[سنه 802 هجری- سنه 1399 مسیحی]
آسیا- ابتدای یورش هفت ساله امیر تیمور و انتهاض این پادشاه در بیستم محرّم این سال به این قصد و عبور كردن از آب جیحون و روانه شدن و آمدن به ایران.
مسخّر كردن میرزا اسكندر بن میرزا عمر شیخ بن امیر تیمور ختن را. كشته شدن قطب الدّین نائی، و حبیب عودی، و عبد المؤمن گوینده كه هریك در موسیقی بی‌نظیر بودند به حكم امیر تیمور به جرم اینكه با میرانشاه مرافقت و منادمت داشتند و این شاهزاده در شرب مدام مولع بود. وفات خواجه علاء الدّین عطّار. وفات تیمور قتلق اوغلان كه بعد از شكست توقتمش خان به اشارت امیر تیمور در الوس اوزبك به مسند خانی نشسته بود. قشلاق امیر تیمور در قراباغ كه در ضمن این قشلاق به گرجستان رفته بعضی قتل و غارت نمود. توجّه عساكر امیر تیمور به طرف بغداد و فرار سلطان احمد حكمران بغداد و رفتن او و قرایوسف تركمان از راه حلب به دربار ایلدرم بایزید خان سلطان عثمانی و پناه یافتن در دربار آن سلطان. حصول نقار فیمابین امیر تیمور و ایلدرم بایزید خان كه پس از ارسال مراسله و سؤال و جواب تحریری، جانبین مصمّم جنگ شدند.
اروپا- (انگلیس)- شورش اهالی انگلیس بر پادشاه این مملكت كه او را از سلطنت خلع كردند و پسرش هانری چهارم را به جای او نصب نمودند و پادشاه مخلوع را حبس كرده بعد به قتل رسانیدند.
[سنه 803 هجری- سنه 1400 مسیحی]
آسیا- فتح كردن امیر تیمور گوركان سیواس و ملطیّه و آبلستان را، و سبب توجّه امیر تیمور را به سیواس در ذیل ذكر خواهیم كرد. چون عساكر امیر تیمور بر سیواس غلبه و استیلا یافت به حكم این پادشاه حصار این شهر و ابنیه عالیه آن را با خاك
ص: 666
یكسان كردند. مسخّر نمودن امیر تیمور حلب و دمشق را، و جنگ عساكر امیر تیموری با سلطان مصر و شام و منهزم نمودن او را، و نهب و غارت زیاد لشكر امیر تیمور در دمشق. توجّه امیر تیمور به طرف بغداد و قتل عام كردن در این بلد بعد از تسخیر و تصرّف و هدم و خرابی زیاد، كه پس از آن موكب امیر تیمور روانه آذربایجان گردید. وفات شهاب الدّین سیواسی مفسّر.
اروپا- (عثمانی)- امپراطور قسطنطنیه ژان كه وعده كرده بود قسطنطنیه را به ایلدروم بایزید خان تسلیم نماید از در مضایقت و مخالفت درآمده ایلدرم بایزید خان با عساكر زیاد مصمّم تسخیر آنجا می‌شود امّا بعضی امرا كه در خاك اناطولی (آسیای صغیر) از ایلدرم بایزید خان شاكی و ناراضی بودند به او یاغی شده شهر سیواس را تصرّف كردند و امیر تیمور را به كمك خود طلبیدند و چنانكه در فوق مسطور شد امیر تیمور به سیواس آمده بر این بلد استیلا نمود و جمعی از عساكر ایلدرم بایزید خان را هلاك كرد و این واقعه مانع فتح و تسخیر ایلدرم بایزید خان قسطنطنیه را گردید.
[سنه 804 هجری- سنه 1401 مسیحی]
آسیا- امیر تیمور كه از تبریز به نخجوان آمده بود عزیمت قشلاق در قراباغ نمود.
مسخّر نمودن ایلدرم بایزید خان آذربایجان را و رسیدن این خبر در نخجوان به امیر تیمور گوركان كه از وقت استماع این خبر مصمّم شد كه بعد از قشلاق قراباغ متوجّه بلاد عثمانی گردد، لهذا چون زمستان منقضی شد در روز هفتم ماه شعبان كه مطابق روز اوّل نوروز جلالی بود از قراباغ ارّان موكب امیر تیمور متوجّه بیابان شمكور گردید و به طرف ارزن الرّوم آمد و در راه بعضی قلاع مفتوح ساخت تا به ظاهر انگوریّه رسید، در روز جمعه نوزدهم ذیحجّه اینسال لشكر امیر تیمور و عساكر ایلدرم بایزید خان به مقابله و مقاتله پرداختند و جنگ سخت صعبی درگرفت به روایتی بعد از آنكه سه روز و سه شب علی التّوالی نایره جنگ مشتعل بود عساكر ایلدرم بایزید خان ضعیف و درمانده شده و ایلدرم بایزید خان فتور لشكر خود را ملاحظه كرده راه فرار پیش گرفت سلطان محمود خان بافوجی از سپاه امیر تیمور او را
ص: 667
تعاقب نموده گرفتند و نزد امیر تیمور آوردند به موجب نگارش تاریخ حبیب السّیر چون امیر تیمور ایلدرم بایزید خان را بدید نهایت اكرام را درباره او مرعی و منظور نموده تشریفی شاهانه به بالای والای سلطان عثمانی پوشانید و با فرط مهربانی وعده‌های نیكو به او داد و چون ایلدرم بایزید خان آن ملاطفت و ملایمت را ملاحظه نمود اظهار داشت كه فرزندانم موسی و مصطفی در جنگ با من بودند امیر تیمور مقرّر فرماید ملازمان به تفحّص پرداخته هركدام را كه زنده یابند نزد من آورند، امیر تیمور حكم كرد و بعد از چند روز موسی را پیدا كرده نزد امیر تیمور آوردند امیر تیمور او را نزد پدر جا داد و پس از دستگیر شدن ایلدرم بایزید خان خرگاهی به حكم امیر تیمور در نزدیكی سراپرده این پادشاه برای ایلدرم بایزید خان افراشته بودند، و حسن برلاس و بایزید چمپای مأمور محارست سلطان عثمانی گردیدند. ایلدرم بایزید خان در همان حالت اسیری بدرود زندگانی نمود و بعد از فوت او هرج‌ومرج در مملكت او روی داد و مدّت یازده سال اولاد او بر سر سریر سلطانی كشمكش و مخالفت داشتند، آخر الامر در ادرنه امرا و اعیان سلیمان نام پسر ایلدرم بایزید خان را به سلطنت برداشتند و در بروسه امرا و اعیان این طرف پسر دیگرش موسی نام را سلطان نمودند. و بعضی از مورّخین جنگ امیر تیمور و ایلدرم بایزید خان و اسر او را در حوادث سنه هشتصد و پنج هجری نوشته‌اند چنانكه مورّخین فرنگ نیز در سال هزار و چهارصد و دو عیسوی نوشته‌اند ولی روایت اصحّ و حق اینست كه آخر سنه هشتصد و چهار هجری اتّفاق افتاده چنانكه ما روز آنرا نیز معیّن نموده‌ایم.
[سنه 805 هجری- سنه 1402 مسیحی]
آسیا- گرفتن عساكر امیر تیمور قلعه ازمیر را كه در تصرّف فرنگ بود. وفات ایلدرم بایزید خان در آق‌شهر در روز پنجشنبه چهاردهم شعبان به مرض خناق و ضیق النّفس. وفات امیرزاده محمّد سلطان در هیجدهم ماه شعبان. دادن امیر تیمور حكومت شیراز را به امیرزاده پیر محمّد شیخ و حكومت اصفهان را به امیرزاده میرزا رستم. توجّه امیر تیمور به طرف گرجستان و چون به قارص رسید به خیال مرمّت بغداد افتاده ایالت عراق عرب را تا واسط و بصره و كردستان و ماردین و سایر قلاع
ص: 668
آن حدود به امیرزاده ابو بكر داد و در این وقت قرایوسف بر بغداد استیلا یافته بود امیرزاده ابو بكر به طرف بغداد شتافته امیرزاده میرزا رستم نیز به فرمان امیر تیمور با او همراهی كرده لشكر قرایوسف را منهزم كردند میرزا ابو بكر به بغداد رفته به عمارت این بلد و موجبات آبادی پرداخت و میرزا رستم متوجّه فارس گردید.
افریقا- سلطان فرّخ سلطان مصر كه ملك طاهر لقب یافته بود چون جنگ امیر تیمور و ایلدرم بایزید خان و اسر او را استماع نمود دانست كه مرد میدان مقاومت با امیر تیمور نیست لهذا چنانكه امیر تیمور گفته بود در بلاد مصر و شام خطبه و سكّه به اسم امیر تیمور نموده سفیری با هدایای وافره به دربار این پادشاه فرستاد و قبول كرد كه هرسال خراج به خزینه امیر تیمور ایصال دارد امیر تیمور چون تمكین سلطان مصر و شام بدید تاج و كمر مرصّع و قبا برای او فرستاد. وفات امام سراج الدّین مفتی مصر.
[سنه 806 هجری- سنه 1403 مسیحی]
آسیا- خواندن ظفر شاه حكمران گجرات خود را مظفّر شاه. وفات سیّد بركه اندخودی و جلال الدّین محمود قلندر. وفات كمال الدّین محمد دمیری صاحب كتاب حیوة الحیوان. زلزله سخت در حلب. فتح كردن امیر تیمور حصار كرتین را و عزم توجّه به طرف ابخاز، و وصول هدایای گرگین حكمران آن نواحی با عریضه ضراعت و تمكین كه اسباب انصراف خیال امیر تیمور گردید. عمارت و مرمّت بیلقان به حكم امیر تیمور. خراج دادن حكام گیلان به ملازمان امیر تیمور. قشلاق امیر تیمور در قراباغ. دادن امیر تیمور حكومت همدان و نهاوند بروجرد و مواضع لر كوچك را به امیرزاده اسكندر بن عمر شیخ، و حكومت عراق عجم و آذربایجان و ارّان و مغان و گرجستان و ارمینیّه و اعمال آن را به امیرزاده عمر ولد میرزا میرانشاه. فتح فیروزكوه مازندران به دست عساكر امیر تیمور و خذلان اسكندر شیخی كه راه مخالفت می‌سپرد، و اسكندر شیخی مردی دلیر و از نژاد بیژن بن گیو بود كه به فرمان امیر تیمور والی فیروزكوه و دماوند شده، بعد راه تمرّد و خلاف پیش گرفته بود.
ص: 669
[سنه 807 هجری- سنه 1404 مسیحی]
آسیا- امیر تیمور گوركانی كه عزیمت ماوراء النّهر نموده بود روز چهارشنبه غرّه محرّم كه روز اوّل اینسال است از نیشابور عبور نمود و پس از گذشتن از آب جیحون به شهر كش كه مولد این پادشاه است و به حكم او عمارت یافته رفت و از آنجا به سمرقند آمده سفر موسوم به یورش هفت ساله به اختتام و انجام رسید و در اینجا سفرا از فرنگ به دربار امیر تیمور آمدند و هدایای لایقه آوردند كه از جمله پرده‌های نقّاشی بسیار ممتاز بود. مزاوجت و عروسی شاهزادگان در سمرقند و طوی و جشن بزرگ. انتهاض امیر تیمور با لشكر جرّار به قصد تسخیر ختا و آمدن به اترار كه در این نواحی به سبب اكثار شرب عرق مزاج او بكلّی از استقامت و راه صحّت انحراف یافته شب چهارشنبه هفدهم اینسال به سرای باقی انتقال نمود. بعد از امیر تیمور میرزا خلیل سلطان در سمرقند، و میرزا شاهرخ در هرات، و میرزا عمر در آذربایجان، و میرزا پیر محمّد عمر شیخ در فارس و عراق عجم، به سلطنت جلوس نمودند و امیرزاده سلطانحسین كه خالی از سبك‌مغزی نبود به خیال سلطنت سمرقند و یاغیگری افتاد و در سال بعد سر او در این سودا به باد رفت. استیلای سلیمانخان بن ایلدرم بایزید خان بر اناطولی. وفات جلال الدّین یوسف اردبیلی.
[سنه 808 هجری- سنه 1405 مسیحی]
آسیا- جنگ میرزا پیر محمّد بن میرزا جهانگیر بن امیر تیمور گوركان به امداد و معاونت میرزا شاهرخ با میرزا خلیل سلطان. استیلای میرزا ابو بكر بن میرزا میرانشاه بر آذربایجان و گریختن میرزا عمر به خراسان. توجّه ملواقبال خان صاحب دهلی به طرف پنجاب و مقاتله او با خضر خان و كشته شدن او در این مصاف. وفات دلاور خان غوری صاحب مالوه و برقرار شدن پسرش سلطان هوشنگ شاه به جای او.
افریقا- وفات ملك ناصر فرّخ سلطان مصر و شام و سلطنت منصور عبد العزیز به جای او.
ص: 670
[سنه 809 هجری- سنه 1406 مسیحی]
آسیا- استیلای میرزا شاهرخ بر مازندران و استرآباد و آن نواحی و دادن ولایت استرآباد را به میرزا عمر. مخالفت میرزا عمر حكمران استرآباد با میرزا شاهرخ و جنگ او با عساكر میرزا شاهرخ كه در اثنای قتال زخمی شده لشكر او منهزم و خود نیز بعد از چند روز درگذشت. كشته شدن میرزا پیر محمّد جهانگیر حكمران بلخ به دست پیر علی تاز كه از جانب میرزا پیر محمّد متقلّد اشغال ملكی بود. جنگ میرزا ابو بكر با امیر قرایوسف كه میرزا میرانشاه در این جنگ كشته شد و میرزا ابو بكر منهزم گردیده امیر قرایوسف به آذربایجان استیلا یافت و بعضی این واقعه را در حوادث سال بعد نوشته‌اند. به‌هرحال بعد از آن میرزا ابو بكر به كرمان و از كرمان به سیستان رفت و پس از دو سه سالی در آن نواحی مقتول شد. جنگ ملك طاهر عیسی ارتقی صاحب ماردین با قراعثمان بایندر حكمران دیاربكر و كشته شدن ملك طاهر و انقراض ارتقیّه. پوشیده نباشد كه حكّام ارتقیّه ماردین نوزده نفر بوده‌اند: اوّل شخص آنها امیر ارتق از اعاظم امرای سلاجقه و از جانب الب‌ارسلان حكومت ماردین و آمد و توابع را یافت، دویّم امیر سقمان پسرش والی حصن كیف، سیّم نجم الدّین ایلغازی كه سالها والی حلب و شحنه بغداد و دیگر بلاد بود، چهارم حسام الدین تیمورتاش، پنجم شمس الدولة بن ایلغاری، ششم ملك بهرام، هفتم مجیر الدّین قراارسلان، هشتم قطب الدین ایلغازی، نهم نور الدّین محمّد، دهم قطب الدّین سقمان، یازدهم ملك مودود، دوازدهم ملك مسعود، سیزدهم ملك مظفّر، چهاردهم ملك منصور، پانزدهم ملك علیّ بن غازی، شانزدهم ملك صالح، هفدهم ملك منصور هیجدهم ملك مظفّر، نوزدهم ملك طاهر كه آخرین شخص حكام ارتقیّه بوده است و پس از آن ملك ایشان منتقل به طایفه قرایوینلو گردیده. وفات محمّد بن شیرین مغربی تبریزی.
اروپا- استیلای امیر سلیمان خان بن ایلدرم بایزید خان بر روم ایلی.
ص: 671
[سنه 810 هجری- سنه 1407 مسیحی]
آسیا- تعمیر كردن سلطان خلیل شهر ترمذ را. توجّه میرزا شاهرخ در ثانی به طرف جرجان و دادن دامغان را به سیورغال به سیّد عزّ الدّین هزارجریبی و ایالت استرآباد را به میرزا الغ بیك. یاغیگری بعضی از امرای میرزا شاهرخ و تدمیر آنها. وفات ملّا لطف اللّه نیشابوری از مشاهیر.
افریقا- وفات صارم الدّین بن بوق تموق مورّخ مصر.
[سنه 811- سنه 1408 مسیحی]
آسیا- وفات شاهی بیك خان صاحب دشت قبچاق و حكمرانی پسرش فولاد خان به جای او. مخالفت خدایداد حسینی با سلطان خلیل پادشاه ماوراء النهر كه لشكر جمع كرده قصد تسخیر این مملكت نمود و در حدود قلعه‌ای موسوم به شیراز جنگی فیمابین لشكر خدایداد و عساكر سلطان خلیل در گرفته خدایداد غالب و سلطان خلیل پناه به قلعه ویرانه شیراز برد و خدایداد بر او مسلّط، و در سیزدهم ذیقعده این سال سلطان خلیل به دست خدایداد گرفتار شد، و خدایداد در ماوراء النّهر استیلا یافت، و این خبر مسموع میرزا شاهرخ شده، مصمّم تسخیر ماوراء النّهر گردید، و در بیست و یكم ماه مزبور به این قصد انتهاض كرد، و در ششم ذیحجّه كنار آب جیحون معسكر لشكر میرزا شاهرخ شد، و چون از آب جیحون گذشته متوجّه سمرقند گردید شنید كه خدایداد به جانب مغولستان گریخته و میرزا خلیل سلطان را مقیّدا همراه برده است خلاصه موكب میرزا شاهرخ در هشتم ذیحجّه وارد سمرقند گردید.
[سنه 812 هجری- سنه 1409 مسیحی]
آسیا- توجّه موكب میرزا شاهرخ در محرّم اینسال از سمرقند به طرف مغولستان به قصد تدمیر خدایداد و از اتّفاقات خدایداد كه از محمّد خان پادشاه مغولستان طلب
ص: 672
امداد نموده بود و محمّد خان برادر خود شمع جهان را به كمك او فرستاده قبل از تلاقی با عساكر میرزا شاهرخ كشته شد. تبیین آنكه: شمع جهان را به خاطر گذشت كه خدایداد مردی كافر نعمت است كه با وجود آنهمه عواطف امیر تیمور درباره او با اولاد امیر تیمور به راه خلاف می‌رود، بنابراین پس از ملاقات او را بكشت و سرش را بریده نزد امیر شاه ملك كه مقدّمة الجیش لشكر میرزا شاهرخ بود فرستاد، و او آن سر را نزد این پادشاه آورد. میرزا شاهرخ به سمرقند بازگشت و سلطان خلیل بعد از آنكه از طرف میرزا شاهرخ اطمینان حاصل نمود به حضور آمده مملكت سمرقند و توابع ضمیمه ممالك میرزا شاهرخ گردید و حكمرانی آن را به میرزا الغ بیك گوركانی داد و متوجّه دار الملك خود گردید و در شانزدهم شعبان این سال به هرات ورود نمود.
انقراض دولت طغا تیموریه در جرجان به مردن سلطان علی كه آخر شخص این طبقه بود و طغا تیمور از بنی اعمام چنگیز خان است جدّش بابا بهادر با ده هزار سوار از اقوام خود به ایران نزد سلطان محمّد خدابنده آمد و به حكم سلطان كشته شد، طایفه‌اش در نواحی گرگان یورت گرفتند طغا تیمور را در فتنه ایلكانیان امرای وقت به خانی قبول كردند و او به استرآباد و خراسان و عراق قناعت كرده آخر الامر به دست یحیی سربداری كشته شد لقمان پسرش را امیر ولی حكمران استرآباد تقویت كرده بر بسطام و سمنان و دامغان و رستمدار حكمران شد و در ظهور امیر تیمور فرار نموده در خلخال مقتول گردید، میرك پسرش چندی دعوی حكمرانی كرد امّا او هم از میرزا شاهرخ منهزم شده در نور درگذشت بعد از او سلطان علی در گرگان دعوی حكمرانی كرده و چون او نیز مقهور عساكر میرزا شاهرخ گشت و بدرود زندگانی گفت این سلسله منقرض شدند.
اروپا- (ایطالیا)- مجلس شورای دینی كه در شهر پیز منعقد شده و مركّب بود از رؤسای مذهب عیسوی و سفرای كبار دول عیسوی مذهب فرنگ و سیصد نفر از علمای دینی دو نفر پاپ را كه یكی در رم و دیگری در آوین‌ین منتخب شده بودند خلع كرده و الكساندر پنجم را به پاپی انتخاب كردند.
ص: 673
[سنه 813 هجری- سنه 1410 مسیحی]
آسیا- جنگ سخت سلطان احمد ایلكانی صاحب عراق با امیر قرایوسف و كشته شدن سلطان احمد و انقراض دولت ایلكانیه. پوشیده نباشد كه سلاطین معروف به ایلكانیه كه آنها را سلاطین جلایر هم می‌گویند چهار نفر بوده، و هشتاد و شش سال حكمرانی كرده‌اند: اول شخص این طبقه امیر شیخ حسن بن امیر حسین بن امیر اقبوقا ابن امیر ایلكان جلایر می‌باشد كه از جانب سلطان ابو سعید مغول حكمران روم (آسیای صغیر) بود و مادرش خواهرزاده سلطان محمّد و ابا عن جدّ از اعاظم امرا و در آسیا صغیر حكمران و جلالت شأن داشت، امیر شیخ حسن بعد از ارپا خان خروج كرد و امیر ارتیا را در آسیای صغیر به نیابت گذاشت و یكی از نبایر هلاكو خان را اسم سلطنت داده متوجّه آذربایجان شد و در شهر آله طاق میانه او و علی پاشا جنگ درگرفته علی پاشا در آن جنگ مقتول گردید و امیر شیخ حسن در امر سلطنت مستقل شد و دلشاد خواتون دختر دمشق خواجه ابن امیر چوپان را كه محبوبه سلطان ابو سعید بود در حباله ازدواج خود درآورده در آن اثناء شیخ حسن بن تیمورتاش بن امیر چوپان خروج كرده به مكر و حیله و جنگ و صلح اكثر ولایات را از تصرّف او خارج و منتزع ساخت و فقط عراق عرب در تحت حكمرانی امیر شیخ حسن ایلكانی بماند و در سال هفتصد و پنجاه و هفت وفات كرده در نجف اشرف مدفون شد. بعد از او پسرش سلطان اویس بن شیخ حسن به سلطنت برقرار گردید و عراق و آذربایجان را نیز در حیطه تصرّف درآورد و ملجاء سلاطین ایران گردید، سلمان ساوجی مدّاح سلطان اویس است. خلاصه این پادشاه نیز در سنه هفتصد و هفتاد و شش درگذشت و پسرش سلطان حسین بن سلطان اویس بر تخت نشست و برادر فتان خود سلطان احمد را به حكمرانی اردبیل منصوب كرد و خود به عیش و طرب پرداخت و در سنه هفتصد و هشتاد و چهار به دست همان برادر یعنی سلطان احمد كشته شد و سلطان احمد بن اویس به سلطنت برقرار گردید، و در زمان او لشكر امیر تیمور گوركان از طرف خراسان به سمت ایران آمدند و او به جانب روم و نواحی شام دربدر شد و پس از چندی چنانكه پیش ذكر كرده‌ایم به محلّ حكمرانی خود بازگشت و قرایوسف تركمان كه
ص: 674
او هم از عساكر امیر تیمور فرار كرده و گریزان بود با سلطان احمد معاودت به ایران كرده سلطان احمد بغداد را متصرّف شد و قرایوسف آذربایجان را تملّك نمود در غیبت قرایوسف كه به روم رفته بود سلطان احمد از بغداد لشكر به آذربایجان كشیده این مملكت را مسخّر نمود قرایوسف از روم بازگشته در اینسال با سلطان احمد به قتال پرداخته او را بكشت و سلطنت ایلكانیّه را منقرض ساخت، مدّت حكمرانی سلطان احمد بیست و نه سال بوده است.
[سنه 814 هجری- سنه 1411 مسیحی]
آسیا- وفات میرزا خلیل سلطان در ری. رفتن میرزا رستم از اصفهان به خراسان به جهت رنجشی كه اهل اصفهان از او حاصل نموده بودند و چون میرزا رستم به خراسان به خدمت میرزا شاهرخ شتافت فرمانفرمائی ممالك فارس و عراق عجم بر میرزا اسكندر مقرّر گردیده اصفهان را دار الملك گردانید.
اروپا- (عثمانی)- توجّه سلطان محمّد بن ایلدرم بایزید به طرف روم ایلی.
[سنه 815 هجری- سنه 1412 مسیحی]
آسیا- اسیر شدن شیخ ابراهیم صاحب شیروان در جنگ با قرایوسف و نجات یافتن او و معاودت به شیروان. وفات شیخ جهان پادشاه مغولستان و برقرار شدن برادرش نقش جهان به جای او. وفات سلطان محمود دهلوی كه دولت خان از امرای او به جای او برقرار گردید. مأمور نمودن میرزا شاهرخ امیر علیكه كوكلتاش و امیر الیاس خواجه و امیر موسی كار را به فتح خوارزم و در این وقت مباركشاه بن ایدكوه پادشاه خوارزم بود و امرای مزبوره به خوارزم آمده بی‌نیل مقصود بازگشتند لهذا میرزا شاهرخ در ثانی امیر سید علی ترخان و امیر شاهملك را با قشونی به تسخیر خوارزم فرستاد مباركشاه چون بر رعایا ظلم كرده بود متوهّم شده گریخت و سادات و علماء و اكابر شاهملك را استقبال نموده دار الملك خوارزم را تسلیم شاهملك نمودند و شاهملك پس از نظم و تنسیق امور این مملكت به هرات آمده
ص: 675
همان اوقات میرزا شاهرخ ایالت خوارزم و توابع آنرا به امیر شاهملك داد و تا آخر ایّام حیات میرزا شاهرخ آن مملكت در تصرّف امیر شاهملك و پسرش بود.
[سنه 816 هجری- سنه 1413 مسیحی]
آسیا- گرفتن خضر خان حاكم پنجاب دهلی را كه پس از این فتح به سلطنت نشسته خود را رایات اعلی (صاحب رایات اعلی) خواند. هم در اینسال چون خاطر میرزا شاهرخ از جهت خوارزم جمع و بیدغدغه گردید و استیلای امیر قرایوسف تركمان را بر آذربایجان و ارّان و عراق عرب و توابع به كرّات شنیده بود به جهت دفع او از هرات انتهاض نمود و چون به نواحی نیشابور رسید نامه به میرزا اسكندر بن عمر شیخ نوشت و او را فرمان داد كه با عساكر فارس و عراق به ری آید و به موكب میرزا شاهرخ پیوندد كه به هیئت اجتماع به دفع قرایوسف پردازند، میرزا اسكندر چون نامه میرزا شاهرخ را بخواند گمان كرد كه جنگ با قرایوسف بهانه است و میرزا شاهرخ قصد مملكت او را دارد لهذا بنای طغیان و یاغیگری را گذاشت و چون یاغیگری میرزا اسكندر بر میرزا شاهرخ معلوم و محقّق شد بعد از آنكه زمستان را در جرجان قشلاق كرده بود فسخ عزیمت آذربایجان نموده در اوایل بهار میرزا بایسنقر را به هرات فرستاد و خود مصمّم سفر ری گردید و سال بسر رسید.
اروپا- (انگلیس)- فوت هانری چهارم پادشاه انگلیس و جلوس هانری پنجم پسرش به جای او. (عثمانی)- به عقیده بعضی از مورّخین سلطان محمّد اوّل پسر سیّم سلطان ایلدرم بایزید كه كوچكتر از سلیمان و موسی بود در اینسال به سلطنت عثمانی منتخب شد و به زعم برخی دو سال قبل، بهرحال بعد از ایلدرم بایزید خان سلطنت آل عثمان موهون بود تا سلطان محمّد اوّل را انتخاب كردند و او باز سلطنت و دولت عثمانی را قوام و استقلال داد.
[سنه 817 هجری- سنه 1414 مسیحی]
آسیا- در چهاردهم محرّم اینسال میرزا شاهرخ متوجّه ری گردید و در نواحی ری
ص: 676
شنید كه میرزا اسكندر جمعی از امرا و عساكر خود را به فتح ساوه فرستاده آنها این بلد را محاصره نموده‌اند، میرزا شاهرخ قشونی به ساوه فرستاد در این ضمن امرا و عساكر میرزا اسكندر به طرف میرزا شاهرخ مایل شده ترك تبعیت و اطاعت میرزا اسكندر را گفتند و موكب میرزا شاهرخ به ناحیه ساوه آمد و عازم اصفهان گردید. میرزا اسكندر لشكری به قصد جنگ با میرزا شاهرخ تجهیز نموده به استقبال آمد چون فئتین مقابل شدند میرزا اسكندر دانست كه با لشكر میرزا شاهرخ نمی‌تواند مقاومت نماید به اتّفاق سرداران فارس و عراق راه فرار پیش گرفت عساكر میرزا شاهرخ آنها را تعاقب كرده جمعی را بكشتند و میرزا اسكندر به زحمت خود را به شهر اصفهان رسانید و موكب میرزا شاهرخ در چهارم ربیع الاول به ظاهر اصفهان نزول نمود و این شهر را محاصره كرد و بعد از پنجاه روز در دویّم جمادی الاولی جنگ سختی فیمابین روی داد پس از كشش و كوشش بسیار و خون‌ریزی زیاد میرزا اسكندر مغلوب شده فرار نمود قشون میرزا شاهرخ او را تعاقب كرده گرفتند و نزد میرزا شاهرخ آوردند میرزا شاهرخ او را به میرزا رستم سپرد و میرزا رستم برادر خود یعنی میرزا اسكندر را كور كرد و قبل از آنكه اصفهان مفتوح و مسلّم عساكر میرزا شاهرخ شود ملازمان میرزا اسكندر كه در فارس بودند از در انقیاد و اطاعت میرزا شاهرخ درآمده بنابراین فارس و اصفهان از میرزا اسكندر منتزع و ضمیمه ممالك میرزا شاهرخ گردید و حكومت عراق را به میرزا رستم داد، و قلاع بروجرد و نهاوند و لرستان را به میرزا بایقرا ابن عمر شیخ و حكمرانی ری را به میرزا آیجل بن میرانشاه و بلده قم را به میرزا سعد وقاص تفویض كرده خود روانه شیراز شد و حكومت فارس را به اسم امیر [مضراب بهادر كرد] «1» اما او درگذشته لهذا حكومت فارس مخصوص میرزا ابراهیم سلطان گردید و میرزا شاهرخ از فارس به یزد آمده از آنجا به راه بیابان قهستان متوجّه هرات گشته در بیست و دویّم رجب
______________________________
(1). متن به سبب شكستگی حروف ناخوانا شده بود به استناد مطلع سعدین و مجمع بحرین به تصحیح محمد شفیع جلد 2 ذیل وقایع سال 817 تكمیل شد. عین عبارات مطلع سعدین این است: «امیر مضراب بهادر به ایالت آن مملكت مقرر شده ... و در آن ایام امیر مضراب را عارضه‌ای عارض شد ... و مرغ روحش از تنگنای قفس قالب به فضای جان فزای عالم ارواح پیوست ... آن حضرت ... میرزا ابراهیم سلطان را طلب فرمود».
ص: 677
این سال وارد شهر هرات گردید. دادن میرزا شاهرخ ولایت طوس و مشهد مقدّس و ابیورد و سلمقان و جرمكان و خبوشان و نسا و استرآباد و شاسمان و كبودجامه و مضافات را به شاهزاده میرزا بایسنقر. وفات شاه نعمت اللّه ولی كرمانی. بعضی از مورّخین وفات مجد الدّین محمّد بن یعقوب فیروزآبادی فارسی صاحب كتاب قاموس را در این سال نوشته‌اند به‌هرحال فیروزآبادی در اواخر عمر خود در یمن متوطّن بود و سال عمرش به هشتاد و هشت رسید.
اروپا- (فرانسه)- در محاصره شهر آراس در بورگن به توسّط قشون فرانسه عساكر پادشاه فرانسه در این جنگ مسلّح به تفنگ بودند كه آنرا توپ دستی می‌نامیدند.
[سنه 818 هجری- سنه 1415 مسیحی]
آسیا- تجدید عمارت و ساختن قلعه اختیار الدّین در هرات كه امیر تیمور در وقت فتح خراسان خراب كرده بود به امر میرزا شاهرخ به موجب روایت مطلع السّعدین هفتصد هزار مرد در این قلعه كار كردند تا تمام شد. طغیان میرزا بایقرا كه در همدان و نهاوند و بروجرد حكومت می‌كرد و یاغیگری او و قصد نمودن تسخیر شیراز را و جنگ عساكر میرزا ابراهیم سلطان در نواحی بیضا با او، و غلبه میرزا بایقرا كه میرزا ابراهیم سلطان به طرف ابرقوه رفت و میرزا بایقرا در اواخر ربیع الاول اینسال مظفّر و منصور وارد شیراز شد. و چون این خبر به سمع میرزا شاهرخ رسید برای آنكه میرزا بایقرا زیاد قوّت و استقلالی حاصل ننماید تجهیز عساكر كرده در هفدهم جمادی الآخره مجدّدا به عزم سفر فارس انتهاض كرده در سیّم رمضان به شیراز رسید و میرزا بایقرا مضطرب گردیده لكن به وسائل به سخط میرزا شاهرخ گرفتار نشده همینقدر شد كه او را به قندهار فرستادند و میرزا ابراهیم سلطان دوباره ولایت ایالت فارس یافت، بعد از آن میرزا شاهرخ حكومت قم و كاشان و ری و رستمدار تا حدود گیلان را به میرزا الیاس خواجه بهادر داده خود عزیمت كرمان نمود. وفات شیخ نور قطب عالم. وفات میر سید شریف جرجانی.
ص: 678
اروپا- (انگلیس)- ورود عساكر این دولت به نرماندی خاك فرانسه و هزیمت دادن عساكر فرانسه را.
[سنه 819 هجری- سنه 1416 مسیحی]
آسیا- چون رفتن میرزا شاهرخ به كرمان ظاهرا ضرورتی بهم نرسانید از سیرجان به صوب خراسان معاودت نموده در اواسط محرّم اینسال به بلده هرات نزودل نمود. دادن میرزا شاهرخ امارت دیوان عدلیّه را به شاهزاده میرزا بایسنقر. آمدن سلطان اویس بن ایدكوبرلاس حكمران كرمان كه به راه تمرّد می‌رفت پس از اطمینان به خدمت میرزا شاهرخ. طاعون عظیم در اكثر معموره زمین. وفات امیر قوام الدین خوافی و عبد الملك عصامی. دادن میرزا شاهرخ ایالت ولایت بدخشان را به میرزا سیورغتمش.
اروپا- (عثمانی)- سفر سلطان محمّد اوّل سلطان عثمانی به طرف افلاق و اطاعت این ایالت از او.
[سنه 820 هجری- سنه 1417 مسیحی]
آسیا- تولّد میرزا ركن الدّین علاء الدوله بایسنقر در شب پنجشنبه غرّه جمادی الاولی. وفات سیّد فخر الدّین وزیر میرزا شاهرخ بعد از آنكه از درجه اعتبار ساقط شده بود. رسیدن خواجه غیاث الدّین پیر احمد خوافی به وزارت میرزا شاهرخ یعنی به صدارت عظمی، و خواجه غیاث الدّین سی سال در كمال اصابت رای وزارت نمود و مآثر خیریّه او زیاده از آنست كه در حیّز تحریر آید. ظهور سیّد محمّد مشعشعی اوّل ملوك مشعشعه. انهزام امام یمن از جنگ ملك ناصر از بنی رسول.
اروپا- (فرانسه)- مابین پادشاه سفیه و زوجه‌اش نقار سختی حاصل شده و جهت آن به طور وضوح اعمال قبیحه‌ای بود كه از ملكه به ظهور می‌رسید، بنابراین ملكه به حكم پادشاه محبوس شد و پسر پادشاه بدینواسطه یاغی گشت. هم در
ص: 679
اینسال جزیره مادر در افریقا بواسطه پرتوغالیها منكشف گردید. (عثمانی)- بنای عمارت ادرنه به امر سلطان محمّد اوّل سلطان عثمانی.
[سنه 821 هجری- سنه 1418 مسیحی]
آسیا- موكب میرزا شاهرخ كه از قندهار به كنار هیرمند آمده بود در دویّم ماه محرّم به مقرّ سلطنت خود یعنی دار السّلطنه هرات ورود نمود و در اوایل ربیع الاوّل اینسال به عرض این پادشاه رسانیدند كه میرزا سعد وقاص كه قم را گذاشته پیش امیر قرایوسف تركمان رفته بود درگذشته است. هم در اینسال شاهان حكمران بدخشان قصد عصیان و خیال استقلال نمود میرزا شاهرخ چند نفر سركرده را با عساكر بیشمار به سرداری سیورغتمش میرزا مأمور تنبیه و تدمیر شاهان نمود، امّا بعد از حركت این قشون بدخشانیان خود را مرد میدان مقاومت لشكر میرزا شاهرخ ندیده خواجه تاج الدّین حسن عطّار از جانب حكمران بدخشان به دربار میرزا شاهرخ آمده عرض اطاعت و انقیاد كرد، این پادشاه از خلاف شاهان درگذشته باز حكمرانی بدخشان را خاصّ او نمود. نیز در ماه رجب اینسال میرزا قیدو حقوق تربیت میرزا شاهرخ را نابوده انگاشته با جمعی از اهل فتنه نیمشبی راه قندهار را در پیش گرفت لهذا میرزا بایسنقر با جمعیّتی او را تعاقب نموده در قریه سبزار میرزا قیدو را گرفته مقیّدا به حضور میرزا شاهرخ آورد و حسب الحكم در قلعه اختیار الدّین محبوس شد. دادن میرزا شاهرخ حكومت قندهار و كابل و غزنین را به میرزا سیورغتمش. توجّه میرزا شاهرخ در اوایل شعبان اینسال به زیارت مرقد منوّر حضرت امام ثامن علّی بن موسی الرّضا علیه آلاف التحیة و الثناء و آویختن قندیلی طلا كه یكهزار مثقال طلای خالص بود از سقف گنبد مطهّر آنحضرت بر سبیل نذر و بذل صدقات وافر این پادشاه بر مجاورین مشهد مقدّس. وفات ابو العبّاس نقشبندی. فوت سیّد برهان الدّین خاوند شاه.
[سنه 822 هجری- سنه 1419 مسیحی]
آسیا- مراجعت سفیر میرزا شاهرخ كه به مملكت ختا رفته بود به دربار این
ص: 680
پادشاه با هدایا و نامه حكمران ختا كه حاوی مضامین محبّت‌آمیز و دلیل بر كمال اتّحاد بود. مودّت و ملاطفت میرزا شاهرخ با خان ماچین و حكمرانان آن نواحی.
فرستادن میرزا شاهرخ ایلچی به شیراز نزد سلطان ابراهیم. نیز فرستادن سفیر به خوارزم نزد شاهملك. وفات شاه محمود سیستانی بعد از پنجاه و سه سال عمر و شانزده سال حكمرانی. پناه آوردن براق خان از شاهزادگان اوزبك به میرزا الغ بیك. وفات خواجه محمّد پارسا.
اروپا- (فرانسه)- به جهت اغتشاش داخله فرانسه شهر روان به تصرّف انگلیس درمی‌آید. جنگهای سخت ولیعهد دولت فرانسه با عساكر انگلیس.
(عثمانی)- نزول سلطان محمّد سلطان عثمانی بر آماسیه و تسخیرات او در این نواحی.
[سنه 823 هجری- سنه 1420 مسیحی]
آسیا- وفات امیر قرایوسف پادشاه آذربایجان و برقرار شدن پسرش اسكندر به جای او، و بعضی وفات امیر قرایوسف را در سال قبل نوشته‌اند. ولی حق اینست كه امیر قرایوسف روز پنجشنبه هفتم ذیقعده این سال درگذشت. كشته شدن بدر الدّین در شیراز به فتوای علما. فرستادن میرزا شاهرخ سفرا به ختا. قشلاق نمودن میرزا شاهرخ در بلده مرو كه در اوّل بهار به بادغیس شتافته از آنجا عازم هرات گردید. در حبیب السّیر مسطور است كه چون امیر قرایوسف درگذشت میرزا بایسنقر بن میرزا شاهرخ نمود و به مهام حكمرانی این ایالت پرداخت بعد فرمان میرزا شاهرخ به او رسید كه به طرف گاورود روان شود و قلعه گاورود را تملّك نماید و موكب میرزا شاهرخ متوجّه قراباغ گردید و در نهم ذیحجّه اینسال به قراباغ رسید و بعضی از شاهزادگان و حكّام به خدمت میرزا شاهرخ شتافتند و در اینموقع رسولی از دهلی آمده با هدایا و تحف هندوستان و از جانب خضر خان كه حكمران آن دیار شده بود اظهار خلوص و مودّت نمود.
ص: 681
اروپا- (فرانسه)- پادشاه فرانسه به واسطه عداوت كاملی كه با پسر خود داشت و به اقتضای جنون و ناخوشی دماغی او را از ولایت‌عهد معزول ساخت و پادشاه انگلیس را ولیعهد خود نمود عمارت لوور مسكن پادشاه انگلیس گردید و قلعه باستیل به تصرّف انگلیس درآمد همچنین سایر اماكن و عمارات.
[سنه 824 هجری- سنه 1421 مسیحی]
آسیا- آمدن میرزا شاهرخ از قراباغ به طرف تبریز كه روز بیست و دویّم ربیع الاوّل به بیلقان نزول نمود و در سیّم جمادی الاولی از آب ارس عبور كرد و عازم فتح قلعه بایزید كه در تصرّف پسر امیر قرایوسف اسپند (اسپان یا اسپندیار) بود شد و این قلعه را فتح نمود از آنجا با پنجاه هزار سوار به خلاط رفت و حكمرانان آن نواحی با كمال تمكین به خدمت او شتافتند و در شانزدهم جمادی الآخره از خلاط به ارجیس و از ارجیس به آق‌بلاغ آمد كه به تبریز آید در اثنای راه شنید كه پسران امیر قرایوسف اسكندر و اسپند با لشكری جرّار به عزم جدال به حدود عادل‌جوز و خلاط آمده‌اند لهذا به طرف آنها عطف عنان كرد و نایره قتال اشتعال یافت بعد از سه روز جنگ سخت پسران امیر قرایوسف منهزم و لشكر میرزا شاهرخ غالب آمده غنیمت وافر به چنگ آوردند و بعد از این فتح میرزا شاهرخ از راه خوی به تبریز آمد و در نیمه شعبان به این شهر ورود نمود و بعد از چند روز اقامت در این بلد قصد معاودت به خراسان كرده در اوایل ماه رمضان به نواحی سلطانیّه فرود آمد و در حدود قزوین میرزا ابراهیم سلطان ابن میرزا شاهرخ و میرزا رستم مرخّص گشته به جانب شیراز و اصفهان شتافتند، و موكب شاهرخی به خراسان آمد و امیر غیاث الدّین شاهملك نیز رخصت یافته از راه استرآباد به طرف خوارزم رفت و روز نوزدهم ماه شوّال میرزا شاهرخ به باغ زاغان رسید. «1» و در همین ماه شیر محمّد اغلان و صدر الأسلام از مغولستان به خدمت میرزا الغ بیك آمدند ولی بعد از چند روز متوهّم شدند و با جمعیّت زیادی فرار كردند میرزا الغ بیك آنها را
______________________________
(1). باغ زاغان از عمارات سلطنتی هرات است (مؤلّف)
ص: 682
تعاقب كرده دستگیر نمود و به سمرقند آورد امّا بعد از وصول به این بلد از تقصیر گرفتاران گذشته شیر محمّد را اسباب پادشاهی بخشیده به سلطنت مغولستان روانه كرد. طرح مدرسه عظیم در سمرقند به امر میرزا الغ بیك و مبالغه تمام در استحكام این بنا. وفات خضر خان صاحب دهلی و برقرار شدن پسرش مباركشاه به جای او.
اروپا- (فرانسه)- جنگ سخت ولیعهد معزول دولت فرانسه با پادشاه انگلیس در خاك فرانسه. (عثمانی)- وفات سلطان محمّد اوّل ابن سلطان ایلدرم بایزید و جلوس پسرش سلطان مراد خان دویّم به جای او به تخت سلطنت عثمانی.
[سنه 825 هجری- سنه 1422 مسیحی]
آسیا- در هفدهم ماه رجب اینسال میرزا بایسنقر را خداوند پسری داد و میرزا شاهرخ او را بابر نام داد و مكنّی به ابو القاسم نمود. هم در این سال شیر محمّد اغلان پادشاه مغولستان كه در تحت اطاعت میرزا الغ بیك بن میرزا شاهرخ پادشاه سمرقند بود لوای خودسری افراشته میرزا الغ بیك از میرزا شاهرخ اجازت خواسته با لشكری جرّار متوجّه مغولستان شد و با قشون شیر محمّد اغلان جنگ سختی كرده او را منهزم ساخت و در اكثر مواضع مغولستان اقتدار خود را ظاهر نموده لشكر او در هر محلّی نهب و غارت زیاد نمودند و غنایم موفوره به چنگ آوردند و میرزا الغ بیك مظفّر و منصور به دار الملك خود بازگشت. وفات فیروز شاه بهمنی كه بعد از فوت او برادرش احمد شاه بهمنی به جای او برقرار گشت. وفات سیّد محمّد گیسودراز از معارف عرفا. قتل ناصر محمّد از ملوك قرامان و محاصره كردن عساكر سلطان مراد خان دویّم انطاكیه را.
افریقا- زلزله خفیف در مصر.
[سنه 826 هجری- سنه 1422 مسیحی]
آسیا- در اینسال میرزا شاهرخ با فراغ و عیش در متنزّهات ولایات خراسان بسر می‌برد. شكست خوردن اسكندر بن امیر قرایوسف تركمان بار دیگر از عساكر
ص: 683
میرزا شاهرخ و خراب شدن تبریز به امر این پادشاه. وفات خواجه حسن عطّار.
اروپا- (انگلیس و فرانسه)- پادشاه انگلیس و پادشاه فرانسه هردو در ظرف دو ماه درگذشتند. هانری ششم پسر پادشاه انگلیس كه طفل ده ماهه بود به سلطنت انگلیس و فرانسه منتخب گردید. ولیعهد معزول فرانسه شارل در شهر پواتیه از شهرهای فرانسه جلوس می‌كند. دو نفر از اعمام طفل ده ماهه یعنی هانری ششم كه سلطنت دو مملكت را دارد یكی دوكنت كلیسته نیابت سلطنت انگلیس و دیگری كنت دوبتفرد نیابت سلطنت فرانسه را می‌نمایند.
[سنه 827 هجری- سنه 1423 مسیحی]
آسیا- بعضی از مورّخین نوشته‌اند در اینسال غیاث الدّین كاووس كه آخرین شخص است از حكّام لر بزرگ به دست عساكر میرزا ابراهیم سلطان ابن میرزا شاهرخ كشته شد و دولت حكمرانان لر بزرگ منقرض گردید. نیز شماره حكمرانان مزبوره را بیست و چهار نفر نوشته و شرحی داده‌اند امّا چون واضح است كه مقصود از حكمرانان لر بزرگ اتابكان لرستانست و این طایفه نه نفر بودند و آخرین آنها اتابك افراسیاب بود و در غلبه امیر تیمور بر این نواحی اتابكان لرستان منقرض گردیدند چنانكه ما خود در سال هفتصد و هشتاد و نه شرح دادیم چندان اعتمادی بر این قول نمی‌توانیم نمود مگر گوئیم از اعقاب و نژاد اتابكان لرستان چند تن بوده‌اند كه حكومت جزئی داشته و آن حكومت جزئی نیز در اینسال زوال یافته باشد و اللّه اعلم بحقایق الامور. وفات سیّد نعمت اللّه از اولیاء.
اروپا- (عثمانی)- سلطان مراد دویّم با یكصد و پنجاه هزار قشون ایالات اتراس و تسالی و مقدونیّه را متصرّف شده شهر قسطنطنیه را محاصره می‌كند و در اردوی سلطان مراد خان چند عرّاده توپ بود كه به واسطه این توپها اهالی قسطنطنیه خیلی مشوّش بودند اما سلطان مراد بی‌نیل مقصود و بدون فتح به ادرنه مراجعت نمود و جمیع برادرهای خود را مقتول ساخت.
ص: 684
[سنه 828 هجری- سنه 1424 مسیحی]
آسیا- آمدن میرزا الغ بیك از سمرقند به خراسان به خدمت میرزا شاهرخ و بعد از چندی كه معاودت به دار الملك خود یعنی سمرقند می‌نمود برادر خود میرزا محمّد جوكی را به سمرقند برد. وفات بدر الدّین محمّد از نحات. جنگ براق خان اوزبك با محمّد خان صاحب دشت قبچاق و از آنجا كه میرزا الغ بیك براق خان را كمك و امداد فرستاده بود بر محمّد خان غلبه نمود و سلطنت دشت قبچاق براق خان را شد.
[سنه 829 هجری- سنه 1425 مسیحی]
آسیا- در ماه جمادی الآخره اینسال میرزا محمّد جوكی از میرزا الغ بیك اجازت حاصل نموده به هرات بازگشت. و در ربیع الاوّل این سال امیر غیاث الدّین شاهملك درگذشته میرزا شاهرخ پسر ارشدش امیرزاده ابراهیم سلطان را حكومت خوارزم داد. وفات پادشاه گیلان امیر رضی الدّین سیّد رضا كیا و برقرار شدن كاركیا سیّد محمّد به جای او به حكمرانی. استقلال براقخان در دشت قبچاق كه قصد ماوراء النهر نموده با میرزا الغ بیك جنگ سختی كرد و عساكر میرزا الغ بیك تاب مقاومت با لشكر براقخان را در خود ندیده فرار بر قرار اختیار نمودند و لشكر براقخان در نواحی تركستان نهب و خرابی زیاد كردند. وفات عصمت بخاری از شعرا.
اروپا- (روس)- فوت واسیلی (وازیلی) دویم پادشاه روس و جلوس واسیلی سیّم به جای او.
[سنه 830- سنه 1426 مسیحی]
آسیا- در روز جمعه بیست و سیّم ربیع الاول این سال میرزا شاهرخ به مسجد جمعه هرات رفته بعد از نماز وقتی كه می‌خواست به سرای سلطنتی معاودت كند كپنك‌پوشی موسوم به احمد لر از مریدهای فضل اللّه استرآبادی به صورت دادخواهان عریضه‌ای در دست بر سر راه آمد میرزا شاهرخ به یكی از ملازمان فرمود ببین عرض این شخص چیست احمد لر در این موقع فرصت كرده دوید و كاردی به شكم
ص: 685
میرزا شاهرخ زد میرزا شاهرخ برای اینكه آتش فتنه شعله‌ور نگردد به صوابدید ملازمان سوار شده باوقار هرچه تمامتر به سرای سلطنتی بازگشت و جرّاحان و اطبّاء را حاضر ساخته به معالجه پرداختند و چون زخم‌كاری نبود معالجه شده شفا یافت و احمد لر همان روز كه مرتكب این جنایت بزرگ شد به دست ملازمان پادشاه مقتول گردید و معروف خطّاط كه مردی بافضل و خوش‌محاوره و نویسنده زبردست بود چنانكه یكروز هزار و پانصد بیت كتابت می‌كرد به مرافقت احمد لر متّهم شده در چاه قلعه اختیار الدّین محبوس گشت. هم در این سال در غرّه ماه شعبان میرزا شاهرخ به جهت تدارك و رفع اختلالی كه از شكست خوردن میرزا الغ بیك از براقخان در سمرقند و آن نواحی طاری شده از هرات به عزم سمرقند حركت كرده و چون به سمرقند رسید بعضی امرای میرزا الغ بیك را تنبیه و سیاست كرد و چند روزی خود میرزا الغ بیك نیز مشمول عواطف پادشاهی نبود بعد از آن باز مورد مرحمت گردید و مجدّدا حكومت تركستان خاصّ او گشت و براقخان چون وصول میرزا شاهرخ را به سمرقند شنید فرار كرد و كار تركستان در ثانی نظم و تمشیت یافت. وفات شیخ محیی الدّین غزالی طوسی شاعر. وفات سیمی بغدادی شاعر. فتح كردن پادشاه شام جزیره قبرس را.
[سنه 831 هجری- سنه 1427 مسیحی]
آسیا- معاودت میرزا شاهرخ از سمرقند به هرات كه در روز یازدهم محرّم اینسال وارد این شهر شد. هم در این سال خداوند پسری به میرزا محمّد جوكی عنایت كرده موسوم به میرزا ابو بكر شد. مصالحه سلطان مباركشاه دهلوی و سلطان ابراهیم شرقی. وفات شمس الدّین قاری شارح بخاری.
[سنه 832 هجری- سنه 1428 مسیحی]
آسیا- در اوایل محرّم این سال میرزا شاهرخ شنید كه اسكندر بن قرایوسف بنای طغیان را گذاشته و سلطانیّه را مسخّر نموده است، لهذا لشكری جرّار تجهیز نموده در پنجم ماه رجب از هرات به عزم آذربایجان حركت كرد، و در ری شاهزادگان و
ص: 686
حكمرانان ولایات به اردوی پادشاهی پیوستند و روز بیست و یكم رمضان موكب شاهرخی به حوالی سلطانیّه نزول كرد، و پیش از وصول اردوی میرزا شاهرخ به این محل اسكندر قلعه سلطانیّه را گذاشته گریخته بود لهذا پادشاه رمضان را در آن مقام بسر رسانیده بعد از ماه مبارك به تبریز آمد و از تبریز به سلماس شتافت و در این ساحت فئتین تلاقی كرده روز هفدهم ذیحجّه در ظاهر سلماس جنگ درگرفت و دو روز نایره قتال به سختی اشتعال داشت آخر الامر عساكر شاهرخی غلبه نموده اسكندر بگریخت و میرزا محمّد جوكی، اسكندر و سپاه او را تعاقب كرده تا ارزن الرّوم و صحرای موش تسلّط پادشاهی را ظاهر ساخت. وفات میرزا مظفّر بن میرزا بایقرا و میرزا سنجر بن میرزا پیر محمّد كابلی و میرزا عمر شیخ بن میرزا پیر محمّد شیرازی. جنگ سلطان محمود اغلان و براق اغلان در مغولستان كه براق اغلان در این واقعه بدرود زندگانی گفت. یاغی شدن محمّد غازی بر سلطان محمود اغلان و كشتن محمّد مزبور این پادشاه را و سلطنت كردن به جای او. وفات شیخ تقی الدّین محمّد فارسی در مكّه معظّمه. محاربه هوشنگ شاه مالوی و احمد شاه بهمنی و منهزم شدن هوشنگ شاه.
[سنه 833 هجری- سنه 1429 مسیحی]
آسیا- حركت كردن موكب میرزا شاهرخ از ظاهر سلماس به طرف قلعه النجق در هشتم محرّم و چون به قلعه النجق رسید ملازمان میرزا اسكندر پیشكشی و هدایا به حضور میرزا شاهرخ آوردند و از آنجا كه قلعه النجق حصانتی داشت میرزا شاهرخ به همینقدر از بستگان میرزا اسكندر راضی شد كه به راه مخالفت نرفتند و با قدم تمكین و تسلیم پیش آمدند. رفتن موكب شاهرخی به طرف قشلاق قراباغ كه روز نوزدهم صفر به این محل رسید و امیر ابو سعید بن قرایوسف در این محل به خدمت میرزا شاهرخ مستسعد گردید و میرزا شاهرخ زمستان را در قراباغ ارّان گذرانید و حكومت تمام مملكت آذربایجان را به امیر ابو سعید بن قرایوسف داد و روز یازدهم شعبان از قراباغ ارّان حركت كرده هفتم ماه رمضان به سلطانیه نزول نمود و دویّم شوّال به قصد معاودت به هرات انتهاض كرد. وفات امام شمس الدّین محمّد جزری
ص: 687
از مشاهیر قرّا. زلزله در همدان و واسط. جنگ ظفر خان بن احمد شاه گجراتی و علاء الدّین احمد شاه دكنی در كوكن و ظفر یافتن گجراتیان. وفات شیخ زین الدّین خوافی و جلال الدین یوسف اوبهی.
اروپا- (انگلیس و فرانسه)- ژاندارك كه دختری از اهالی اورلئان و در یكی از دهات لرن متولد شده بود به واسطه خوابی كه دیده و تأیید شده به اردوی شارل هفتم پادشاه حقیقی فرانسه رفته و او را محرّك شده به سمت ارلئان می‌آورد، بعد از آنكه ارلئان به تصرّف شارل درآمد همین دختر كه بیرق آزادی در دست دارد و در جلو قشون حركت می‌كند پادشاه را به شهر رنس برده تاج سلطنت بر سر او می‌گذارد و همین اسباب تسلّط و اقتدار شارل هفتم شده و مستقلا سلطنت فرانسه را خواهد كرد چنانكه ذكر آن انشآء اللّه تعالی بیاید. (عثمانی)- تولّد سلطان محمّد فاتح.
[سنه 834 هجری- سنه 1430 مسیحی]
آسیا- ورود میرزا شاهرخ به هرات در هشتم محرّم این سال. خسوف كلّی و غلای عظیم در اغلب از بلاد. فوت ركن الدّین خوافی. وفات حافظ نور الدّین لطف اللّه معروف به حافظابرو صاحب تاریخ معروف. به سال هشتصد و سی و چهار در شوّال، وفات حافظابرو به شهر زنجان بود.
اروپا (فرانسه)- ژاندارك در محاصره كم‌پین گرفتار مخاصمین پادشاه فرانسه شده و او را به انگلیسها فروختند.
[سنه 835 هجری- سنه 1431 مسیحی]
آسیا- رفتن میرزا بایسنقر به امر میرزا شاهرخ به ولایت جرجان و قشلاق نمودن در آن نواحی. و در زمستان این سال به میرزا شاهرخ خبر دادند كه اسكندر بن قرایوسف لشكر به آذربایجان كشیده و برادر خود امیر ابو سعید را كه از جانب میرزا شاهرخ به حكمرانی آذربایجان برقرار شده بود به قتل رسانیده است. و در
ص: 688
اینسال در شیراز خداوند پسری به میرزا ابراهیم سلطان حكمران فارس داده موسوم به میرزا عبد اللّه شد. وفات میرزا جهانگیر بن میرزا محمّد سلطان بن میرزا جهانگیر بن امیر تیمور كه سمت مصاهرت میرزا شاهرخ را داشت. وفات میر محمّد درویش كه از منسوبان میرزا شاهرخ بود و منصب داروغگی هرات داشت و چون او درگذشت ولد ارشدش سلطان ابو سعید داروغه هرات شد. وفات خواجه ابو العرفای خوارزمی عارف مشهور. جنگ عساكر پادشاه گجرات با علاء الدین احمد شاه دكنی كه در این وهله نیز گجراتیان غلبه و فتح كردند. وفات خواجه صاین الدّین تركه اصفهانی.
اروپا (فرانسه)- ژاندارك كه اسیر انگلیسها بود در شهر روان او را زنده سوزانیدند و انگلیسها در كلیسای نتردام پاریس طفل سابق الذكر پادشاه انگلیس یعنی هانری ششم را به سلطنت فرانسه و انگلیس برگزیده تاج سلطنت بر سر او گذاشتند. (عثمانی)- فتح شهر یانینا از بلاد آلبانی به دست عساكر سلطانمراد خان ثانی. استیلای سنان پاشا بر بلاد ارناود و نهب و غارت او در این نواحی.
[سنه 836 هجری- سنه 1432 مسیحی]
آسیا- انتزاع نمودن امیر اسپند بن قرایوسف بغداد را از برادر خود شاه محمّد.
كشتن سلطان حسین ایلكانی صاحب حلّه را و استیلا یافتن او بر این ناحیه. طلوع ستاره ذوذوابه.
اروپا (پرتوغال)- انكشاف جزایر آسر به واسطه ملّاحان پرتوغالی. عبور كردن سفاین پرتوغالیها به ریاست جیلیانز، از رأس امید (رأس امید در جنوب افریقا واقع است و همچنین جزایر آسر از جزایر افریقا شمرده می‌شود. چون انكشاف این جزایر و عبور از این رأس به توسّط پرتوغالیهاست این وقایع در ذیل اروپا نوشته شد).
[سنه 837 هجری- سنه 1433 مسیحی]
آسیا- وفات میرزا بایسنقر بن میرزا شاهرخ در روز شنبه هفتم جمادی الاولی.
مدّت حیات میرزا بایسنقر سی و هشت سال و چهار ماه بود و كثرت میل این
ص: 689
شاهزاده به اهل فضل و علم و فصحا و بلغا حتی خوشنویسان و نقاشان و ارباب صنایع عالیه و اكرام و احسان وافر او درباره طبقات مسطوره معروف اقطار است امّا با علّو طبع و پاكی فطرت در شرب مدام اكثار می‌نمود و همین فقره اسباب فوت و هلاكت او گردید. وفات مباركشاه صاحب دهلی و جلوس پسرش سلطان محمد جونه به جای او. وفات شاه قاسم انوار از مشاهیر عرفا در جام. وفات شمس الدّین محمّد تفتازانی و میر نور الدّین ابن میر سیّد شریف و ابو اسحق اطعمه شیرازی و خواجه عبد القادر مراغی مصنّف. وفات كاركیا محمّد از ملوك گیلان.
افریقا- وفات ابو الفوارس عبد العزیز از ملوك بنی حفص تونس.
[سنه 838 هجری- سنه 1434 مسیحی]
آسیا- در اوایل اینسال امیر خلیل اللّه شیروانی به ملازمان میرزا شاهرخ خبر داد كه اسكندر بن امیر قرایوسف از ضبط مملكت آذربایجان فراغت یافته به تخریب قلاع و بلاد شیروان مشغول است لهذا میرزا شاهرخ بار دیگر عازم عراق و آذربایجان گردید و در دویّم ماه ربیع الثانی موكب پادشاهی از هرات انتهاض نمود و چون به ری رسید كثرت برف و سرما مانع شد كه از این ولایت پیشتر راند بنابراین زمستان را در ری بسر برد، و در این بین خبر به اسكندر رسید كه میرزا شاهرخ با لشكری جرّار عزیمت آذربایجان نموده اسكندر كه خود را مرد میدان مقاومت قشون شاهرخی نمی‌دید آذربایجان را گذاشته فرار كرد و اشراف و اعیان این مملكت و امیر خلیل اللّه شیروانی به خدمت میرزا شاهرخ شتافتند. نیز در اوقات توقّف در ری امیر شاه جهان بن امیر قرایوسف به خدمت میرزا شاهرخ آمده مشمول عواطف این پادشاه گردید. وفات میرزا ابراهیم سلطان بن میرزا شاهرخ حكمران فارس در چهارم ماه شوّال و این شاهزاده نیز در رعایت جانب ارباب فضل و علم نهایت مجد بود و شرف الدّین علی الیزدی كتاب ظفرنامه را به اسم میرزا ابراهیم سلطان نوشته و به مواهب بیشمار این شاهزاده نایل گردیده است. بالجمله بعد از فوت میرزا ابراهیم سلطان میرزا شاهرخ حكومت فارس را به پسرش میرزا عبد اللّه بن میرزا ابراهیم سلطان داد. وفات ناصر الدّین خاوند شاه بن امیر ارغونشاه برادر امیر جلال الدّین فیروز شاه
ص: 690
كه بعد از فوت میرزا رستم حكومت اصفهان به او تعلّق داشت. بروز وبا و طاعون در بلده و بلوكات هرات كه عدد اموات در بعضی از روزها در این شهر و حوالی به ده هزار نفر می‌رسید. وفات امیر الیاس خواجه كه به واسطه عروض مرض در قصبه رادكان از التزام ركاب میرزا شاهرخ بازمانده و تخلّف نموده بود و چون امیر الیاس خواجه درگذشت میرزا شاهرخ رادكان را به پسر ارشدش یوسف به رسم سیورغال عنایت فرمود. حركت كردن میرزا شاهرخ از ری در فصل بهار و فرستادن میرزا محمّد جوكی را به رسم ایلغار از عقب اسكندر بن امیر قرایوسف و گذراندن میرزا شاهرخ فصل تابستان را در آذربایجان و آمدن در اوّل زمستان به طرف قراباغ ارّان. وفات هوشنگ شاه صاحب مالوه و جلوس پسرش محمّد شاه غوری به جای او. وفات شیخ زین الدّین ابو بكر خوافی از مشایخ و میر شمس الدّین بن میر سیّد شریف جرجانی و ابن عماد شیرازی.
اروپا (عثمانی)- استیلای سلطانمراد خان دویّم بر بلاد قرامان و عقد مصالحه فیمابین.
[سنه 839 هجری- سنه 1435 مسیحی]
آسیا- نهضت موكب میرزا شاهرخ از قراباغ ارّان و آمدن به اوجان، و دادن زمام حكمرانی آذربایجان را به امیر جهانشاه بن امیر قرایوسف كه ملتزم ركاب میرزا شاهرخ بود. توجّه ابو الخیر خان شیبانی از شاهزادگان دشت قبچاق به خوارزم و جنگ كردن با والی این مملكت ابراهیم بن شاه ملك كه از جانب میرزا شاهرخ حكمرانی خوارزم داشت و شكست خوردن ابراهیم و استیلای ابو الخیر خان شیبانی بر مملكت خوارزم، و ابو الخیر خان اولین شخص است از ملوك اوزبك كه در خوارزم سلطنت كرده‌اند. غلبه سلطان محمود خلجی از امرای محمّد شاه غوری بر این پادشاه و برقرار شدن سلطان محمود به سلطنت مالوه. وفات پهلوان كاتبی شاعر.
اروپا- (انگلیس و فرانسه)- گفتگوی مصالحه فیمابین ملّتین فرانسه و انگلیس به توسّط پاپ. فوت ایزاب ملكه فرانسه مادر شارل هفتم پادشاه فرانسه. (عثمانی)-
ص: 691
فتح سمندریّه پای‌تخت سربی به دست عساكر سلطانمراد خان دویّم.
[سنه 840 هجری- سنه 1436 مسیحی]
آسیا- توجّه موكب میرزا شاهرخ از آذربایجان به طرف دار السلطنه هرات كه در دویّم ربیع الآخر این سال به این شهر ورود نمود. مراجعت شیخ نور الدین محمّد مرشدی كه از جانب میرزا شاهرخ به سفارت به دربار سلطانمراد خان عثمانی رفته بود و مقصود از این سفارت اینكه اگر اسكندر بن امیر قرایوسف از نواحی آذربایجان و شیروان به خاك عثمانی رود او را گرفته مغلولا به دربار میرزا شاهرخ فرستد و سلطانمراد خان سفیر میرزا شاهرخ را با جوابهای مساعد و اظهارات مودّت‌آمیز معاودت داده بود. استیلای سیّد محمّد مشعشعی بر بعضی از نواحی خوزستان. وفات غیاث الدّین جمشید كاشی صاحب كتاب سلّم السموات (یعنی نردبان آسمانها) و غیاث الدّین جمشید یكی از فضلا و علمای معتبر علم ریاضی است. جنگ اسكندر بن قرایوسف با برادر خود امیر جهانشاه بن قرایوسف در نواحی تبریز و شكست خوردن اسكندر و رفتن او به حصار النجق. وفات علاء الدّین رومی.
اروپا (فرانسه)- شهر پاریس تسلیم شارل هفتم پادشاه فرانسه می‌شود.
[سنه 841 هجری- سنه 1437 مسیحی]
آسیا- در این سال میرزا شاهرخ با كمال فراغت در متنزّهات خراسان به شادمانی گذرانید. كشته شدن اسكندر بن قرایوسف به دست پسر خود قباد نام. تبیین آنكه اسكندر را محبوبه‌ای بود مسماة به خان سلطان و ملّقب به لیلی، و قباد پسر اسكندر با محبوبه پدر معاشقه و دلبستگی داشت بعد از آنكه اسكندر به قلعه النجق رفت با قباد و لیلی بنای خشونت را گذاشته كه چرا شما پیشكش برای میرزا شاهرخ فرستاده‌اید و آنها را تهدید به قتل می‌نمود و آنها هرقدر عذرهای موجّه می‌آوردند نمی‌پذیرفت قباد و لیلی گمان كردند كه اسكندر به معاشقه آنها پی برده با هم متفّق شدند و در شبی كه اسكندر شراب زیاد خورده بود قباد او را به ضرب
ص: 692
تیغ و خنجر به عالم دیگر فرستاد و مملكت آذربایجان امیر جهانشاه ابن قرایوسف را مصفّی و مسلّم گردید. انقراض دولت علویه در طبرستان. وفات سبط ابن العجمی از علمای حلب.
اروپا (فرانسه)- بروز قحطی در مملكت فرانسه خاصّه در شهر پاریس و امتداد آن تا مدّت دو سال.
افریقا- وفات ملك اشرف سلطان مصر كه بعد از فوت او اركان دولت مصر اتّفاق كرده امیر آخور ملك اشرف را كه چقماق بیك نام داشت به سلطنت برداشتند. از عجایب اتّفاقات آنكه چقماق بیك در عالم رؤیا دیده بود كه میرزا شاهرخ او را به سریر سلطنت مصر جلوس و استقرار داده لهذا بر خود مخمّر كرده بود كه اگر مصداق این خواب به ظهور رسد با میرزا شاهرخ رشته مودّت و اتّحاد را مستحكم سازد. و با آنكه معهود نبود كه امیر آخور به جای سلطان به رتبه سلطنت فایز شود اثر خواب او ظاهر گردید و سلطنت مصر او را شد و ملك ظاهر لقب یافت و پس از پادشاهی همانطور كه بر خود مخمّر كرده بود با میرزا شاهرخ بنای مودّت و ارسال رسل را گذاشت چنانكه شرح آن در ذیل بیاید.
[سنه 842 هجری- سنه 1438 مسیحی]
آسیا- در اینسال نیز میرزا شاهرخ در نواحی خراسان و اماكن باصفای این ولایت به عیش و شادی بی‌هیچ معارض و حادثه بسر برد. وفات علاء الدّین معروف به ملّازاده ابهری.
اروپا (عثمانی)- طرح مسجد جامع مرادیّه به امر سلطان مراد خان دویّم در ادرنه.
[سنه 843 هجری- سنه 1439 مسیحی]
آسیا- آمدن جیجكبوقا از خواص امرای ملك ظاهر سلطان مصر به رسم سفارت
ص: 693
با هدایا و تحف لایقه به هرات به حضور میرزا شاهرخ و بذل احترام و عواطف این پادشاه درباره سفیر سلطان مصر، و درین سفارت سفیر مشار الیه به عرض میرزا شاهرخ رسانید كه ملك ظاهر سلطان مصر از شما پنج كتاب خواهش نموده یكی تأویلات حجّت اهل سنّت از مؤلفات شیخ ابو منصور ترمدی. دیگر تفسیر كبیر علّامه رازی. دیگر شرح تلخیص جامع از مصنّفات خواجه مسعود بخاری. دیگر شرح كشّاف علاء الدّین پهلوان. دیگر روضه در مذهب شافعی، با آنكه كتب مسطوره در خزینه موجود بود میرزا شاهرخ فرمود هرپنج كتاب را به خط خوش استكتاب كردند و جدول كشیده تسلیم سفیر مزبور نمودند و پس از اعطای انعامات وافره سفیر را رخصت معاودت داد و حسام الدّین مباركشاه پروانچی را به صحابت سفیر مصر مأمور سفارت مصر نمود و در روز هیجدهم ماه رجب سفرا از هرات حركت كردند. هم در اینسال در شب سیّم شعبان خداوند متعال پسری به میرزا علاء الدّوله عنایت نموده او را به سلطان ابراهیم موسوم كردند. انهزام مغاربه از جنگ اشرف اسمعیل صاحب یمن و این جنگ در زبید اتفاق افتاده و موسوم به حرب یوم الغریب است.
اروپا (عثمانی)- سور و جشن ختان سلطان محمّد فاتح.
افریقا- اطاعت كردن ناصر الدین ذو القدر از ملك ظاهر سلطان مصر و رفتن نزد این سلطان به مصر.
[سنه 844 هجری- سنه 1440 مسیحی]
آسیا- وفات علاء الدوله امیر علیكه كوكلتاش كه زیاده از نود سال عمر كرده بود و چون درگذشت در مدرسه‌ای كه خود در سر خیابان هرات بنا كرده مدفون شد و بعد از فوت او میرزا شاهرخ مناصب او را به پسر ارشدش امیر شیخ ابو الفضل داد. و هم در اینسال خبر رسید كه حسام الدین مباركشاه كه به سفارت مصر رفته بود در بین راه فوت شده و پسرش امیر رحیم داد به صحابت جیجكبوقا به مصر رفته و ملك ظاهر سلطان مصر كمال عاطفت را نسبت به او مبذول داشته. وفات ملك
ص: 694
آغادختر خضر اغلان كه در اوایل حال در حباله نكاح امیرزاده عمر شیخ بن امیر تیمور درآمده میرزا اسكندر و میرزا بایقرا از او متولّد شدند و بعد از كشته شدن میرزا عمر شیخ به مزاوجت میرزا شاهرخ نایل گردیده میرزا سیورغتمش از او به وجود آمد و مآثر خیریّه این زن در بلخ و هرات و آن نواحی بسیار بوده است. وفات قاضی شهاب الدین جونپوری.
اروپا (فرانسه)- شورش نجبا بر ضدّ پادشاه و در این غایله شورشیان پسر هفده ساله پادشاه را بر خود رئیس كرده بودند ولی پادشاه فرانسه بر آنها غلبه نموده نجبا را تنبیه و سیاست سختی نمود. (عثمانی)- اتمام مسجد جامع ادرنه. سفاین جنگی سلطانمراد خان به اتّفاق كشتیهای ملك ظاهر سلطان مصر به جزیره ردس حمله‌ور گردیدند.
[سنه 845 هجری- سنه 1441 مسیحی]
آسیا- ملك كیومرث رستمداری كه تا این اوان كمال اطاعت و فرمانبرداری را از میرزا شاهرخ داشت در اینسال قدم از جاده انقیاد بیرون گذاشته جمعی از سپاه رستمدار را به تاخت و نهب حدود ری فرستاد و سپاه مزبور در این نواحی بنای خرابی و آشوب را گذاشتند. جنگ شریف بركات و شریف علی از شرفای حجاز در جدّه و انهزام عساكر شریف بركات. مسخّر نمودن سیّد محمّد مشعشعی حویزه را. وفات سودائی ابیوردی.
اروپا (روس)- غلبه طایفه تاتار بر مسكو و حرق این شهر و اسر اهالی آن.
[سنه 846 هجری- سنه 1442 مسیحی]
آسیا- در اوایل این سال موكب میرزا شاهرخ به جهت تنبیه ملك كیومرث رستمداری از هرات حركت كرد و چون به نیشابور رسید، خوف و هراس بر ملك كیومرث غالب گشت و چند نفر را به خدمت میرزا شاهرخ فرستاد و اظهار انقیاد و ضراعت نموده و معروض داشتند كه ملك كیومرث را خیال مقاتلت و مقاومت
ص: 695
نیست و مطیع است اگر مملكت ری را به خود او مفوّض می‌دارند شاكر است و اگر امر این است كه به دیگری واگذارد حاضر. بنابراین میرزا شاهرخ از تقصیر او درگذشت و ولایت قزوین و سلطانیّه و ری را به سلطان محمّد بن میرزا بایسنقر تفویض نمود و او به محل حكمرانی خود رفت و از آنجا كه بزرگان و سركردگان امصار و اطراف با عدّه كثیری ملازمت خدمت این شاهزاده را اختیار كرده بودند دخل او به خرجش وفا نمی‌نمود این خبر مسموع میرزا شاهرخ گردیده مقرّر داشت كه سلطانیه و قزوین سیورغال میرزا سلطان محمّد باشد و در سایر ولایات عراق مداخله ننماید و خواجه شمس الدّین محمّد بخاری به ضبط ولایاتی كه از شاهزاده مشار الیه منتزع گردید مأمور شد و این فقره اسباب تألّم میرزا سلطان محمّد شده به خیال سركشی و طغیان افتاد چنانكه شرح آن در ذیل بیاید. وفات احمد شاه گجراتی. وفات ناصر الدّین بیك ذو القدر.
اروپا (پرتوغال)- به واسطه جنگ آخری كه فیمابین پرتوغالیها و بعضی از اعراب افریق واقع شده بود و جمعی از اعراب اسیر پرتوغالیها گردیده رؤسای قبایل عرب كه در افریقا بودند به جهت فدیه اسرای اهالی ملّت خود خاك طلا كه از معادن افریق تحصیل كرده بودند با دسته‌ای غلام و كنیز سیاه به پرتوغالیها داده اسرای خود را از قید اسیری و رقیّت خلاص كردند و این اوّل مرتبه‌ایست كه عیسویان در خدمت خود از جنس سیاهان برده گرفته و نگاهداشتند.
[سنه 847 هجری- سنه 1443 مسیحی]
آسیا- كثرت اقتدار امیر جلال الدّین فیروز شاه كه تقریبا زمام جمیع امور دولتی میرزا شاهرخ به دست او بود و میرزا شاهرخ در باطن از این معنی خرسندی نداشت ولی چون امیر مشار الیه نظیری نداشت میرزا شاهرخ این شوكت و اقتدار را به نظر اغماض و تغافل می‌دید. برداشتن اهالی ملتان شیخ یوسف متولّی روضه شیخ بهاء الدّین زكریای ملتانی را به سلطنت. هم در اینسال میرزا شاهرخ سیّد محمّد زمزمی را به مصر نزد ملك ظاهر سلطان مصر فرستاده از او استشاره نمود كه خانه كعبه‌زادها اللّه تعالی شرفا را جامه پوشاند و سلطان مصر تصدیق بر این عمل كرده
ص: 696
به فرستاده میرزا شاهرخ جواب مساعد داد.
[سنه 848 هجری- سنه 1444 مسیحی]
آسیا- ناخوشی سخت میرزا شاهرخ كه بعد از یأس از زندگانی به صحّت و شفا نایل گردید و چون مزاج او به استقامت مایل آمد به موجب قصدیكه سال قبل كرده كه خانه كعبه را جامه پوشاند شیخ نور الدین محمّد مرشدی و شمس الدّین محمّد ابهری را مأمور نمود كه عازم مكّه معظّمه شوند و جامه‌هائی را كه در یزد نسج و ترتیب یافته بود و به هرات آورده بودند به كعبه معظّمه واصل دارند و مشار الیهما به این قصد روانه حجاز گردیدند و ابتدا به مصر رفته درك خدمت ملك ظاهر سلطان مصر نمودند و ملك ظاهر بعد از بذل عواطف جمعی را به همراهی شیخ نور الدین مرشدی و شمس الدّین محمّد ابهری به مكّه معظّمه فرستاد و آنها بعد از طواف خانه كعبه‌زادها اللّه تعالی شرفا و تعظیما را جامه پوشانیدند و پس از ادای مناسك حجّ به خراسان معاودت كرده در هرات به خدمت میرزا شاهرخ رسیده تفصیل سفر خود را به عرض پادشاه رسانیدند. هم در این سال بر میرزا شاهرخ معلوم گشت كه اتباع امیر جلال الدین فیروز شاه بعضی از وجوه و منال دیوانی را حیف و میل می‌كنند، لهذا بعضی سؤالات در این باب از او نمود و او این معنی را دلیل بر بی‌التفاتی پادشاه دانسته از فرط غصّه رنجور گردید و اگرچه میرزا شاهرخ به عیادت او رفت و دلجوئی كرده مفید نیفتاد مرض غالب گشت و امیر جلال الدین فیروز شاه درگذشت و پس از فوت او میرزا شاهرخ منصب او را به پسر ارشدش امیر نظام الدّین احمد تفویض كرد. وفات میرزا محمّد جوكی ولد كهتر میرزا شاهرخ در نواحی سرخس و چون او درگذشت میرزا شاهرخ ولایاتی كه به سیورغال او داده بود میان اولادش میرزا محمّد قاسم و میرزا ابو بكر قسمت نمود. سلطنت جهانگیر بایندری در دیاربكر. استیلای میرزا اسپند بن قرایوسف بر عراق عرب.
اروپا (فرانسه)- اوّل قشون پیاده‌نظام منظّم ردیف كه تیرانداز بودند در اینسال تربیت و اختراع شد.
ص: 697
[سنه 849 هجری- سنه 1445 مسیحی]
آسیا- پیش ذكر نمودیم كه میرزا سلطان محمّد بن میرزا بایسنقر از میرزا شاهرخ آزرده‌خاطر گردیده به خیال خودسری افتاد چیزی كه تقویت این خیال نمود این بود كه بعضی به شاهزاده مشار الیه اظهار نمودند كه ضعف پیری بر مزاج میرزا شاهرخ مستولی گشته و دیگر حالت حركت و لشكركشی ندارد باید فرصت غنیمت شمرد و شیراز و اصفهان را به تصرّف درآورد، میرزا سلطان محمّد را این سخنان پسند افتاده به اصفهان تاخت و اموال بسیار از این ولایت حاصل كرده به سپاهیان بخشید و مصمّم حمله بردن به فارس گشت، و در اینوقت میرزا عبد اللّه بن میرزا ابراهیم سلطان حكمرانی فارس داشت چون لشكر میرزا سلطان محمّد متوجه شیراز شدند میرزا عبد اللّه. كه قوّت محاربه و مدافعه نداشت دروازه‌های شیراز را مضبوط كرده قاصدی به تعجیل به هرات فرستاد و میرزا شاهرخ را از ماجرا مخبر و مطلّع نمود.
وفات سلطان محمّد صاحب دهلی و برقرار شدن پسرش علاء الدین به جای او.
انتزاع نمودن رای شهره‌سالار لنكاهان ملتان را از شیخ یوسف و خواندن خود را سلطان قطب الدّین و او اوّل شخص است از لنكاهان كه در ملتان حكمرانی كردند. وفات شیخ احمد كهتو.
اروپا (عثمانی)- استعفای سلطان مراد خان دویّم سلطان عثمانی به اختیار و میل خود از سلطنت و نصب نمودن پسر خود سلطان محمّد را كه بعد ملقّب به فاتح شد به جای خود و چون چهار ماه از این واقعه بگذشت و هرج‌ومرج در مملكت زیاد شد باز سلطان مراد خان دخیل و متقلّد مهام سلطنت و امور مملكت شد.
[سنه 850 هجری- سنه 1446 مسیحی]
آسیا- انتهاض موكب میرزا شاهرخ از هرات به قصد سفر فارس و عراق و تنبیه میرزا سلطان محمّد، و جانشین كردن میرزا ركن الدین علاء الدوله را در هرات، و چون موكب میرزا شاهرخ به ری رسید امیر سلطان شاه برلاس و امیر شیخ ابو الفضل بن امیر علیكه كوكلتاش و امیر نظام الدّین احمد بن فیروز شاه را پیش روانه
ص: 698
نمود و خود نیز متعاقب آنها حركت كرده میرزا سلطان محمّد چون خبر وصول میرزا شاهرخ را به این نواحی شنید از محاصره شیراز دست كشید و متوجّه اصفهان شد میرزا شاهرخ از فرار شاهزاده باخبر شده از منزل گندمان به سمت اصفهان عطف عنان كرد و بعضی از هواخوان میرزا سلطان محمّد را در این بلد سیاست كرد و زمستان را به فشافویه ری به قشلاق رفت و بعضی از اعیان را مأمور كرد كه نزد میرزا سلطان محمّد روند و او را نصیحت كنند و بر آن بدارند كه به قدم اعتذار به خدمت میرزا شاهرخ آید و اگر نصایح آنها را نپذیرد او را مقهور به آمدن كنند و مأمورین به موجب امر عمل كردند و میرزا سلطان محمّد را به خدمت میرزا شاهرخ مایل نمودند. وفات میرزا شاهرخ در روز بیست و پنجم ذیحجّه این سال به ناخوشی درد معده در ری كه بعد از فوت او میرزا ابو القاسم بابر با فوجی از مخصوصان خود متوجّه خراسان شد و میرزا خلیل سلطان نیز عازم آن‌طرف گردید و میرزا عبد اللطیف به حراست اردوی شاهرخی پرداخته قاصدی به سمرقند فرستاد كه پدر خود میرزا الغ بیك را از این واقعه مستحضر سازد، و روز سیّم نعش میرزا شاهرخ را در محفّه‌ای گذاشته رو به سمت خراسان روان شد. گرفتن امیر جهانشاه بن امیر قرایوسف بغداد را و كشته شدن خواجه افضل تركه. وفات ابو سعید كازرونی، و استاد میر علی تبریزی واضع خط نستعلیق. وفات شاه شاهان سیستانی كه پنجاه و چهار سال عمر كرده و مدّت ملكش هفده سال بود.
[سنه 851 هجری- سنه 1447 مسیحی]
آسیا- در سال قبل مذكور شد كه بعد از فوت میرزا شاهرخ نعش و اردوی او را میرزا عبد اللطیف به طرف خراسان حركت داد و گوهرشاد آغا زوجه میرزا شاهرخ نیز همراه بود میرزا عبد اللطیف چون میل گوهرشاد آغا را به میرزا علاء الدوله می‌دانست و مفسدین نیز تفتین كردند در میان‌خوار ری و سمنان اموال گوهرشاد آغا را تاراج كردند بطوریكه در موقع كوچ گوهرشاد آغا عصائی به دست گرفت و پیاده رو به راه نهاد در آنحال نوكری رسید و حرم پادشاه را پیاده دید اسب خود را بدو داد و او را سوار نمود همینكه میرزا عبد اللطیف به دامغان رسید داروغه این شهر در قلعه
ص: 699
متحصّن شده اظهار مخالفت كرد، میرزا عبد اللطیف دامغان را به غلبه گرفت و غارت نمود و با كمال استقلال و غرور سفر خود را تا نیشابور امتداد داد و از آنجا كه گوهرشاد آغا قاصدی به هرات فرستاده و میرزا علاء الدوله را كه در این بلد حاكم بود از فوت میرزا شاهرخ خبر داده و بعدها نیز میرزا علاء الدوله خبر تاراج كردن اموال گوهرشاد آغا را شنیده لشكری به استقبال میرزا عبد اللطیف روانه كرده در حوالی نیشابور قشون میرزا عبد اللّطیف را شكست دادند و او را گرفتند و نزد میرزا علاء الدوله بردند و در قلعه اختیار الدین محبوس شد و میرزا علاء الدوله در هرات به سلطنت جلوس كرد، اما میرزا الغ بیك كه در سمرقند بود با عساكر خود عازم خراسان و دفع میرزا علاء الدوله گردید. وفات كاركیا ناصر صاحب گیلان. وفات طالب آملی شاعر. بعضی ایجاد فنّ طبع را در این سال نوشته‌اند.
اروپا (عثمانی)- ولادت سلطان بایزید ثانی. سفر سلطان مراد دویّم به بلاد ارناود و فتح بعضی از قلاع.
[سنه 852 هجری 1448 مسیحی]
آسیا- جنگ عساكر میرزا الغ بیك با میرزا علاء الدّوله و منهزم شدن میرزا علاء الدوله و رفتن به طرف استرآباد و گرفتن میرزا الغ بیك هرات را. بعد از آنكه میرزا الغ بیك هرات را بگرفت فتحنامه به اطراف نوشت و با آنكه میرزا عبد اللطیف بن الغ بیك كه از حبس میرزا علاء الدوله مستخلص شده و به موكب پدر پیوسته بود و در جنگ میرزا علاء الدوله كمال رشادت را كرد، میرزا الغ بیك این فتح را به اسم پسر كوچكتر خود میرزا عبد العزیز مسطور داشت و این فقره اسباب رنجش میرزا عبد اللطیف شده و نتیجه این رنجش را بعد خواهیم نوشت.
توجّه میرزا ابو القاسم بابر از جرجان به طرف خراسان كه چون به بسطام رسید قاصد امیر هندو كه نزد او آمده او را به سلطنت مازندران نوید داد لهذا این شاهزاده به طرف مازندران شتافت و امیر هندو كه او را استقبال كرده لوازم شوكت و اجلال سلطنت او را فراهم نموده و مملكت مازندران بدینواسطه در قبضه اختیار و اقتدار میرزا ابو القاسم بابر درآمد، و پس از آنكه میرزا علاء الدوله به میرزا ابو القاسم بابر
ص: 700
پیوست و هزیمت‌یافتگان جنگ نیز به تدریج به اردوی این دو برادر ملحق شدند جمعیت وافری بهمرسانیدند و این خبر به میرزا الغ بیك رسیده به طرف ایشان نهضت نمود و تا اسفراین آمد در اینحال بعضی از شاهزادگان دیگر به طمع پادشاهی متوجّه هرات شدند و این فقره اسباب معاودت میرزا الغ بیك گردید و چون به هرات رسید به او خبر دادند كه میرزا ابو القاسم بابر با سپاهی وافر متوجّه خراسانست لهذا عازم ماوراء النهر شد و حكومت هرات را كه در شرف زوال و انتقال بود به پسر خود میرزا عبد اللطیف داد و میرزا عبد اللطیف بعد از پانزده روز حكومت در هرات نیمشبی به طرف ماوراء النّهر گریخت و امیرزاده بابر به هرات آمد و مملكت خراسان او را مسلّم گشت و تون را به رسم سیورغال به میرزا علاء الدوله داد و میرزا علاء الدوله پسر خود میرزا ابراهیم را به این ولایت فرستاده و خود در هرات اقامت نمود و چیزی نگذشت كه میرزا بابر میرزا علاء الدّوله را گرفته حبس كرد و مأموری به تون فرستاده میرزا ابراهیم پسر میرزا علاء الدوله را به هرات آورد. مبنای حكمرانی امیرزاده بابر بر جور و ظلم و غفلت از حال رعایا بود و امرای او سوای امیر هندو كه هرچه می‌خواستند می‌كردند و خود او مشغول عیش و نشاط بود.
اروپا- (انگلیس و فرانسه)- جنگ مابین ایندو ملت در نرماندی و غلبه فرانسه بر انگلیس.
[سنه 853 هجری 1449 مسیحی]
آسیا- سابقا ذكر نمودیم كه میرزا عبد اللطیف از پدر خود میرزا الغ بیك رنجش حاصل نمود این رنجش میرزا عبد اللطیف و بیمهری میرزا الغ بیك روزبروز رو به ازدیاد نهاده در اینسال كار فیمابین به مقاتلت و جنگ كشید و بدبختی از هرجهت گریبان‌گیر میرزا الغ بیك گردید آخر الامر میرزا عبد اللطیف غالب آمده در سمرقند جلوس كرد و مقرّر نمود كه میرزا الغ بیك روانه مكّه شود همینكه میرزا الغ بیك به قصد مكّه معظّمه بیرون شد میرزا عبد اللطیف بعضی را فرستاد تا او را بكشتند و دو سه روز قبل از كشته شدن میرزا الغ بیك میرزا عبد اللطیف میرزا عبد العزیز برادر
ص: 701
كوچكتر خود را نیز بكشت و به خیال خود آسوده به سلطنت پرداخت ولی مدّت ملكش بیش از ششماه امتداد نیافت چنانكه در شرح سال بعد بیاید. میرزا الغ بیك مردی فاضل و هنرپرور و اسم او محمّد تراغای بود، ولادتش روز یكشنبه نوزدهم جمادی الاولی سنه هفتصد و نود و شش و ابتدای حكمرانی او در ماوراء النهر در سال هشتصد و بیست و چهار و مآثر خیریّه او بسیار است از جمله رصدی می‌باشد كه به حكم این پادشاه غیاث الدین جمشید و معین الدین كاشی در ظاهر سمرقند بستند و از نتایج این رصد زیجی مرتّب گشت موسوم به زیج گوركانی كه هنوز در میان بسیاری از ملل معمول و معروف به زیج الغ بیك است. بسط مملكت و اقتدار امیرزاده بابر و اطاعت حكمران سیستان از او. مخالفت امیر هندوكه با امیرزاده بابر و وقوع جنگ فیمابین عساكر فئتین و هلاك شدن امیر هندوكه، و امیر هندوكه از امرای باعدل و نصفت بود. وفات شرف الدین علی یزدی صاحب كتاب ظفرنامه.
اروپا- (عثمانی)- جنگ سخت سلطانمراد خان با جیوش و جنود متفّقه هنگری و بهم و آلمان و ولاك كه شكست سختی به آنها داد.
[سنه 854 هجری 1450 مسیحی]
آسیا- لشكر كشیدن میرزا سلطان محمّد بن بایسنقر كه حكمرانی فارس و عراق را داشت به طرف هرات و وقوع محاربات فیمابین او و میرزا بابر كه آخر الامر مجبور به مراجعت به عراق گردید و میرزا بابر در هرات استقلال و استقرار یافت.
رنجش خاطر امرای میرزا عبد اللطیف پادشاه ماوراء النهر از او كه اتّفاق بر قتل میرزا عبد اللطیف كردند و به دست بابا حسین نامی كشته شد و تمام مدّت سلطنت میرزا عبد اللطیف ششماه بود و به مناسبت اینكه پدر خود میرزا الغ بیك را كشته بود خود دائما می‌خواند:
پدر كش پادشاهی را نشایدو گر شاید بجز شش مه نپاید و همینطور این جنایت نتیجه داد. برقرار شدن میرزا عبد اللّه بن میرزا ابراهیم بن میرزا شاهرخ به جای میرزا عبد اللطیف به حكمرانی ماوراء النهر. گریختن میرزا علاء الدوله به طرف بلخ و فراهم آوردن جمعیتی به جهت استیلای بر بلخ و توجّه
ص: 702
میرزا بابر به این ولایت به قصد تدمیر برادر و فرار میرزا علاء الدوله به كوهستان بدخشان و تعاقب میرزا بابر او را و متفرّق ساختن جمعیّتی را كه دور میرزا علاء الدوله را گرفته بودند و معاودت میرزا بابر به هرات. طغیان اویس بیك كه از جانب میرزا بابر حكومت قلعه اختیار الدّین را داشت و كشته شدن او به دست ملازمان میرزا بابر و مسلّم شدن قلعه اختیار الدّین میرزا بابر را. گرفتار شدن میرزا علاء الدوله به دست كارگذاران میرزا بابر. وفات قطب الدین شاه علی سیستانی در سنّ هشتاد و هفت سالگی. وفات ملّا طالب جاجرمی، و منصور طوسی، و حسن سلمی تونی، وفات احمد بن عرب شاه ادیب. استیلای امیر جهانشاه بن قرایوسف بر دیاربكر.
اروپا- (آلمان)- در شهر مایانس اوّل انجیلی كه با حروف باسمه شد در این سنه بود. (پرتوغال)- جزایر كاپ‌ورت مسخّر پرتوغالیها گردید.
[سنه 855 هجری 1451 مسیحی]
آسیا- جمع كردن سلطان محمّد بن بایسنقر حكمران عراق و فارس لشكری جرّار به قصد جنگ با میرزا ابو القاسم بابر كه به واسطه دغدغه خاطری كه این پادشاه از جانب سلطان محمّد داشت به بسطام آمده بود و در اینجا شنید كه سلطان محمّد با سپاه فراوان متوجّه خراسان است پس از ارسال رسل و گفتگو و قراردادها آخر الامر در منزل چناران فئتین تلاقی كردند و نایره قتال مشتعل شد و پس از جنگ سخت لشكر عراق شكست خورده سلطان محمّد دستگیر شد و میرزا بابر حكم كرد برادر بزرگتر خود را كه از شاهزادگان كبار و ملوك معظّم بود به قتل رسانیدند و پس از این فتح حكم كرد برادر دیگر او میرزا علاء الدوله را كور كنند و میل آتشین در چشم او كشند ولی كسیكه مباشر این عمل بود بر میرزا علاء الدوله رحم كرده طوری میل به چشم او نكشید كه نابینا شود. توجّه میرزا ابو القاسم بابر به طرف عراق و فارس و میرزا بابر در شیراز بود كه شنید امیر جهانشاه بن قرایوسف ساوه را كه كلید عراق است گرفته لهذا عزم تدمیر او را جزم كرد، در اینحال خبر رسید كه میرزا علاء الدوله در خراسان خروج كرده چون دفع او مهم‌تر می‌نمود برای بلاد
ص: 703
عراق و فارس حكّام تعیین كرده خود روانه هرات گردید و قبل از آنكه میرزا بابر به هرات رسد عساكر او میرزا علاء الدوله را شكست داده و او همه‌جا گریزان تا خود را به امیر جهانشاه بن قرایوسف رسانید و پادشاه تركمان او را به اكرام پذیرفت.
كشتن میرزا سلطان ابو سعید بن میرزا سلطان محمّد بن میرزا میرانشاه میرزا عبد اللّه پادشاه ماوراء النهر را و جلوس میرزا سلطان ابو سعید به تخت سلطنت این مملكت.
استیلای سلطان بهلول لودی افغان بر دهلی و سلطان بهلول اوّل شخص است از افاغنه كه به سلطنت رسید. وفات حافظ بهاء الدین عمر ایروهی. انقراض دولت بنی هاشم در مدینه.
اروپا- (عثمانی)- وفات سلطان مراد خان دویّم سلطان عثمانی كه مدّت سلطنتش سی و یكسال و عمرش شصت و نه سال بود. جلوس پسرش سلطان محمد خان دویّم معروف به سلطان محمّد فاتح به جای او و عقد صلح با آل قرامان.
افریقا- غلای مفرط در مصر.
[سنه 856 هجری- 1452 مسیحی]
آسیا- امیر جهانشاه تركمان پادشاه آذربایجان بعد از مراجعت میرزا ابو القاسم بابر به خراسان لشكر به عراق و فارس كشید و امرا و عساكر میرزا بابر تاب مقاومت نیاورده منهزم شدند و امیر جهانشاه بر فارس و عراق استیلا یافت. وفات شیخ عبد اللّطیف مقدّسی. لشكر كشیدن سلطان محمود شرقی جونپوری به دهلی و منهزم شدن او و مراجعت كردن به جونپور.
[سنه 857 هجری- 1453 مسیحی]
آسیا- لشكر كشیدن میرزا بابر به ماوراء النهر و بازگشت او به واسطه استقرار صلح فیمابین او و میرزا سلطان ابو سعید. استیلای امیر جهانشاه تركمان بر اصفهان و قتل عام او در این بلد. وفات ابو محمّد برهان الدّین قطب عالم ابن شاه محمود بن سیّد جلال بخاری در احمدآباد گجرات. وفات بهاء الدّین عمر فراهی و میرشاهی
ص: 704
سبزواری از شعرا. رنجش میرزا بابر از خواجه پیر احمد خوافی كه مبلغی گزاف از او به زجر و نكال بگرفت و خواجه احمد بدینواسطه مریض شده بدرود زندگانی گفت.
اروپا- (انگلیس و فرانسه)- تمام شهرهای فرانسه كه به تصرّف انگلیس بود از تصرّف این دولت خارج شده مگر بندر كاله كه یكصد و پنجاه سال دیگر به دست آنها خواهد ماند. مختصر جنون پادشاه انگلیس. (عثمانی)- سلطان محمّد خان دویّم با سیصد هزار نفر قشون برّی و چهار صد فروند كشتی جنگی برّا و بحرا به قصد محاصره اسلامبول حركت نمود و امپراطور قسطنطنیه موسوم به قسطنطین دوازدهم در اثنای محاصره كشته شده و شهر قسطنطنیه بعد از پنجاه و یكروز محاصره در نیمه ربیع الاوّل این سال به تصرّف سلطان محمد خان دویّم درآمده حكم به قتل و نهب نمود، كلیسای سنت صوفی مسجد اسلامی گردید و قسطنطنیه پای‌تخت سلاطین آل عثمان گشت. تاریخ فتح قسطنطنیه (بلدة طیّبة) می‌باشد.
سلطان محمّد خان دویّم من بعد معروف به سلطان محمّد فاتح می‌شود.
[سنه 858 هجری- 1453 مسیحی]
آسیا- انقراض دولت بنی رسول در یمن كه ملك مؤیّد حسین رسولی صاحب یمن به واسطه تسلّط آل معوضه ترك مملكت خود گفته به مكّه معظّمه رفت. پوشیده نباشد آل رسول كه در یمن سلطنت داشته‌اند شانزده نفر بوده: اوّل شخص این طبقه ملك منصور نور الدّین ابو الفتح عمر بن علّی بن محمّد معروف به رسول است كه از عراق به مصر نقل مكان كرده آل ایّوب او را تربیت نموده تا علّی بن رسول امیر الامرای سیف الاسلام ابن ایّوب شد و ملك منصور به حكومت یمن رسید. دویّم ملك مظفّر شمس الدّین یوسف بعد از پدر حكمرانی یافت. سیّم ملك اشرف بن ملك مظفّر. شمس الدّین یوسف بعد از پدر حكمرانی یافت. سیّم ملك اشرف بن ملك مظفّر. چهارم ملك مؤیّد. پنجم ملك جاهد. ششم ملك افضل. هفتم ملك اشرف. هشتم ملك ناصر. نهم ملك منصور. دهم ملك اشرف اسمعیل.
یازدهم ملك طاهر یحیی. دوازدهم ملك اشرف ثالث. سیزدهم ملك مظفّر.
چهاردهم ملك یوسف. پانزدهم ملك مسعود. شانزدهم ملك مؤیّد حسین كه در
ص: 705
منازعه ملك مسعود درمانده شده ملك را گذاشت و به مكّه شتافت و مملكت یمن به بنی معوضه رسید و در این سال ملك مؤیّد عامر بن طاهر معوضی در یمن به سلطنت نشست و ملك مؤیّد اوّل شخص است از ملوك معوضه.
طلوع ذوذنبی كه دنباله او از مشرق تا مغرب بود. بنای مرقد ابو ایّوب انصاری و سرای عتیق. معاودت میرزا ابو القاسم بابر از سمرقند به هرات كه در چهارم محرّم این سال به این بلد ورود نمود.
اروپا- (عثمانی)- بنای عمارت اسكی سرای در اسلامبول.
[سنه 859 هجری- 1454 مسیحی]
آسیا- در اوایل این سال به عرض میرزا ابو القاسم بابر رسانیدند كه شاه حسین ولد ملك علی حكمران سیستان دم از خودسری و استقلال می‌زند لهذا میرزا بابر امیر خلیل هندوكه را با قشونی مأمور سیستان نمود و چون امیر خلیل نزدیك سیستان شد شاه حسین دانست با قوّت عساكر بابری برابری نمی‌تواند، بنابراین سیستان را گذاشت و فرار كرد و امیر خلیل این مملكت را تصرّف نمود ولی در همین سال شاه حسین لشكری جمع نمود و به جنگ امیر خلیل آمد و بعد از كوشش بسیار مغلوب و منهزم و مقتول گردید. طغیان و سركشی اهالی مازندران و منازعه ایشان با عساكر میرزا ابو القاسم بابر كه آخر الامر مازندرانیان مقهور شده و این مملكت به تصرّف قشون میرزا بابر درآمده و مطیع این پادشاه شدند. استیلای سیّد محمّد مشعشعی بر واسط. گرفتن امیر جهانشاه بن قرایوسف شهر بغداد را.
[سنه 860 هجری- 1455 مسیحی]
آسیا- مرض صعب میرزا ابو القاسم بابر كه چون شفا یافت به موجب نذر در اوایل ماه ذیقعده این سال به عزم زیارت حضرت امام ثامن ضامن علّی بن موسی الرّضا علیه آلاف التّحیة و الثّناء از هرات حركت كرده و در چهاردهم ماه مذكور به چهارباغ مشهد مقدّس نزول نمود و به لوازم و شرایط زیارت و بذل عطایا و خیرات پرداخت و در زمستان این سال در همین ولایت اقامت كرد. طلوع ستاره دنباله‌دار كه دنباله
ص: 706
بسیار بزرگی داشت و چون طلوع این ستاره در محاذی برج ثور بود به عقیده منجّمان آن عصر برج ثور برج طالع هرات و هشتم خانه طالع میرزا بابر بود این پادشاه بسیار متوحّش و پریشان‌خاطر گردید. وفات سعد الدّین كاشغری از مشاهیر.
اروپا- (انگلیس)- منازعه مابین دو فرقه از اعیان این مملكت كه فرقه غالب پادشاه را حبس كردند. (ایطالیا)- فوت نیكلای پنجم پاپ و نصب برژیا نام از اهالی اسپانیول به پاپی كه ملقّب به كالتیس سیّم گردید.
[سنه 861 هجری- 1456 مسیحی]
آسیا- وفات میرزا ابو القاسم بابر در روز سه‌شنبه بیست و پنجم ماه ربیع الثانی در اثنای عیش و نشاط، و میرزا ابو القاسم بابر در مشهد مقدّس بود كه درگذشت.
برقرار شدن پسرش میرزا شاه محمود بن ابو القاسم بابر به جای او و میرزا شاه محمود در این وقت یازده ساله بود و چون هیجده روز از فوت میرزا بابر گذشت میرزا شاه محمود عزیمت هرات نمود و چندی كه در هرات اقامت داشت هرج‌ومرج غریبی در این شهر بود و نایره ظلم و بیداد مشتعل و امرا به قتل یكدیگر مجدّ. در این حیص و بیص میرزا ابراهیم بن علاء الدّوله كه داعیه سلطنت داشت با لشكری جرّار متوجّه هرات شد و میرزا شاه محمود چون استعداد برابری و مقاومت با میرزا ابراهیم را نداشت به طرف مشهد مقدّس گریخت و در ماه رجب اینسال میرزا سلطان ابراهیم به باغ مختار هرات نزول كرده به سلطنت نایل گردید، و در اواسط شهر شعبان به عزم رزم میرزا شاه محمود قصد مشهد مقدّس نمود، میرزا شاه محمود نیز در مشهد مقدّس لشكر جرّاری تجهیز كرده رو به هرات نهاد و در بین راه در میان رباط شاه ملك و قصبه كوسویه نایره قتال بین فئتین اشتعال یافت ابتدا میرزا سلطان ابراهیم مغلوب و بعد غالب گردیده شاه محمود باز متوجّه مشهد مقدّس گشت و بعد از چند روز اقامت در این شهر به جرجان رفت و در آنجا لشكری تجهیز كرد میرزا سلطان ابراهیم كه این بشنید به قصد تدمیر او به طرف جرجان حركت كرد در خلال این احوال میرزا سلطان ابو سعید ولد میرزا سلطان محمّد بن میرزا میرانشاه بن امیر تیمور پادشاه سمرقند كه بعد از فوت میرزا بابر قصد تسخیر خراسان داشت
ص: 707
متوجّه هرات گردید و در اواخر شعبان این سال به شهر هرات ورود كرده بر سریر سلطنت این مملكت نیز جلوس كرد و در نهم رمضان مهد علیا گوهرشادآغا را كه به دوستی میرزا سلطان ابراهیم مشهور بود به قتل رسانید (گوهرشادآغا معروفه به مهد علیا زوجه میرزا شاهرخ از نسوان مشار الیهای دنیا و صاحب مآثر خیریّه است از جمله مسجد گوهرشاد كه در مشهد مقدّس بنا نموده و صحن جنوبی روضه مقدّسه حضرت رضا علیه السّلام و مستغنی از توصیف است). خلاصه میرزا سلطان ابو سعید به واسطه ظهور فتن كه از جمله وصول خبر خروج اولاد میرزا عبد اللّطیف در بلخ بود مصلحت در توقّف و ماندن در خراسان ندیده در نهم شوّال به طرف ماوراء النّهر انتهاض كرد و رفع فتنه اولاد میرزا عبد اللطیف را نموده زمستان را در بلخ بسر برد.
استقلال میرزا سنجر بن میرزا سیدی احمد بن میرزا عمر شیخ بن امیر تیمور در مرو.
اروپا- (عثمانی)- سلطان محمّد فاتح با صد و پنجاه هزار نفر قشون بلگراد را محاصره نمود ولی در این محاصره به مرام خود نایل نگردیده بی‌نیل مقصود مراجعت نمود. (ایطالیا)- زلزله سخت در اغلب بلاد این مملكت كه سبب هلاكت بیست هزار نفر گردید.
[سنه 862 هجری- 1457 مسیحی]
آسیا- میرزا شاه محمود كه از جنگ میرزا سلطان ابراهیم گریخته به جرجان رفته بود امیر بابا حسن كه بر این ولایت استیلا داشت اسباب سلطنت او را فراهم نموده لشكری برای او ترتیب و تجهیز نمود و میرزا سلطان ابراهیم كه بعد از معاودت سلطان ابو سعید به ماوراء النهر باز خود را پادشاه خراسان دانسته از عدّت و شوكت میرزا شاه محمود مطلّع شده از راه نسا و ابیورد متوجّه گرگان گردید و میرزا شاه محمود با عساكر خود به استقبال میرزا سلطان ابراهیم شتافت مقارن اینحال میرزا جهانشاه با سپاه عراق و آذربایجان به حوالی جرجان رسیده و میرزا سلطان ابراهیم كه این خبر را باور نمی‌كرد تا یك فرسخی استرآباد راند و در این نواحی جنگ فیمابین عساكر میرزا سلطان ابراهیم و میرزا جهانشاه تركمان درگرفته میرزا جهانشاه غالب آمد و لشكر خراسان منهزم شدند و این واقعه در روز سه‌شنبه بیست
ص: 708
و پنجم محرّم این سال صورت وقوع یافت و بعد از انهزام سپاه خراسان میرزا سلطان ابراهیم در هیچ‌جا توقّف نكرد با كمال شتاب به طرف هرات آمد و در ماه صفر به این شهر ورود نمود. فرستادن میرزا سلطان ابراهیم سفرا به بلخ به دربار سلطان ابو سعید به جهت گفتگو و مذاكره در باب صلح و مصالحه و فتح ابواب مودّت و اتّحاد. مراجعت میرزا علاء الدّوله پدر میرزا سلطان ابراهیم كه مدّتی در دشت قبچاق بسر می‌برد به خراسان و تمكین میرزا سلطان ابراهیم از پدر و ورود میرزا علاء الدّوله به عنوان سلطنت به هرات. توجّه میرزا مظفّر الدّین جهانشاه به طرف هرات و فرار میرزا علاء الدّوله كه تاب مقاومت با عساكر میرزا جهانشاه نداشت از این بلد، و فرار این شاهزاده بدبخت از هرات در غرّه شهر شعبان این سال بود و بعد از آن میرزا مظفر الدین جهانشاه هرات را تملّك نمود و فیمابین میرزا علاء الدوله و میرزا سلطان ابراهیم كه به غور گریخته بودند كدورت حاصل شد در این بین میرزا جهانشاه قاصدی فرستاده میرزا علاء الدوله را طلب كرد و میرزا علاء الدّوله به حضور میرزا جهانشاه مبادرت نمود و مورد اعزاز و احترام گردید. نهضت سلطان ابو سعید از بلخ با لشكری جرّار به عزم رزم با میرزا مظفّر الدّین جهانشاه كه قبل از اقدام به جنگ سفرا و رسل در میانه آمدوشد كرده گفتگوی صلح می‌نمودند و چون در این اثنا به میرزا جهانشاه خبر دادند كه پسر او امیرزاده حسینعلی كه در آذربایجان محبوس بود از محبس بیرون آمده دست به خزاین دراز كرده لشكر جمع می‌نماید میرزا جهانشاه پریشان‌خاطر شده در باطن میلی به جنگ سلطان ابو سعید نداشت.
وفات جلال الدین ابو یزید بورانی، و میر مختوم شاعر مدنی.
[سنه 863 هجری- 1458 مسیحی]
آسیا- حاصل و نتیجه گفتگوی سفرای سلطان ابو سعید و امیر مظفر الدّین جهانشاه این شد كه امیر مظفر الدّین چشم از ولایات خراسان پوشیده به آذربایجان مراجعت كند لهذا در اوایل ماه صفر این سال امیر جهانشاه عزیمت آذربایجان نمود و در پانزدهم همین ماه موكب سلطان ابو سعید به هرات ورود نمود. ظهور قحط و غلاء در زمستان این سال در هرات و مردن خلقی كثیر و سبب این قحطی لشكركشیها بود
ص: 709
كه در اوایل این سال و سال قبل در این ولایت شده و اسباب خرابی محصول گردیده بنابراین سلطان ابو سعید بیشتر قشون خود را كه در این ناحیه بودند محض رفاه عامّه به سمرقند فرستاد و چون میرزا علاء الدوله و میرزا سلطان ابراهیم و میرزا سنجر كه در مرو استیلا داشت از قلّت سپاه سلطان ابو سعید در هرات باخبر شدند با یكدیگر دست اتّفاق داده عزم رزم سلطان ابو سعید نمودند و سلطان ابو سعید نیز به مقاتلت آنها شتافته در اواسط جمادی الاولی در میان مرو و سرخس نایره قتال بین فئتین اشتعال یافت ابتدا یكدسته از قشون سلطان ابو سعید منهزم شده بعد با كوشش زیاد عساكر سلطانی غالب آمده میرزا علاء الدوله با پسر خود میرزا ابراهیم فرار كردند و میرزا سنجر كشته شد و میرزا ابراهیم كه به طرف مشهد مقدّس می‌رفت در بین راه مریض شده درگذشت. فتح قلعه نیره‌تو و عماد به دست عساكر سلطان ابو سعید در ماه رمضان این سال. هم در این سال خدای متعال پسری به سلطان ابو سعید داد و چون مادر این پسر رقیّه سلطان دختر میرزا علاء الدوله بود به میرزا شاهرخ موسوم گردید. كشته شدن میرزا شاه محمود بن میرزا بابر كه به سیستان رفته بود. وفات قطب الدّین گجراتی و برقرار شدن سلطان محمود بیكره به جای او به حكمرانی. وفات خواجه شمس الدین اسد و شمس الدّین محمد كوسوی.
اروپا- (عثمانی)- عساكر سلطان محمّد فاتح شهر آتن پای‌تخت یونان را تصرّف نمودند.
[سنه 864 هجری- 1459 مسیحی]
آسیا- سلطان حسین میرزا كه بر ولایت جرجان استیلا یافته بود در اوایل این سال تا حدود سبزوار تاخت و سلطان ابو سعید كه این خبر شنید روز چهارشنبه چهارم جمادی الاولی متوجّه جرجان گردید سلطان حسین میرزا چون استعداد مقابلت و مقاتلت با سلطان ابو سعید را نداشت استرآباد را گذاشته روانه اداق شد و سلطان ابو سعید روزی‌چند در جرجان به عیش گذرانیده حكمرانی این مملكت را به ولد ارشد خود سلطان محمود میرزا داد و به خراسان بازگشت، امّا در غیبت موكب سلطان ابو سعید امیر خلیل هندوكه حكمران سیستان كه از سرداران دلیر و از
ص: 710
اوایل عهد میرزا ابو القاسم بابر حكمرانی سیستان یافته بود بنابر دغدغه‌ای كه از سلطان ابو سعید به خاطر او راه نموده با سپاه نیمروز به طرف هرات راند و در دوازدهم رمضان به محاصره این شهر و كار قتال پرداخت و هرروز جنگ در كار بود تا در یكی از جمعه‌های ماه مزبور كه نزدیك بود شهر مفتوح عساكر امیر خلیل هندوكه گردد اهل شهر اجماع كرده بیرون تاختند و بسیاری از سپاه سیستان را بكشتند و شهرت دادند كه موكب سلطان ابو سعید دررسید، لهذا امیر خلیل هندوكه از فتح هرات صرف‌نظر كرده عزم معاودت به سیستان نمود و چون در اواخر ماه رمضان سلطان ابو سعید به هرات آمد سیستانیها به ولایت خود بازگشته بودند سلطان ابو سعید دسته قشونی به تنبیه امیر خلیل هندوكه مأمور كرد امیر خلیل كه این بشنید دانست كه مرد میدان مقاومت نیست اظهار ضراعت نموده به خدمت سلطان ابو سعید آمد جرم او معفو گشت و در سلك امرای این پادشاه منسلك گردید و ایالت سیستان بر شاه یحیی كه از شاهزادگان آن ولایت بود مقرّر آمد و به مقرّ حكمرانی خود شتافت.
اروپا- (ایطالیا)- پی دویّم در ایطالیا به رتبه پاپی نایل گردید.
افریقا- وفات شیخ جلال الدّین از علمای مصر.
[سنه 865 هجری- 1460 مسیحی]
آسیا- در اوایل اینسال میرزا علاء الدوله كه بعد از فرار از سلطان ابو سعید بی‌سروسامان در كوه و بیابان می‌گشت در كنار دریای خزر در خانه ملك بیستون رستمداری درگذشت و شب جمعه بیست و یكم ماه صفر نعش او را به هرات آوردند و در مدرسه گوهرشادآغا دفن كردند. طغیان میرزا محمّد جوكی در ماوراء النهر كه چون سلطان ابو سعید این خبر شنید در بیستم جمادی الاولی به جانب ماوراء النهر روان گردید و میرزا محمّد جوكی چون از انتهاض سلطان ابو سعید مطلّع شد به حصار شاهرخیّه رفته در اینجا متحصّن گشت، سلطان ابو سعید نیز پس از چند روز اقامت در سمرقند به طرف شاهرخیّه رفته این قلعه را محاصره
ص: 711
كرد و روزها این محاصره و جدال در كار بود و چون نزدیك شد كه قلعه مفتوح عساكر سلطان ابو سعید شود از خراسان خبر دادند كه سلطان حسین میرزا جرجان را فتح كرده و عازم تسخیر خراسان گردیده است. این خبر اسباب دغدغه خاطر سلطان ابو سعید شده یكدو نفر از امرا را به ضبط و حراست هرات و مضافات فرستاد و آنها به هرات آمده به تهیه دفاع مشغول شدند و سلطان حسین میرزا نیز به هرات رسیده این شهر را محاصره كرد و جنگ درگرفت و این فقره مسموع سلطان ابو سعید شده ناچار با میرزا محمّد جوكی صلحی ظاهری نموده متوجّه هرات شد و چون سلطان حسین میرزا از توجّه سلطان ابو سعید به طرف هرات خبردار شد دست از محاصره كشیده به راه سرخس عزیمت استرآباد نمود سلطان ابو سعید از عقب او به جرجان شتافته سلطان حسین میرزا به طرف اداق گریخت و سلطان ابو سعید به استرآباد آمد و پس از چند روز اقامت بار دیگر میرزا سلطان محمود را ایالت ولایت جرجان داد و در ایّام اقامت در استرآباد چون رایحه غدر و مكر از امیر خلیل هندوكه استشمام نمود او را بسرای دیگر فرستاد. وفات خواجه ابو نصر پارسا عارف نقشبندی. وفات همایون شاه ظالم بهمنی.
[سنه 866 هجری- 1461 مسیحی]
آسیا- معاودت سلطان ابو سعید از جرجان به خراسان كه در بیست و دویّم ربیع الآخر این سال ورود به هرات نمود. غضب كردن سلطان ابو سعید بر خواجه معزّ الدّین وزیر كه در غیبت سلطان تعدّی به رعیّت نموده بود و انداختن او را در دیگ آب جوشان به امر سلطان ابو سعید در پای قلعه اختیار الدّین. بروز ناخوشی طاعون در هرات و بلوكات كه خلق كثیری را تلف نمود. رفتن سلطان ابو سعید از هرات به ماوراء النهر یعنی به سمرقند. توجّه سلطان محمود خلجی به طرف دكن و محاربه او با نظام شاه بهمنی و غلبه سلطان محمود كه پس از غلبه به مملكت خود بازگشت. وفات شیخ آذری طوسی. وفات ملّا طوطی ترشیزی.
اروپا- (فرانسه)- فوت شارل هفتم پادشاه فرانسه و جلوس پسرش لوی یازدهم به جای او. (عثمانی)- فتح طرابوزان به دست عساكر سلطان محمّد فاتح.
ص: 712
[سنه 867 هجری- 1462 مسیحی]
آسیا- نهضت سلطان ابو سعید از سمرقند به طرف شاهرخیّه به قصد فتح این قلعه و تنبیه میرزا محمّد جوكی و محاصره كردن عساكر سلطان ابو سعید قلعه مزبور را كه تقریبا یكسال آن محاصره طول كشید و اغلب نایره جنگ مشتعل بود و به واسطه حصانت حصار و قلعه فتح آن میسّر نمی‌شد آخر الامر كار بر اهل قلعه تنگ شد و ذخیره‌ای كه داشتند تمام گردید ناچار میرزا محمّد جوكی شفیع انگیخته كه سلطان ابو سعید از سر تقصیر او گذشته و او تسلیم گردد و مشغول این مذاكره بودند كه سال بسر رسید. وفات نظام شاه بهمنی كه برادرش محمّد شاه لشكری به جای او به حكمرانی برقرار گردید. سلطنت شیروانشاه بعد از خلیل شاه در شیروان.
اروپا- در این سال پرتوغالیها در گینه از ممالك واقعه در طرف مغرب افریقا انكشاف معادن طلا نمودند. هم در این سال فرنگیها بر اسكندریّه استیلا یافته این شهر را خراب كردند.
[سنه 868 هجری- 1463 مسیحی]
آسیا- آمدن میرزا محمّد جوكی روز جمعه نهم محرّم به حضور سلطان ابو سعید و اظهار مرحمت این پادشاه به میرزا محمّد جوكی و مراجعت موكب سلطان ابو سعید به سمرقند كه از این شهر نیز متوجّه هرات گردیده روز بیست و دویم ربیع الثانی وارد شهر هرات گشت و میرزا محمّد جوكی را در قلعه اختیار الدّین حبس نمود و این شاهزاده در این قلعه بود تا درگذشت. انتهاض سلطان ابو سعید از هرات به قصد قشلاق نمودن در مرو كه در اوایل جمادی الاولی به یورت قشلاق مزبور رسید و زمستان را با فراغت و كامرانی در این قشلاق بسر برد. وفات ابراهیم بیك قرامانی حكمران دیار قرامان و برقرار شدن پسرش اسحق بیك به جای او، و جنگ كردن با قاسم بیك و منهزم شدن او، و رفتن نزد حسن بیك آق‌قوینلو صاحب دیاربكر به استعانت.
اروپا- (عثمانی)- بنای جامع سلطان محمّد فاتح در اسلامبول.
ص: 713