراق موضوع تحقيق و مطالعه خود را تنها به يكي از اين دو عهد يعني عهد اسلامي، منحصر ساخت و كتاب حاضر را بشرح تاريخ ادبي ايران در عهد مذكور اختصاص داد و با آنكه مطالعه و تحقيق در تاريخ ادبيات عهد اسلامي محتاج زحمات چندين ساله است از خداوند متعال ياري طلبيد و قدم در اين راه دشوار گذاشت.
اين اقدام اگرچه مقرون بتهور بسيارست، ليكن نبايد آنرا دليل خيرگي و بي‌باكي
ص: 2
مؤلف دانست بلكه من با اعتراف به ناشايستگي و عدم اطلاع و فقدان استحقاق خود با برگزاشتن اين كار شگرف خواسته‌ام تنها راهي براي آيندگان گشوده و براي خود شرف تقدم در آن كار حاصل كرده باشم.
پيداست كه پيش از نشر اين كتاب ناچيز تحقيقاتي بزبانهاي فارسي و غيرفارسي درباره تاريخ ادبيات ايران شده است كه از آن ميان بايد كوششهاي مرحوم ادوارد برون و دكتر اته (كه نخستين تاريخ ادبيات خود را بزبان انگليسي و دومين بزبان آلماني نوشته است)، و همچنين مجاهدات دانشمندان بزرگ مرحوم مغفور ميرزا محمد خان قزويني و شادروان بهشت آشيان ملك الشعراء بهار و دوست مرحوم فاضل و پاك‌انديشه‌ام عباس اقبال آشتياني طاب ثراهما و آقاي سيد حسن تقي‌زاده و آقاي بديع الزمان فروزانفر و آقاي جلال الدين همايي و آقاي دكتر رضازاده شفق و آقاي سعيد نفيسي و پيش از آنان مرحوم محمد حسينخان فروغي را با نظر شكر و سپاس و احترام و اغتنام نگريست كه هريك بطريقي در اين باب ياد در يكي از اجزاء آن رنج برده و كار كرده‌اند، منتهي روش كار در آنها نحوي ديگر داشت و در اين كتاب ناقابل بنوعي ديگرست ليكن من بهرحال قسمتي از كار خود را مرهون كوششها و رنجهاي اين آزاده‌مردان دانشمند مي‌دانم و آن فاضلان پاك‌سرشت را راهبر خود مي‌شمارم خاصه آقاي فروزانفر استاد فاضل دانشگاه را، كه روش كار در اين كتاب تا حدي مرهون تعليمات قديم ايشانست.
روش تحقيق نگارنده در اين كتاب آنست كه پيش از ورود در مطالعه وضع ادبي هر عهد، نخست بايد مقدمات آشنايي با محيط فكري و سير افكار و عقايد و علوم را در آن دوره فراهم آورد زيرا بنظر حقير ادب فن بيان عقايد و افكار و عواطف است و علوم ادبي نيز دانشهايي است كه اين مقصود را بهتر ميسر سازد. عقايد و افكار و عواطف، كه موضوع نظم و نثر است، نيز به تمام معني كلام تابع محيط مادي و معنوي هر عهد مي‌باشد و بهيچ‌روي از آن مستقل و جدا نيست. اينست كه اگر في المثل بخواهيم علل ترقي و انحطاط افكار و اشعار حماسي را در يك عهد بشناسيم بايد حتما وضع سياسي و ديني و اجتماعي را در آن عهد كاملا مورد مطالعه قرار دهيم زيرا اين اوضاعست كه مي‌تواند يك ملت را به جانب مفاخرات نژادي و بيان افتخارات باستاني و قهرماني و ملي سوق دهد و يا از آن بازدارد.
با اين اشاره مختصر معلوم شده است كه در تاريخ ادبيات هريك از ادوار بايد بعنوان مقدمه، وضع سياسي و اجتماعي و ديني و علمي آن دوره هم مورد مطالعه قرار گيرد منتهي اين مباحث كه عنوان مقدمه دارند نبايد از ذي المقدمه درازتر شوند.
موضوع ديگري كه بايد مورد توجه باشد آنست كه ادبيات را، اگر بمعني اعم آن مورد مطالعه قرار دهيم، و از جنبه خاص آن صرف‌نظر كنيم، طبعا بايد همه آثار فكري يك ملت را به هر لهجه و زبان و در هر موضوع و مطلبي باشد در نظر بگيريم.
به اين ترتيب ادبيات يك ملت در ادوار گذشته از شعر و نثر ادبي تجاوز مي‌كند و همه انواع آثار فني و علمي و عرفاني و فلسفي و ديني را نيز شامل مي‌گردد و نيز آنچه
ص: 3
از آثار فكري يك ملت به زباني غير از زبان متداول آن قوم وجود يافته است هم در شمار آثار ادبي او درميآيد. مثلا ما وقتي در تاريخ ادبيات دوره اسلامي ايران تحقيق مي‌كنيم نه تنها بايد از حال لهجات مهم مكتوب ايراني مانند پهلوي و سغدي و تخاري و خوارزمي و فارسي دري و كردي و طبري و جز آنها، و تمام آثاري كه بآن لهجات پديد آمده است، مطلع شويم، بلكه بايد از وضع زبان عربي در اين كشور و آثاري كه از نويسندگان و شاعران ايراني به زبان عربي پديد آمده است، نيز خبر يابيم چه اينها هم آثار انديشه و ذوق ايراني و جلواتي از جلوه‌هاي فكري اين قوم است منتهي به زبان قومي ديگر، و همچنين است از زبان و شعر و نثر تركي در قرون متأخر كه عده‌يي از نويسندگان و گويندگان آن ايراني‌نژاد يا ساكن ايران بوده‌اند. در اين مقدمات علت ورود ما در مباحث سياسي و ديني و علمي (اعم از علوم ديني و عقلي و ادبي) و ذكر علماي بزرگ و آثار آنان و ثبت‌نام شاعران و نويسندگان تازي‌گوي ايراني كه ممكن است در بادي امر خارج از موضوع بنظر آيد، معلوم مي‌گردد.
پيداست كه در ذيل هريك از مباحث و بعد از فراغ از بيان كيفيت سير علوم و ادبيات در هريك از ادوار، بيان حالي از رجال مشهور در هر رشته‌يي نيز شده است و اين از آن سبب است كه رجال علم و ادب كه خود مولود وضع محيطند لامحاله در ايجاد محيط خاصي بعد از خود مؤثرند و بعبارت ديگر بهمان نحو كه محيط ايجاد نابغه مي‌كند نابغه نيز محيطي متناسب با اعمال خود بوجود مي‌آورد كه بتناسب قدرت و اثر وجودي او امتداد مي‌يابد. مثلا بهمان نحو كه محيط اجتماعي و سياسي ايران در قرن سوم و چهارم منتهي بظهور حماسه‌گويان ملي علي الخصوص شاعر بزرگ ما استاد ابو القاسم فردوسي شده است، او خود نيز منشأ ايجاد يك محيط خاص ادبي در عالم حماسه‌سرايي گرديده است كه هزار سال از آن مي‌گذرد و هنوز ادامه دارد و همين حال را ميتوان در نوابغي از قبيل نظامي و مولوي و سعدي و حافظ مشاهده كرد.
پس بيان احوال و آثار هر شاعر يا نويسنده تا آنجا كه در دسترس است، به همان اندازه در تاريخ ادبيات لازمست كه ذكر مقدمات ظهور آنان، و از اينجاست كه ما كوشيده‌ايم هرجا كه لازمست سخن از رجال بزرگ علم و ادب رود و احوال و افكار و آثار آنان چندانكه در مقدرت و امكان ماست شناسانده شود.
اميد است خداوند متعال توفيق ادامه اين خدمت را كرامت فرمايد و به اين بنده فرصت دهد تا كاري را كه در پيش گرفته‌ام بپايان برم.
در ذيل اين مقال ذكر اين نكته را نيز لازم مي‌دانم كه تاريخ ادبيات را بر دو گونه ميتوان نوشت يكي آنكه توضيح داده شد، و از آن راه ميتوان تمام مجاهدات ادبي يك ملت را بهرطريق كه براي پيشرفت و تكامل زبان و ادب و علوم و فنون ادبي صورت گرفته است، بيان كرد؛ ديگر از طريق بحث در انواع اصلي و اساسي شعر و نثر مانند بحث در نثر و سبكهاي مختلف آن و شعر و انواع اساسي آن (شعر حماسي- شعر غنايي- شعر تمثيلي- شعر حكمي و عرفاني ...). در اين راه نيز در زبان فارسي كارهايي انجام گرفته و كتابهايي تأليف شده است كه از آن ميان نخست
ص: 4
مجلدات سه‌گانه سبك‌شناسي تأليف مرحوم ملك الشعراء بهار در ذكر سبكهاي نثر پارسي، و دوم كتاب مفصل نگارنده اين سطور را بنام «حماسه‌سرايي در ايران از قديمترين عهد تاريخي تا قرن چهاردهم هجري» بايد ذكر كرد و اميد است در ساير شقوق ادب فارسي باين طريق هم كتبي كه شايسته استفاده اهل ذوق و فن باشد تدوين گردد و اين نقيصه نيز بهمت دانشمندان از علوم ادبي فارسي مرتفع شود.
تهران 1332 شمسي هجري ذبيح الله صفا
هنگام نشر اولين مجلد تاريخ ادبيات در ايران بسال 1332 شمسي هجري آنرا به پيشگاه پدر بزرگوارم سيد علي اصغر صفا تقديم داشتم و اينك كه نزديك دوازده سالست تا روح پرفتوحش بانوار قدوسي حق پيوست، اين مجلد و ديگر مجلدات آنرا، با همه ناچيزي و بي‌مقداري، نثار روان پاكش مي‌كنم. رحمه الله رحمة واسعة.
خردادماه 1363 شمسي هجري ذبيح الله صفا
ص: 5
فهرست مطالب
مقدمه جلد چهارم صفحه هشت
فصل اول وضع سياسي ايران از آغاز دوره تيموري تا پايان عهد شاه اسمعيل صفوي ص 3- 28 سرآغاز 3- 4
تيمور و تيموريان 4- 11
هنر در عهد تيموري 11- 13
قراقويونلو 13- 14
آق قويونلو 14- 17
حكام محلي 17
حكومت مسلمانان هند 18
دولت عثماني 19- 20
روابط خارجي در عهد تيموري 20- 28
فصل دوم وضع اجتماعي ايران در قرن نهم و اوايل قرن دهم ص 29- 42 عهد كشاكش و ستيز 29- 30
فجايع اعمال تيمور 30- 32
مصائب و مفاسد عهد 32- 37
عمارت و آباداني 37- 40
مقايسه كوتاه ميان عهد مغولان و تيموريان 40- 2
ص: 6
فصل سوم اديان و مذاهب در قرن نهم و آغاز قرن دهم هجري ص 43- 78 سياست ديني تيموريان 43- 51
دعوي خلافت 51- 52
اهل سنت و شيعه 52- 55
ذكر مناقب 56
نيرومندي شيعه 56- 58
بكتاشيه 58
نوربخشيه 58- 60
رسمي شدن تشيع 60- 61
حروفيه 61- 66
تصوف 66- 71
صوفيه در برابر اهل شرع 71- 73
اهل قال و اهل حال 73- 74
آثار متصوفه 74- 76
سلسله‌هاي بزرگ صوفيان 76- 77
سلسله‌هاي صوفيان شيعه 77- 78
فصل چهارم وضع علوم در قرن نهم و اوايل قرن دهم هجري ص 79- 122 ملاحظه كلي 79- 82
مدارس و مراكز تعليم 82- 86
1- علوم شرعي ص 87- 94 علم القراءة و تفسير و حديث 87- 91
علم كلام 91- 94
ص: 7
2- علوم عقلي ص 94- 110 وضع عمومي علوم عقلي 94- 100
منطق 100- 102
رياضيات 102- 108
موسيقي 108- 109
طب 109- 110
3- علوم ادبي ص 110- 122 علم لغت تازي و پارسي 111- 114
صرف و نحو تازي و پارسي 114- 116
علوم بلاغت و شعر و انشاء تازي و پارسي 116- 122
فصل پنجم زبان و ادبيات فارسي در قرن نهم و اوايل قرن دهم هجري ص 123- 545 سرآغاز 123
بهره نخست وضع عمومي زبان و ادب فارسي ص 124- 159 تشويق اهل ادب و هنر 124
شعردوستي و ادب‌پروري تيموريان 125- 129
شاهان و شاهزادگان پارسي‌گوي 129- 130
شاعران تيموري‌نسب 130- 133
تركمانان پارسي‌سراي 133- 136
شاه اسميعل شاعر 136- 139
پارسي و پارسي‌گويي 139- 142
شاعران عثماني‌نسب 142- 143
ادب فارسي در هند 143- 145
پارسي و پارسي‌گويي در آسياي مركزي 145- 146
ص: 8
شروع و شيوع ادب تركي 146- 148
تأثير زبان تركي در زبان فارسي 148- 150
افزايش واژه‌هاي تازي 150- 151
پارسي‌گويان كم‌مايه 151- 159
بهره دوم شعر فارسي در قرن نهم و آغاز قرن دهم هجري ص 160- 200 رواج شعر و كثرت شعرا 160- 163
سادگي و رواني شعر 163- 164
نكته‌سنجي و مضمون‌آفريني 164- 169
چند شاعر استاد 169- 170
هنر و ادب 170- 172
آرايشهاي لفظي و معنوي شعر 172- 178
تقليد و جوابگويي 178- 182
شعر مدحي و قصايد 182- 183
قصائد مصنوع 183- 186
مناقب و ديگر اشعار ديني 186- 187
غزل 187- 189
حماسه‌هاي تاريخي و ديني 189- 191
داستان‌سرايي 191- 192
اشعار عرفاني و اخلاقي 192- 193
معما 193- 195
ذكر اطعمه و اقمشه 195- 198
انواع ديگر شعر 198
اعتراضات شعرا بر يكديگر 198- 200
بهره سوم شاعران پارسي‌گوي از اواخر قرن هشتم تا اوايل قرن دهم هجري ص 201- 463 مقدمه 201
1- لطف اللّه نيشابوري 201- 218
ص: 9
2- رستم خورياني 218- 228
3- نعمة اللّه ولي 228- 232
4- كاتبي 233- 244
5- بسحق اطعمه 244- 252
6- قاسم انوار 252- 264
7- برندق خجندي 264- 286
8- عصمت بخاري 286- 293
9- فيضي تربتي 293- 294
10- مسيحي فوشنجي 294- 298
11- شرف 299- 309
12- اميرشاهي 310- 314
13- ابن حسام 315- 322
14- آذري 323- 333
15- داعي 333- 342
16- قبولي 342- 347
17- جامي 347- 368
18- آصفي 369- 374
19- امير همايون 374- 378
20- حسن شاه هروي 378- 382
21- فاني 382- 386
22- مكتبي 386- 392
23- بنائي 393- 411
24- فغاني 411- 417
25- انسي 417- 424
26- اميدي 425- 431
27- هلالي 432- 438
28- هاتفي 438- 447
29- اهلي شيرازي 447- 455
30- اسيري 455
31- فضل اللّه جمالي اردستاني 455
ص: 10
32- اهلي ترشيزي 456
33- بساطي سمرقندي 456
34- خيالي بخاري 456- 457
35- رشيد اسفرايني 457
36- رياضي سمرقندي 457
37- هلاكي 457
38- دوايي سبزواري 457
39- عارفي 457- 458
40- طوسي 458- 459
41- فتاحي نيشابوري 459- 460
42- زاهدي 460- 461
43- عيشي شيرازي 461
44- عيشي هروي 461- 462
45- صايني 462
46- مثالي كاشاني 462- 463
47- ناظري 463
48- نظام استرابادي 463
بهره چهارم نثر فارسي از آغاز قرن نهم تا اوايل قرن دهم هجري ص 464- 475 اختصاصات نثر و سبك آن در اين عهد 464- 469
انواع نثر 469- 471
تاريخ‌نويسي 471- 474
كتب صوفيه 474- 475
كتب اخلاق 475
بهره پنجم پارسي‌نويسان قرن نهم و آغاز قرن دهم ص 476- 545 1- نظام شامي 476- 480
2- معين الدين نطنزي 481- 482
ص: 11
3- خواجه محمد پارسا 482- 483
4- شرف الدين علي يزدي 483- 486
5- حافظ ابرو 486- 489
6- صاين الدين علي تركه 489- 491
7- كمال الدين خوارزمي 491- 493
8- فصيح خوافي 494- 496
9- فضل الدين تركه 497- 499
10- عماد الدين محمود 499- 510
11- كمال الدين عبد الرزاق 510- 514
12- جامي 514- 517
13- محمد بيغمي 517- 519
14- ميرخواند 519- 523
15- كاشفي 523- 526
16- حسيني 526- 528
17- شمس الدين محمد لاهيجي 529- 531
18- دولتشاه 531- 534
19- صفي 534- 537
20- معين الدين اسفزاري 537- 538
21- فضل اللّه بن روزبهان 538- 540
22- خواندمير 541- 545
*** فهرست عام اعلام تاريخي و جغرافيايي و اماكن و اسامي كتب و فرق و اقوام ص 546- 607 فهرست اعلام تاريخي 548- 574
فهرست اسامي كتب و رسالات 576- 590
فهرست اماكن و اعلام جغرافيايي 591- 600
فهرست قبايل و فرق و اقوام 601- 607
تاريخ ادبيات در ايران، ج4، ص: 1
- 5- وضع سياسي و اجتماعي و ديني و علمي و ادبي ايران از پايان قرن هشتم تا اوايل قرن دهم هجري
تاريخ ادبيات در ايران، ج4، ص: 3