[سنه 657- سنه 1258 مسیحی]
آسیا- رفتن عزّ الدّین كیكاوس و ركن الدّین قلیج ارسلان پسران كیخسرو بن كیقباد به خدمت هلاكو خان كه پس از چندی اقامت در پیشگاه این پادشاه به بلاد خود (آسیای صغیر) بازگشتند. وفات بدر الدّین لؤلؤ صاحب موصل كه ملقّب به ملك رحیم بود، و زیاده از هشتاد سال داشت و بعد از فوت او پسرش ملك صالح فرمانفرمای موصل شد و پسر دیگرش علاء الدّین سنجار را تملّك نمود، و بدر الدّین لؤلؤ تقریبا چهل و سه سال در موصل بالاستقلال حكمرانی داشت و بعد از آنكه هلاكو خان بغداد را گرفت بدر الدّین اظهار تبعیت به او كرد و هدایا داد و در آذربایجان به خدمتش شتافت. آمدن ملك ناصر یوسف صاحب شام با عساكر خود به همراهی ملك منصور صاحب حماة و قشون حماة به طرف كرك، و اقامت كردن در حوالی بركه زیزا و محاصره نمودن ملك مغیث صاحب كرك را به سبب اینكه از بحریّه حمایت كرده بود. و آمدن فرستادگان ملك مغیث به خدمت ملك ناصر به تضرّع و طلب صلح و قبول كردن ملك ناصر به شرط اینكه ملك مغیث از بحریّه هركه نزد او باشد گرفته نزد ملك ناصر فرستد، و بجا آوردن ملك مغیث این شرط را و بازگشتن ملك ناصر به دمشق و دستور العمل دادن به ملك منصور صاحب حماة و فرستادن او را به بلاد خود. تولّد ملك مظفّر محمود بن ملك منصور كه از نژاد تقی الدّین عمر بن شاهنشاه ابن ایّوب بود، و بعضی ولادت او را در محرّم سال بعد نوشته‌اند. عزیمت هلاكو خان به صوب شام و آمدن به بلاد شرقی فرات و گرفتن حرّان و بلاد جزریّه را و فرستادن سموت پسر خود را به شام، و رسیدن سموت به حلب در عشر آخر ذیحجّه، و جنگ كردن با ملك معظّم
ص: 580
توران شاه بن سلطان صلاح الدین كه از جانب پسر برادر خود ملك ناصر یوسف حكومت حلب را داشت، و شكست دادن لشكر مغول عساكر ملك معظّم را، و رفتن به طرف اعزاز و گرفتن این بلد را بطور امان. استیلای قیدو خان نبیره اوكتای قاآن بر بلاد ایغور به امداد بركه خان صاحب دشت قبچاق. توجّه لشكر مغول به استیلای قلاع شبانكاره به اغوای اتابك ابو بكر بن سعد و خراب شدن شهر زنج بعد از كشته شدن مظفّر الدّین محمّد شبانكاری.
افریقا- در اوایل ذیحجّه اینسال قطز (قدوز) آقازاده خود «1» ملك منصور نور الدّین علّی بن المعزّ ایبك سلطان مصر را گرفته از حكمرانی خلع كرد و خود به سلطنت مصر جلوس نمود. وقوع زلزله سخت در مصر.
[سنه 658- سنه 1259 مسیحی]
آسیا و آفریقا- استیلای عساكر هلاكو خان بر حلب روز نهم ماه صفر، و كشته شدن جمعی كثیر از مسلمین، كه از جمله مقتولین اسد الدّین بن ملك زاهد «2» بن صلاح الدّین بود و محاصره كردن قلعه حلب را كه بعد از یكماه نیز آن را گرفتند.
مسخّر كردن لشكر مغول حماة را بطور امان، و رفتن ملك ناصر صاحب دمشق با ملك ظاهر برادرش و ملك صالح بن شیركوه صاحب حمص و ملك منصور صاحب حماة و شهاب الدّین قیمری به طرف مصر و پذیرفتن قطز سلطان مصر كه ملقّب به ملك مظفّر بود به خوبی ایشان را، سوای ملك ناصر كه از ترس به مصر نرفت و متوجّه تیه بنی اسرائیل شد و آخر الامر مغول او را گرفته نزد هلاكو خان آوردند، و هلاكو خان وعده كرد مملكت او را به او ردّ نماید. و مستولی شدن مغول بر دمشق و سایر بلاد شام تا غزّه. دادن هلاكو خان نیابت حلب را به عماد الدّین قزوینی و حكمرانی حمص را به موسی بن ابراهیم بن شیركوه معروف به ملك اشرف كه
______________________________
(1). در تعبیر به آقازاده تسامحی دیده می‌شود عبارت ابو الفدا این است: «قبض سیف الدین قطز علی ولد استاذه الملك منصور نور الدین ...»
(2). ابو الفدا: زاهر
ص: 581
سابق بر این صاحب حمص بود و ملك ناصر در سنه ششصد و چهل و شش این ولایت را ازو گرفته در عوض تلّ باشر را به او داده بود. استیلای مغول بر میافارقین بعد از دو سال محاصره و زدوخورد و كشتن ملك كامل محمد بن ملك مظفّر شهاب الدّین غازی بن الملك العادل ابی بكر بن ایّوب صاحب میافارقین. گرفتن لشكر مغول بعلبك و عجلون و سایر قلاع شام را. حمله بردن مسلمانان دمشق بر نصاری به سبب اینكه شراب در مسجد جامع می‌بردند و بعضی تعدیّات دیگر می‌نمودند و خراب كردن كلیسای مریم را كه از كلیساهای بزرگ بود. معاودت هلاكو خان از بلاد شام به طرف شرق. از وقایع عمده اینسال آنكه چون مغول در بلاد شام قوّت و استیلا یافتند قطز سلطان مصر لشكر به شام كشیده عساكر مغول را در عین الجالوت شكست داد و منهزم كرد و كتبغا را كه نایب هلاكو خان بود در شام بكشت، و ملك اشرف صاحب حمص را كه با مغول همراه بود عفو نموده حكمرانی او را در حمص و مضافات تصدیق كرد و ملك منصور را كماكان صاحب حماة و بارین نمود بعد از آن وارد دمشق شده بعضی تنظیمات بعمل آورد و به حلب آمد و امیر علم الدّین سنجر حلبی را نیابت سلطنت دمشق و ملك سعید بن بدر الدّین بن لؤلؤ صاحب موصل را نیابت سلطنت حلب داد و پس از فراغ از كار شام روانه مصر گردید و در این حال بیبرس بند قداری صالحی با انص غلام نجم الدّین رومی صالحی و هارونی و علم الدّین ضغن اغلی اتّفاق بر قتل ملك مظفّر قطز كردند و چون قطز به قصیر یكفرسخی صالحیه رسید «1» خرگوشی جلو اسب او درآمد در عقب خرگوش راند و از ملازمان خود دور شد، بیبرس و انص بر او حمله كرده سایرین نیز كمك نموده او را كشتند و این در هفدهم ذیقعده بود و مدّت سلطنت قطز یازده ماه و سیزده روز، بعد از آن بیبرس بندقداری به مصر آمد و به سلطنت جلوس كرد و ابتدا ملقّب به ملك قاهر شد بعد این لقب را شوم دانسته تغییر داد و ملك ظاهر لقب یافت و مدّتی سلطنت او طول كشید، و چون قطز كشته شد سنجر حلبی كه از جانب او در دمشق نیابت سلطنت داشت از مردم بیعت گرفته مستقلا سلطان این ولایت گردید و خود را ملك المجاهد نامید و سكّه به اسم خود
______________________________
(1). عبارت ابو الفدا این است: «فلما وصل الی القصیر بطرف الرمل و بینه و بین الصالحیة مرحلة»
ص: 582
زد. معاودت قشون مغول به شام و متصرّف شدن حلب را در اواخر اینسال. بنای شهر خانبالغ به امر قبلای قاآن. سلطنت الغوابن باید و ابن جغتای بن چنگیز خان در ماوراء النهر. وفات ابو عبد اللّه خزاعی بقولی. وفات شیخ العالم سیف الدّین باخرزی.
(مغولستان از آسیا)- فوت منگوقاآن در اوّل پائیز اینسال و تجزیه شدن ممالك وسیعه چنگیز خان بعد از درگذشتن منگوقاآن و برقرار شدن قبلای قاآن برادر منگوقاآن به مشورت اعیان به جای او، امّا عمده استقلال این پادشاه در چین و سمت تاتارستان بود و هلاكو خان از رود جیحون به اینطرف را تملّك نمود.
[سنه 659- سنه 1260 مسیحی]
آسیا و آفریقا- شكست دادن قشون حمص لشكر مغول را و كشتن بسیاری از آنها را. فرستادن ملك ظاهر بیبرس سلطان مصر قشونی به دمشق به سرداری علاء الدّین بندقدار به جنگ سنجر حلبی سلطان دمشق، و شكست دادن قشون مصر سنجر حلبی را، و فرار كردن او به طرف بعلبك و دستگیر شدن او كه مغلولا روانه مصر شد، و دمشق و سایر بلاد شام به تصرّف و تبعیّت سلطان مصر درآمد و علاء الدین ایدكین بندقدار صالحی در دمشق متقلّد مهام امور گردید. كشته شدن ملك ناصر یوسف بن ملك عزیز محمد بن ملك ظاهر غازی ابن سلطان ملك ناصر صلاح الدین یوسف بن ایوب و برادرش ملك ظاهر و جمعی دیگر از همراهان او به حكم هلاكو خان كه از شكست قشون مغول در شام متغیّر بود و ملك ناصر سابقا صاحب حلب و در اینوقت با جمعی در اردوی هلاكو خان بود كه كشته شد. از وقایع اینسال یكی آنكه جماعتی از اعراب به مصر رفتند و شخصی سیاه‌چرده با آنها بود موسوم به احمد و معروف شد كه این شخص پسر الظاهر باللّه محمد بن الناصر از خلفای عبّاسی است و عمّ المستعصم باللّه میباشد، ملك ظاهر بیبرس سلطان مصر مجلسی منعقد كرده پس از استقصا و ثبوت او را المستنصر باللّه ابو القاسم لقب دادند و به خلافت برداشتند و سلطان مصر تجمّلات برای او قرار داد و در رمضان اینسال سلطان مصر و این خلیفه متفّقا متوجّه شام شدند و از شام المستنصر باللّه به امید غلبه بر بغداد از ملك ظاهر بیبرس سلطان مصر جدا شده رو
ص: 583
به طرف بغداد نهاد و ملك ظاهر به مصر بازگشت و قبل از آنكه المستنصر به بغداد رسد به دست لشكر مغول مقتول گردید، و المستنصر اوّل خلیفه ایست از بنی عبّاس كه در مصر خلافت كرد. عزل كردن ملك ظاهر بیبرس نجم الدّین بن صدر الدّین بن سناء الدّوله را از قضاوت شام و دادن این منصب را به شمس الدّین بن خلكان كه در صحبت او از مصر به شام آمده بود و نجم الدّین مذكور از جانب هلاكو خان قضاوت شام را داشت. انقراض سلطنت اتابكیّه موصل و غلبه مغول بر این ولایت. وفات شیخ فرید الدّین شكركنج.
[سنه 660- سنه 1261 مسیحی]
آسیا و آفریقا- در اواخر ذیحجّه اینسال ملك ظاهر بیبرس سلطان مصر مجلسی منعقد كرده شخصی از اولاد بنی عبّاس موسوم به احمد را كه سال قبل به مصر آمده بود بعد از ثبوت نسب او به خلافت برداشت و با او بیعت كرد بعضی گفته‌اند احمد مشار الیه احمد بن حسن بن ابی بكر بن الامیر ابی علی القبی بن الامیر حسن بن الراشد بن المسترشد بن المستظهر است و برخی او را احمد بن ابی بكر علی بن ابی بكر احمد بن الامام المسترشد الفضل بن المستظهر نوشته‌اند. «1» وفات شیخ عزّ الدّین عبد العزیز بن عبد السّلام الدمشقی كه در مذهب شافعی امام و صاحب مصنّفات جلیله در مذهب بود، و شیخ عزّ الدّین در مصر وفات نمود. وفات صاحب كمال الدّین عمر بن عبد العزیز معروف به ابن عدیم كه ریاست اصحاب ابو حنیفه به
______________________________
(1). سیاق عبارات طوری است كه خواننده گمان می‌كند كه مؤلّف سهوا یك واقعه را در دو سال بیان داشته. متأسفانه لحن تاریخ ابو الفدا نیز چنین است. حقیقت این است كه در سال 659 موجودی به نام (ابو القاسم احمد بن الظاهر باللّه ...) ظاهر شده و در سال 660 موجود دیگری به نام (ابو العباس احمد بن حسن بن ابی بكر ...) كه نسب هردو به خلفای عباسی می‌رسیده، نخستین را به خلافت برداشتند و (المستنصر باللّه) لقب دادند كه در همان سال به قتل رسید. و دومی (الحاكم بامر اللّه) لقب یافت كه از خلافت جز نامی نداشت، به گفته ابو الفدا «و اشرك له الدعا فی الخطبة لا غیر ذلك» وفات وی در همین كتاب ذیل وقایع سال 701 آمده است. خلفای عباسی در مصر فصلی است در تاریخ اسلام كه از 659 آغاز می‌شود و به 923 خاتمه می‌یابد. فهرست اسامی آنان در نسب‌نامه خلفا و شهریاران تألیف زامباور ترجمه دكتر مشكور ص 4 آمده است.
ص: 584
او منتهی می‌شد و مرد شاعر فاضلی بود و تاریخی برای حلب نوشته و مصنّفات ممتاز دیگر نیز دارد.
[سنه 661- سنه 1262 مسیحی]
آسیا و آفریقا- آمدن ملك ظاهر بیبرس سلطان مصر به شام و گرفتن ملك مغیث ایّوبی صاحب كرك را بعد از آنكه به مادر او اطمینان داده بود كه صدمه به پسر او نزند و پس از گرفتن ملك مغیث او را مغلولا به مصر فرستاد.
گویند در مصر زوجه ملك ظاهر ملك مغیث را بكشت و ملك ظاهر كرك را تصاحب كرده آن ناحیه را نظم داد و به مصر بازگشت. وفات ملك اشرف صاحب حمص كه بعد از فوت او مملكت او از مضافات مصر شد. رفتن اباقا خان بن هلاكو خان به فرمان پدر از راه دربند به دشت قبچاق و جنگ كردن با بركه خان و منهزم شدن ازو و بازگشتن. وفات سلیمان بن خلیل عسقلانی و فضل اللّه نورانسی و عزیز نسفی.
[سنه 662- سنه 1263 مسیحی]
آسیا- وفات الغو صاحب الوس جغتای كه پس از فوت او مباركشاه مجددا سلطنت یافت. وفات شیخ شرف الدّین عبد العزیز بن محمّد بن عبد المحسن الانصاری معروف به شیخ الشیوخ در حماة و شیخ شرف الدّین مردی فاضل و متدیّن و صاحب نظم و نثر رایق و بزرگوار بوده است.
اروپا- صاحب تاریخ ابو الفدا گوید در این سال اشكری سلطان قسطنطنیه عزّ الدّین كیكاوس بن كیخسرو بن كیقباد حكمران و پادشاه آزی مینر را بگرفت.
تبیین آنكه فیما بین عزّ الدّین كیكاوس و برادرش ركن الدّین قلیج ارسلان نقاری واقع شده كیكاوس گریخته به قسطنطنیه آمد و اشكری او را و امرائی را كه با او بودند بخوبی پذیرفت، و ركن الدّین قلیج ارسلان به سلطنت آزی مینر (آسیای صغیر) باقی ماند. در این سال امرا و همراهان عزّ الدّین كیكاوس قصد كردند اشكری را هلاك
ص: 585
نموده بر قسطنطنیه غلبه كنند، اشكری خبر شده عزّ الدّین را گرفته در یكی از قلاع بند نهاد و همراهان او را كور كرد.
[سنه 663- سنه 1264 مسیحی]
آسیا- فوت هلاكو خان بن تولی خان بن چنگیز خان در نوزدهم ربیع الآخر در حوالی مراغه و تقریبا مدّت سلطنت هلاكو خان ده سال بوده. جلوس اباقا خان بن هلاكو خان و تملّك نمودن ممالكی را كه در تصرّف هلاكو خان بود و آن عبارتست از خراسان، و عراق عجم، و عراق عرب، و آذربایجان، و خوزستان، و فارس، و دیاربكر، و آسیای صغیر و غیرها. سلطنت براق خان در الوس جغتای به حكم قبلای قاآن كه مباركشاه ملازم براق خان گشت.
اروپا- (آلمان)- ظهور ستاره دنباله‌دار كه اسباب وحشت عامه گردید.
(انگلیس)- شكایت و شورش مردم به پادشاه هانری سیّم و حبس نمودّن او.
(روس)- فوت الكساندر پادشاه بعد از مراجعت از قبچاق.
افریقا- گرفتن ملك ظاهر سلطان مصر سنقر رومی را. وفات قاضی القضاة مصر بدر الدّین یوسف بن حسن ابن علّی السّنجاری.
[سنه 664 هجری- سنه 1265 مسیحی]
آسیا و افریقا- آمدن ملك ظاهر سلطان مصر با عساكر زیاد به شام و تجهیز و سوق قشون به ساحل طرابلس و تسخیر بعضی قلاع، و محاصره كردن ملك ظاهر صفد را كه بعد از جنگ و خونریزی بطور امان صفد را گرفته ولی پس از گرفتن تمام اهالی را بكشت. آمدن ملك ظاهر بعد از فتح صفد به دمشق و فرستادن عسكری جرّار به سرداری ملك منصور صاحب حماة به بلاد ارمن كه این قشون فتوحات زیاد كرده با غنایم كثیره بازگشتند، و ملك ظاهر از دمشق به حماة و از حماة به فامیه آمده در اینجا عساكر منصوره خود را كه از بلاد ارمن می‌آمدند ملاقات كرد و از راه كرك روانه مصر شده چون به حوالی بركه زیزا رسید اسب
ص: 586
او را زمین زده رانش بشكست لهذا او را در محفّه‌ای نشانده به قلعه جبل بردند. در هنگامیكه ملك ظاهر از دمشق به ملاقات عساكر خود كه از بلاد ارمن بازگشته بودند می‌رفت به قارا كه میان دمشق و حمص است رسید در اینجا حكم كرد اهالی قارا را غارت كنند و رؤسای آنها را بكشتند زیرا كه آنها نصاری بودند و مسلمانان را دزدیده و اسیر كرده در خفیه به فرنگیها می‌فروختند. خلاصه در این غارت، اطفال نصاری را ملك ظاهر اسیر كرده به غلامی برد و آنها در میان اتراك در دیار مصر تربیت شده بعضی از آنها بعدها در قشون صاحب‌منصب شدند و برخی به رتبه امارت رسیدند. وفات ناصر الدّین محمود دهلوی و پس از فوت او غیاث الدّین بلین كه از امرای او بود و الغ خان لقب داشت پادشاه شد. فوت بركه خان صاحب دشت قبچاق كه از اولاد جوجی خان بود و برقرار شدن پسرش منگو تیمور به جای او. و بعضی وفات بركه خان را در سال بعد نوشته و منگو تیمور را پسر عمّ او دانسته‌اند.
اروپا- (انگلیس)- غلبه ادوارد پسر پادشاه بر یاغیان.
[سنه 665 هجری- سنه 1266 مسیحی]
آسیا و افریقا- آمدن ملك منصور صاحب حماة به مصر به خدمت ملك ظاهر سلطان مصر و خواهش كردن ازو مرسومی به جهت رفتن به اسكندریه و سیاحت كردن این بلد را و قبول نمودن ملك ظاهر این خواهش را و امر كردن به اهل اسكندریّه كه كمال اكرام و احترام را به ملك منصور بنمایند، بنابراین ملك منصور به اسكندریّه آمده با احترام تمام این بلد را سیاحت كرد و به خدمت ملك ظاهر معاودت نمود، ملك ظاهر او را خلعت و دستور العمل داد و او به محل حكمرانی خود بازگشت. آمدن ملك ظاهر سلطان مصر به شام به جهت انتظام امور صفد و وصول او به دمشق كه پنج روز در این شهر اقامت نموده معاودت به مصر كرد.
وفات تاج الدّین قسطلانی و نجم الدّین عبد الغفّار قزوینی. وفات سلطان مغرب عمر القیسی بقولی.
ص: 587
اروپا- (انگلیس)- وعده یك پارلمنت آزاد هانری سیّم پادشاه را دوباره در سلطنت مستقل می‌سازد. (سود)- شهر استكهلم حصار محكمی یافته و پای‌تخت مملكت می‌شود.
[سنه 666 هجری- سنه 1267 مسیحی]
آسیا و افریقا- آمدن ملك ظاهر سلطان مصر به شام با عساكر زیاد و فتح كردن یافا را كه به دست فرنگیها بود در عشر وسط جمادی الآخره و رفتن به انطاكیّه و گرفتن این شهر را قهرا در چهارم رمضان، و این شهر نیز به تصرّف فرنگیها بود و غنایم زیاد به واسطه فتح انطاكیه به چنگ عساكر ملك ظاهر افتاد و بعد از فتح انطاكیه فرنگیها كه در قلعه بغراس بودند فرار نمودند و ملك ظاهر فرستاده این قلعه را نیز تصاحب كرد. مصالحه ملك ظاهر با هیثوم صاحب سیس از بلاد ارمن به اینكه صاحب سیس سنقر اشقر را كه مغول در فتح حلب گرفته بودند از آنها خواسته تسلیم ملك ظاهر نماید نیز بهسنا و در بساك و مرزبان و رعبان و شیح الحدید را واگذار به ملك ظاهر كند، هیثوم این شروط را به عمل آورد مگر بهسنا را واگذار نكرد و ملك ظاهر لیفون پسر هیثوم را كه در جنگ سنه ششصد و شصت و چهار به چنگ عساكر ملك ظاهر افتاده و دستگیر شده بود رها كرد و این مصالحه در ماه شوّال واقع شد و ملك ظاهر به مصر بازگشته در ذیحجّه به این دیار رسید. اتفاق كردن معین الدین پروانه «1» با مغولی كه در آسیای صغیر بودند به كشتن ركن الدّین قلیج ارسلان بن كیخسرو بن كیقباد بن كیخسرو بن قلیج ارسلان بن مسعود و خفه كردن مغول ركن الدّین مذكور را و برقرار نمودن معین الدّین غیاث الدّین پسر ركن الدّین را به جای او در حالتیكه چهار ساله بود. وفات ابو شامه دمشقی مورّخ شام و بعضی فوت ابو شامه را در حوادث سال قبل نوشته‌اند. وفات امام حمید الدّین ضریر.
______________________________
(1). ابو الفدا: معین الدین سلیمان البرواناه
ص: 588
[سنه 667 هجری- سنه 1268 مسیحی]
آسیا و افریقا- آمدن ملك ناصر از مصر به شام و خیمه زدن در خربة اللّصوص و بازگشتن از این محل به مصر بطور مخفی كه تا در میان اهالی مصر نمودار نشد كسی از معاودت او به مصر خبر نداشت ولی باز به شام برگشت. گرفتن ملك ظاهر بلاطنس را از عزّ الدّین صاحب صهیون. حجّ ملك ظاهر. وفات بابا افضل الدین كاشی، و ابن دقیق عید از خفیّه. زلزله در شهر سیس در ارمینیّه صغری كه بسیاری از مردم را هلاك كرد.
[سنه 668 هجری- سنه 1269 مسیحی]
آسیا و افریقا- آمدن ملك ظاهر از مكّه به شام و رفتن به قاهره. فرستادن ملك ظاهر لشكری به بلاد اسمعیلیّه و مسخّر كردن این قشون مصیاف را در اواسط ماه رجب. كشته شدن ابو دبوس آخر ملوك بنی عبد المؤمن و انقراض دولت این طایفه از ملوك مغرب و غلبه بنی مرین بر این مملكت چنانچه شرح آن بیاید. جنگ اباقا خان و براق خان در حدود هرات و غلبه اباقا خان. وفات احمد بن دائم از مشایخ حدیث.
اروپا- ابو الفدا گوید در اینسال مابین اشكری صاحب قسطنطنیه و منگو تیمور بن طغان پادشاه تاتار شمالی نقار حاصل شد، منگو تیمور لشكری به قسطنطنیه فرستاده بلاد اشكری را گرفتار خسارات نمودند، و این لشكر از قلعه‌ای كه عزّ الدّین كیكاوس بن كیخسرو پادشاه آسیای صغیر در آن محبوس بود گذشتند و عزّ الدّین را از آن قلعه بیرون آورده نزد منگو تیمور بردند، منگو تیمور مقدم عزّ الدّین را معزّز داشته و او با منگو تیمور بود تا در سنه ششصد و هفتاد و هفت درگذشت و پسرش مسعود بن عزّ الدّین به آسیای صغیر رانده سلطان این بلاد شد چنانچه ذكر آن بیاید.
[سنه 669 هجری- سنه 1270 مسیحی]
آسیا و افریقا- آمدن ملك ظاهر سلطان مصر از این مملكت به شام و فرود
ص: 589
آمدن به حصن اكراد در نهم شعبان و محاصره كردن این قلعه را و گرفتن آنرا بطور امان و رفتن به حصن عكار و تصرّف كردن این قلعه را نیز بطور امان در سلخ رمضان و مسلّم نمودن قلعه علیقه و بلاد آن را كه از بلاد اسمعیلیّه بود. نیز آمدن ملك ظاهر به دمشق و رفتن از اینجا به حصن قرین و گرفتن آنرا بطور امان در ماه ذیقعده و منهدم ساختن حصن قرین را و معاودت نمودن به مصر. ترتیب دادن ملك ظاهر زیاده از ده سفینه برای جنگ قبرس و شكستن آن سفاین در لنگرگاه یمیسوس «1» و اسیر شدن اشخاصی كه در این كشتیها بودند و ملك ظاهر چون این بشنید مجدّدا حكم داده دو مساوی آن سفاین در قلیل مدتّی بساختند. وفات هیثوم بن قسطنطین صاحب سیس و برقرار شدن پسرش لیفون به جای او. وفات قاضی شمس الدین بن البارزی قاضی القضاة حماة. حكومت یافتن ینگی اغول به فرمان قیدو خان در ماوراء النّهر و مسموم شدن براق خان. وفات جمال الدّین احمد جوزقانی و عبد الحق مرینی. غرق دمشق از طغیان آب انهار.
اروپا- (فرانسه)- سنت لوئی پادشاه فرانسه به قصد جهاد با مسلمین افریقا به آن سمت حركت نمود و در این سفر ادوارد ولیعهد انگلیس را با خود همراه برد و در بیست و پنجم ماه او سنت لوئی در حوالی تونس به مرض طاعون درگذشت.
[سنه 670 هجری- سنه 1271 مسیحی]
آسیا و افریقا- آمدن ملك ظاهر سلطان مصر به شام و عزل كردن جمال الدّین اقوش نجمی را از نیابت سلطنت در دمشق و برقرار كردن علاء الدّین ایدكین فخری الاسندار را به جای او. تاختن مغول بر عینتاب و روج و قمیسطون «2» در نزدیكی فامیه و بازگشتن آنها و طلبیدن ملك ظاهر قشونی از مصر و حاضر شدن آن قشون به صحابت بدر الدّین البیسری و فرستادن ملك ظاهر آنها را به حلب و عود ملك ظاهر به مصر. آمدن ملك ظاهر مجدّدا به شام. وفات سیف الدّین احمد بن
______________________________
(1). ابو الفدا: یمبسوس
(2). ابو الفدا: قیطون
ص: 590
مظفّر الدّین عثمان بن منكبرس صاحب صهیون كه پس از فوت او دو پسر او سابق الدّین و فخر الدّین صهیون را به ملك ظاهر واگذار كردند و خود به خدمتش شتافتند و او به آنها كمال احسان و اكرام را نمود. جنگ مغول با عساكر و اهالی بیره و آمدن ملك ظاهر به طرف مغول و شكست دادن آنها را در حوالی فرات و بازگشتن به مصر. گرفتن عساكر ملك ظاهر باقیمانده از قلاع اسمعیلیّه را كه كهف و منیقه و قدموس باشد. گرفتن ملك ظاهر شیخ خضر را كه در نزد او مرتبتی منیع داشت و در مصر و شام تسلّط كاملی بهمرسانیده و مشار الیه در محلّی در قلعه جبل مكرما محبوس بود تا درگذشت. وفات شیخ صلاح الدّین زركوب رومی.
فوت حسن صیقلی. رفتن ماركوپلو از اهل ونیز به قصد تجارت به طرف مغولستان، این مسافر بیست و چهار سال تمام در اغلب نقاط آسیا گردش كرده هفده سال متوالیا فقط در چین در خدمت قبلای قاآن نوكر بوده و ماركوپلو اوّل مسافر فرنگ است كه راه به این نقطه یافته (كتاب سفرنامه ماركوپلو نزد نگارنده موجود است).
اروپا- (فرانسه)- فلیپ سیّم به جای سنت لوئی پادشاه فرانسه می‌شود.
[سنه 671 هجری- سنه 1272 مسیحی]
آسیا- كشته شدن نیكی اغول صاحب الوس جغتای و حكومت یافتن توقتمور خان به جای او به فرمان قیدو خان. خروج كردن سنقر شاه بر محمود قلهاتی كه به فرمان اتابك فارس حاكم هرمز بود و كشتن او محمود را و مستولی شدن بر هرمز و این اولین شخص از ملوك هرمز است. وفات اثیر الدین ابهری. وقوع زلزله در تبریز.
اروپا- (انگلیس)- وفات هانری پادشاه انگلیس و جلوس ادوارد اوّل به جای او.
[سنه 672 هجری- سنه 1273 مسیحی]
آسیا- مصمّم شدن لشكر مغول در ثانی تسخیر بلاد شام را. تولّد ملك الموّیّد
ص: 591
عماد الدّین ابو الفدا اسمعیل بن علی بن محمود بن محمد بن عمر بن شاهنشاه بن ایّوب صاحب حماة در خانه ابن الزنجیلی در دمشق در ماه جمادی الاولی، و در اینوقت پدر ابو الفدا با اهل و كسان خود به جهت وصول اخبار مغول از حماة به دمشق آمده بود و ابو الفدا صاحب تاریخ معروف و كتاب تقویم البلدان و سایر مؤلفات و مصنّفات جلیله و از اجلّه ارباب فضل و علم و از ملوك عالم بزرگوار بوده است و بسیاری از وقایع مندرجه در این كتاب از تاریخ ابو الفدا ترجمه و نقل شده است. وفات شیخ جمال الدین ابو عبد اللّه محمد بن عبد اللّه بن مالك طائی الجیانی النّحوی صاحب مصنّفات مشهوره در نحو و لغت. وفات امیر مبارز الدّین اقوش المنصوری مملوك ملك منصور صاحب حماة و نایب السلطنه او در این ولایت و امیر مبارز الدین از امرای بزرگ عاقل شجاع و قبچاقی الجنس بوده است. وفات حكیم امجد شیخ علامه خواجه نصیر الدّین طوسی در یكشنبه هیجدهم ذیحجّه و اسم حكیم بزرگوار محمد بن محمد الحسین «1» و مصنّفات جلیله او از مجسطی و تذكره در هیئت و غیرها مشهور میباشد، همچنین رصد و زیجی كه در مراغه برای هلاكو خان بست معروفست. تولّد خواجه رحمة اللّه علیه در یازدهم ماه جمادی الاولی سنه پانصد و نود و پنج بوده است، مدفن خواجه در بغداد در روضه منورّه كاظمییّن علیهما السّلام است. وفات جلال الدّین محمّد بلخی معروف به مولوی رومی صاحب مثنوی معروف و دیوان غزلیات و قصاید و غیرها در قونیه. وفات مؤیّد الدّین قلانسی و امامی هروی شاعر. وقوع زلزله در شام.
افریقا- آمدن ملك ظاهر سلطان مصر با عساكر خود از این مملكت به شام.
تملّك یعقوب بن عبد الحق بن محبوب بن حمامة المرینی شهر سبته را و بنومرین ملوك بلاد مغرب می‌باشند كه بعد از بنی عبد المؤمن به جای آنها سلطنت یافتند و آخر سلطان بنی عبد المؤمن ابو دبوس بود چنانكه پیش ذكر كرده‌ایم و بنومرین از قبایل و طوایف اعراب مغرب و معروف به حمامه می‌باشند و جای آنها در ناحیه قبلی از اقلیم تازه بوده این قبیله از اطاعت بنی عبد المؤمن معروف به موحّدین خارج شده، در فتور این سلسله بعد از زدوخورد شهر فاس را از موحّدین گرفتند و كم‌كم
______________________________
(1). ابو الفدا: محمد بن محمد بن الحسین
ص: 592
متصرّفات خود را وسعت دادند و اوّل كسی كه از بنومرین درجه اشتهار یافت ابو بكر بن عبد الحق بن محبوب بن حمامة المرینی بوده كه بعد از تملّك فاس به طرف مراكش راند و كار را بر بنی عبد المؤمن سخت كرد و بر این منوال می‌گذشت تا در سال ششصد و پنجاه و سه درگذشت و برادرش یعقوب بن عبد الحق به جای او برقرار گردیده ابو دبوس را در مراكش محاصره كرد و مراكش را گرفت و در این سال سبته را مالك شد و شوكتی داشت و حكمرانی می‌كرد تا وفات نمود و سال فوت او در تواریخ معیّن نشده بعد از او پسرش یوسف سلطنت یافت و كنیه یوسف ابو یعقوب بوده و ذكر او بعدها بیاید.
[سنه 673 هجری- سنه 1274 مسیحی]
آسیا و افریقا- برقرار شدن یوسف شاه در یزد به حكومت، و او آخرین اتابكان یزد است. وفات منصور بن سلیم از حفّاظ و ابو الحسن علی بن ابو سعید مقری مورّخ مشهور و خواجه عماد از شعرای فارس و كرمان. آمدن ملك ظاهر سلطان مصر به بلاد سیس از ارمنستان و عود او با غنایم بسیار به دمشق، و در معاودت بود كه سال بسر آمد و در این سفر عساكر ملك ظاهر بیست هزار نفر از اهالی بلاد سیس را بكشتند، لهذا ارامنه با مغول در دفع سلطان مصر متفّق شدند.
اروپا- (انگلیس)- ادوارد اوّل ممالك گال را كه جزو انگلستانست به تصرّف درمی‌آورد. (رم)- اباقاآن سفرا به دربار گرگوار پاپ می‌فرستد كه به توسّط پاپ سلاطین عیسوی با او متّحد شده بر ضدّ ملك ظاهر بیبرس سلطان مصر متفّق و متّحد شوند.
[سنه 674 هجری- سنه 1275 مسیحی]
آسیا و افریقا- آمدن لشكر مغول به سرداری اقطای به بیره و توجّه ملك ظاهر سلطان مصر از ظاهر دمشق به طرف بیره و چون لشكر مغول خبر آمدن ملك ظاهر را شنیدند از بیره كوچ كردند لهذا ملك ظاهر به حلب آمده و از آنجا به مصر رفت
ص: 593
و در مصر لشكر به سرداری آقسنقر فارقانی و به همراهی عزّ الدّین ایبك الافرم به نوبه فرستاده در آنجا نهب و قتل كردند و با غنایم بازگشتند. مزاوجت ملك السّعید بركة بن الظاهر بیبرس با دختر امیر سیف الدّین قلاوون الصّالحی مسماة به غازیه خواتون. معاودت ملك ظاهر به شام در آخر اینسال. وفات محمود زنجانی از مشاهیر. وفات تاج الدین علی بن حبیب مورّخ مشهور در بغداد.
[سنه 675 هجری- سنه 1276 مسیحی]
آسیا و افریقا- وفات توقتیمور خان صاحب الوس جغتای و برقرار شدن دواصحن خان به حكومت به جای او به حكم قیدو خان. وفات شیخ صدر الدین قونیوی و نجم الدّین عمر كاتبی. وفات سید احمد بدوی از مشاهیر. رسیدن ملك ظاهر سلطان مصر در ماه محرّم به ظاهر دمشق و رفتن به حلب و از آنجا به نهر ازرق و بعد به ابلستین و تلاقی او در اینجا با عساكر مغول و شكست دادن به آنها و كشته شدن تناون سردار مغول و بسیاری از سركردگان آنها و دستگیر شدن جماعتی از ایشان و از جمله گرفتاران این جنگ سیف الدین قتجق و سیف الدّین ارسلان بودند كه ذكر آنها بیاید. رفتن ملك ظاهر به قیساریّه و استیلا كردن بر این بلد، و در این وقت حكمران آسیای صغیر معین الدّین پروانه بود، خلاصه پس از هفت روز اقامت در قیساریّه ملك ظاهر به جهت كمی آذوقه به حارم رفت و یكماه در آنجا بماند. آمدن اباقاآن با عساكر خود به ابلستین و جنگ ملك ظاهر با اباقاآن و كشتن معین الدّین پروانه حاكم آسیای صغیر را كه مرد مدبّری بود و موسوم به سلیمان (پروانه در فارسی به معنی حاجب است). وفات شهاب محمّد بن یوسف بن زایدة التلعفری الشاعر.
[سنه 676 هجری- سنه 1277 مسیحی]
آسیا- در اینسال محمّد بن قرامان از امرای آسیای صغیر شخص مجهولی را غیاث الدّین سیاوش سلجوقی نامید و او بر قونیه و بعضی از بلاد آسیای صغیر دست یافت و با سپاه مغول محاربات كرد و او اوّلین شخص از ملوك قرامان است.
ص: 594
وفات شیخ الاسلام محیی الدّین لودی.
افریقا- در پنجم محرّم اینسال ملك ظاهر بیبرس سلطان مصر كه در اواخر سال گذشته از حازم حركت كرده بود به دمشق رسیده در قصر ابلق منزل گرفت و در بیست و هفتم محرّم در دمشق درگذشت نایب و مملوك او تتلیك معروف به خزانه‌دار «1» وفات او را مخفی داشته در نزدیك جامع دمشق جسد او را مدفون نمود و با عساكر روانه مصر شد و محفّه را با خود می‌برد به عنوان اینكه ملك ظاهر ناخوش و در این محفّه میباشد همینكه به مصر رسید مطلب را آشكار و بركة بن بیبرس را به جای پدر جلوس داده ملقّب به ملك سعید نمود مدّت ملك ملك ظاهر هفده سال و دو ماه و ده روز بود و از ملوك بزرگ شجاع عاقل كه مصر و شام هردو را در تحت تصرّف درآورده و فتوحات كرده و سكّه به نام خود می‌زد و نقش سكّه او بیبرس صالحی بود، بعد از جلوس ملك سعید باز تتلیك كماكان نایب السلطنه و كارها انتظام داشت امّا طولی نكشید كه او درگذشت و شمس الدّین فارقانی نیابت سلطنت یافت، بعد از آن ملك سعید از منهج صواب عدول كرده قصد او نسبت به امرا بد، و نیّت امرا نیز درباره او فاسد شد و بر این منوال بود تا سال بسر آمد.
[سنه 677 هجری- سنه 1278 مسیحی]
آسیا- وفات عزّ الدّین كیكاوس بن كیخسرو كه نزد منگو تیمور پادشاه مغول بود و شرح حال عزّ الدّین پیش داده شده است و پسری داشت عزّ الدّین موسوم به مسعود، اباقاآن سیواس و ارزن الرّوم و ارزنگان را به او داد و او در این بلاد استقرار یافت بعد سلطنت آسیای صغیر به اسم او شد اما زیاد پریشان‌حال گردیده و او آخر شخص است از سلاجقه روم كه سلطان نامیده شده است. وفات ابو عیسی جذولی از كبار نحویین. فوت نجم الدین دمشقی معروف به ابن اسرائیل.
______________________________
(1). ابو الفدا: بدر الدین تتلیك الخزندار
ص: 595
افریقا- آمدن ملك سعید سلطان مصر با عساكر به شام و رفتن امیر سیف الدّین قلاوون صالحی و صاحب حماة به امر ملك سعید به بلاد سیس و قتل و غارت كردن و بازگشتن با غنایم، و اتّفاق كردن امرا در خلع ملك سعید به جهت سوء تدبیری كه داشت و رفتن ملك سعید به مصر به قلعه جبل و رفتن عساكر بر اثر او و در این حال سال بسر آمد.
[سنه 678 هجری- سنه 1279 مسیحی]
آسیا و افریقا- طغیان امرای مصر و محاصره نمودن آنها ملك سعید بن ملك ظاهر سلطان مصر را در قلعة الجبل و رضا شدن ملك سعید به اینكه از سلطنت خلع باشد و كرك را به او واگذارند و چنین كردند و این در ماه ربیع الاوّل اتّفاق افتاد و بعد از خلع او برادرش سلامش را كه هفت ساله بود به سلطنت برداشتند و ملك عادل لقب دادند و امیر سیف الدّین قلاوون صالحی رئیس قشون شد و امیر سیف الدّین سنقراشقر را به دمشق فرستاده نایب السلطنه شام كرد بعد در بیست و دویّم رجب سلامش نیز از سلطنت مخلوع و ملك منصور قلاوون صالحی به سلطنت جلوس نمود و بنای عدل را گذاشته امور را در كمال خوبی منظّم كرد. در بیست و چهارم ذیقعده اینسال سنقراشقر از ربقه اطاعت سلطان مصر خارج و امرا و عسكر با او بیعت كرده سلطان شام گردید و ملقّب به ملك كامل شمس الدّین سنقر شد.
هم در اینسال ملك سعید بعد از وصول به كرك در میدان گوی‌بازی از اسب به زمین افتاده تب كرد و پس از چند روز درگذشت و بعد از او برادرش نجم الدّین خضر را به جای او برقرار و ملقّب به ملك مسعود كردند و او صاحب كرك شد.
وفات شمس الدّین محمّد بن محمود اصفهانی صاحب كتاب شارح محصول. وفات شیخ نجیب الدین علی برغش شیرازی.
[سنه 679 هجری- سنه 1280 مسیحی]
آسیا و افریقا- فرستادن قلاوون سلطان مصر لشكری با علم الدین سنجر حلبی
ص: 596
كه سابقا در دمشق سلطنت كرده بود و با بدر الدّین بكتاش و بدر الدّین ایدمری از سركرده‌های مصر به شام و منهزم كردن این عساكر قشون سنقر اشقر را در ظاهر دمشق در نوزدهم ماه صفر، و فرار نمودن سنقر به رحبه و نامه نوشتن به اباقا خان و او را به طمع مملكت شام انداختن، و رفتن سنقر از رحبه به صیهون و استیلا یافتن بر این بلد و بر برزنه و بلاطنس و شغر و بكاس و عكار و شیزر و فامیه و این اماكن او را شد. استقرار حسام الدّین لاجین مملوك قلاوون در نیابت سلطنت شام. وصول لشكر مغول به حوالی بلاد شام و آن نواحی. وفات اقوش الشمسی نایب السلطنه حلب و دادن ملك منصور قلاوون نیابت سلطنت این ولایت را به علم الدّین سنجر الباشغردی. ولیعهد كردن قلاوون سلطان مصر پسر خود ملك صالح علاء الدین را.
آمدن قلاوون از مصر به غزّه و چون مغول به حلب آمده نهب و خرابی كرده و بازگشته بودند قلاوون به مصر معاودت نمود. جنگ مسلمانان با فرنگیها در مرقب و قتل و اسر مسلمین. عزیمت قلاوون در اوّل ذیحجّة از مصر به طرف شام. وفات تقی الدّین منصور بن فلاح یمنی صاحب مغنی در نحو. وفات ابو القاسم نجم الدین حلّی شیعی.
اروپا- (ایطالیا)- فوت نیكلای سیّم پاپ و جلوس مارتن چهارم به جای او.
[سنه 680- سنه 1281 مسیحی]
آسیا و افریقا- چون سال نو شد ملك منصور قلاوون سلطان مصر در روحاء بود پس از چندی به بیسان رفت و از آنجا به دمشق آمد. استقرار صلح فیمابین قلاوون و ملك خضر بن ملك ظاهر صاحب كرك. جنگ سخت ملك منصور قلاوون با لشكر مغول كه به سرداری منكو تیمور بن هلاكو خان از جانب اباقا خان مأمور شده بودند و این جنگ در ظاهر حمص در روز پنجشنبه چهاردهم ماه رجب اتّفاق افتاد و مغول منهزم شدند و بسیاری از آنها كشته شد و در این وقت اباقا خان مشغول محاصره رحبه بود چون خبر شكست قشون خود را شنید از آنجا كوچ و چون فراریها برفت. مراجعت قلاوون مظفّر و منصور به مصر و رسیدن هدایای صاحب یمن مظفّر شمس الدّین یوسف بن عمر بن علی بن رسول نزد او، و طلبیدن امان و امان دادن.
ص: 597
وفات منكو تیمور بن هلاكو خان در جزیره ابن عمر، گویند منكو تیمور از غصّه شكستی كه خورد مرد. وفات علاء الدّین عطا ملك بن محمد الجوینی صاحب دیوان به بغداد در عراق عجم و بعد از عطا ملك پسر برادرش هارون بن محمد الجوینی والی بغداد شد. تجهیز دادن قبلای قاآن كشتی زیادی به قصد تسخیر ژاپن كه باد مخالف و انقلاب دریا او را از وصول به مقصود بازداشت و از راه خشكی تنكن و ماچین را تا حوالی بنگاله هند به حیطه تصرّف درآورد، هم در اینسال قبلای قاآن شروع به تزیین شهر پكن نمود. استیلای ركن الدین غوری بر قندهار.
وفات احمد بن یوسف كرابیسی مفسّر. فوت آبش خواتون ملكه فارس و زوال دولت اتابكان این مملكت. وفات موفّق الدّین كواشی.
[سنه 681 هجری- سنه 1282 مسیحی]
آسیا و افریقا- وفات اباقا خان بن هلاكو خان در ماه محرّم در شهر همدان، و بعضی گویند او را مسموم كردند. مدّت ملك اباقا خان هفده سال و كسری بود.
برقرار شدن برادرش سلطان احمد به جای او به سعی صاحب‌دیوان و اسم سلطان احمد بیكدار بوده، چون به سلطنت جلوس كرد و متدیّن به دین اسلام شد معروف به سلطان احمد گردید. وفات منكو تیمور بن طغان باتو «1» ابن جوجی خان پادشاه نواحی شمالی تاتار و برقرار شدن برادرش تدان منكو ابن طغان و بعضی این حوادث را به سال قبل نسبت داده‌اند. «2» فرستادن سلطان احمد سفارتی به ریاست قطب الدّین محمود شیرازی به مصر نزد قلاوون برای اعلام جلوس خود و صلح مابین مغول و مصر و شام و بی‌اعتنائی سلطان مصر به این سفارت و حاصل نشدن مقصود، و شیخ قطب الدین مشار الیه در آن وقت قاضی سیواس بود. دادن قلاوون نیابت سلطنت حلب را به مملوك خود قراسنقر شمس الدّین. وفات قاضی فاضل محقّق شمس الدّین احمد بن محمّد بن ابو بكر بن خلّكان البرمكی كه در مصر و شام قضاوت كرده و صاحب مصنّفات جلیله است از قبیل وفیات الاعیان و غیره و
______________________________
(1). ابو الفدا: طغان بن باتو بن دوشی خان
(2). ابو الفدا: و قیل، انّ ذلك كان فی سنة ثمانین
ص: 598
تولّد ابن خلّكان در روز پنجشنبه یازدهم ربیع الآخر سال ششصد و هشت در شهر اربل بوده. وفات عبد السّلام مالكی، و عبد الرحمن خشعمی، و شیخ عبد اللّه حربی.
[سنه 682 هجری- سنه 1283 مسیحی]
آسیا- خروج ارغون خان بن اباقا خان در خراسان و لشكر كشیدن سلطان احمد به جنگ او و هزیمت ارغون و اسیر شدن او به دست عساكر سلطان احمد كه پس از گرفتاری خواتین از سلطان احمد درخواست كردند كه ارغون را رها كند و خراسان را به او واگذارد، سلطان احمد قبول نكرد و از آنجا كه مغول از سلطان احمد به جهت اینكه قبول دین اسلام كرده بود و سایرین را نیز الزام بر این دین می‌نمود رنجش داشتند این فقره را بهانه نموده بر قتل او اتفاق كردند و ارغون را از حبس بیرون آوردند و سلطان احمد چون از ماجرا خبر شد بگریخت ولی او را گرفته بكشتند و ارغون خان بن اباقا خان را به سلطنت برداشتند و این در جمادی الاولی اینسال بود. كشتن ارغون خان غیاث الدّین كیخسرو بن ركن الدین پادشاه آزی مینر را كه طفل بود و پروانه او را سلطان نموده و بعد از او ارغون خان سلطنت این مملكت را به مسعود بن عزّ الدّین كیكاوس مفوّض داشت، و سلطنت به اسم او بود تا سال هفتصد و هشت و پریشانی او چنانكه پیش ذكر كردیم زیاده شد، از قرار معروف به واسطه كثرت طلبكار و به تنگ آمدن از دست مغول سمّ خورد. دادن ارغون خان وزارت خود را به سعد الدوله یهودی و بالا گرفتن كار او، گویند سعد الدوله در ابتدای امر خود در بازار صناعه موصل دلّال بوده است. استقرار دادن ارغون خان دو پسر خود غازان و خربنده را به خراسان و امیر نوروز را كه از امرای كبار بود اتابك آنها نمود. سیل عظیم و غرق دمشق و هلاكت جمعی كثیر، و در این حادثه ملك منصور قلاوون در دمشق بود بعد از آن به مصر رفت. وفات بو عبد اللّه بلیسانی كازرونی.
اروپا- (رومیّة الصّغری)- فوت اشكری پادشاه قسطنطنیه كه موسوم به میخائیل (میشل) بود جلوس پسرش ماندس ملقّب به دوقس بجای او.
ص: 599
[سنه 683 هجری- سنه 1284 مسیحی]
آسیا- وفات ملك منصور ناصر الدین احمد بن ملك مظفّر محمود ایّوبی صاحب حماة روز یازدهم شوّال و تولّد ملك منصور در بیست و هشتم ربیع الاوّل سال ششصد و سی و دو بوده است و مدّت ملكش چهل و یكسال و پنج ماه و چهار روز. استقرار ملك مظفر محمود بن ملك منصور در ملك حماة به تصدیق و تشریف ملك منصور قلاوون. وفات ناصر الدّین اسكندرانی و ابن صانع دمشقی. شهادت خواجه شمس الدّین محمد جوینی صاحب‌دیوان به حكم ارغون خان.
اروپا- (انگلیس)- مملكت گال به تصرّف انگلیس درآمد و از این تاریخ به بعد به ولیعهدهای دولت انگلیس پرنس دوگال لقب داده می‌شود.
[سنه 684 هجری- سنه 1285 مسیحی]
آسیا و افریقا- فتح كردن ملك منصور سیف الدّین قلاوون حصن مرقب را. تولّد ملك ناصر محمّد بن قلاوون. خروج عثمان بیك بن ارطغرل بن سلیمانشاه بر سلاطین آسیای صغیر معروف به سلاجقه روم. وفات برهان الدّین حنفی (نسفی)، و ابن شدّاد حلبی، و شرف الدین صمیمی و شارح رضی شارح كافیه و شهاب الدّین احمد قیروانی از علمای مصر.
اروپا- (فرانسه)- فوت فلیپ سیّم پادشاه فرانسه و جلوس فلیپ چهارم بجای او.
[سنه 685 هجری- سنه 1286 مسیحی]
آسیا- فوت سلطان غیاث الدّین بلبن صاحب دهلی و برقرار شدن پسرش بقرا خان در بنگاله به سلطنت و پسر دیگرش كیقباد سلطنت دهلی یافت. وفات قاضی بیضاوی، و جمال الدّین مالكی. شیوع استعمال باروط.
اروپا- (فرانسه)- وضع و تحمیل مالیات به نمك.
ص: 600
افریقا- فرستادن قلاون سلطان مصر لشكری به كرك به سرداری طرنطای منصوری كه نیابت سلطنت داشت و مسخّر كردن او كرك را بطور امان و رفتن جمال الدّین خضر و بدر الدّین سلامش پسران ملك ظاهر بیبرس نزد قلاوون و اكرام كردن او به آنها، و مدّت طویلی بر اینحال بودند تا كراهتی از آنها برای قلاوون حاصل شده ایشان را حبس كرد و در حبس بودند تا قلاوون درگذشت، بعد از آن، آن دو به قسطنطنیه رفتند. وفات ركن الدّین اباجی حاجب.
[سنه 686 هجری- سنه 1287 مسیحی]
آسیا- وفات رضی الدّین استرآبادی نحوی، و اوحد الدّین بلیانی، و قطب الدین قسطلانی، وفات بدر الدین محمد بن جمال الدّین مالك بزرگ نحاة.
اروپا- ایجاد عینك در این اقلیم، و در بعضی از كتب تاریخ ایجاد عینك را به سال ششصد و چهل و هشت هجری نسبت داده‌اند.
افریقا- فتح كردن عساكر قلاوون قلعه صهیون را و رفتن امیر شمس الدّین سنقر اشقر صاحب صهیون به مصر نزد قلاوون و اكرام كردن قلاوون نسبت به او.
فرستادن قلاوون لشكری به نوبه به اعلم الدین سنجر مسروری معروف به خیاط، و جنگ نمودن این لشكر در این مملكت و بازگشتن با غنایم. فوت بدر الدین تتلیك الایدمری.
[سنه 687 هجری- سنه 1288 مسیحی]
آسیا- وفات سلطان علاء الدّین كیقباد پادشاه دهلی و برقرار شدن جلال الدّین فیروز شاه ملقّب به شایسته خان به جای او. وفات ابراهیم عصار حصاری. شكست فرنگیان از عثمان غازی.
اروپا- (دانمارك)- شروع به جنگی كه بیست سال امتداد یافت مابین این دولت و دولت نروژ. (رم)- جلوس نیكلای چهارم در رم به مسند پاپی.
ص: 601
افریقا- وفات ملك صالح علاء الدین علی بن ملك منصور قلاوون كه رتبه ولیعهدی داشت و پسری از او باقیماند موسوم به موسی بن علی.
[سنه 688 هجری- سنه 1289 مسیحی]
آسیا و افریقا- فتح كردن ملك منصور سلطان مصر طرابلس شام را به قهر و غلبه و انتزاع نمودن آن را از دست فرنگیها بعد از آنكه تقریبا صد و هشتاد و پنجسال در تصرّف آنها بود، و در فتح اینشهر جمع كثیری از فرنگیها كشته شدند و پس از غلبه ملك منصور حكم به هدم شهر نمود. در تواریخ فرنگ و غیره نوشته‌اند ملك منصور قلاوون چون این شهر را حرق و هدم نمود شهر دیگر در نزدیكی شهر اوّلی بنا كرد و آنرا نیز طرابلس نامید ولی ابو الفدا كه خود بشخصه در این جنگ حاضر بوده و شرح آن را در تاریخ خود نگاشته از بنای شهر ثانی ذكری نمی‌نماید.
فوت قبلای قاآن پادشاه چین و تاتار و جلوس پسرش شهون به جای او و این به عقیده ابو الفدا میباشد. بعضی فوت قبلای قاآن را در سال ششصد و نود نوشته گویند نبیره او تیمور قاآن جانشین او گشت. امّا در تواریخ فرنگ فوت قبلای قاآن در ضمن حوادث سال ششصد و نود و چهار نوشته شده. استیلای عثمان بن ارطغرل اول سلطان عثمانی از ملوك روم (آسیای صغیر) بر قراحصار. وفات ابو العبّاس مصری و شیخ فخر الدّین عراقی.
[سنه 689 هجری- سنه 1290 مسیحی]
اروپا- (پرتوغال)- پادشاه پرتوغال در شهر لیزبن پای‌تخت خود ایجاد و احداث مدرسه می‌نماید.
افریقا- وفات سلطان ملك منصور سیف الدین قلاوون صالحی «1» در ششم ذیقعده.
و ملك منصور به عزم جنگ عكّا از مصر بیرون آمده بود كه مریض شده و
______________________________
(1). ابو الفدا: السلطان الملك المنصور سیف الدنیا و الدین قلاوون الصالحی
ص: 602
درگذشت. مدّت ملكش یازده سال و سه ماه و چند روز بود. جلوس پسرش ملك اشرف صلاح الدّین خلیل بن سلطان ملك منصور قلاوون در هفتم ذیقعده، و گرفتن حسام الدّین طرنطای را كه نایب السّلطنه بود و دادن نیابت سلطنت را به بدر الدّین بیدرا و وزارت را به شمس الدّین محمّد بن السلعوس.
[سنه 690 هجری- سنه 1291 مسیحی]
آسیا- فوت ارغون خان بن اباقا خان و جلوس برادرش گیخاتو خان به جای او، مدّت ملك ارغون خان تقریبا هفت سال بود، و چون گیخاتو خان پادشاه شد بنای فسق و فجور را گذاشته با ابنای مغول عمل نامعقول می‌كرد لهذا قلوب از او كدر شد. به قتل رسیدن سعد الدوله یهودی. وفات عفیف الدّین عجیل بلیانی و تاج الدین فراری و شاطبی از مشاهیر. تمام شدن عمارت حلب.
افریقا- رفتن ملك اشرف سلطان مصر و شام با عساكر ایندو مملكت به تسخیر عكّا و محاصره نمودن این بلد را، و گرفتن آن را به غلبه از فرنگیها بعد از مشقّت بسیار در هفدهم ماه جمادی الآخره، و بعد از فتح عكّا صیدا و صور و بیروت و بعضی قلاع و حصون دیگر یعنی تمام بلاد ساحلیّه به تصرّف عساكر ملك اشرف درآمد. دادن ملك اشرف نیابت سلطنت شام را به علم الدین سنجر شجاعی.
[سنه 691 هجری- سنه 1291 مسیحی]
آسیا و افریقا- ظفر یافتن سلطان جلال الدین خلجی بر سپاه مغول كه قصد هند داشتند. وفات شیخ مصلح الدّین سعدی شیرازی رحمة اللّه علیه و بعضی وفات شیخ را در سال ششصد و نود و شش نوشته‌اند. آمدن ملك اشرف از مصر به شام و رفتن از حلب به تسخیر قلعة الرّوم، و آن قلعه‌ای بوده در جانب فرات در كمال حصانت و روز یازدهم رجب ملك اشرف این قلعه را به غلبه گرفت. عزل كردن ملك اشرف علم الدین سنجر شجاعی را از نیابت سلطنت دمشق و برقرار كردن عزّ الدّین ایبك حموی را به جای او. همچنین عزل كردن ملك اشرف قراسنقر منصوری را از نیابت
ص: 603
سلطنت حلب و برقرار كردن سیف الدّین بلبان معروف به طباخی را بجای او.
[سنه 692 هجری- سنه 1292 مسیحی]
آسیا- رفتن ملك افضل نور الدین علی بن ملك مظفّر محمود پدر ملك مؤیّد ابو الفدا از حلب به دمشق و وفات كردن در اوایل ذیحجّه. ظهور آتش در حوالی مدینه منوّره. زلزله در شام.
اروپا- در بایّن مابین یكنفر ملّاح انگلیس و یكنفر ملّاح فرانسه نزاع شده همان مختصر نزاع اسباب جنگ و محاربه مابین ملّتین انگلیس و فرانسه شد.
افریقا- وفات قاضی محیی الدین بن عبد القاهر ادیب مصر. وفات ابراهیم عسقلانی و مسكین اسكندرانی.
[سنه 693 هجری- سنه 1293 مسیحی]
آسیا و افریقا- انقراض دولت اتابكان كوچك در لرستان. ظهور درهم و دینار از كاغذ مربّع در بعضی امكنه به جهت ضرورت. كشته شدن ملك اشرف صلاح الدّین خلیل بن سلطان ملك منصور سیف الدّین قلاوون به دست بعضی از امرای مصر در اوایل محرّم. جلوس ملك ناصر بن ملك منصور قلاوون به جای او.
[سنه 694 هجری- سنه 1294 مسیحی]
اشاره
آسیا- كشته شدن گیخاتو خان به دست امرای مغول به جهت رنجشی كه از فسق و فجور او داشتند در حوالی مغان در آخر ربیع الآخر و برقرار شدن بایدو به جای او و جلوس غازان خان در خراسان در ماه جمادی الاولی و چون غازان خان شنید كه بایدو به سلطنت جلوس كرده لشكری از مغول جمع نمود و متوجّه قتال بایدو گردید، چون فئتین نزدیك شدند غازان دانست كه استعداد جنگ با بایدو را ندارد لهذا كار به مصالحه انجامید و غازان به خراسان برگشت و امیر نوروز كه اتابك غازان بود
ص: 604
نزد بایدو مانده در باطن مردم را به طرف غازان استمالت می‌داد، و غازان درصدد تجهیز قشون بود كه مجدّدا به جنگ بایدو آید، چون امیر نوروز خاطرجمع شد كه قلوب به طرف غازان مایل است به او نامه نوشته اظهار داشت كه حالا وقت حركت به طرف بایدو میباشد غازان حركت كرده در حوالی همدان فئتین تلاقی كرده ملازمان بایدو او را گذاشته به طرف غازان رفتند بایدو كه این بدید فرار كرد عساكر غازان او را عقب كرده در نزدیكی شهر همدان بكشتند و این در ماه ذیحجّه بود و مدّت ملك بایدو هشت ماه و پس از كشته شدن بایدو غازان خان مستقل در سلطنت گردید و امیر نوروز را نایب خود قرار داد و برادر خود خربنده را والی خراسان نمود. اسلام مغول (بعضی از مورّخین نوشته‌اند غازان خان در ییلاق لار با قریب صد هزار نفر مغول به دست شیخ ابراهیم حموی اسلام اختیار نمود).
اخبار ملوك یمن و وفات صاحب یمن
صاحب یمن ملك مظفّر شمس الدّین یوسف بن ملك منصور عمر بن علی بن رسول در اینسال در قلعه تعز وفات كرد و مدّت حكمرانی او تقریبا چهل و هفت سال بود، و پسر ملك مظفّر ملك اشرف عمر بن یوسف بعد از پدر به سریر حكمرانی نشست و برادر ملك اشرف مذكور ملك مؤیّد داود در وقت فوت پدرش در شحر بود زیرا كه پدرش شحر را به او داده و او را به این ناحیه فرستاده ملك اشرف بجای پدر به حكمرانی نشست. ملك مؤیّد داود به عدن و این ناحیه استیلا یافت برادرش ملك اشرف لشكری فرستاده با او جنگ كردند و بر او غلبه نموده او را گرفتند و نزد ملك اشرف بردند ملك اشرف او را بند و قید نهاد و ملك اشرف وقتی به حكمرانی نایل شد هفتاد سال داشت و پس از ده ماه حكمرانی درگذشت بعد از او اركان دولت ملك مؤیّد داود را از حبس بیرون آورده به سلطنت برداشتند. ابو الفدا گوید ملك داود تاكنون كه سال هفتصد و هیجده میباشد به سلطنت یمن برقرار است.
افریقا- در نهم محرّم اینسال امیر زین الدّین كتبغا المنصوری از امرای مصر ملك ناصر را در یك قلعه جا داده از انظار محجوب داشت و خود به سریر سلطنت
ص: 605
جلوس كرد و خود را ملك عادل نامید و در مصر و شام به اسم او خطبه خواندند و حسام الدّین لاجین از جانب كتبغا نیابت سلطنت یافت. كم شدن آب رود نیل به درجه زیادی كه نتیجه این كم‌آبی غلا شد و بعد از غلا وبای شدید مردم را هلاك نمود.
[سنه 695 هجری- سنه 1295 مسیحی]
آسیا و افریقا- كشته شدن سلطان جلال الدین خلج در حدود اگره به دست داماد خود او و سلطنت علاء الدین در دهلی. وفات عثمان ساوجی، و مجدهمگر شیرازی. گرانی و غلای مفرط در شام. وفات سراج الدّین وراق ادیب مصر. آمدن ملك عادل كتبغا از مصر به شام و عزل كردن عزّ الدّین ایبك حموی را از نیابت سلطنت شام و برقرار كردن سیف الدین عزلو مملوك خود را به جای او.
اروپا- (انگلیس)- پارلمنت انگلیس كه چندی بود ایجاد و برقرار شده در اینسال قوّت كامل گرفت.
[سنه 696 هجری- سنه 1296 مسیحی]
آسیا- انقراض دولت اتابكان از فروع كاكویه. وفات یاقوت بن عبد اللّه مستعصمی خطّاط. كشته شدن امیر نوروز به حكم غازان خان و بعضی كشته شدن امیر نوروز را از وقایع سال بعد دانسته‌اند.
افریقا- رفتن كتبغا از دمشق به طرف مصر و شوریدن امرا بر او در نهر عوجا و خلع كردن او را از سلطنت و برقرار شدن حسام الدین لاجین به جای او به سلطنت و امان طلبیدن كتبغا از لاجین و درخواست نمودن كه محلّی را به او واگذار كند كه در آن محل آسوده بسر برد بنابراین صرخد را به او داده و او به این ناحیه رفت و لاجین ملقّب به ملك منصور حسام الدین لاجین المنصوری شد و به مصر رفت و سیف الدّین قبجق منصوری را نایب السّلطنه شام كرده به این مملكت فرستاد.
ص: 606
[سنه 697 هجری- سنه 1297 مسیحی]
آسیا و افریقا- طرح عمارت شنب غازان در تبریز. وفات سالم بن واصل حموی قاضی القضاة حماة صاحب مصنّفات جلیله و ظهیر الدین محمّد علی كازرونی مورّخ بغداد. توجّه قتلغ خواجه ابن دواخان با دویست هزار سوار به طرف هند و جنگ كردن علاء الدین خلجی با او و ظفر یافتن. كشته شدن صدر جهان زنجانی وزیر غازان خان. فرستادن حسام الدین لاجین ملقّب به ملك منصور لشكر جرّاری به بلاد سیس كه قتل و نهب زیادی در این بلاد كرده به حلب بازگشتند و در اینجا باز تجهیز عسكر نموده در ثانی به بلاد سیس ورود نمودند و بلاد ارمن كه در جنوبی نهر جیحان بود از قبیل حموص و تل حمدون و كویرا و نفیر و حجر شغلان و سرفند كار و مرعش كه همه از حصون منیعه بود مسخّر و مسلّم عساكر مصر و شام شده و نهر جیحان حدفاصل مابین ارمن و بلاد اسلام گردید. گرفتن حسام الدین لاجین شمس الدّین قراسنقر نایب السّلطنه را و بند كردن و برقرار نمودن منكوتمر حسامی مملوك خود را به جای او به نیابت سلطنت و این شخص چندان كبر و حمق به خرج داد كه قلوب عساكر و غیره از او و لاجین كدر و بیزار گردید.
وفات عزّ الدّین ایبك موصلی نایب فتوحات و غیرها و برقرار شدن سیف الدین كرد امیر آخور به جای او.
اروپا- (انگلیس)- ادوارد اوّل پادشاه انگلیس مملكت اكسن را متصرّف شده ضمیمه انگلیس می‌نماید.
[سنه 698 هجری- سنه 1298 مسیحی]
آسیا- وفات صلاح الدین بلغاری، و ادیب فضل اللّه صاحب معجم، و منهاج سراج جوزجانی. كشتن جمعی از ممالیك حسام الدین لاجین سلطان مصر و شام او را و رسیدن ملك ناصر محمّد بن ملك منصور قلاوون كه در كرك بود دوباره به سلطنت به اتّفاق امرا در ماه جمادی الاولی. دادن ملك ناصر نیابت سلطنت شام را به جمال الدّین اقوش افرم. وفات صاحب حماة سلطان ملك مظفّر تقی الدّین محمود
ص: 607
بن ملك منصور ناصر الدّین محمّد بن ملك تقی الدین عمر بن شاهنشاه بن ایّوب كه در پانزدهم محرّم سنه ششصد و پنجاه و هفت متولّد شده بود و پس از فوت ملك مظفّر حكمرانی حماة از خانواده آل ایّوب خارج شد و ملك ناصر نیابت سلطنت حماة را به قراسنقر الجوكندار داد. فرستادن سیف الدین بلبان طباخی قشونی به ماردین و قتل و نهب این قشون در این محل كه همین فقره بهانه برای غازان خان شد و قصد این بلاد نمود. آمدن ملك ناصر با عساكر مصری به بلاد غزّه و در اینجا بود تا سال به آخر رسید. وفات شمس الدّین از سردارهائی كه در بلاد سیس فتوحات نموده بود.
[سنه 699 هجری- سنه 1299 مسیحی]
آسیا و افریقا- كشته شدن كیقباد سلجوقی به فرمان غازان خان و زوال دولت سلاجقه معروف به سلاجقه روم كه در آسیای صغیر سلطنت داشتند. جلوس ابو الملوك عثمان بیك جدّ سلاطین عثمانی و رسیدن او به سلطنت برسا. وفات شیخ نور الدین عبد الصمد نظری و ابو محمّد مرجانی. آمدن غازان خان با عساكر خود به حلب و حماة و فرود آمدن به مجمع المروج، و آمدن ملك ناصر با سپاه مصر و شام به این محل، و وقوع جنگ عظیم فیمابین و شكست ملك ناصر و استیلای غازان خان بر دمشق و قتل و نهب مغول در سایر بلاد این نواحی. استرداد ارمن بلاد طرف جنوبی نهر جیحان را از تصرّف گماشتگان ملك ناصر و غلبه ارمن به جهت ضعفی بود كه از مغول عارض عساكر مصر و شام شده بود.
[سنه 700 هجری- سنه 1300 مسیحی]
آسیا و افریقا- جنگ قیدو خان و دوا خان با لشكر تیمور قاآن كه هزار هزار سوار بودند و ظفر یافتن قیدو خان و دوا خان. وفات شیخ تاج الدین ابراهیم معروف به شیخ زاهد گیلانی و نور الدّین عبد الرحمن كسرفی و ابو الرضا رتن هندی و پور بهای جامی. ظهور دولت آل قرامان بعد از انقراض اتابكان در بوك و در بورستان. حمله آوردن مغول بر شام و مراجعت آنها. وفات سیف الدین بلبان طباخی كه نایب حلب بود.
ص: 608
[سنه 701 هجری- سنه 1301 مسیحی]
آسیا و افریقا- وفات حافظ الدّین عبد اللّه نسفی حنفی. وضع تاریخ ایلخان.
ابطال ابن تیمه نماز رغائب را در دمشق. هزیمت مغول از جنگ سخت علاء الدّین پادشاه هند. وفات ابو نمی از شرفاء حجاز. وفات ابو العبّاس احمد ملقّب به الحاكم بامر اللّه خلیفه مصر كه خلافت و نسب او را در سال ششصد و شصت ذكر نموده‌ایم. خلافت پسرش سلیمان بن احمد به جای او كه ملقّب به المستكفی باللّه شد. رفتن عساكر مصر و شام به بلاد سیس و قتل و نهب و حرق آنها در آن بلاد.
وفات قبچی بن اردنو بن جوجی خان بن چنگیز خان صاحب غزنه و بامیان و غیرهما و اختلاف فیمابین اولاد او.
[سنه 702 هجری- سنه 1302 مسیحی]
آسیا و افریقا- فوت قیدو خان و برقرار شدن پسرش خسیر خان به جای او. فوت تیمورقاآن و برقرار شدن حنان خان به جای او كه چكو خان لقب یافت. وفات تقی الدّین دقیق العید قاضی القضاة شافعیّه در مصر، و بدر الدّین دمشقی و ابن هارون طائی. زلزله عظیم در مصر و شام. فتح قلعه كیته به دست عثمان غازی. وفات تقی الدین از شافعیه. گرفتن و انتزاع نمودن عساكر ملك ناصر جزیره ارواد واقعه در بحر الرّوم را كه جلو انطرطوس و نزدیك به ساحل بود از فرنگیها. شكست خوردن لشكر غازان از عساكر مصر؛ و شام در حرب دمشق. وفات زین الدّین كتبغا المنصوری نایب السلطنة به حماة و زین الدّین همانست كه پیش شرح استیلا و سلطنت او را نگاشته‌ایم. دادن ملك ناصر سلطان مصر و شام نیابت سلطنت حماة را به سیف الدّین قبجق. وفات فارس الدّین البلی الظاهری نایب السلطنه حمص.
اروپا- فرمان پاپ كه خطاب به پادشاه فرانسه بود در مجلس پارلمنت فرانسه سوخته شد و این اوّل وهن و شكستی است كه به شوكت و اقتدار پاپ وارد آمد.
غیر از مجلس پارلمنت كه اعیان مملكت و دولت در آنجا جلوس می‌كردند مجلس
ص: 609
دیگری نیز تشكیل یافت كه اجزای این مجلس مركّب از سه طایفه بود، یكی علمای دین، دیگر نجبای مملكت، دیگری مبعوثین رعیّت. (ایطالیا)- فلاویوبی او یا نام از اهالی ایطالیا اختراع قطب‌نما نموده به واسطه آن حركت سفاین سهل شد.
[سنه 703 هجری- سنه 1303 مسیحی]
آسیا و افریقا- وفات غازان خان در همدان «1» و برقرار شدن برادرش الجایتو «2» سلطان به جای او. مدّت ملك غازان محمود خان هشت سال و ده ماه بوده. وفات ابراهیم رقّی و شهاب الدّین شاغوری از نحات یمن. وفات مونسه خواتون دختر ملك مظفّر محمود صاحب حماة صاحب و بانی مدرسه خواتونیه در حماة. ناخوشی عام و مرگ اسبان. وفات عزّ الدین ایبك حموی نایب حمص. گرفتن عساكر ملك ناصر سلطان مصر و شام تل حمدون را از بلاد سیس بطور امان و خراب كردن آن.
اروپا- جنگهای سخت فیمابین فرانسه و انگلیس. منازعه قلمی و كتبی پاپ با پادشاه فرانسه و لعنت و تكفیر نمودن او را.
[سنه 704 هجری- سنه 1304 مسیحی]
آسیا و افریقا- ظفر یافتن غازی ملك والی پنجاب از امرای علاء الدّین خلجی بر سپاه مغول. وفات شمس الدّین حكمران دهلی كه از بقایای سلاطین هند و از موالی طبقه غوریّه بود و چون شمس الدّین درگذشت دولت این طبقه و طایفه به ملوك خلج منتهی شد. وفات علم الدّین عراقی مفسّر، و شرف الدین عبد المؤمن دمیاطی از حفّاظ، بعضی فوت شرف الدین را در سال بعد نوشته‌اند. آمدن سفیری از جانب ابو یعقوب یوسف بن یعقوب المرینی پادشاه مغرب با هدیه وافر نزد
______________________________
(1). ابو الفدا: توفی قازان بن ارغون ... بنواحی الرّی
(2). ابو الفدا: لما مات قازان ملك اخوه خربند ابن ارغون ... و تلقب الجنبو سلطان!!
ص: 610
ملك ناصر سلطان مصر و شام كه از جمله هدایا تقریبا پانصد رأس اسب عربی ممتاز با یراق طلا بود. وفات جماز بن شیحه حكمران مدینه منورّه و برقرار شدن پسرش منصور بن جماز به جای او.
اروپا- میشل دویم پادشاه مملكت روس شهر چتور را پای‌تخت خود قرار می‌دهد.
[سنه 705 هجری- سنه 1305 مسیحی]
آسیا و افریقا- انهزام عساكر سلطان خدای بنده از جنگ گیلان. سلطنت فخر الدین غوری بعد از موت ركن الدین. وفات شرف الدین فزاری. رفتن عساكر حلب به قصد و غارت بلاد سیس و كشته شدن اكثر آنها كه برنگشتند به حلب مگر قلیلی. طلب كردن تقی الدّین احمد بن تیمیه را از دمشق به مصر و منعقد كردن مجلسی از علماء برای كشف عقاید او و محبوس نمودن او به سبب فساد عقیده‌ای كه داشت و معتقد به تجسیم بود.
اروپا- پادشاه فرانسه كلمان پنجم را تقویت نموده به درجه پاپی می‌رساند و پاپها چندی در شهر لیون فرانسه توقف خواهند كرد.
[سنه 706 هجری- سنه 1306 مسیحی]
آسیا و افریقا- انقراض دولت آل براق در كرمان به وفات شاه جهان صاحب كرمان و سلطنت غیاث الدین بعد از فخر الدین. وفات دوا خان صاحب الوس جغتای و برقرار شدن كیچك خان پسرش به جای او و انتزاع نمودن مغولستان را از فرزندان قیدو. وفات نصیر الدین شیرازی. كشته شدن ابو یعقوب یوسف بن یعقوب بن عبد الحق مرینی در محاصره تلمسان و جلوس پسرش ابو سالم بن یوسف به جای او و لشكر كشیدن ابن عمّ او ابو ثابت عامر بن عبد اللّه بر سر او و فرار ابو سالم و كشته شدن او كه بعد از او ابو ثابت به سلطنت جلوس كرد. وفات امیر بدر الدّین بكتاش فخری معروف به امیر سلاح.
ص: 611
اروپا- (فرانسه)- تغییر عیار مسكوكات و زیادی بار در سكّه‌ها سبب شورش رعیّت به پادشاه شده بطوریكه پادشاه مجبورا به یك معبدی پناه برد.
[سنه 707 هجری- سنه 1307 مسیحی]
آسیا و افریقا- كشته شدن كیچك خان پادشاه الوس جغتای و سلطنت بالیقون خان به جای او. اظهار سلطان خدابنده شعار مذهب امامیّه یعنی تشیّع را به تعلیم شیخ جمال الدین مطهر. وفات شیخ فخر الدین عراقی و شمس الدین عبد الكافی شافعی، و شهاب الدّین غازی. كشتن برلغی سركرده عساكر مغول كه در آسیای صغیر بودند هیتوم بن لیفون بن هیتوم صاحب بلاد سیس را، و تصرّف نمودن این مملكت را و بلاد اوشین بن لیفون را كه برادر هیتوم بود «1». و چون برلغی هیتوم را بكشت برادرش الناق بن لیفون نزد سلطان محمد خدابنده آمده عرض تظلّم كرد سلطان محمّد حكم كرد برلغی را بكشتند. وفات ركن الدین بیبرس عجمی صالحی معروف به الجالق كه [یكی] از بحریّه و آخر شخص این طبقه بود. وفات ابو ثابت عامر بن عبد اللّه بن یوسف ابی یعقوب «2» عبد الحق بن محیو بن حمامه سلطان مغرب در آخر این سال در طنجه، و مدّت سلطنت ابو عامر یكسال و سه ماه و چند روز بود و بعضی یكسال و نیم گفته‌اند. بهرحال پس از ابو ثابت پسر عم او علی بن یوسف به جای او جلوس كرد لكن وزیر و بعضی از عساكر بعد از دو روز او را خلع كرده با سلیمان بن عبد اللّه بن یوسف بن یعقوب بن عبد الحق بیعت نمودند و او را به سلطنت برداشتند و او بخوبی متقلّد این امر مهم گردید.
اروپا- (انگلیس)- فوت ادوارد اوّل پادشاه و جلوس ادوارد دویّم پسرش به جای او.
______________________________
(1). عبارت روشن نیست. معنا بطور خلاصه با توجه به نوشته ابو الفدا این است: برلغی هیتوم را كشت و ناحیه سیس را و بلاد (اوشین بن لیغون) را كه برادر هیتوم بود تصرف كرد.
(2). ابو الفدا: ابو ثابت عامر بن عبد اللّه بن یوسف ابی یعقوب بن یعقوب بن عبد الحق ...
ص: 612
[سنه 708 هجری- سنه 1308 مسیحی]
آسیا و افریقا- كشته شدن بالیقو خان و پادشاه شدن انس بوقا خان در تاتار كه چندان طولی نكشیده یعنی یكسال بعد كپك (كپلك) خان در این مملكت به سلطنت جلوس كرد. وفات ابو جعفر نحوی. توجّه ملك ناصر محمّد بن قلاوون الصّالحی سلطان مصر و شام از مصر به حجاز و اقامت كردن در كرك به جهت اینكه بیبرس جاشنكیر و سلار مسلّط بر كارها شده و از برای ملك ناصر جز اسم نمانده بود و چون او در كرك بماند بیبرس جاشنكیر به سلطنت نشست و سلار نایب السلطنه شد و بیبرس ملقّب به ملك مظفّر ركن الدین بیبرس منصوری شد و جلوس او در شنبه بیست و سیّم ماه شوّال اینسال بود. وفات امیر خضر بن ملك ظاهر بیبرس در قاهره.
اروپا- (فرانسه)- كلمان پنجم پاپ در شهر آوین‌ین از شهرهای فرانسه اقامت می‌جوید و بعد از او هفت نفر پاپ در این شهر سكنی گرفتند. غلبه فرنگیها بر جزیره ردس و انتزاع نمودن آن را از پادشاه قسطنطنیه.
[سنه 709 هجری- سنه 1309 مسیحی]
آسیا و افریقا- نایل شدن امیر مظفّر به حكمرانی یزد، و آل مظفر از ملوك عراق و فارس به او منسوبند. رفتن ملك نایب كافور خواجه‌سرا معشوق علاء الدین خلجی به فرمان او به دكن و فتح كردن این شهر را. وفات شیخ شرف الدّین پانی پتی، و شیخ صدر الدین بن بهاء الدین زكریاء مولتانی، و منهاج الدین ساوجی. توجّه ملك ناصر سلطان مخلوع مصر و شام از كرك به دمشق به جهت میلی كه از عساكر دمشق احساس نموده بود و اطاعت نمودن اهالی و قشون شام از او و توجّه او از شام به مصر و انقیاد امرا و عساكر مصر نیز از ملك ناصر، و خلع بیبرس الجاشنكیر و برقرار شدن ملك ناصر به سلطنت و این دفعه سیّم بود كه این سلطان به سریر سلطنت جلوس كرد. مزاوجت سلطان محمد خدابنده با دختر ملك منصور غازی بن قرا ارسلان صاحب ماردین. طرح عمارت سلطانیّه به امر سلطان محمّد
ص: 613
خدابنده.
اروپا- انهزام عساكر اسپانیول از نصر بن محمّد در جنگ غرناطه از بلاد اندلس.
[سنه 710 هجری- سنه 1310 مسیحی]
آسیا و افریقا- وفات قطب الدین علامه محمود بن مسعود شیرازی در تبریز، تولّد قطب الدین در شیراز «1» و در علوم متنوعّه از قبیل ریاضی و منطق و فنون حكمت و طبّ و غیره فاضلی متبحّر و صاحب مصنّفات جلیله بود و هفتاد و شش سال و هفت ماه زندگانی كرد. وفات كمال الدین چلبی، و نجم الدین احمد بن رفعه شامی در مصر، و عبد اللطیف مصری، و شمس الدین ابو عباس سروجی صاحب غابه. دادن ملك ناصر سلطان مصر و شام حكمرانی حماة و معره و بارین را به ملك مؤیّد الدین ابو الفدا صاحب تاریخ معروف و كتاب تقویم البلدان، و خارج شدن حماة از تحت حكمرانی حكمرانان آل ایّوب در بیست و دویّم ذیقعده سنه ششصد و نود و هشت بود در روز وفات ملك مظفّر صاحب حماة، و تا هیجدهم جمادی الاولی این سال خارج بود تا در این روز به ابو الفدا مقرّر «2» شد و باز در تحت حكمرانی این سلسله آمد. وفات ابو الربیع سلیمان بن عبد اللّه بن ابی یعقوب یوسف حكمران مغرب در نیمه اینسال و برقرار شدن عمّ پدرش ابو سعید عثمان بن ابی یوسف یعقوب بن عبد الحق در ماه رجب به جای او.
______________________________
(1). ابو الفدا: و كان مولده بمدینة شیزر كه مسلم غلط است.
(2). عبارت نارساست، می‌خواهد بگوید حكومت حماة از 22 ذیقعده 698 (روز وفات ملك مظفر) تا 18 جمادی الاولی 710 از دست حكمرانان آل ایوب خارج بود. عین عبارات ابو الفدا این است:
«و كان خروج حماة عن البیت التقوی الایوبی عند موت السلطان الملك المظفر صاحب حماة فی یوم الخمیس الثانی و العشرین من ذی القعدة من سنة ثمان و تسعین و ستمائة و عودها فی التاریخ التقلید و هو ثامن عشر جمادی الاولی سنة عشر و سبعمائة، فیكون مدة خروجها من البیت التقوی الی ان عادت الیه احدی عشرة سنة و خمسة اشهر و سبعة و عشرین یوما» از این پس تاریخچه حماة را از آغاز تا زمان حكومت خودش شرح داده است.
ص: 614
[سنه 711 هجری- سنه 1311 مسیحی]
آسیا و افریقا- اتمام بنای سلطانیه كه به امر سلطان محمد خدابنده عمارت شد. وفات ابن حمزه خطیب غرناطی و قاضی جلال الدین محمّد بن مكرّم انصاری صاحب لسان العرب و شعبان اردبیلی از مشاهیر. كشته شدن سعد الدین ساوجی وزیر. وفات توق‌تغا خان بن منكوتمر بن طغان پادشاه بلاد تاتار شمالی و برقرار شدن ازبك بن طغرلشاه بن منكوتمر به جای او. آمدن سفرا از بلاد سیس نزد حكام بلاد شام با هدایا. ابو الفدا گوید در اینسال ركن الدین بیبرس دوادار منصوری صاحب تاریخ مسمّی به زبدة الفكر فی تاریخ الهجره از جانب ملك ناصر سلطان مصر و شام نیابت سلطنت داشت، و نایب السلطنه شام جمال الدین اقوش بود، و صاحب ماردین ملك منصور نجم الدین غازی بن ملك مظفر قرا ارسلان از بنی ارتق، و صاحب یمن ملك المؤید شرف الدین داود بن یوسف بن عمر بن علی بن رسول، و پادشاه عراقین و كرمان و خراسان و دیاربكر و روم (آسیای صغیر) و آذربایجان و غیرها خربنده (سلطان محمد خدابنده) ابن ارغون بن اباقا خان، و حكمران تركستان به ماوراء النّهر قبچی، و خاقان چین سرقین بن منغلای بن قبلای قاآن، و حكمران بلاد تاتار شمالی ازبك بن طغرلشاه (طغریشاه) و حكمران غزنین و بامیان منطغای بن قبچی بن اردنو بن جوجی بن چنگیز خان، و ملك مغرب ابو سعید عثمان بن یعقوب بن عبد الحق مرینی، و حكمران غرناطه در اندلس ابو الجیوش نصر بن محمد بن الاحمر، و صاحب تونس ابو البقا خالد بن زكریا بن یحیی بن ابی حفص، و سلطان قسطنطنیه اندرونیقوس، و حكمران سیس اوشین بن لیفون بن هیتوم بود.
[سنه 712 هجری- سنه 1312 مسیحی]
آسیا و افریقا- وفات نجم الدین غازی صاحب ماردین و برقرار شدن پسرش الالبی الملك العادل عماد الدّین علی بن غازی به جای او كه مدّت ملكش زیاده از سیزده روز نبود و بعد ازو برادرش شمس الدین صالح جای او بگرفت و ملقّب به ملك صالح گردید. دادن ملك ناصر سلطان مصر و شام نیابت سلطنت حلب را به
ص: 615
سیف الدّین سودی الجمدار (جامه‌دار) الاشرفی الناصری. دادن ملك ناصر سلطان مصر و شام حماة و معرّه و بارین را به ملكیت به ابو الفدا عماد الدین اسمعیل بن علی. محاصره كردن سلطان محمد خدابنده رحبه شام را و چون از استیلا مأیوس شد دست از محاصره كشیده بازگشت. آمدن ملك ناصر سلطان مصر و شام، از مصر به شام و رفتن به مكّه معظّمه و حجّ گذاردن. در اینسال دو مرتبه خسوف قمر اتّفاق افتاد یكمرتبه در ماه صفر و مرتبه دیگر در ماه شعبان. وفات بهاء الدّین احمد بن جلال الدّین مولوی معنوی صاحب مثنوی معروف.
اروپا- (فرانسه)- پادشاه فرانسه به واسطه كمی مسكوكات و داشتن مخارج زیاد درصدد قلب و غش مسكوكات برآمده دو نفر از اهالی فلورانس را در این خیانت و تقلّب با خود شریك و همدست می‌كند اهالی مملكت به پادشاه شوریده و بعد از تعهّد كه مسكوكات قلب ناسره را تبدیل به مسكوكات سره نماید آسوده می‌شوند.
[سنه 713 هجری- سنه 1313 مسیحی]
آسیا و آفریقا- وفات همام الدّین تبریزی از شاگردهای خواجه نصیر الدین طوسی علیه الرحمة. وفات امیر مظفّر حكمران یزد و حكمرانی پسرش امیر مبارز الدّین در میبد. آمدن ملك ناصر سلطان مصر و شام از حجاز به دمشق. خارج شدن معرّه از تحت حكمرانی ابو الفدا صاحب حماة و مضاف شدن آن به حلب. برقرار كردن ملك ناصر ابو الغیث ابن ابی نمی را به حكمرانی مكّه معظّمه به واسطه سوق عسكر به این شهر شریف. وفات نصر الدّوله شهریار كه شانزده سال ایالت مازندران او را بود و بعضی وفات نصر الدوله را در سال بعد نوشته‌اند بهرحال قبل از او پدرش تاج الدّوله بیست و سه سال حكمرانی در این ایالت نموده، و اوّل شخص این طبقه حسام الدّین اردشیر ملقّب به ابو الملوك بود كه در مازندران خروج و دوازده سال حكومت كرده در ششصد و چهل و هفت درگذشت بعد از او پسرش شمس الملوك حكمرانی مازندران یافت و در سال ششصد و شصت و پنج مغول او را بكشتند بعد از او علاء الدوله برادرش حكمرانی یافت و ده سال حكومت كرد و بعد ازو
ص: 616
تاج الدوله یزدجرد بن شهریار بن اردشیر برادرزاده علاء الدوله حكمران شد چنانكه ذكر نمودیم.
[سنه 714 هجری- سنه 1314 مسیحی]
آسیا و آفریقا- وفات امیر سیف الدین سودی نایب السّلطنه حلب و دادن ملك ناصر سلطان مصر و شام نیابت سلطنت حلب را به امیر علاء الدین الطنبغا حاجب. جلوس ركن الدوله شاه كیخسرو پسر نصرة الدّوله شهریار به حكمرانی و سلطنت مازندران. جمع كردن حمیضة بن ابی نمی جماعتی را و آمدن به قتال برادر خود ابو الغیث بن ابی نمی حكمران مكّه و وقوع قتال و گرفتن حمیضه برادر خود ابو الغیث را و كشتن و غلبه كردن او بر مكّه بعد از معاودت حاج از این شهر شریف. وقوع زلزله در تبریز. وفات شیخ سلیمان تركمانی.
اروپا- (فرانسه)- فوت فلیپ پادشاه فرانسه و جلوس لوی دهم پسرش به جای او. فوت كلمان پنجم پاپ در شهر آوین‌ین از شهرهای فرانسه.
[سنه 715 هجری- سنه 1315 مسیحی]
آسیا و آفریقا- فرستادن ملك ناصر سلطان مصر و شام لشكری به سرداری سیف الدین تنكز به فتح ملطیّه و فرستادن فرمان برای ابو الفدا صاحب حماة كه او نیز با لشكر این ولایت قشون سیف الدین را همراهی كند و آمدن این جمله به ملطیّه و حاكم ملطیّه جمال الدّین خضر بود از خانواده امرای آسیای صغیر كه پدر و جدّ او نیز حكمرانی این ولایت كرده بودند. خلاصه او در بر روی ایشان گشود و امان خواست سیف الدین تنكز او را امان داد ولی لشكر كه میل به غارت داشتند بدون اشاره و میل سركردگان ملطیّه را غارت كردند و مردم را اسیر نمودند و بسیاری از آبادی این شهر بعد از غارت طعمه حریق و خراب شد. استعانت رمیثة بن ابی نمی از ملك ناصر و فرستادن این سلطان قشونی بهمراهی او به مكّه و غلبه رمیثه بر برادر خود حمیضة كه در مكه حكمرانی می‌نمود و فرار حمیضة و استقرار رمیثه در
ص: 617
حكمرانی مكّه. وفات سیّد ركن الدّین كه در معقول و منقول از اجلّه فضلاء و متبحّرین بود. نزاع مابین ابو سعید ملك مغرب و پسرش عمر كه ابتدا عمر بر پدر غالب و در كار حكمرانی استقلالی بهمرسانید لكن بعدها باز ابو سعید بر پسر خود غلبه نموده در سلطنت مستقل شد. اتمام بنای قیساریه. وفات ظهیر الدین برغش شیرازی.
اروپا- (فرانسه)- اتّفاق غریب در دربار ایندولت بدین تفصیل كه مارگریت زوجه لوی دهم پادشاه فرانسه و بلانژ زوجه شارل برادرش متّهم به زنا و عمل خلاف شده و اهالی پاریس معاشقین ایندو ملكه را زنده پوست كندند.
[سنه 716 هجری- سنه 1316 مسیحی]
آسیا- وفات الجایتو سلطان معروف به سلطان محمّد خدابنده (خربنده) ابن ارغون خان در بیست و هفتم رمضان در شهر سلطانیّه كه تازه بنا نموده بود، جلوس سلطان محمّد در اواخر ذیحجّه سنه هفتصد و سه بوده و چون درگذشت پسرش سلطان ابو سعید بهادر خان كه ده ساله بود به جای او جلوس كرد و زمام مهام سلطنت به دست امیر چوپان ابن الملك تناون از امرای مغول افتاد. وفات ناصر الدین بیضاوی صاحب تفسیر. وفات سلطان علاء الدین خلجی صاحب دهلی و استیلای ملك نایب كافور در این دولت كه سلطنت را بنام شهاب الدّین عمر كرد. ظهور ملوك الطوایف در آسیای صغیر. وفات نجم الدّین سلیمان از اكابر حنابله. كثرت باران و سیلهای عظیمه در حلب و حماة و حمص و غرق بعضی اماكن.
اروپا- (فرانسه)- فوت لوی دهم پادشاه فرانسه و چون اولاد ذكور نداشت بعد از فوت او فلیپ پنجم برادرش به جای او جلوس كرد.
[سنه 717 هجری- سنه 1317 مسیحی]
آسیا- آمدن سلطان ابو سعید با سونج و سایر امرا از خراسان به سلطانیه. خراب كردن سیل اكثر عمارات و ابنیه بعلبك را. تاراج كردن و خراب نمودن عساكر
ص: 618
حلب و غیره آمد را. كشتن مباركشاه خلجی ملك نایب كافور را و خلع كردن شهاب الدین عمر را از سلطنت دهلی و جلوس كردن مباركشاه به سریر سلطنت این مملكت. وفات سراج الدّین مقدّسی.
اروپا- (اندلس)- انهزام عیسویان در جنگ با عساكر اسلام.
[سنه 718 هجری- سنه 1318 مسیحی]
آسیا و آفریقا- رفتن ابو الفدا صاحب حماة به اجازه ملك ناصر سلطان مصر و شام به سیاحت اسكندریّه و دریافت ابو الفدا عواطف ملك ناصر را. غلاء عظیم در بلاد جزیره. كشته شدن خواجه رشید الدین صاحب جامع التواریخ به فرمان امیر چوپان. فرستادن مباركشاه خلجی معشوق خود خسرو خان را به تسخیر كربابك. فرستادن ملك ناصر سلطان مصر و شام امیر بدر الدین ابن تركمانی را در هنگام توجّه حاج به مكّه و بدر الدین چون به مكّه رسید به حكم ملك ناصر رمیثته «1» صاحب مكّه را گرفته مغلولا به مصر فرستاد و تقصیر رمیثته «2» این بود كه در باطن با حمیضة برادر خود ساخته بود خلاصه بدر الدین در مكّه به حكمرانی مستقر گردید.
منتزع شدن مملكت تونس از لحیانی و رفتن او به مصر، و لحیانی ابو زكریا یحیی الحفصی است كه ذكر او و سایر حفصیّین را در شرح سال ششصد و پنجاه و دو نموده‌ایم.
[سنه 719 هجری- سنه 1319 مسیحی]
آسیا و آفریقا- حجّ ملك ناصر سلطان مصر و شام و در این حجّ ابو الفدا صاحب حماة در صحبت ملك ناصر بود. وفات شرف الدین عبد اللّه وصّاف شیرازی ابن ادیب فضل اللّه و از مصنّفات و مؤلّفات شرف الدّین تاریخ وصّاف مشهور است.
وفات فخر السّادات حسین بن عالم الحسینی.
______________________________
(1 و 2). ابو الفدا. رمیثه
ص: 619
اروپا- (روس)- والی مسكو به قبچاق سفر كرده خواهر خان مغول را به حباله نكاح درمی‌آورد و به این واسطه اقتدار كاملی در تمام مملكت روس پیدا می‌كند.
(اندلس)- ابو الفدا گوید در اینسال چند نفر از سلاطین ممالك اسپانیا و آن نواحی اتّفاق كرده با جمع كثیری از قشون به قتال ابن احمر پادشاه غرناطه آمدند، و بزرگ آن سلاطین پادشاه قشتیلیه و موسوم به جوان بود ابن احمر اظهار كرد كه مبلغی معتدّبه به سلاطین مشار الیهم بطور استمرار بدهد و دست از قتال بكشند آنها قبول نكردند و ناچار مسلمین با هم اتّفاق محكمی نموده از غرناطه خارج شدند و با عساكر فرنگ جنگ سختی كردند جوان پادشاه قشتیلیه و جمعی كثیر كشته شدند و مسلمین بسیاری از قشون فرنگ را در تعاقب اسیر كرده و غنیمت وافری به چنگ آنها افتاد.
[سنه 720 هجری- سنه 1320 مسیحی]
آسیا و آفریقا- عطا نمودن ملك ناصر سلطان مصر و شام شعار سلطنت به ابو الفدا صاحب حماة و خواندن او را سلطان. نهب و غارت عساكر شام در بلاد سیس.
وفات اوشین بن لیفون صاحب سیس بعد از آنكه ولایت او را عساكر شام غارت و خراب كرده بودند و چون او درگذشت طفل صغیری داشت، اركان آن طفل را به جای اوشین پادشاه خوانده خود به تدبیر ملك قیام نمودند. كشته شدن حمیضة بن ابی نمی بدست ملازمان ملك ناصر. عفو كردن ملك ناصر رمیثة بن ابی نمی را و فرستادن او را به مكّه و مقرّر كردن كه نصف منال مكّه او را باشد و نصف دیگر برادرش عطیفه را. فرستادن سلطان ابو سعید مجد اسمعیل سلامی را با هدایا و تحف به سفارت به مصر. وفات شیخ محمود شبستری، و شرف الدین طویل. حبس ابن تیمه در حصار دمشق.
اروپا- (روس)- پادشاه حقیقی و اصلی روس میشل دویّم به تمهیدی دعوت به اردوی خان قبچاق شده مقتول می‌شود. والی مسكو كه قرابت سببی با خان قبچاق بهمرسانیده در تمام ممالك روس بلامنازع به سلطنت مستقله نایل می‌گردد.
ص: 620
[سنه 721 هجری- سنه 1321 مسیحی]
آسیا- وفات ملك مؤیّد هزبر الدّین داود بن مظفر یوسف بن عمر بن علی بن رسول صاحب یمن، و چون او درگذشت اركان دولت پسرش علی را ملك المجاهد سیف الاسلام لقب داده به جای پدر به حكمرانی یمن برقرار كردند و بعدها یعنی در سال بعد ملك منصور ایّوب عمّ او خروج كرده او را بگرفت و بند نهاد و یمن را تملّك نمود و خود را زین الدّین لقب داد اما بعد از سه ماه جماعتی از عساكر یمن سیف الاسلام را از حبس بیرون آورده و ملك منصور ایّوب را حبس كردند و سیف الاسلام دوباره به سلطنت یمن برقرار شد ولی امر این مملكت مضطرب و غیر منظّم گردید. وفات قاضی جمال الدّین احمد یمنی از علمای یمن. فرستادن تمرتاش بن چوپان كه در آسیای صغیر استیلا یافته بود سفیری با هدایا به مصر.
داخل شدن تمرتاش مذكور با قشون به بلاد سیس و قتل و نهب در این بلاد و معاودت او. كشتن خسرو خان آقای خود مباركشاه سلطان دهلی را و نامیدن خود را خسرو شاه كه بعد از ششماه غازی ملك حاكم پنجاب لشكر به دهلی كشید و خسرو شاه را بكشت و به سلطنت جلوس كرده غیاث الدین محمد تغلقشاه لقب یافت. وفات النگ خان حكمران ماوراء النّهر و برقرار شدن ترمشیر بن خان به جای او. وفات شیخ نجم الدین اصفهانی، و تقی الدین همدانی، و نزاری قهستانی.
[سنه 722 هجری- سنه 1322 مسیحی]
آسیا و آفریقا- گرفتن عساكر شام ایاس را كه از بلاد سیس بوده است به غلبه.
آمدن اتامش ناصری به سفارت از جانب ملك ناصر سلطان مصر نزد سلطان ابو سعید مغول به جهت عهد مودّت. لشكر كشیدن الغ خان بن تغلقشاه به فرمان پدر بودنكل و ظفر یافتن او. وفات رضی الدین ابراهیم طبری از علمای مكّه معظّمه و پهلوان محمود خوارزمی عارف شاعر متخلّص به قتالی مشهور به پور بای ولی (بای به معنی بزرگست). تولّد ملّا سعد تفتازانی كه از فضلای مشهور گشت در قریه رجال تفتازان من اعمال نسا.
ص: 621
اروپا- (فرانسه)- فوت فلیپ پنجم پادشاه فرانسه و جلوس برادرش شارل چهارم به جای او. (روس)- فتوحات پادشاه روس در ناحیه فنلاند.
[سنه 723 هجری- سنه 1323 مسیحی]
آسیا- خشكسالی سخت در شام یعنی از دمشق تا حلب. وفات نجم الدین احمد معروف به ابن صقری قاضی القضاة شافعی به دمشق و برقرار شدن جمال الدین معروف به زرعی به جای او. فرستادن سلطان ابو سعید و امیر چوپان سفرا به مصر.
وفات وجیه الدّین عثمان سیّاح سناجی و تاج الدین علی شاه وزیر سلطان ابو سعید و بعضی فوت علی شاه را در سال بعد نوشته‌اند. وفات عبد الرّزّاق مورّخ.
[سنه 724 هجری- سنه 1323 مسیحی]
آسیا و آفریقا- وفات علاء الدّین عطّار دمشقی. ابتدای دولت بنی عماد در طرابلس غرب. مماطلة تمرتاش بن چوپان كه در بعضی از بلاد آسیای صغیر استیلا یافته بود در ایصال منال دیوانی و توجّه چوپان به بلادی كه تمرتاش در تصرّف داشت و گرفتن پسر خود را و برقرار كردن دیگری را به جای او و معاودت نمودن.
انتزاع نمودن صاحب الدملوة ملقّب به ملك ظاهر ابن عم ملك المجاهد علی بن داود یمن را سوای حصن تعز از ابن عمّ خود كه فقط حصن تعز برای ملك المجاهد ماند.
فرستادن سلطان ابو سعید هدایا و سفرا به مصر به ریاست امیر طغان.
[سنه 725 هجری- سنه 1324 مسیحی]
آسیا و آفریقا- وفات تغلقشاه سلطان هندوستان و برقرار شدن پسرش الغ خان به جای او كه ملقّب به سلطان تغلق شد. وفات ناصر الدین بغرا خان صاحب بنگاله كه بعد از فوت او امرای دهلی در بنگاله حكومت یافتند. وفات شیخ نظام اولیا و امیر خسرو دهلوی و نور الدین یمنی و عزّ الدّین شافعی و سیّد ركن الدّین استرآبادی.
غرق بغداد از طغیان آب دجله. وقوع زلزله در همدان. حركت كردن ابن بطوطه از
ص: 622
اهالی طنجه به قصد مسافرت و سیاحت آسیا كه اغلب نقاط این اقلیم را سیر و گردش نمود (كتاب مسافرت و سفرنامه ابن بطوطه موسوم به تحفة النّظار فی غرایب الامصار و عجایب الاسفار نزد مؤلّف موجود است).
[سنه 726 هجری- سنه 1325 مسیحی]
آسیا و آفریقا- فرستادن ملك ناصر سلطان مصر و شام سیف الدین اتامش را به سفارت نزد سلطان ابو سعید با هدایای قیمتی و فرستادن امیر چوپان سفیری به مصر. كشته شدن نجم الدین صاحب حصن كیفا به دست برادرش و تملّك برادر نجم الدّین حصن كیفا را و نجم الدین و برادرش از نژاد تورانشاه بن ملك صالح ایّوب بن الكامل بن العادل بن ایّوب بودند. وفات سلطان عثمان بیك جدّ سلاطین آل عثمان پس از شصت و نه سال عمر و بیست و هشت [سال] حكمرانی و مدفون شدن او در برسا و برقرار شدن اور خان پسرش به جای او و سلطان عثمان بیك قبل از وفات برسا را مفتوح ساخت. وفات شیخ جمال الدّین مطهّر حلّی شیعی، و قطب الدّین تونی، و شمس الدّین حنبلی
اروپا- (انگلیس)- ایزابل خواهر پادشاه فرانسه كه زوجه ادوارد دویّم پادشاه انگلیس بود به جهت انعقاد مصالحه مابین دو سلطان یعنی پادشاه انگلیس و پادشاه فرانسه به پاریس آمد، امّا در باطن مقصود این ملكه از این مسافرت عشقبازی با یكی از عشاق و رفقای خود بود. (روس)- ژوری سیّم كه پادشاه مستقل روس شده بود دعوت به قبچاق شده به حكم خان قبچاق پسر میشل دویّم به خونخواهی پدرش او را به قتل می‌رساند.
[سنه 727 هجری- سنه 1326 مسیحی]
آسیا- چون سلطان ابو سعید وقتیكه جلوس كرد به سنّ بلوغ نرسیده تدبیر ملك با امیر چوپان بود همینكه سلطان ابو سعید درخور سلطنت شد دید امیر چوپان حكمی و راهی به او نمی‌دهد لهذا خاطر او از امیر مذكور مكدّر شد، در این سال امیر چوپان
ص: 623
با عساكر به خراسان رفته پسر او خواجه دمشق كه نسبت به اهالی حرم سلطان ابو سعید معاملتی به خلاف داشت به حكم سلطان كشته شد، امیر چوپان به تلافی با لشكر متوجّه جدال سلطان ابو سعید شد ولی هنگام تلاقی لشكر از او تبرّا نموده به سلطان ابو سعید پیوستند چوپان به طرف هرات گریخت و در آن نواحی كشته شد.
لشكر كشیدن ترمشیرین خان به هند و باج گرفتن از سلطان محمّد تغلق و بازگشتن. وفات سعد الدین قتلغ خواجه قزوینی. وضع قوانین عثمانیه به تدبیر علاء الدین پاشا.
اروپا- (انگلیس)- ابتدای نسج پارچه‌های پشمین در این مملكت. زوجه پادشاه انگلیس كه به قصد معیّن به پاریس رفته بود با معشوق خود و دسته‌ای از قشون فرانسه به مملكت انگلیس تاخته شوهر خود را از پای‌تخت می‌دواند.
[سنه 728 هجری- سنه 1327 مسیحی]
آسیا و افریقا- وصول سفرای سلطان ابو سعید به مصر و پذیرفتن ملك ناصر سلطان مصر و شام آنها را در حوالی اهرام و اخبار نمودن آنها اعدام امیر چوپان و استقلال سلطان ابو سعید را و ازدیاد مودّت این دو پادشاه. آمدن تمرتاش بن چوپان كه بر بعضی بلاد اناطولی استیلاء یافته بود به مصر به جهت استعانت از ملك ناصر و جنگ با سلطان ابو سعید و از آنجا كه عهد مودّت ملك ناصر با سلطان ابو سعید مستحكم بود تمرتاش را بگرفت و بكشت. تجدید بام كعبه معظّمه. وفات تقی الدّین بن تیمه در حبس. كشته شدن ترمشیرین خان كه بعد از او دو تن در اولوس جغتای پادشاه شدند، دواتیمور خان در حبّه و جیكسو خان در ماوراء النّهر. ملقّب شدن اور خان بن عثمان خان به سلطان و فتح كردن بعضی از بلاد اناطولی را. وفات ركن الدوله شاه كیخسرو حكمران مازندران و برقرار شدن شرف الملوك به جای او.
اروپا- (انگلیس)- پارلمنت انگلیس ادوارد دویّم را از سلطنت خلع كرده بلكه او را به قتل می‌رساند، ادوارد سیّم پسرش به جای او منصوب می‌شود، امّا سلطنت از روی حقیقت با معشوق و رفیق مادر این پادشاه است.
ص: 624
[سنه 729 هجری- سنه 1328 مسیحی]
آسیا- وفات طغرل خان صاحب دشت قبچاق و برقرار شدن اوزبك خان پسرش به جای او و اولوس اوزبك به این شخص منسوب‌اند. وفات علاء الدین قزوینی قاضی القضاة دمشق كه در علوم عقلیّه و نقلیّه فاضل و متبحّر و دارای مصنّفات مفیده بود. سكّه زدن اورخان بن عثمان كه در بلاد اناطولی استیلا یافته بود و تا این سال در این بلاد سكّه سلاجقه معروف به سلاجقه روم كه فی الحقیقه سلاطین آسیای صغیر بودند رایج بود، پس ابتدای سكّه سلاطین عثمانی در این سال است. نیز در اینسال اورخان قرار داد كه لباس قشون زرد و سرخ باشد. وفات غیاث الدین كرت و سلطنت شمس الدین كرت در هرات. هم در این سال صاحب سیس كه طفل صغیری بود به سنّ رشد رسیده صاحب كرك را كه در آن نواحی غلبه و قدرتی بهمرسانیده بود بكشت و خود بشخصه صاحب استقلال گردید.
اروپا- (فرانسه)- فوت شارل چهارم پادشاه فرانسه و چون این پادشاه اولاد ذكور نداشت فلیپ ششم از بنی اعمام او از خانواده والوا به سلطنت فرانسه جلوس كرد.
(روس)- پسر میشل دویّم با نهایت تقویتی كه از طرف خوانین قبچاق به او شده بود بعد از مراجعت به چتور پای‌تخت خود هرچه مغول در آن شهر بود به قتل رسانید، انتشار این خبر در اردوی خان قبچاق سبب شد كه ایوان نامی را از خانواده ولات مسكو منتخب نموده با قشون زیادی به چتور فرستاد كه آن شهر را آتش زده هرچه سكنه داشت به قتل رسانیدند و آن ایوان را ایوان اوّل نامیده پادشاه روس گردانیدند.
[سنه 730 هجری- سنه 1329 مسیحی]
آسیا و افریقا- كشته شدن جنكسو خان صاحب ماوراء النهر و ظهور فتنه و فساد در آن نواحی و چندی نگذشت كه غزان سلطان خان در ماوراء النهر حكمرانی یافت.
وفات زین الدین نائمی و نجم الدین طبری. وضع طایفه ینچگری در دولت آل عثمان كه در اناطولی استقلالی حاصل نموده بودند. وفات قاضی علاء الدین علی ابن الاثیر
ص: 625
كاتب اسرار در مصر و برقرار شدن قاضی محیی الدّین بن عبد اللّه به جای او. وفات وزیر عالم زاهد ابو القاسم محمد بن الوزیر الازدی الغرناطی در قاهره. وفات شهاب الدین احمد بن ابیطالب الصّالحی الحجازی ابن شحنة الصّالحیّه. وفات قاضی القضاة فخر الدین عثمان بن كمال الدین محمّد بن البارزی الحموی الجهنی قاضی حلب كه شمس الدّین محمّد بن نقیب را از طرابلس آورده به جای او قاضی القضاة كردند و در طرابلس شمس الدّین محمّد بن المجد عیسی الیعلی قضاوت یافت و چیزی نگذشت كه درگذشت. احداث نمودن امیر سیف الدین مغلطای الناصری مدرسه حنفیه و مكتب ایتام در قاهره. وفات امیر عالم سیف الدین ابو بكر محمّد بن صلاح الدّین ابن صاحب الكرك و سیف الدّین فاضلی شاعر بود. وفات امام نجم الدّین ابو حامد قاضی مكّه. وفات شیخ ابراهیم الهدمه صاحب كرامات. آمدن سفرا از فرنگ به مصر و طلب كردن بعضی بلاد كه سلطان مصر و شام در جواب آنها گفت اگر رسم نبود كه بر سفرا حرجی نیست هرآینه شما را می‌كشتم. بنا كردن امیر سیف الدّین قوصون الناصری جامعی در قاهره در نزدیكی جامع طولون.
وفات امیر علاء الدّین قلبرس ابن الامیر علاء الدین طبرس به دمشق. وفات امیر كولیجار المحمّدی.
اروپا- (انگلیس)- ادوارد سیّم معشوق مادر خود را به دار كشیده و مادر را محبوس ساخت كه تا زنده بود مستخلص نشد یعنی تا بیست و هشت سال كه مدّت حیات او بود پیوسته در حبس بسر برد تا بمرد.
[سنه 731 هجری- سنه 1330 مسیحی]
آسیا و آفریقا- طغیان اتباع شریف مكّه و كشتن ایدمر امیر حاج مصری را و جماعتی از حجّاج را و چون ملك ناصر سلطان مصر و شام این بشنید دسته قشونی به مكّه فرستاد كه مرتكبین را سیاست كنند. وفات امیركبیر شهاب الدّین طغان بن مقدم الجیوش سنقر الاشقر. وفات كمال الدین محمد بن شیخ تاج الدّین القسطلانی از صلحا به مصر. وفات قاضی القضاة عزّ الدّین محمّد ابن قاضی القضاة تقی الدّین سلیمان بن حمزة الحنبلی به دمشق. وصل شدن نهر ساجور به نهر قویق و آمدن به
ص: 626
حلب با مخارج و زحمت زیاد به تولیت امیر فخر الدین طمان. وفات نایب السلطنه حلب سیف الدین ارغون ناصری. وفات قاضی فقیه ادیب ضیاء الدین علی بن سلیم بن ربیعة الاذرعی الشافعی صاحب اشعار بسیار در رمله. وفات امیر سیف الدین طرشی الناصری در مصر، و این امیر نود و نه مرتبه امارت حاج نموده بود. وفات شیخ علاء الدّین ابن صاحب جزیره ملك المجاهد اسحق ابن صاحب الموصل لؤلؤ به مصر. معاودت امیر علاء الدین الطنبغا به نیابت حلب. آمدن امیر رمیثة بن ابی نمی الحسنی به مكّه معظمّه و استقرار او در حكمرانی این ساحت شریفه.
وفات ابو دبوس مغربی به مصر. وزیدن بادهای شدید در دمشق در ماه شعبان كه بعد از آن تگرگی بارید كه هریك به قدر فندق بود. وفات خواجه حسن دهلوی شاعر در دولت‌آباد هند.
[سنه 732 هجری- سنه 1331 مسیحی]
آسیا و افریقا- جلوس ملك معزّ الدین حسین كرت به حكمرانی هرات و غور.
سیل عظیم در حمص كه جمعی را هلاك نمود. وفات ملك المؤید اسمعیل ابن ملك افضل علی صاحب حماة مؤلّف تاریخ معروف به تاریخ ابو الفدا كه بسیاری از وقایع مسطوره در این كتاب نقل از آن تاریخ شده و ابو الفدا را مصنّفات جلیله دیگر نیز هست. گویند در میان ملوك بعد از مأمون كسی به فضیلت ابو الفدا نبوده.
برقرار شدن ملك افضل ناصر الدّین محمّد بن ملك مؤیّد بجای پدرش ابو الفدا به حكمرانی حماة و ملك افضل در این وقت بیست ساله بود. وفات خطیب مكّه بهاء الدّین محمّد بن الخطیب تقی الدّین عبد اللّه بن الشیخ المحب الطبری از فصحا صاحب نظم و نثر. سوار شدن ملك افضل حموی در مصر به شعار سلطنت. وفات شیخ قرّا «1» شهاب الدّین احمد بن محمّد بن یحیی بن ابی الحزم سبط السلعوسی البابلسی الدمشقی. طغیان آب فرات و رسیدن آن به رحبة و ضرر رسانیدن به حاصل و زراعت كه بعدها سبب تسعیر غلّه و سختی مردم گردید. زیاد شدن آب
______________________________
(1). ابو الفدا: شیخ القراء شهاب الدین احمد بن محمد بن یحیی بن ابی الحزم سبط السلعوسی النابلسی ثم الدمشقی
ص: 627
رود نیل قبل از نوروز و غرق شدن بعضی اماكن و حصول ضرر زیاد. وفات یاقوت شاذلی و شمس الدّین بخاری و برهان الدّین خفری.
[سنه 733 هجری- سنه 1332 مسیحی]
آسیا و آفریقا- ظهور دولت آل مظفّر در فارس. وفات محدّث بغداد تقی الدّین محمود بن علّی بن محمود بن مقبل الدقوقی كه مرد بسیار فصیحی بود. وفات شیخ كمال الدّین عمر بن الیاس المراغی از علماء و عبّاد در دمشق. وفات شیخ راستگو، و ابراهیم امام هبة اللّه تركستانی از حنفیّه، و احمد الثوری المورّخ. حكومت امیر بدر الدّین لؤلؤ القندشی در حلب و سوء سلوك او. وفات قاضی القضاة بدر الدین محمّد بن جماعة الكنانی الحموی به مصر، و بدر الدّین از كبار قضاة و صاحب مصنّفات حسنه است. وفات امیر شهاب الدّین احمد بن بدر الدّین حسن بن المروانی حاكم بعلبك. وفات شهاب الدّین احمد بن عبد الوهّاب الشافعی در قاهره، و شهاب الدّین از ائمه تاریخ و صاحب فضایل كثیره بوده و تاریخی تألیف كرده است در سی جلد. وفات ابو الحسن واسطی از مشاهیر عبّاد.
[سنه 734 هجری- سنه 1333 مسیحی]
آسیا و افریقا- خروج جامانرا در سند و دست یافتن او بر این مملكت و او اول شخص از ملوك جامیه است كه در سند حكمرانی كرده‌اند. سیل عظیم در مدینه منورّه. وفات ابن سیّد النّاس از حفاظ. وفات شرف الملوك ابن شاه كیخسرو حكمران مازندران و برقرار شدن برادرش فخر الدّوله حسن كه آخر شخص ملوك باوند است به جای او. وفات شیخ عماد الدّین عمر النابلسی قاضی و خطیب قدس شریف. وفات امیر شهاب الدین قرطای المنصوری حاكم طرابلس. وفات قاضی القضاة نجم الدّین ابو القاسم عمر ابن الصّاحب كمال الدّین العقیلی الحنفی معروف به ابن عدیم در حماة و ابن عدیم در فنون ادب و خط و شعر حظّی وافر داشته و بسیار مرد بزرگواری بوده است. حكومت جمال الدین اقوش نایب كرك در طرابلس. خراب كردن سیل در ظاهر دمشق بعضی مساكن را و چون فی‌الفور
ص: 628
تخفیف كرد چندان مضرّتی نرسانید. وفات شمس الدّین محمّد بن عثمان الاصفهانی معروف به ابن عجمی الحنفی. رفتن امیر مبارز الدین با پسرش شاه مظفّر به دربار سلطان ابو سعید و بذل عواطف سلطان ابو سعید نسبت به آنها. رفتن سلطان ابو سعید به قشلاق بغداد. درآمدن مهنّا ابن عیسی امیر عرب در تحت اطاعت ملك ناصر سلطان مصر و شام بعد از آنكه سالها یاغی بود. هم در اینسال اورخان بن عثمان خان كه در اناطولی استقلال كلّی بهمرسانیده بود شهر نیسه را به غلبه از یونانیها انتزاع نمود.
[سنه 735 هجری- سنه 1334 مسیحی]
آسیا- وفات شیخ صفی الدّین اردبیلی حدّ سلاطین صفویّه كه اسم او سیّد اسحق بن جبرئیل بوده. وفات فخر الدین داود بناكتی، و عزّ الدّین كاشی و سراج الدّین قمری شاعر، عزل اقوش كركی از حكومت طرابلس و محبوس شدن او و حكومت سیف الدین طینال النّاصری در طرابلس. نهب و كسر عساكر حلب در بلاد سیس كه چون اهل ایاس از این واقعه آگاه شدند جمیع مسلمانان را كه در آنجا بودند در یكی از خانات كرده آتش زدند. یانقین در حماة كه دویست و پنجاه دكّان بسوخت. وفات حسام الدّین مهنّا بن عیسی امیر اعراب در حوالی سلمه و از مآثر حسام الدّین مریضخانه بسیار خوبی است كه در سرمین بنا كرده.
[سنه 736 هجری- سنه 1335 مسیحی]
آسیا- وفات سلطان ابو سعید بهادر خان ابن سلطان محمّد خدابنده بعد از دوازده سال سلطنت و مدفون شدن او در سلطانیّه. جلوس ارپا خان به جای او. ضعف دولت اولاد هلاكو خان در ایران. كشته شدن خواجه غیاث الدّین وزیر به دست موسی خان. بنای مسجد جامع در بورسه. بنای قلعه جعبر كه از زمان هلاكو خان خراب بود به مباشرت امیر سیف الدّین ابو بكر البانیری. «1» توجّه امیر عزّ الدّین
______________________________
(1). ابو الفدا: ابو بكر الباشری
ص: 629
ازدمر النّوری نایب بهسنی به محاصره قلعه درنده كه آنرا در سال بعد بطور امان فتح كرد. وفات مهنّا ابن شیخ ابراهیم بن القدوة مهنّا الفوعی در فوعه و مهنّای مذكور از عرفا و زهّاد بود. خطبه خواندن در هرات به اسم ملك معزّ الدّین حسین كرت و سكّه زدن به نام او. استقلال مسعود شاه انجو در فارس. وفات شیخ علاء الدّین سمنانی و كمال الدّین عبد الرّزّاق كاشی.
[سنه 737 هجری- سنه 1336 مسیحی]
آسیا و آفریقا- جلوس طغاتیمور خان در جرجان به تخت سلطنت. خروج عبد الرّزّاق سربداری و استیلای او بر سبزوار و اسفراین و عبد الرزّاق اوّل شخص است از ملوك سربداریّه. وفات ابن نصوح شیرازی شاعر، و ابن حسام خوافی شاعر.
ظهور دولت ایلخانیّه در عراق و اسیتلای امیر شیخ حسن بزرگ جلایری بر آذربایجان و بغداد. تولّد قطب الدّین شاه محمود بن امیر محمّد بن مظفّر از آل مظفّر.
وفات امیر حسن جمال الدین بن ملك الامر اعلاء الدّین طنبغا در حلب. رفتن عساكر مصر و شام به بلاد ارمن و تسلیم كردن سلطان ارمن بلاد واقعه در شرقی نهر جیحان را به آنها و معاودت عساكر مزبوره بعد از تعیین و نصب حكّام در بلاد مزبور. وفات محمّد بن عبد اللّه المجد المرشدی در مصر در قریه ملكی خود و محمّد مذكور از كبار زهّاد و بذل و انفاق او بسیار بود.
اروپا- تمهید مقدّمه جنگ مابین فرانسه و انگلیس.
[سنه 738 هجری- سنه 1337 مسیحی]
آسیا و افریقا- وفات شیخ اوحدی اصفهانی. وفات قاضی شهاب الدّین محمّد بن المجد عبد اللّه قاضی القضاة دمشق و برقرار شدن قاضی جلال الدین محمّد القزوینی به جای او. وفات شیخ شهاب الدین احمد بن البرهان ابراهیم بن داود در حلب و شیخ شهاب الدّین از اجلّه فضلاء و صاحب مصنّفات است. اخراج خلیفه ابو الرّبیع سلیمان المستكفی خلیفه مصر را از قاهره و جا دادن او را عنفا در قوص.
ص: 630
وفات علّامه شیخ الاسلام زین الدین محمّد بن الكنانی مقتدای شافعیّه در مصر.
توسیع اسواق در حلب. وفات قاضی القضاة شرف الدین ابو القاسم هبة اللّه ابن قاضی القضاة نجم الدّین ابی محمّد عبد الرّحیم الحموی الشافعی از اجلّه علماء و صاحب مصنّفات كثیره جلیله. وفات ابو حفص دمشقی و ابو بكر قطان. تولّد امیر تیمور گوركانی.
اروپا- اعلان جنگ مابین انگلیس و فرانسه. ادوارد سیّم پادشاه انگلیس در فرامین خود خود را پادشاه فرانسه نیز میخواند.
[سنه 739 هجری- سنه 1338 مسیحی]
آسیا و آفریقا- كشتن ملك فخر الدّین سلاح‌دار قدر خان حاكم بنگاله را و خطبه به نام خود خواندن و ملك فخر الدّین اوّل شخص از ملوك بنگاله است.
وفات شمس الدّین خوزی. زلزله عظیم در طرابلس. وفات قاضی القضاة فخر الدّین عثمان بن زین الدّین علی بن عثمان معروف به ابن خطیب در مصر، و فخر الدّین از اجلّه علماء و فضلاء بوده است. عزل ملك الامرا علاء الدّین الطنبغا از حكومت حلب و برقرار شدن امیر سیف الدّین طرغای به جای او. وفات قاضی القضاة جلال الدین محمّد بن عبد الرحمن القزوینی قاضی دمشق از متبحّرین در علم معانی و بیان صاحب مصنّفات جامعه متقنه. وفات ابراهیم بن عیسی بن عبد السّلام از كبار عبّاد و زهّاد در معرة النعمان. وفات حسین بن داود بن یعقوب الفوعی در فوعه و حسین در این بلاد داعی تشیّع بود. حكومت امیر سیف الدّین ابو بكر البانیری در رحبه شام و سیف الدّین همانست كه قلعه جعبر را بساخت.
اروپا- عساكر انگلیس كه به قصد تسخیر مملكت فرانسه آمده بودند توپ با خود داشتند و این اوّل توپ بود كه در جنگهای فرنگ استعمال شد.
[سنه 740 هجری- سنه 1339 مسیحی]
آسیا و آفریقا- جنگ امیر شیخ حسن ایلكانی معروف به شیخ حسن بزرگ با
ص: 631
امیر شیخ حسن چوپانی مشهور به شیخ حسن كوچك و غلبه شیخ حسن كوچك كه تبریز را بگرفت و لشكر به دیاربكر كشید. وفات قطب الدین یحیی بوزجانی و ابو بكر سكلومی و ربیعی فوشنجی. وفات شیخ علم الدین ابی محمّد القاسم بن محمّد بن یوسف البرزالی محدّث دمشقی صاحب تصانیف در حدیث و تاریخ. وفات خلیفه مصری ابو الرّبیع سلیمان المستكفی باللّه در قوص و مدّت خلافت این خلیفه سی و نه سال و چیزیكه از خلافت داشت همین بود كه خطبه به اسم او می‌خواندند. یانقین در دمشق كه بعضی از مواضع بسوخت و عیسویان اقرار كردند كه آنها علّت حریق شده‌اند. گرفتن ملك ناصر تنكز نایب السّلطنه شام را و هلاك نمودن او را به مصر و این واقعه شباهت تمام به واقعه جعفر برمكی داشت.
حكومت طنبغا حاجب صالحی در دمشق. موافقت فیمابین امیر حسین چوپانی و امیر مبارز الدین محمّد مظفر و آمدن ایشان با عساكر به اصطخر فارس و فرار امیر مسعود شاه حكمران فارس به طرف كازرون و از آنجا به بغداد و ورود امیر حسین و امیر مبارز الدین به شیراز صلحا و بعد از ورود به شیراز امیر حسین كرمان را به امیر مبارز الدین داد و امیر مشار الیه در ماه محرّم سال بعد روانه كرمان شد و قطب الدین نیكروز حاكم كرمان به طرف هرات گریخت و كرمان به تصرف امیر مبارز الدین درآمد.
[سنه 741 هجری- سنه 1340 مسیحی]
آسیا و آفریقا- وفات ملك ناصر محمّد بن ملك منصور قلاوون صالحی كه علاوه بر مصر و شام در بغداد و عراق و دیاربكر و موصل و آسیای صغیر خطبه به اسم او می‌خواندند و سكّه بنام او می‌زدند. استقرار پسرش ملك منصور ابو بكر به جای او. وفات عبد الباقی بن عبد المجید بن عبد اللّه النحوی اللغوی الكاتب العروضی الشاعر المنشی. وفات امیر علاء الدین مغلطای غزّی حاكم ایاس. وفات شیخ محمّد بن احمد بن تمام زاهد در دمشق. وفات امیر صلاح الدّین یوسف بن ملك اوحد از اكابر امرای دمشق و از بقایای بنی شیركوه. توجّه امیر مبارز الدّین از كرمان به محاصره بم، گویند بعد از پنجسال محاصره این قلعه به تصرّف امیر
ص: 632
مبارز الدّین محمّد مظفّر درآمد و قلعه بم را اخی شجاع الدین متصرّف بود. وفات خواجوی كرمانی از شعرا. وفات شمس سهروردی.
[سنه 742 هجری- سنه 1341 مسیحی]
آسیا و افریقا- فوت راجه كشمیر و برقرار شدن شهمیر به جای او به سلطنت، و شهمیر اوّلین شخص است از ملوك اسلام كه در كشمیر سلطنت نموده‌اند. انهزام شیخ حسن بزرگ ایلخانی از شیخ حسن كوچك چوپانی در جنگ نخجوان.
بیعت كردن ملك منصور سلطان مصر و شام با ابو العباس احمد بن المستكفی باللّه ابو الربیع سلیمان، و المستكفی ابو العباس را جانشین خود قرار داده بود ولی در عهد ملك ناصر كسی با او بیعت نكرده بود. خلع كردن قوصون ناصری ملك منصور بن ملك ناصر را از سلطنت مصر و شام و فرستادن او را به قوص كه در آنجا حاكم قوص به فرمان قوصون او را بكشت. برقرار كردن قوصون ملك اشرف كجك برادر منصور را كه هشت ساله بود به جای او به سلطنت. آمدن سلطان ناصر احمد بن ملك ناصر از كرك به مصر و كشتن والی قوص را به قصاص برادرش منصور و خلع كردن ملك اشرف را و جلوس كردن به سریر سلطنت مصر و شام. عزل ملك افضل صاحب حماة و انقراض دولت آل ایّوب در این ناحیه. وفات ملك افضل صاحب معزول حماة به دمشق. وفات بدر الدّین محمّد بن قاضی جلال الدّین قزوینی خطیب دمشق. آمدن ملخ زیاد به مصر و شام ولی چندان اضراری از این غایله حاصل نشد. آمدن سلطان ناصر احمد از مصر به كرك و مستحكم نمودن كرك را برای اینكه در این محل اقامت نماید. وفات برهان الدّین سفاقسی از نحاة. نقار فیمابین امیر پیرحسین چوپانی و امیر مبارز الدّین محمّد مظفّر و رفتن امیر پیرحسین چوپانی به تبریز به استعانت از شیخ حسن كوچك كه برخلاف مظنون شیخ او را در سلطانیّه مسموم كرد.
اروپا- (روس)- فوت ایوان پادشاه روس و نصب سیمن پسرش به جای او به امضای خان قبچاق.
ص: 633
[سنه 743 هجری- سنه 1342 مسیحی]
آسیا- جنگ ملك معزّ الدّین حسین كرت با وجیه الدین سربداری و غلبه ملك معزّ الدّین، حكمرانی شمس الدین بهنكره در بنگاله. وفات وجیه الدین غرجستانی، و عبد اللّه فرغانی از مشاهیر. شوریدن عساكر شام بر سلطان ناصر احمد و خلع او و سلطنت برادرش ملك صالح اسمعیل. وفات شیخ تاج الدین عبد الباقی الیمانی الادیب صاحب نظم و نثر و تصانیف كثیره. وفات سیّد برهان الدین عبد اللّه عبری و فخر الدین عثمان شارح كنز.
[سنه 744 هجری- سنه 1343 مسیحی]
آسیا و افریقا- وفات شیخ حسن چوپانی و حكمرانی برادرش ملك اشرف به جای او. استیلای امیر شیخ ابو اسحق انجو بر شیراز كه سكّه و خطبه را به نام خود كرد. هزیمت والی دیول از الغ خان پادشاه هند. قتل و غارت طایفه تركمان در بلاد سیس. پاره كردن و شستن كتاب فصوص الحكم محیی الدین عربی در مدرسه عصرونیه حلب برای اینكه طلّاب آن را مطالعه نكنند. وفات شیخ شهاب الدین احمد بن مرحل النحوی الحرانی الاصل، المصری المسكن. وفات سلیمان بن مهنّا امیر عرب. وفات علّامه شمس الدین محمّد بن هادی در دمشق و شمس الدین بحرز اخری بود در علم. زلزله عظیم در حلب كه به بلاد این نواحی خیلی مضرّت رسانید بخصوص در منبج و قلعه راوندان. وفات طرغای حاكم طرابلس. وفات كمال الدین عمر بن شهاب الدین محمّد بن العجمی الحلبی كه از علمای عجم كمتر كسی به فضیلت او بوده. وفات ابراهیم بن علی واسطی. وفات تقی الدین سبكی مصری.
[سنه 745 هجری- سنه 1344 مسیحی]
آسیا و افریقا- كشته شدن وجیه الدین مسعود سربداری در رستمدار. وفات مجد الدّین محمّد فیروزآبادی صاحب قاموس، و شیخ امین الدین كازرونی و
ص: 634
نجم الدین قفقازی. وفات اثیر الدین ابو حیان محمد نحوی در قاهره، و محمّد مظفر خلخالی شارح تلخیص. لشكر كشیدن امیر شیخ ابو اسحق انجو از شیراز به كرمان و بازگشتن او بدون استیلا و نیل مقصود. وفات شیخ نجم الدین قحفیزی از فضلای علوم عربیّه در دمشق. وفات امیر علاء الدّین ایدغدی الزراق اتابك عسكر حلب.
سیل عظیم در طرابلس كه خلق كثیری را بكشت.
اروپا- (ایطالیا)- ژاكدندی اوّل ساعت‌ساز فرنگی ساعت زنگ‌دار اختراع نموده و در یكی از برجهای عمارت پادو نصب كرد.
[سنه 746 هجری- سنه 1345 مسیحی]
آسیا و افریقا- پادشاه شدن تغلق تیمور خان در حبّه مغولستان. كشته شدن قزان خان سلطان الوس جغتای در جنگ امیر قورغون «1» در تركستان. انهدام طاق كسری. نهب و غلا در ایران به واسطه اختلاف و مخالفت خوانین مغول كه بعد از سلطان ابو سعید هریك داعیه سلطنت داشتند. وفات سلطان ملك صالح اسمعیل بن ملك محمّد بن قلاوون سلطان مصر و شام و سلطنت برادرش ملك كامل شعبان به جای او. معزول شدن سیف بن فضل بن عیسی از امارت عرب و برقرار شدن احمد بن مهنّا به جای او. كشتن اهالی ارمن پادشاه خود كنداستبل فرنگی را.
تملّك طایفه تركمان قلعه و آبادی كابان را و كابان محكمترین قلاع سیس بود.
وفات ابو المكارم شافعی.
اروپا- (اسپانیول)- چند زوج گوسفند از گوسفندهای مخصوص انگلیس كه پشم و كرك آنها مشهور بخوبی بود پادشاه انگلیس به رسم هدیه به جهت پادشاه كاستیل می‌فرستد زادوولد این چند گوسفند در مملكت اسپانیا در مدّت قلیلی سرچشمه منفعت و مكنت و یكی از شعب تجارت این مملكت می‌شود.
______________________________
(1). امیر قزغن: نسخه‌بدل (مؤلّف)
ص: 635
[سنه 747 هجری- سنه 1346 مسیحی]
آسیا و افریقا- وفات اوزبك خان صاحب دشت قبچاق و برقرار شدن پسرش جانی بیك خان به جای او. بروز وبا در بلاد ازبك كه كم‌كم سرایت به قرم كرده در این محلّ طوری شدّت نمود كه روزی هزار نفر می‌مردند و تقریبا در بروز این ناخوشی هشتاد و پنجهزار نفر در قرن مردند. نیز بروز وبا و غلاء در جزیره قبرس.
جنگ امیر قزغن با قزان سلطان خان كه امیر قزغن او را بكشت و خود حكمران ماوراء النهر گردید. وفات صدر الشریعه بخاری. بنای قلعه كجور به دست جلال الدین از ملوك گیلان. اتّفاق نایب السّلطنه شام یلبغا با امرای مصر و خلع كردن ملك كامل شعبان را و برقرار نمودن برادرش سلطان ملك مظفر امیر حاج را به جای او به سلطنت. هم در اینسال اغتشاش و صدمات خوانین مغول و اختلاف آنها در نواحی ایران كماكان بود. و شیخ ابو اسحق انجو خرابی كلّی به عراق رسانید.
اروپا- اغلب شهرهای معتبر فرانسه را قشون انگلیس متصرّف می‌شوند و تا حوالی پاریس می‌تازند به همه جهت عساكر انگلیس شش عرّاده توپ همراه داشتند. ولیعهد انگلیس كه پانزده ساله بود در حضور پدر بروز رشادت می‌دهد چهار آیینه و خود و لباس خود را در وقت جنگ سیاه رنگ می‌كند و از آن به بعد او را شاهزاده سیاه‌پوش می‌گویند.
[سنه 748 هجری- سنه 1347 مسیحی]
آسیا و افریقا- جلوس علاء الدین حسین كانكری بهمنی در كلبركه و علاء الدین اوّل شخص میباشد از ملوك بهمنیه كه آنها را سلاطین كلبركه دكن و سلاطین بندر نیز گویند. حال خوانین مغول نیز در اینسال تقریبا مثل سال قبل بود.
فتنه در شیزر فیمابین عرب و اكراد. قتل عساكر حلب در ارمن. كشته شدن سلطان ملك مظفّر امیر حاج ابن ملك ناصر بن قلاوون سلطان مصر و شام به دست امرای مصری و برقرار شدن برادرش سلطان ملك ناصر حسن به جای او. غلاء در مصر و
ص: 636
دمشق و حلب كه شدّت آن در دمشق بیشتر بود.
[سنه 749 هجری- سنه 1348 مسیحی]
آسیا و افریقا- وفات نور الدّین طوسی و شمس الدّین محمود اصفهانی. وبا و طاعون شدید در بلاد مصر و شام. وفات قاضی زین الدّین عمر بلفینانی در صفد به ناخوشی وبا. وفات شیخ ناصر الدّین عطّار در طرابلس نیز به ناخوشی وبا و ناصر الدین واقف جامع معروف طرابلس میباشد. وفات امیر احمد بن مهنّا امیر عرب. وفات قاضی القضاة نور الدین محمّد بن صانع در حلب. وفات شیخ صالح زین الدین عبد الرحمن بن هبة اللّه المعری معروف به امام زجاجیه از اهل قرآن و فقه و حدیث، گویند بعد از وفات از زین الدین مذكور كرامات به ظهور رسید. وفات قاضی شهاب الدین احمد بن فضل اللّه العمری در دمشق به ناخوشی طاعون و فضایل قاضی شهاب الدّین و ید طولای او در انشاء معروف است.
اروپا- طاعون سختی كه در مصر بروز كرده بود مدّت دو سال در اغلب بلاد و ممالك فرنگ مثل ایطالیا و فرانسه و انگلیس سرایت كرده و شیوع یافته جمعیّت زیادی در این سه مملكت هلاك می‌شوند.
[سنه 750 هجری- سنه 1349 مسیحی]
آسیا- كشته شدن فخر الدّوله حسن باوندی صاحب طبرستان و زوال دولت باوندیه و غلبه افراسیاب چلاوی بر طبرستان به این معنی كه فخر الدوله حسن بن ركن الدوله كه حكمرانی او را در پیش ذكر نموده‌ایم خواهر افراسیاب چلاوی را بخواست و افراسیاب اقتداری بهمرسانیده طمع در ملك او كرد و به اشاره افراسیاب پسران او كه به جهت فخر الدّوله شاهنامه در خلوت می‌خواندند او را با خنجر در حمام كشتند لهذا دولت چلاویه در جبال مازندران ظهور یافت. وفات نجم الدین شافعی و صفی الدین سرایاء حلّی. وفات علی الدّین علّی تركمان از مشاهیر.
ص: 637
اروپا- (انگلیس)- ایجاد و اختراع نشان ژارتیر (زانوبند) در این مملكت به حكم پادشاه به واسطه عشقی كه پادشاه به كنتس دو سالس‌بری داشت و در یكی از مجالس رسمیّه نشان بند جوراب مشار الیها افتاده بود و مردم ملتفت شده بطور تمسخر به آن خانم محترم می‌نگریستند پادشاه آن جوراب‌بند را برداشته و یكی از نشانهای محترم دولت قرار داد كه هنوز به آن احترام و شأن و مقام باقی است كه جز به سلاطین بزرگ و رجال معظّم محترم دولت انگلیس به دیگری داده نمی‌شود.
[سنه 751 هجری- سنه 1350 مسیحی]
آسیا- لشكر كشیدن امیر قزغن به هرات و متحصّن شدن معزّ الدّین كرت و اطاعت كردن او. هرج‌ومرج در طبرستان بعد از كشته شدن فخر الدوله حسن كه آخرین شخص از ملوك باوند بود و با آنكه افراسیاب چلاوی اكثر مازندران را در حیطه تصرّف داشت نمی‌توانست به قلع مواد فتنه و فساد بپردازد. پوشیده نباشد كه اول شخص از ملوك باوند حسام الدّوله اردشیر بنی عم و خواهرزاده شمس الملوك بوده كه در سال ششصد و سی و پنج در آمل خروج كرد و در سال ششصد و چهل و هفت درگذشت و پسرش شمس الملوك محمّد بن حسام الدّوله بعد از پدر والی شد چون هلاكو خان او را به فتح قلعه كردكوه مأمور كرده بود و او بدون انجام مأموریّت خود و بی‌اذن هلاكو خان به مازندران رفت در سال ششصد و شصت و پنج به حكم اباقا خان كشته شد و علاء الدین علی بن حسام الدوله اردشیر به حكومت نایل آمد و در سنه ششصد و هفتاد و پنج در گذشته تاج الدوله یزدگرد بن شهریار برادرزاده او به جای او برقرار شد و در عهد حكمرانی او هفتاد مدرسه در آمل بنا كردند و تاج الدوله در سال ششصد و نود و هشت وفات نمود و نصر الدوله شهریار بن یزدگرد والی شد و در زمان الجایتو سلطان فوت كرد و ركن الدوله شاه كیخسرو بن یزدگرد حكمرانی یافت و در سنه هفتصد و بیست و هشت درگذشت، بعد از او شرف الملوك ابن ركن الدوله بجای او برقرار آمد و شرف الدوله در سال هفتصد و سی و چهار بمرد و فخر الدوله حسن بن ركن الدوله والی گردید و چنانكه در شرح سال قبل مسطور شد مقتول و دولت این طبقه از سلاطین انقراض یافت.
ص: 638
اروپا- (فرانسه)- فوت فلیپ ششم پادشاه و جلوس پسرش ژان به جای او.
(اسپانیول)- بروز طاعون در این مملكت و فوت الفنس نهم پادشاه كاستیل.
[سنه 752 هجری- سنه 1351 مسیحی]
آسیا- وفات سلطان محمّد تغلقشاه و سلطنت سلطان فیروز شاه ابن سالار رجب در هندوستان و هزیمت نوروز گوركان از سلطان فیروز شاه. حكمرانی و سلطنت ملك صالح بعد از خلع ملك ناصر در ماردین.
اروپا- (فرانسه)- بروز قحط و غلاء در این مملكت كه ظهور این غایله و سختی بیشتر بواسطه جنگ با انگلیس است. ایجاد نشان ستاره در دولت فرانسه. تاریخ منتظم ناصری ج2 638 [سنه 753 هجری - سنه 1352 مسیحی] ..... ص : 638
[سنه 753 هجری- سنه 1352 مسیحی]
آسیا و اروپا- استیلای اور خان بن عثمان بیك بر روم بعد از فوت امیر ارتبا كه در این مملكت نایب شیخ حسن ایلكانی بود (در عبارات قدماء اغلب اناطولی را كه آسیای صغیر باشد روم نوشته‌اند). داخل شدن عساكر اور خان بن عثمان به اروپا (در تواریخ فرنگ ورود عساكر اور خان را به اروپا در سنه هفتصد و شصت و دو نوشته‌اند چنانكه ما نیز در آن محل ذكر خواهیم كرد). بنای فیروزآباد در قرب دهلی به امر فیروز شاه. كشته شدن طغا تیمور خان مغول به دست خواجه یحیی كرابی از سربداریها. بعضی از مورّخین وفات خواجوی كرمانی شاعر را نیز در اینسال نوشته‌اند.
[سنه 754 هجری- سنه 1353 مسیحی]
آسیا- انهزام امیر شیخ ابو اسحق انجو از حرب طویل امیر مبارز الدین و محصور شدن او در شیراز و انتزاع نمودن امیر مبارز الدّین شیراز را از امیر شیخ ابو اسحق.
انقراض دولت اولاد هلاكو خان در خراسان و آذربایجان و بنابراین عقیده چنانكه
ص: 639
بعضی از مورّخین نوشته‌اند كشته شدن طغا تیمور خان مغول به دست خواجه یحیی كرابی از سربداریها در اینسال بوده است. وفات حاجی قوام الدّین فارسی.
اروپا- (روس)- ناخوشی طاعون در این مملكت و كشتن جمعی از اهالی را.
فوت سیمن پادشاه به این مرض و جلوس ایوان دویّم به جای او.
[سنه 755 هجری- سنه 1354 مسیحی]
آسیا- انقراض دولت انجویه در شیراز. تبیین آنكه سلاطین انجویه از نژاد خواجه عبد اللّه انصاری بوده و در شیراز سلطنت نموده‌اند اوّل شخص از اینطایفه شرف الدّین شاه محمود بوده كه در زمان مغول وكیل خاصه دیوانی ایشان می‌بود و چون اموال خاصه آنها را جمع و نسق می‌كرد و ضبط می‌نمود او را اینجویه خواندند، خلاصه شرف الدین شاه محمود در شیراز املاك زیاد بهمرسانید و شوكت و جلالتی وافر او را حاصل آمد و آخر الامر به دست ارپا خان كشته شد و پسران او امیر مسعود شاه و شیخ ابو اسحق خیال حكمرانی و سلطنت در شیراز داشتند امّا امیر مسعود شاه به این مرام نایل نگردید بلكه مقتول شد چون امیر شیخ حسن چوپانی چنانكه پیش ذكر كردیم كشته شد امیر شیخ ابو اسحق بن شاه محمود در شیراز خود را پادشاه خوانده استقلال یافت، و بعد از آنكه چهارده سال سلطنت كرد امیر مبارز الدّین محمّد جدّ آل مظفّر بر او غلبه نمود و او را گرفته در سنه هفتصد و پنجاه و هشت بكشت. وفات احمد بن فصیح لغوی كوفی.
افریقا- وفات علامه تقی الدّین علی از علمای معروف مصر.
[سنه 756 هجری- سنه 1355 مسیحی]
آسیا- گرفتن عساكر فرنگ حصار طرابلس را به حیله. وفات احمد بن یمین حلبی از مشاهیر. وفات قاضی عضد الدّین اینجی از فضلای عصر.
ص: 640
[سنه 757 هجری- سنه 1356 مسیحی]
آسیا- وفات شیخ نصیر الدّین مشهور به چراغ دهلی. وفات امیر شیخ حسن ایلكانی حكمران عراق و دیاربكر و برقرار شدن پسرش سلطان اویس به جای او.
غارت عساكر فرنگ در نواحی و سواحل شام. استیلای امیر مبارز الدّین محمّد مظفّری بر اصفهان. اسیر شدن شاه فتح اللّه حكمران شبانكاره به دست شاه محمود بن محمّد مظفّر و انقراض دولت شبانكاره یعنی آل فضلویه. پوشیده نباشد كه یازده نفر از آل فضلویه در فارس و شبانكاره و كرمان حكومت كرده و اوّل شخص این طبقه كه از نژاد یزدجرد شهریار و اردشیر بابكان می‌باشند فضل بن حسن مشهور به فضلویه بوده، این شخص در سنه چهار صد و چهل و هشت كه دیالمه ضعیف شده بودند ابو منصور دیلمی را گرفته محبوس نمود و بر فارس استیلاء یافت، امّا نظام الملك طوسی بر سر او رفته او را گرفته محبوس كرد و در حبس بود تا درگذشت بعد از او نظام الدین محمود از اقارب او بر فارس مستولی شد و شهری دار الامان نام بنیاد نهاد، پس از او امیر مبارز الدّین بن حسنویه در فارس و كرمان استیلا یافت بعد از او مظفر الدین محمّد حكمرانی یافت، امّا اتابك سعد زنگی از وی به هلاكو خان شكایت نموده لشكر بر سر او كشیدند و او در جنگ كور شد، بعد از او قطب الدین و بعد از قطب الدّین نظام الدّین بعد از نظام الدّین نصرة الدّین بعد از او جلال الدّین بعد از او بهاء الدّین اسمعیل بعد از او غیاث الدّین بعد از او شاه فتح اللّه كه اردشیر نام داشت و آل مظفّر چنانكه ذكر شد این طبقه را منقرض كردند.
[سنه 758 هجری- سنه 1356 مسیحی]
آسیا- آمدن جانی بیك خان از دشت قبچاق به آذربایجان و كشتن ملك اشرف چوپانی را و بازگشتن. پوشیده نباشد كه دو تن از چوپانیان حكمرانی كرده‌اند امیر شیخ حسن بن تیمورتاش بن امیر چوپان كه از امرای بزرگ بوده در سنه هفتصد و سی و هشت داعیه سلطنت بهمرسانیده از اناطولی به آذربایجان آمد و با عساكر
ص: 641
شیخ حسن ایلكانی كه آنوقت مالك آذربایجان بود جنگ كرده شكست خورد و به عراق آمد و آذربایجان و اران و مغان شیخ حسن ایلكانی را مصفّا گردیده اسم سلطنت را بر ساقی بیك دختر سلطان محمّد خدابنده نهاد و خود به مهام سلطنت پرداخت و چون مستقل شد ساقی بیك را خلع و به ازدواج خود مجبور ساخت و سلطنت را به اسم سلیمان خان نامی از نژاد هلاكو خان كرد، شیخ حسن چوپانی نیز اقتدا به او نموده امیر تیمورتاش نامی از نبایر هلاكو خان را به سلطنت برداشت و متوجّه آذربایجان گردیده شیخ حسن ایلكانی را منهزم نموده و او را به بغداد دوانید و كار شیخ حسن چوپانی از این فتح بالا گرفته با سلیمانخان به دیاربكر و اناطولی لشكر كشید و بعضی جاها را مسخّر كرد رفتار او غالبا ظالمانه بود آخر الامر چون زوجه او با یعقوبشاه سری و سرّی داشت و او خبر شده یعقوبشاه را حبس كرده بود شبی آن زن خصیه شوهر خود را گرفته بفشرد تا شیخ حسن بمرد مدّت حكومت شیخ حسن تقریبا هفت سال بوده. بعد از او برادرش كه با خسّت و دنائت ملك اشرف نام داشت و در ظلم و جور بیعدیل جای او بگرفت و به تعدّی مال بیقیاس بیندوخت چون بی‌اعتدالی او به درجه كمال رسید جانی بیك خان كه سلطانی عادل بود چنانكه ذكر شد از دشت قبچاق به آذربایجان آمده او را بكشت و در حق او گفته‌اند: دیدی كه چه كرد اشرف خر .. الخ. مدت ملك چوپانیها نوزده سال و ششماه بوده است (علّامه تفتازانی شرح مختصر تلخیص را بنام جانی بیك خان نوشته است).
اروپا- (فرانسه)- ورود شاهزاده سیاه‌پوش ولیعهد انگلیس با قشون زیاد به خاك فرانسه. جنگ سخت مابین پادشاه فرانسه و ولیعهد انگلیس. كشته شدن اغلب رجال معتبر و سرداران فرانسه. اسیر شدن پادشاه فرانسه به دست ولیعهد انگلیس و فرستادن او را مغلولا محبوسا به انگلیس و پس از اسیر شدن پادشاه فرانسه ولیعهد این دولت شارل كه هیجده ساله بود نیابت سلطنت می‌نماید.
[سنه 759 هجری- سنه 1357 مسیحی]
آسیا- كشته شدن امیر قزغن و برقرار شدن امیر عبد اللّه پسرش در ماوراء النهر
ص: 642
به جای او به سلطنت.
اروپا- متاركه مابین فرانسه و انگلیس مدّت دو سال.
افریقا- طرح جامع عظیم در مصر.
[سنه 760 هجری- سنه 1358 مسیحی]
آسیا- گرفتن شاه شجاع و شاه محمود پسران امیر مبارز الدّین محمّد مظفّر پدر خود را و میل كشیدن در چشم او و پس از این واقعه شاه شجاع در شیراز و شاه محمود در اصفهان به مسند حكمرانی نشستند. كشتن امیر بیان سلدوز و امرای جغتای امیر عبد اللّه بن امیر قزغن را و ظهور فساد در ماوراء النّهر. كشته شدن افراسیاب چلاوی مازندرانی به دست سیّد قوام الدّین مرعشی كه اول شخص از ملوك مرعشیّه است از حكّام مازندران و چون افراسیاب چلاوی كشته شد دولت شرفا و سادات قوامیّه كه همان ملوك مرعشیّه باشد در مازندران ظهور یافت.
اروپا- (فرانسه)- شورش مردم به ولیعهد این دولت كه نیابت سلطنت داشت و متقلّد مهام پادشاهی بود و به قتل رسانیدن خزینه‌دار ولیعهد را و دو سه نفر از معارف و رجال فرانسه را و كشته شدن اغلبی از ملاكین به دست رعیّت.
افریقا- گرفتن ابو حمود بلاد تلمسان را و ظهور دولت بنی عبد الدّار در آن دیار.
[سنه 761 هجری- سنه 1359 مسیحی]
آسیا- توجّه تغلق تیمور خان به ماوراء النهر و فتح كردن او این مملكت را. توجّه سلطان شهاب الدّین كشمیری به دهلی كه جنگ فیمابین او و سلطان فیروز شاه مبدّل به صلح گردید. خروج امیر ولی از امرای طغا تیمور خان در جرجان و استیلا نمودن او در استرآباد و بسطام و دامغان. هم در این سال عساكر سلطان عثمانی از بغاز داردانل عبور كرده و از خاك آسیا تخطّی نموده شهر كالی‌پلی را كه مشهور و معروف به كلید فرنگ بود متصرّف می‌گردد و بعقیده بعضی از مورّخین این اوّل
ص: 643
دخول و ورود عساكر آل عثمانست به خاك فرنگ، لكن برخی ورود عساكر عثمانی را به خاك فرنگ در سنوات قبل دانسته‌اند و ما نیز پیش ذكر نموده‌ایم.
طایفه‌ای از ارباب سیر نیز فوت اور خان و جلوس سلطان مراد را در اینسال نوشته‌اند اما از روی تحقیق فوت اور خان و جلوس سلطان مراد از وقایع سال بعد است و ما در همانجا ذكر می‌نمائیم.
اروپا- (فرانسه)- به واسطه شروط سختی كه پادشاه انگلیس در طیّ انعقاد مصالحه قرار داد و اهالی فرانسه نتوانستند تحمّل و قبول كنند پادشاه انگلیس مجدّدا به سرداری ولیعهد دسته قشونی به خاك فرانسه می‌فرستد.
[سنه 762 هجری- سنه 1360 مسیحی]
آسیا- لشكر كشیدن سلطان فیروز شاه دهلوی به سند و باج گرفتن از جام بانی.
وفات اور خان سلطان عثمانی و جلوس پسرش سلطانمراد معروف به غازی به جای او و چنانكه پیش اشاره كرده‌ایم در سلطنت اور خان دسته قشونی ینگی‌چری كه از جوانهای اسیر عیسوی بودند تشكیل یافت و پاشایان به ولایات و ایالات منصوب شدند، این سلطانمراد سی سال سلطنت كرده است. انهزام قرامانیان از عساكر سلطان مراد عثمانی و برطرف نمودن اعمال قبیحه ایشان را از انگوریه.
اروپا- (رومیة الصّغری)- فتح كردن سلطانمراد عثمانی ادرنه را. (انگلیس)- پادشاه فرانسه كه در انگلیس اسیر بود برای قرارداد مصالحه پسر كوچك خود را گرو داده خود به فرانسه مراجعت نمود و بعد از ورود به فرانسه دختر خود را به مزاوجت یكی از اعاظم ایطالیا داد و تنخواهی از او گرفت كه به رسم فدیه به پادشاه انگلیس تسلیم كند.
افریقا- هلاك شدن ملك ناصر حسن سلطان مصر به افتادن از مناره مدرسه و سلطنت ملك منصور محمّد به جای او.
ص: 644
[سنه 763 هجری- سنه 1361 مسیحی]
آسیا- سلطنت یافتن ارس خان از نژاد جوجی خان در دشت قبچاق و وجه تسمیه ارس خان به این اسم آنست كه این شخص در خاك روس متولّد شده است و چون عوام روس را ارس می‌نامند او را ارس خان گفته و گاهی هم روس خان خوانده‌اند.
اروپا- (انگلیس)- منع تكلّم به زبان فرانسه در این مملكت. (فرانسه)- قتل و حرق اغلب بلاد و عباد فرانسه به دست قشون انگلیس و هرج‌ومرج زیاد در این مملكت، كمی پول و بروز قحطی، كمیابی مسكوكات به حدّی بود كه پادشاه برای مخارج شخصیّه خود پول مس سكّه زد و در وسط هرپولی چیزی شبیه به میخ از نقره نصب كرد.
[سنه 764 هجری- سنه 1362 مسیحی]
آسیا- استیلای شاه یحیی برادرزاده شاه شجاع بریزد، بعد از آنكه شاه محمود برادر شاه شجاع به این شهر استیلا یافته بود ولی این استیلا امتدادی نیافت و مقهور عساكر شاه شجاع شد. كشتن شاه شجاع خواجه قوام الدّین وزیر خود را كه بعد از او وزارت شاه شجاع به امیر كمال الدّین حسین رشیدی مفوّض و برقرار گردید. لشكر كشیدن محمّد شاه بهمنی به تلنگ و بازگشتن او مظفّر و منصور.
افریقا- سلطنت اشرف شعبان بعد از خلع ملك منصور محمّد سلطان مصر. وفات تاج الدین شبیكی و صلاح الدّین محمّد مورّخ.
[سنه 765 هجری- سنه 1363 مسیحی]
آسیا- استقلال امیر حسین بن امیر مسلای بن امیر قزغن در ماوراء النهر. وفات تغلق تیمور خان جغتائی در مغولستان و برداشتن كابل شاه اغلان جغتائی را به سلطنت. وفات سیّد نظام الدّین محمود ملقب به داعی الی اللّه شیرازی مشهور به
ص: 645
شاه داعی در شیراز و مقبره شاعی داعی در شیراز الآن برقرار و زیارتگاه اهل سلوك است. وفات ركن الدّین صاین اصفهانی. اتّفاق امیر تیمور گوركانی با امیر حسین بعد از علاقه مصاهرت. ابتدای دولت بنی مزنی ملوك یشكر. جنگ شاه محمود و شاه شجاع و غلبه شاه محمود و مسلّم شدن شیراز او را، و چون شاه محمود شیراز را بگرفت مقرّر نمود كه شاه شجاع حسب المصلحة به ابرقوه رود و چندی در آنجا اقامت داشته باشد بنابراین شاه شجاع زمستان اینسال را در ابرقوه بسر برده چون نزدیك شد كه زمستان به آخر رسد عزیمت كرمان نمود. وفات امیر مبارز الدّین محمّد مظفّر در قلعه بم كه نعش او را به میبد آورده در مدرسه مظفّریّه دفن كردند.
[سنه 766 هجری- سنه 1364 مسیحی]
آسیا- وفات قطب الدّین علّامه رازی شارح مطالع در منطق. وفات حمد اللّه مستوفی قزوینی. وفات سعید هروی شاعر. رفتن شاه شجاع از ابرقوه به كرمان و شكست دادن دولتشاه را كه در این شهر دم از خودسری می‌زد و اطاعت كردن دولتشاه، و مسلّم شدن كرمان شاه شجاع را، و چون چندی نگذشت كه دولتشاه باز به خیال غدر و مكر افتاد شاه شجاع او را بكشت. اطاعت كردن شاه یحیی از شاه شجاع كه بدینواسطه حكومت یزد یافت و شاه شجاع دختر خود را در سلك ازدواج او درآورد.
[سنه 767 هجری- سنه 1365 مسیحی]
آسیا- مخالفت امیر تیمور گوركانی با امیر حسین با وجود علاقه مصاهرت. وفات مظفر هروی شاعر. درخواست اعیان و بزرگان فارس از شاه شجاع كه با عساكر به این مملكت آمده فارس را تملّك نماید و ایشان را از سوء سلوك ملازمان شاه محمود مستخلص سازد، بنابراین استدعا شاه شجاع از كرمان لشكر به فارس كشیده در سر پل فسا شاه محمود و عساكر او را منهزم ساخته متوجّه شیراز شد و چون شاه محمود در این مملكت زیست نتوانست نمود روانه اصفهان گردید و شیراز
ص: 646
شاه شجاع را مسلّم گشت.
اروپا- بنای عمارت و سرای سلطنتی در ادرنه به جهت سلطان مراد خان سلطان عثمانی.
[سنه 768 هجری- سنه 1366 مسیحی]
آسیا- مصالحه امیر تیمور با امیر حسین بعد از كشمكشها و فتنه عظیمه. اسیر شدن كاوس شیروان شاه به دست لشكر سلطان اویس ایلكانی كه بعد از گرفتاری باز سلطان اویس او را به مملكت خود معاودت داد.
اروپا- ژان پادشاه فرانسه كه از انگلیس به مملكت خود آمده بود كه تدارك فدیه خود را نماید چون از عهده برنیامده و پولی نتوانست به دست بیاورد ناچار مراجعت به انگلیس نمود و پس از مراجعت در لندن درگذشت و پسرش شارل پنجم به جای او به سلطنت فرانسه جلوس نمود.
[سنه 769 هجری- سنه 1367 مسیحی]
آسیا- استیلای امیر تیمور بر كابل از جانب امیر حسین. طغیان نهر حلب و غرق بعضی از اماكن. وفات بهاء الدّین عبد اللّه بن عقیل از نحات. وفات ابن یمین شاعر. كشتن شاه محمود حكمران اصفهان زوجه خود خان سلطان دختر امیر مسعود شاه را كه زنی جمیله و فتّانه بود و به جهت انتقام عمّ خویش امیر شیخ ابو اسحق پیوسته در میان آل مظفّر تفتین كرده اسباب جنگ و جدل فراهم می‌آورد و مخصوصا شاه شجاع را تحریك می‌كرد كه به اصفهان آمده این ولایت را از تصرّف برادر خود شاه محمود منتزع نماید امّا بعد از قتل خان سلطان شاه محمود پشیمان شده از مفارقت جمال جمیل او دایما در فزع و بیتابی بود.
[سنه 770 هجری- سنه 1368 مسیحی]
آسیا- (چین)- سلاطین مغول كه مدّت یكصد سال تمام در مملكت چین
ص: 647
سلطنت می‌كردند در اینسال منقرض شدند. محصور نمودن امیر تیمور امیر حسین را در بلخ و غلبه كردن امیر تیمور بر امیر حسین. مواصلت شاه محمود با سلطان اویس بن شیخ حسن به مزاوجت شاه محمود با دختر سلطان اویس كه پس از این مواصلت سلطان اویس لشكری از تبریز به امداد شاه محمود فرستاد و شاه شجاع كه این بشنید از شیراز با عساكر خود حركت كرده در صحرای چاشت‌خوار لشكر شاه محمود و قشون شاه شجاع به اشتعال نایره قتال پرداختند و چون بعد از كشش و كوشش بسیار هیچیك غالب نیامدند و كار به خستگی و عجز كشید هریك از آن دو برادر رو از جنگ تافته به مملكت خود روانه شدند.
[سنه 771 هجری- سنه 1369 مسیحی]
آسیا- كشتن امیر تیمور امیر حسین را كه از بقایای آل قزغن بود و پس از قتل امیر حسین امیر تیمور گوركانی كه داماد او بود به سلطنت برقرار گردید و ابتدای ظهور دولت گوركانیّه شد و امیر تیمور اسم خانی را بر سیورغتمش خان از اولاد قاآن نهاد. پوشیده نباشد كه امیر قزغن از امرای جغتای بوده كه غزان سلطان خان پادشاه توران را در سنه هفتصد و چهل و هفت به قتل رسانید و بیان قلی را خان كرد و بعد از او امیر عبد اللّه را و پس از آن تیمور شاه را و امیر قزغن در سنه هفتصد و شصت كشته شد و امیر حسین بن امیر مسلای بن امیر قزغن به واسطه وصلت با امیر تیمور استقلال یافته حكمران ماوراء النهر شد، بعدها در میان او و امیر تیمور نقار و خلاف درگرفت و در این سال امیر حسین كشته شد و امیر تیمور حكمران ماوراء النهر گردید پس در این سال ابتدای ظهور دولت گوركانیّه است و جلوس امیر تیمور به سریر حكمرانی در شهر بلخ اتّفاق افتاده. وفات ملك معزّ الدّین حسین كرت حكمران هرات و برقرار شدن ملك غیاث الدّین پسرش به جای او. وفات عبید زاكانی و حسن متكلّم.
افریقا- استرداد ابو بكر قماری طرابلس غرب را كه فرنگیان گرفته و در تصرّف داشتند.
ص: 648
[سنه 772 هجری- سنه 1370 مسیحی]
آسیا- جنگ سلطان اویس ایلكانی با امیر ولی استرآبادی در جرجان و فتح و غلبه سلطان اویس. رسیدن ملك راجای فاروقی به ایالت نهالیتی از خاندیس به فرمان فیروز شاه دهلوی. وفات علی زرندی از معارف. وفات ملّا محمّد عصّار شاعر.
وفات جلال الدّین بیانی از معارف حنفیّه.
اروپا- (انگلیس)- ولیعهد دولت انگلیس به واسطه ناخوشی مزمنی كه دوچار به آن شده بود به لندن مراجعت نموده و برادر خود را در اردوئی كه مشغول جنگ با فرانسه بود گذاشت. دوكسلن كه یكی از شجاعان معروف فرانسه بود به منصب سپهسالاری قشون فرانسه برقرار شد و با انگلیسها محاربات سخت كرد.
[سنه 773 هجری- سنه 1371 مسیحی]
آسیا- استیلای امیر تیمور گوركان بر مملكت خوارزم. ابتدای ملوك گجرات.
ظهور دولت طغاتیمور در جرجان. وفات ناصر بخاری شاعر. وفات عماد فقیه كرمانی.
اروپا- (اكس)- روبر استوار بعد از عمّ خود در این مملكت سلطنت می‌نماید و خانواده سلطنت جدیدی بواسطه او در اكس برقرار می‌شود.
افریقا- (مصر)- وضع دستار سبز در مصر به امر ملك اشرف در این مملكت.
[سنه 774 هجری- سنه 1372 مسیحی]
آسیا- ظهور دولت شروانیّه در شیروان. وفات عماد الدّین اسمعیل مورّخ. وفات شمس الدّین كرمانی از معارف.
ص: 649
[سنه 775 هجری- سنه 1373 مسیحی]
آسیا- دادن سیف الدّین نصرت صاحب لار سلطنت را به پسر خود علاء الملك گرگین شاه و رفتن سیف الدّین به حجّ. وفات شاه سیّد جلال بخاری. وفات صوفی سلطان خان از اولاد جغتای و انقراض دولت این سلسله. پوشیده نباشد كه سی و شش نفر از نسل و نژاد جغتای خان بن هلاكو خان به حكمرانی و امارت رسیده‌اند و اسامی آنها از این قرار است: بیسومنكابن جغتای خان، قراهلاكو، بیسو خان، مباركشاه بن قرا هلاكو، الغو بن بایدو خان، براق خان، نیكی خان، بوقاتمور خان، دوا خان، كونجلك خان، بالیغو خان، ایسنبوقا خان، كپك خان (یا كپلك خان)، ایلچكدای خان، دوا تیمور، ترمشیرین خان، جنگی خان، توران‌تمر خان، فولاد محمّد خان، محمّد خان، غزان سلطان خان، بیانقلیخان، تیمور شاه، كابلشاه، تغلق تیمور خان، خضر خواجه خان، محمّد خان، شمع جهان خان، نقش جهان خان، شیر محمّد خان، نسبقو خان، یونس خان، سلطان محمود خان، احمد خان معروف به النجه خان، رشید خان بن احمد خان، صوفی سلطان خان كه در این سال درگذشت. وفات محیی الدین عبد القاهر قرشی.
افریقا- زلزله در مصر.
سنه 776 هجری- سنه 1374 مسیحی]
آسیا- غرق بغداد از طغیان دجله. وفات عبد اللّه معروف به نقره‌كار. وفات سلطان اویس ایلكانی در شب دویّم ماه جمادی الاولی و برقرار شدن پسرش سلطان حسین به جای او. وفات قطب الدّین شاه محمود بن امیر محمّد مظفّر حكمران اصفهان در نهم ماه شوّال و چون شاه محمود درگذشت برخی سلطان اویس بن شاه شجاع را به سلطنت برداشتند و این منافی میل شاه شجاع بود لهذا متوجّه اصفهان گردید و این ولایت را تصرّف نمود و پسر او سلطان اویس كه به سریر حكمرانی این ولایت جلوس كرده بود از در اعتذار درآمده شاه شجاع از جرم و جسارت پسر درگذشت. بعضی گویند سلطان اویس در همان ایّام شربتی مسموم
ص: 650
خورده بدرود زندگانی گفت. و بعد از آنكه شاه شجاع از كار اصفهان آسوده گردید عزیمت تسخیر آذربایجان نمود و به اندك زمانی آن مملكت را مسخّر كرد و چون به فارس بازگشت معلوم او شد كه شاه یحیی در یزد دم از استقلال می‌زند او را نیز به قوّت عسكریّه مطیع و منقاد ساخت.
افریقا- غلای مفرط در مصر.
[سنه 777 هجری- سنه 1375 مسیحی]
آسیا- لشكر كشیدن امیر تیمور به خوارزم و بازگشتن او كه پس از مراجعت عزیمت مغولستان نمود و با قمر الدّین خان در آن نواحی جنگ كرده او را شكست داد و مظفّر و منصور معاودت كرد. ظهور دولت قراقوینلو. استیلای خواجه بهرام بر موصل. وفات سلمان ساوجی از معارف شعرا و بعضی وفات سلمان را داخل در وقایع سنه هفتصد و هفتاد و نهم نوشته‌اند.
اروپا- (رومیّة الصّغری)- فتوحات عساكر سلطان مراد غازی و بسط مملكت او. وضع قوانین برای عثمانی به موجب رای تیمورتاش پاشا. (اسپانیول)- اوّل نقشه جغرافی كه رسم شد و كره ارض را برّا و بحرا می‌نمود در مملكت كاتالان اسپانیول و در اینسال بود.
[سنه 778 هجری- سنه 1376 مسیحی]
آسیا- وفات ارس خان صاحب دشت قبچاق و برقرار شدن پسرش تیمور ملك خان به جای او. پناه بردن توقتمش خان به امیر تیمور كه بعدها به زودی به امداد امیر تیمور در دشت قبچاق به سلطنت رسید. در این سال چون امیر تیمور قصد تسخیر ممالك ایران داشت سفیری به شیراز فرستاده كه سلاطین آل مظفّر را به اطاعت خود دعوت نماید و این به عقیده بعضی از مورّخین است. حق اینست كه بعد از وفات شاه شجاع و جلوس سلطان زین العابدین پسرش به جای او امیر تیمور سفیری به شیراز فرستاده به سلطان زین العابدین پیغام داد كه پدر تو با ما متّحد و دولتخواه
ص: 651
ما بود و در وقت وفات كاغذ سفارشی از تو به من نوشته باید به خدمت آئی تا دستور العمل به تو داده به حكمرانی فارس روانه سازیم، سلطان زین العابدین اهمال در امتثال نموده بلكه ایلچی امیر تیمور را رخصت مراجعت نداد و به خیالات افتاد و نتیجه این فقره را در سنوات بعد خواهیم نگاشت. هم در این سال درویش ركن الدّین كه از جمله مریدان درویش عزیز و شیخ حسن جوری بود به فارس رفته از شاه شجاع استمداد نموده و با لشكر فراوان به خراسان آمده اسكندر شیخی ولد افراسیاب جلالی دست ارادت به وی داد و به اتّفاق متوجّه سبزوار شدند چون خواجه علی مؤیّد قوّت مقاومت با آنها نداشت روانه مازندران شد و درویش ركن الدّین در سبزوار متمكّن گردید. وفات امام عبد اللّه شافعی صاحب تاریخ یافعی. وفات نجم الدّین اوكانی، و جمال الدین محمود مرغانی.
اروپا- (انگلیس)- فوت ولیعهد دولت انگلیس. (فرانسه)- شارل پنجم كه معتقد به علم نجوم و تأثیر كواكب بود مدرسه نجومی در پاریس بنا و احداث نمود.
بعد از آنكه هفتاد سال بود پاپها از رم پای‌تخت ایطالیا كه مقرّ خلافت آنها بود مهاجرت نموده در آوین‌ین شهر فرانسه اقامت داشته و چند نفر پاپ یكی بعد از دیگری در این شهر می‌زیست گرگوار نهم پاپ از فرانسه به رم مراجعت كرد.
افریقا- كشته شدن ملك شعبان سلطان مصر و سلطنت ملك منصور به جای او.
[سنه 779 هجری- سنه 1377 مسیحی]
آسیا- ولادت میرزا شاهرخ بن امیر تیمور. وفات محمّد بن جابر اعمی از نحات.
وفات سیّد اشرف از مشاهیر.
اروپا- (انگلیس)- فوت ادوارد سیّم پادشاه انگلیس و برقرار شدن پسر ولیعهد این دولت كه صغیر بود به جای جدّ خود و جلوس نمودن او به سریر سلطنت و موسوم شدن به ریشارد دویّم. قصر ویندزرد در سلطنت ادوارد سیّم بنا شده است.
ص: 652
[سنه 780 هجری- سنه 1378 مسیحی]
آسیا- سفر امیر تیمور به خوارزم دفعه چهارم و فتح كردن او این مملكت را.
هزیمت لشكر حلب از طایفه تركمان آن نواحی. وفات شیخ زین الدّین علی شیرازی. هم در اینسال امیر ولی كه بعد از قتل طغا تیمور خان در مازندران استیلا و قوّتی حاصل نموده بود درصدد امداد خواجه علی مؤیّد برآمده متفّقا با قشون متوجّه سبزوار شدند و با درویش ركن الدّین جنگ كرده درویش شكست خورد و خواجه علی بار دیگر به حكمرانی سبزوار برقرار گردید. كشته شدن امیر اسمعیل بن زكریّا وزیر در بغداد به تحریك و اغوای شاهزاده شیخ علی بن سلطان اویس كه بعد از آن سلطان حسین بن سلطان اویس منشور سلطنت بغداد را به اسم شاهزاده شیخ علی نمود و سایر بلاد عراق عرب در تحت تصرّف شاهزاده شیخ علی درآمد.
اروپا- (آلمان)- فوت شارل چهاردهم امپراطور این مملكت و شارل در سلطنت خود نشان دولت و مهر سلطنت را از وضع و علایم سابقه تغییر داده هیئت و شكل عقاب دو سر در مهرهای سلطنت نقش و رسم نمود. (رم)- فوت گرگوار نهم پاپ در شهر رم كه بعد از وفات او دو پاپ تعیین شد اهالی ایطالیا (اوربن) ششم را كه ایطالیائی بود انتخاب و اختیار كردند، و اهالی فرانسه كلمان هفتم را مشخّص و معیّن نمودند بنابراین اهالی ناپل و فرانسه و اسپانیول و اكس كلمان هفتم را پاپ دانستند و آلمان و هنگری و انگلیس اوربن ششم را كه در رم انتخاب شده به پاپی مسلّم داشتند.
[سنه 781 هجری- سنه 1379 مسیحی]
آسیا- بنای شهر كش مسقط الرّأس امیر تیمور به حكم این پادشاه كه از این سال به بعد این شهر كه مكانتی لایق داشت حلیه آبادی گرفت. جنگ شاه شجاع مظفّری با عادل آقا والی سلطانیّه و با امرای آذربایجان و غلبه شاه شجاع. وفات سیّد قوام الدّین مرعشی حكمران مازندران در ماه محرّم این سال و ابتدای سلطنت و حكمرانی سیّد قوام الدّین در این مملكت در سال هفتصد و شصت بوده و تقریبا
ص: 653
مدت حكمرانیش بیست سال.
[سنه 782 هجری- سنه 1380 مسیحی]
آسیا- استیلای امیر تیمور گوركان بر خراسان و قتل اهل سرخس و غوریان به جهت امتناعی كه از تسلیم و اطاعت امیر تیمور داشتند. تسلیم كردن غیاث الدّین میر علی شهر هرات را به امیر تیمور بطور صلح كه پس از تسلیم امیر تیمور حكم كرد قلعه شهر را خراب نمودند. وفات شیخ شرف الدّین احمد منیری از كمّلین. توجّه سلطان حسین بن سلطان اویس با عادل آقا از تبریز به طرف بغداد با عساكر و چون شیخ علی تاب مقاومت نیاورده بغداد را گذاشت و به طرف شوشتر رفت. امّا چون فیمابین سلطان حسین و عادل آقا نقار حاصل شد عادل آقا به طرف سلطانیّه رفت و در آنجا با كمال استقلال می‌زیست و این فقره اسباب ضعف سلطان حسین شده عبد الملك تمغاچی بعضی از اعیان بغداد را با مبلغی نزد شاهزاده شیخ علی فرستاده استدعا كرد كه متوجّه بغداد گردد. شیخ علی عزیمت بغداد نمود سلطان حسین قشونی به دفع او فرستاد آن قشون مقهور گردیده لابد سلطان حسین از بغداد روانه تبریز گردید و به زحمت هرچه تمامتر خود را به این بلد رسانید.
اروپا- (فرانسه)- فوت دوكسلن سردار معروف فرانسه كه جسد او را محض احترام در مقبره سلاطین دفن نمودند و بعد از دو ماه شارل پنجم پادشاه فرانسه نیز فوت شد. در سلطنت این پادشاه اوّل كتابخانه دولتی در شهر پاریس ایجاد شده و به همه جهت نهصد جلد كتاب در آن جمع شده بود. جلوس شارل ششم پسر اوّلی شارل پنجم در سنّ دوازده سالگی به جای پدر و به واسطه صغر سنّ این پادشاه اعمام او زمام ملك را در قبضه اختیار خویش گرفتند. اهالی فرانسه كه تا آن زمان در وقت جنگ چهار آیینه می‌پوشیدند چهار آیینه را بدل به زره كرده این سلاح را معمول و متداول و آن را متروك و منسوخ ساختند. (روس)- دمیریت سیّم با چهار صد سوار طایفه تاتار كه در سواحل رود دن سكنی داشتند منازعه نموده آنها را شكست داد و مملكت تاتارها را متصرف شده ملقّب به دنسك شد یعنی فاتح دن.
ص: 654
[سنه 783 هجری- سنه 1381 مسیحی]
آسیا- استیلای عساكر امیر تیمور بر اسفراین، و تمامی بلاد خراسان در اینسال مسخّر و مسلّم بر امیر تیمور گردید و خواجه علی مؤیّد كه حكمرانی سبزوار را داشت به خدمت امیر تیمور شتافته در نواحی نیشابور به موكب این پادشاه ملحق گردید و خود را در ظلّ حمایت او كشید و بقیّه عمر را بدینواسطه به آسودگی گذرانید.
وفات شیخ محمّد خلوتی از كمّلین.
اروپا- (رومیة الصغری)- سلطانمراد غازی سلطان عثمانی كوتاهیه، و نیكی‌شهر، و آق‌شهر، و بعضی جاهای دیگر را فتح و مسخّر نمود.
افریقا- جلوس ملك طاهر برقوق به سلطنت مصر و شام بنابراین انقراض دولت اتراك در مصر و ظهور ملوك چراكسه در این مملكت در این سال است و بعضی این فقره را داخل در وقایع سال بعد نوشته‌اند.
[سنه 784 هجری- سنه 1382 مسیحی]
آسیا- كشته شدن سلطان حسین بر اویس ایلكانی به دست برادرش سلطان احمد و سلطنت سلطان احمد به جای او. لشكر كشیدن امیر تیمور گوركان به مازندران و شتافتن اكابر سادات مرعشیّه كه در این مملكت حكمرانی داشتند به خدمت او. بنای قلعه قهقهه.
[سنه 785 هجری- سنه 1383 مسیحی]
آسیا- انقراض ملوك غوریه یعنی آل كرت به استیلای امیر تیمور گوركان بر مملكت ایشان و دادن امیر تیمور حكمرانی آن نواحی را به شاه شاهان سیستانی.
پوشیده نباشد كه آل كرت از اولاد سلطان سنجر سلجوقی بوده‌اند اوّل شخص این طبقه ملك شمس الدّین محمّد دختر زاده ملك ركن الدّین مرغنی بود كه از جانب منگوقاآن به حكومت هرات و غور و غرجستان و اسفزار و فراه و سیستان مأمور شد و
ص: 655
پس از سالها حكمرانی در سنه ششصد و هفتاد و شش مسموم گردید بعد از او ملك ركن الدّین حكومت یافت و در سال ششصد و هشتاد درگذشت، بعد از او فخر الدّین، و پس از او غیاث الدّین، و بعد از او شمس الدّین، و بعد حافظ الدّین، بعد ملك معزّ الدّین حسین، بعد ملك غیاث الدّین پیر علی كه آخرین شخص این طبقه است مقهور امیر تیمور شده و در همین سال وفات نمود. آل كرت یكصد و سی و چهار سال در بلاد و نواحی مسطوره بالاستقلال سلطنت كرده‌اند. استیلای سلطان احمد بن سلطان اویس بر بغداد، و سلطان احمد مشغول حكمرانی بود تا وصول موكب امیر تیمور به ممالك ایران، پس از وصول موكب امیر تیمور بعد از آنكه مدّتی متمادی در مقام مخالفت با امیر تیمور بود به مملكت عثمانی گریخته در ظلّ حمایت ایلدرم بایزید سلطان عثمانی می‌زیست، بعد از فوت ایلدرم بایزید باز او و قرایوسف تركمان در پناه سلطان عثمانی می‌بودند، و امیر تیمور هردو را از سلطان عثمانی مطالبه می‌كرد، چون خبر فوت امیر تیمور به آن‌دو رسید آسوده شده رو به عراق و آذربایجان آوردند. سلطان احمد بر عراق استیلا یافت و امیر قرایوسف آذربایجان را مسخّر كرد بعد میان سلطان احمد و قرایوسف جنگ درگرفته در دو فرسخی تبریز قرایوسف سلطان احمد را شكست داد و او را بكشت. استیلای امیر تیمور بر سیستان و قندهار به ضرب شمشیر.
اروپا- (انگلیس)- اوربن ششم پاپ رم كه فرانسه‌ها او را به پاپیّت نشناخته و قبول نكرده و تبعیّت دینی از كلمان هفتم می‌نمودند به انگلیس سفر كرده انگلیسها را بر ضدّ فرانسه تحریك می‌نماید.
[سنه 786 هجری- سنه 1384 مسیحی]
آسیا- وفات شاه شجاع مظفّری پادشاه فارس و عراق عجم و كرمان در شب بیست و دویّم ماه شعبان كه بعد از او پسرش سلطان زین العابدین در فارس به جای او برقرار گردید و برادرش سلطان احمد در كرمان جانشین او شد. فرار امیر ولی والی استرآباد از جنگ با عساكر امیر تیمور و استیلای امیر تیمور در استرآباد. وفات شهاب الدّین بن محمّد از مشاهیر. وفات امیر سیّد علی همدانی صاحب اسرار
ص: 656
النقطه، و شرح اسماء اللّه، و شرح فصوص الحكم محیی الدین، و شرح قصیده خمریّه ابن فارض، و ذخیرة الملوك، در ششم ماه ذیحجه در ولایت ختلان. ارتحال ابو عبد اللّه شهید. وفات علّامه شیخ اكمل الدّین محمود الحرمی.
اروپا- (روس)- خان قبچاق كه در شهر سرای در حوالی حاجی ترخان سكنی داشت با جمعیت زیادی مسكو را محاصره كرد و اگرچه شهر را فتح نكرد امّا خرابی و خسارت زیاد به روس وارد آورد.
[سنه 787 هجری- سنه 1385 مسیحی]
آسیا- در اینسال سلطان فیروز شاه دهلوی پسر خود سلطان محمّد را سلطنت داد و به سریر پادشاهی دهلی برقرار نمود. به روایت بعضی از مورّخین امیر تیمور سلطانیه و رستمدار را در اینسال مسخّر كرد.
اروپا- (رومیّة الصّغری)- سلطان مراد غازی سلطان عثمانی روم ایلی و بعضی مواضع دیگر را بگرفت.
افریقا- زلزله در مصر.
[سنه 788 هجری- سنه 1386 مسیحی]
آسیا- كشته شدن خواجه علی مؤیّد آخر شخص از ملوك سربداریّه در جنگ و انقراض این طبقه. پوشیده نباشد كه سربداریها كه شصت و دو سال در سبزوار و بعضی اماكن خراسان حكمرانی كردند دوازده نفر بودند. اوّل شخص آنها امیر عبد الرّزّاق باشتینی بود، بعد از او امیر وجیه الدّین مسعود، پس از او آقا محمّدای تیمور، بعد كلواسفندیار، بعد شمس الدّین بن فضل اللّه، بعد امیر شمس الدین علی، بعد خواجه یحیی كرّابی (كرّاب از قرای بیهق است)، بعد ظهیر الدّین كرّابی، بعد پهلوان حیدر قصّاب، بعد امیر لطف اللّه، بعد پهلوان حسن دامغانی، بعد خواجه علی مؤیّد كه در این سال مقتول شد. غالب سربداریها بر سبزوار و نیشابور و خراسان
ص: 657
استیلا یافته‌اند. غلبه امیر تیمور بر گرجستان كه پس از استیلا پادشاه آنجا را مجبور به قبول كردن دین اسلام نمود. هم در اینسال امیر تیمور به عراق عجم آمد ولی متعرّض سلاطین آل مظفر نشده سال بعد به ماوراء النهر مراجعت كرد.
اروپا- سلطان مراد غازی سلطان عثمانی علی بیك ملك قرامان را در جنگ قونیه منهزم كرد.
افریقا- خلیل بیك ذو القدر كه اوّل شخص از ملوك ملطیّه است به سعی سلطان مصر هلاك شد. زلزله خفیف در مصر.
[سنه 789 هجری- سنه 1387 مسیحی]
آسیا- لشكر كشیدن امیر تیمور به لرستان و گرفتن این ایالت را و منقرض ساختن اتابكان لرستان را و كشته شدن اتابك افراسیاب بن یوسف شاه كه آخر شخص از اتابكان مشار الیهم بود. پوشیده نباشد كه اتابكان لرستان نه نفر بوده‌اند و مدّت حكومتشان صد و شصت سال بوده. اول شخص آنها اتابك ابو طاهر، دویّم اتابك هزار اسب، سیّم اتابك تكله، چهارم اتابك الب ارغون، پنجم اتابك یوسف شاه، ششم اتابك افراسیاب، هفتم اتابك نصرة الدّین احمد، كه ادیب عبد اللّه تاریخ معجم را به اسم او نوشته، هشتم اتابك یوسف شاه، نهم اتابك افراسیاب. بعضی از مورّخین نوشته‌اند كه امیر تیمور در این سال متوجّه تبریز شد و در گرجستان فتوحات و تسخیرات نمود بنابراین این سفر دویّم امیر تیمور است به گرجستان.
قتل عام امیر تیمور در اصفهان و رفتن به شیراز. لشكر كشیدن توقتمش خان از دشت قبچاق به ماوراء النهر، و جنگ میرزا عمر شیخ بن امیر تیمور با او، و منهزم شدن توقتمش خان. و امیر تیمور در شیراز بود كه شنید توقتمش خان لشكر به ماوراء النهر كشیده لهذا عراق و فارس را به آل مظفّر گذاشته حكّام سایر بلاد را نیز مشخّص كرد و روانه سمرقند شد و این سفر امیر تیمور از تركستان به این نواحی كه در این سال به اختتام رسید و به تركستان بازگشت نمود معروف به یورش سه ساله است.
ص: 658
[سنه 790 هجری- سنه 1388 مسیحی]
آسیا- وفات سیورغتمش خان صاحب الوس جغتای كه پس از فوت او پسرش سلطان محمود خان به فرمان امیر تیمور به جای پدر به تخت خانی نشست و سلطان محمود خان آخر شخص است از پادشاهان تركستان از اولاد اوگتای قاآن كه بعد از فوت او مملكت این طبقه به امیر تیمور رسید و منقرض شدند و اسامی پادشاهان مذكورا اینقرار است: اوّل قیدو خان ابن قاشین بن اوگتا خیر خان بن قیدو خان، دویّم علی سلطان، سیّم دانشمند چه، چهارم سیورغتمش خان، پنجم سلطان محمود خان. برداشتن امرای فیروز شاهی تغلقشاه بن فتح خان بن فیروز شاه را به پادشاهی و فرار سلطان محمّد بن فیروز شاه، و فیروز شاه چون زیاد پیر و منحنی شده بود در اینسال درگذشت. نقل كردن امیر تیمور رعایای خوارزم را به سمرقند.
شكست قشون توقتمش خان از عساكر امیر تیمور كه بسیاری از فراریان از ترس خود را در آب خجند انداخته غرق شدند، بعضی این واقعه را نسبت به سال بعد داده‌اند.
افریقا- فوت برهان (برهان الدین) از علمای معروف مصر.
[سنه 791 هجری- سنه 1388 مسیحی]
آسیا- وفات خواجه بهاء الدین نقشبند از كمّلین عرفا. وفات شمس الدّین محمّد خواجه حافظ شیرازی علیه الرّحمة. وفات شیخ زین الدّین علی تایبادی. توجّه امیر تیمور به مغولستان و فتوحات او در این ناحیه و غارت كردن عساكر امیر تیمور اكثر ایل و الوس جته را و اسیر نمودن عیال و اطفال ایشان را.
اروپا- جنگ سخت سلطانمراد اوّل معروف به سلطان مراد غازی با عساكر متفّقه طوایف بلغار و سرب و هنگری در ساحل رود درینو و غلبه بر آنها و كشته شدن او به دست یكنفر عیسوی متعصّب. در سلطنت سلطانمراد غازی چنین مقرّر شد كه ممالك عیسوی‌نشین را كه سلطان متصرّف می‌گردد بطور خالصه به تصرف سردارهای قشون دهد. خلاصه پس از كشته شدن سلطانمراد پسرش بایزید
ص: 659
اوّل معروف و ملقّب به ایلدرم بایزید به جای پدر منصوب و برقرار گردیده در بدو جلوس، اخوان و اقوام خود را كشت و این اوّل پادشاه عثمانیست كه این رسم بد و بدعت را گذاشت. (روس)- قوّت دمیریت سیّم پادشاه روس و نصب پسرش وازیلی دویّم به جای او. قلعه كرملن كه ارك مسكو میباشد در سلطنت دمیریت سیّم بنا شده است. كلیّه این حوادث كه از اروپا نوشته شد بعضی نسبت به سال بعد داده‌اند یعنی در تواریخ اروپا این وقایع را در ضمن سال هزار و سیصد و هشتاد و نه مسیحی نوشته‌اند كه تقریبا مطابق است با هفتصد و نود و دو هجری.
[سنه 792 هجری- سنه 1389 مسیحی]
آسیا- وفات علّامه سعد الدّین تفتازانی در مرعش. وفات كمال خجندی شاعر در تبریز. لشكر كشیدن قرامحمّد به شام و كشته شدن او و برقرار شدن پسرش قرایوسف به جای او. هم در اینسال سلطان محمّد بن فیروز شاه كه از تخت و تاج دور مانده بود به مقرّ سلطنت خود رسید توجّه عساكر امیر تیمور به مغولستان برای تدمیر قمر الدّین.
اروپا- (رومیة الصغری)- بنای جامع و اجرای آب در شهر ادرنه و بعضی تسخیرات ایلدرم بایزید سلطان عثمانی.
[سنه 793 هجری- سنه 1390 مسیحی]
آسیا- توجّه امیر تیمور به دشت قبچاق و جنگ كردن با توقتمش خان و غلبه امیر تیمور و برگشتن او به ماوراء النهر مظفّر و منصور. نایل شدن اعظم همایون ظفر خان به حكومت گجرات به فرمان سلطان محمّد بن فیروز شاه و برقرار شدن دلاور خان به حكومت مالوه نیز به فرمان سلطان محمّد بن فیروز شاه «1» و ایندو نفر اوّل ملوك مالوه و گجرات می‌باشند.
______________________________
(1). عبارت نارسا است، معنی آن این است: دلاور خان نیز به فرمان سلطان محمّد بن فیروز شاه حكومت مالوه برقرار شد.
ص: 660
اروپا- شهر قسطنطنیه كه تا آن زمان حصاری محكم نداشت امپراطورهای قسطنطنیه از وحشت و بیم تصرّف ایلدرم بایزید سلطان عثمانی برای این شهر قلعه‌ای متین و مستحكم بنا كردند و خندقی بر گرد آن حفر و احداث نمودند با وجود این ایلدرم بایزید پسر امپراطور را به رسم گروگان پیوسته در ادرنه نزد خویش نگاه می‌داشت. هم در این سال ایلدرم بایزید آل قرامان را بعد از آنكه بر انگوریّه استیلا یافته بودند شكست داد. رفتن ایلدرم بایزید خان به مملكت افلاق بغدان.
[سنه 794 هجری- سنه 1391 مسیحی]
آسیا- توجّه امیر تیمور گوركان از ماوراء النّهر به طرف ایران و ابتدای یورش پنجساله. آمدن امیر تیمور به مازندران و گرفتن قلعه ماهانه‌سر را كه در چهار فرسخی آمل و محلّ تحصّن اولاد سیّد قوام الدّین بود، و فرستادن سادات یعنی اولاد سیّد مذكور را به ماوراء النهر و انتهاض او به طرف جرجان. وفات رجب حنبلی از حفّاظ.
اروپا- (عثمانی)- بعد از فوت امپراطور قسطنطنیه پسر او منوول (امانول) كه در ادرنه گرو، و ماخوذ بود فرارا خود را به قسطنطنیه رسانید، ایلدرم بایزید خان بشخصه با عساكر زیاد قسطنطنیه را محاصره نمود. هم در اینسال عساكر ایلدرم بایزید خان سیواس را بعد از گرفتن قاضی برهان الدّین گرفتند.
[سنه 795 هجری- سنه 1392 مسیحی]
آسیا- رفتن امیر تیمور به شیراز و جنگ صعب شاه منصور مظفّری با عساكر امیر تیمور و كشته شدن شاه منصور. نیز كشته شدن شاه یحیی مظفّری در قمشه من اعمال اصفهان به حكم امیر تیمور. و باید دانست كه جمیع آل مظفّر به حكم امیر تیمور به قتل رسیدند مگر سلطان معتصم بن سلطان زین العابدین كه در این غایله به شام رفت و بعد از واقعه امیر تیمور به آذربایجان آمد، قرایوسف تركمان او را با جمعی به عراق فرستاده با میرزا اسكندر بن عمر شیخ بن امیر تیمور به مقابله و مقاتله
ص: 661
پرداخت و در این جنگ از اسب افتاده اسیر و مقتول شد. پوشیده نباشد كه آل مظفّر كه در این سال منقرض شدند از اولاد پهلوان حاجی خوافی بوده و هشت نفر از این سلسله در یزد و كرمان و فارس و عراق و بعضی مواضع دیگر ایران حكمرانی كرده و مدّت حكمرانی ایشان هفتاد و دو سال میباشد. اوّل شخص آنها امیر مظفّر است، دویّم امیر مبارز الدّین محمّد، سیّم جلال الدین شاه شجاع، چهارم شاه محمود، پنجم سلطان زین العابدین، ششم شاه منصور، هفتم عماد الدین احمد، هشتم شاه یحیی. توجّه امیر تیمور به اصفهان و همدان و رفتن او به بغداد و استیلا نمودن بر این شهر و گریختن سلطان احمد ایلكانی از مقابل عساكر امیر تیمور بدون اقدام به جنگ. وفات شیخ زین الدین علی كلاء شیرازی.
اروپا- (فرانسه)- شارل پنجم پادشاه فرانسه كه به جنگ اهالی بریتانی می‌رفت در جنگل مالسن مبتلا به جنون شد و مملكت و ملّت فرانسه مدّت سی سال تمام كه این پادشاه حیات داشت در تحت سلطنت پادشاه مجنون زندگانی می‌كرد.
افریقا- انقراض دولت بنی عبد الواد در تلمسان.
[سنه 796 هجری- سنه 1393 مسیحی]
آسیا- فتح كردن امیر تیمور گوركان قلعه تكریت را و تاخت‌وتاز او در بعضی از بلاد و دیار عرب و استیلاء عساكر این پادشاه در جزیره و دیاربكر. كشته شدن میرزا عمر شیخ بهادر ابن امیر تیمور حكمران فارس كه عزیمت اردوی امیر تیمور كرده و می‌خواست در دیاربكر به خدمت امیر تیمور رسد در راه بعد از گذشتن از كردستان در حوالی قلعه‌ای موسوم به خرماتو مقتول شد. ولادت میرزا الغ بیك بن میرزا شاهرخ. نایل شدن ملك الشرق خواجه جهان به حكومت جونپور به فرمان سلطان محمّد بن فیروز شاه، و ملوك شرقیه جونپور به خواجه جهان مزبور منسوب‌اند. وفات سلطان محمّد بن فیروز شاه و برقرار شدن پسرش سكندر شاه به جای پدر كه او نیز بعد از چهل روز درگذشت، و پسر دیگر سلطان محمّد موسوم به محمود شاه بن محمّد شاه به جای پدر نشست و مشغول به حكمرانی شد.
ص: 662
[سنه 797 هجری- سنه 1394 مسیحی]
آسیا- رفتن امیر تیمور گوركان از راه دربند به دشت قبچاق و جنگ عساكر امیر تیموری با توقتمش خان كه او را مستأصل و مقهور نمودند و در دشت قبچاق نهب و غارت زیاد كردند و در این سال به واسطه شكست طایفه قبچاق بالتّبع سلطنت روس استقلال یافت. بنای مسجد جامع در بروسه (بروسا) از شهرهای اناطولی (آسیای صغیر). هم در این سال سلطان احمد كه به خارجه فرار كرده بود معاودت نموده مجدّدا در بغداد به حكمرانی مشغول شد.
اروپا- (فرانسه)- به حكم امنای دولت فرانسه طایفه بنی اسرائیل كه در این مملكت بودند تماما نفی و اخراج شدند. فوت كلمان ششم پاپ در شهر آوین‌ین و برقرار شدن بنوای سیزدهم به جای او.
[سنه 798 هجری- سنه 1395 مسیحی]
آسیا- رفتن امیر تیمور گوركان از همدان به سمرقند.
اروپا- (عثمانی)- فتح كردن عساكر ایلدرم بایزید خان سلطان عثمانی شهر نیكوپولی را از بلاد بلغاری.
[سنه 799 هجری- سنه 1396 مسیحی]
آسیا- دادن امیر تیمور ولایت خراسان را به میرزا شاهرخ كه سلطنت این ایالت تا فیروزكوه بر او مقرّر می‌گردد. وفات محمود شاه بهمنی پادشاه دكن و برقرار شدن پسرش غیاث الدّین به جای او كه در همین سال بعد از غیاث الدّین شمس الدّین به سلطنت رسید.
اروپا- (عثمانی)- جنگ سخت ایلدرم بایزید خان با طایفه مجار در ساحل رود دانوب كه جمعی از اعاظم فرانسه كه در این جنگ با پادشاه مجار شریك و
ص: 663
معین او بودند مقتول گردیدند، و بعد از این فتح مملكت بلغارستان بالاستقلال به تصرّف سلاطین عثمانی درآمد. (فرانسه)- در این مملكت به حكم دولت سالی یكبار جسد یكی از مقصّرین مقتول را به مدرسه طبّی به جهت تشریح كردن می‌دهند و این اوّل تشریحی است كه از جسد و بدن انسان می‌شود و لانفراك كه جرّاحی معروف و از شهر میلان از بلاد ایطالیا به فرانسه آمده بود اقدام به این عمل می‌كند.
[سنه 800 هجری- سنه 1397 مسیحی]
آسیا- عزیمت امیر تیمور با لشكر فراوان از راه سیاه‌پوشان به هندوستان، و قبل از این قصد و انتهاض امیر تیمور دختر خضر خواجه اغلان را در سلك ازدواج و حباله نكاح خود درآورد. استیلای ملواقبال خان بر دولت سلطان محمود دهلوی و اسیر شدن شمس الدّین بهمنی به دست فیروز شاه بهمنی و جلوس فیروز شاه در دكن به سریر سلطنت. وفات علاء الدّین علی شارح وقایه. فتح بعضی از قلاع اناطولی (آسیای صغیر) به دست عساكر ایلدرم بایزید خان.
اروپا- (انگلیس)- شورش شاهزادگان خانواده سلطنت و اعیان مملكت به پادشاه انگلیس. غلبه ریشارد دویّم پادشاه انگلیس بر یاغیان و كشتن اغلب از یاغیان بخصوص اعمام خود را. (عثمانی)- محاصره كردن عساكر ایلدرم بایزید خان سلطان عثمانی شهر قسطنطنیه را جدّا و به واسطه طول زمان محاصره و كوشش قشون عثمانی و اضطرار امپراطور قسطنطنیه آخر الامر فیمابین مصالحه منعقد شد به شروط ذیل:
اولا هرسال مبلغ گزافی امپراطورهای قسطنطنیه به رسم خراج به سلاطین عثمانی بدهند. ثانیا مسجد و معبد اسلامی در شهر قسطنطنیه برای مسلمانان بنا شود. ثالثا قاضی اسلام در محكمه عدالتخانه قسطنطنیه با قضات آنها جلوس كند.
[سنه 801 هجری- سنه 1398 مسیحی]
آسیا- امیر تیمور گوركان كه متوجّه هند شده از آب سند عبور كرد و با سلطان
ص: 664
محمود و ملواقبال خان در ظاهر دهلی مصاف داده و غالب آمد، و تا حدود قنوج را فتح نمود و بازگشت. و خضر خان را حكومت ملتان و لاهور و سالپور داد، و ملواقبال خان بعد از مراجعت امیر تیمور مجدّدا به حكومت دهلی نشست و دولت ملوك خلج منقرض گردید. امّا شرح حال ملوك خلج كه در هند سلطنت كرده‌اند بر سبیل اجمال اینست:
محمّد بختیار خلج از غور بوده و مردی قوی جثّه و دلیر در عهد شهاب الدّین بعضی از بلاد هند را مسخّر نموده حملی از ولایات متصرّفی خود برای قطب الدین ایبك والی دهلی برد و بر ولایت رای لكمن استیلا یافت، و چندی به حكومت آنجا می‌گذرانید تا درگذشت. بعد از او محمّد شیران خلج از اقوام او به جای او حكومت یافت. بعد از او حسام الدّین عوض جانشین او شد، و حسام الدّین در سال ششصد و چهارده كشته شده ملك فیروز جلال الدّوله بر دهلی مسلّط گردید و هفت سال حكمرانی كرد. بعد از او علاء الدین محمّد بن شهاب الدین مسعود به سلطنت جلوس نمود و عدد عساكر او به چهار صد و هفتاد و پنج هزار نفر رسید و در جنگ با مغول شصت هزار نفر را مقتول كرد. علاء الدّین در سنه هفتصد و پانزده درگذشته سلطان تغلقشاه بن علاء الدین كه اسمش مباركشاه بود و اتراك او را به وجه عظمت قتلغشاه می‌گفتند و هنود قتلغشاه را تغلقشاه تلفّظ كردند به سلطنت نشست، و خضر خان را كه محبوس بود بكشت و استقلال تمام یافت. و چون تغلقشاه وفات كرد غیاث الدّین محمّد شاه بن تغلقشاه سلطان شد، این پادشاه چون درگذشت سلطان فیروز شاه پسرزاده تغلقشاه به سلطنت رسید. بعد از سلطان فیروز شاه سلطان محمود نبیره فیروز شاه، شاه شد و به دست امیر تیمور مقهور گردید و در این سال كه سنه هشتصد و یك هجری باشد دولت ملوك خلج هند انقراض یافت. فسبحان الذی لا یدوم الّا ملكه.
اروپا- (فرانسه)- در اینسال در شهر پاریس شبیه حضرت عیسی علی نبیّنا و آله و علیه السّلام و صدماتی را كه به آن حضرت (ع) وارد آمد درمی‌آوردند و این وضع ایجاد و معمول شده رفته‌رفته بعد از چندی تماشاخانه شد. پس ابتدای ایجاد تماشاخانه در ممالك اروپا در این سال است.
ص: 665
افریقا- وفات ملك طاهر برقوق سلطان مصر، و برقرار شدن پسرش ملك ناصر فرّخ به جای او. وفات قاضی برهان الدّین احمد سیوائی (سیواسی) در مصر.