یادداشت بر چاپ سوم
اشاره
درست چهل و هفت سال پیش به درخواست مؤسس ارجمند انتشارات امیر كبیر (عبد الرحیم جعفری) به خواندن چاپ سنگی تاریخ عالم آرای عباسی (منطقه طهران، 1314 قمری) پرداختم. ایشان خواسته بود آن متن چاپی را از نظر حروف چینی مطبعه‌ای طوری آماده سازم كه حروفچین بداند كدام عبارت را به سر سطر بیاورد و عناوین را چگونه قرار دهد و كلمات به هم پیوسته مرسوم كاتبان قدیم را طوری از هم بگشایم كه خلاف شیوه روز نباشد. به عبارت دیگر نظرش بر آن بود كه اوراق چاپ سنگی آن چنان آماده سازی شود كه به آراستگی مناسب زمان به چاپ برسد و دشوار خوان نباشد. این كار را كه انجام می‌دادم، در خلال خواندن ملتفت شدم مقاله‌های دوم تا دوازدهم از صحیفه اول در چاپ سنگی ساقط شده است. پس آن قسمت افتاده را با تطبیق میان دو نسخه خطی در صفحات 1097 تا 1116 قرار دادم. «1»
پس از آن، ایشان غلط گیری كتاب را هم از من خواست. گفت چون یك بار آن را خوانده‌ای و بر مشكلات متن واقف شده‌ای غلط گیری را هم عهده دار شو و ...
پیشنهاد ایشان را پذیرفتم زیرا به تاریخ عصر صفوی علاقه‌مندی پیدا كرده بودم. طبعا دو بار خواندن متن به هنگام غلطگیری برایم فایده بخش شد، زیرا قرار شده بود فهرست اعلام برای آن استخراج كنم و این خواندنها برای شناختن اعلام كمكی مؤثّر بود.
پس از چاپ، متن را بار چهارم خواندم و فهرستهای پنج‌گانه برای آن
______________________________
(1)- در چاپ اخیری كه با نام شادروان دكتر محمد اسمعیل رضوانی توسط انتشارات «دنیای كتاب» انتشار یافت این افتادگی همچنان بر جای مانده است.
ص: 6
آماده ساختم و مجلّد دوم در پایان سال 1335 منتشر شد.
چندی نگذشت كه آن چاپ نایاب شد. پس به همّت همان ناشر با همكاری كتابفروشی تأیید اصفهان- كه از آغاز در نشر كتاب مشاركت داشت- به تجدید چاپ رسید (1350). این دو چاپ در طول این مدت ظاهرا به طور اغلب مورد استناد و ارجاع كسانی بوده است كه در مباحث تاریخ صفویه مقاله و كتاب نشر كرده‌اند. ازین پس كمتر به چاپ سنگی مراجعه شده زیرا فاقد فهرست اعلام است و دشواریهای دیگر هم دارد.
نسخ خطی عالم آرای عباسی متعدّد است. دوستم و همكارم احمد منزوی در «فهرست نسخه‌های خطی فارسی» (جلد ششم، ص 4355- 4360) یكصد و شانزده نسخه از آن كتاب را تا سال 1353 بر اساس فهرستهای منتشر شده كتابخانه‌ها شناسانیده و اقدام آنها در آن مأخذ از آن سال 1043 به قلم آمده است. پس از آن هم نسخه‌هایی چند در فهرستهای جدید به معرفی در آمده است.
طبعا اگر روزی صاحب همّتی پیدا شود كه بخواهد این متن گرانقدر را با نسخه‌ای معتبر و اساسی به تصحیح انتقادی درآورد ناگزیر خواهد بود كه میان نسخه‌های كتابت شده تا سال 1060 را تطبیق بدهد و وجود اختلافها را كه متنوع و متعددست به ثبت برساند. مخصوصا ضبط اعلام مشكوك و مخدوش و مغلوط را مشخص سازد.
راجر سیوریR .Savory متخصص و متتبع نامور تاریخ عصر صفوی موقعی كه به دعوت دكتر احسان یار شاطر به ترجمه انگلیسی این كتاب پرداخت همین چاپ امیر كبیر را اساس كار خود قرار داد. در مقدمه متذكر آن شده و ضمنا گفته است كه در موارد اشكال به نسخه‌های كیمبریج و موزه بریتانیا نگریسته است.
ص: 7
سپاسگزارم از این كه مؤسسه انتشارات امیر كبیر به مناسبت نایاب بودن این چاپ به انتشار مجدّد آن برای استفاده بردن خیل علاقه مندان به تاریخ عصر صفوی- كه روز به روز بر تعداد آنان افزوده می‌شود- اقدام كرده است.
برای آنكه خوانندگان تصور گزافه‌ای درین گفته نداشته باشند باید نوشت كه درین پانزده سال اخیر «حلقه صفویه شناسی» به دعوت ایرانشناسان فرانسوی نخست در پاریس تشكیل شد و پس از آن به دعوت دانشگاههای كیمبریج و ادینبورگ (هر دو در انگلستان) ادامه یافت و در سال 1382 در بامبرگ (آلمان) برگزار می‌شد. در هر یك از این تجمعات پژوهشی عده‌ای از دانشمندان كشورهای مختلف شركت داشته‌اند و مجموعه‌های سخنرانیهایشان به چاپ رسیده است.
درین روزها كه این سطور قلمی می‌شود مجمع بزرگی با نام «ایران و جهان در روزگار صفوی» در لندن به همت بنیاد میراث ایران و دانشگاه منچستر و دانشگاه لندن و آكادمی بریتانیا برگزار شد كه پنجاه متخصص تاریخ و هنر عصر صفوی در آن شركت داشتند. در ایران هم تحقیق در تاریخ صفویان خواستاران متعدد پیدا كرده و دو اجتماع در مباحث مربوط به صفویه شناسی برگزار شده و مجله «كتاب ماه» (تاریخ جغرافیا) یك شماره خود را به كتابهای مربوط به عصر صفوی اختصاص داده است.
پس بی مناسبت نیست كه اشاره وار نگاهی به اهم كارهای مربوط به صفویه شناسی بیفكنیم از ین باب كه بیگمان تاریخ عالم آرای عباسی از منابع اولی و اصلی همه آنها بوده و حكم دائرة المعارفی را برای آن مطالعات داشته است.
ص: 8