گروه نرم افزاری آسمان

صفحه اصلی
کتابخانه
شاهنامه فردوسی
جلد دوم

[سنه 1215 هجری- سنه 1800 مسیحی]





آسیا (ایران)- در این سال موكب اعلیحضرت خاقان كشورستان فتحعلی شاه مصمّم تسخیر سبزوار و نیشابور گردید. تبیین آنكه: اللهیار خان سبزواری قلیجی كه پیش از این عریضه ضراعتی به دربار گردون‌مدار عرض كرده و به عرض رسانیده بود كه صبیّه خود را به خدمت خدّام حرم جلالت خواهد فرستاد و میرزا اسد اللّه مستوفی نوری به انجام این خدمت مأمور گردید. بعد از رسیدن میرزا اسد اللّه به سبزوار اللّهیار خان پشیمان شده بنای مسامحه را گذاشت بنابراین ابراهیم خان قاجار عمزاده خاقان كامكار با مهدیقلی خان دولّو و حسین خان قاجار قزوینی و ده هزار سوار و پیاده به محاصره آن قلعه روانه شدند و به امیر گونه خان زعفرانلو حاكم خبوشان و ابراهیم خان شادلو حكمران اسفراین نیز حكم شد كه به ابراهیم خان پیوندند و موكب منصور خاقانی نیز انتهاض فرموده در چمن نمكه پنج روز به سان سپاه ظفرهمراه پرداختند، و در پنجم محرّم این سال خارج قلعه مزینان مضرب خیام سپهر احتشام گردید و نواب حسینقلی خان برادر كهتر خاقان به محاصره قلعه سبزوار مأمور آمد، اهالی نیكی قلعه كه از مستحدثات اللهیار خان قلیجی بود
ص: 1457
خودداری نموده لشكر نصرت‌اثر یورش بردند، حصاریان مقهور و اموال ایشان منهوب شده از در استیمان درآمدند، آقا خان ولد مصطفی خان عمزاده خاقان كشورستان جدّ امّی نگارنده به حراست قلعه محكوم گردید، و موكب همایون خاقانی تشریف‌فرمای حوالی سبزوار شد و از آنجا كه جعفر خان بیات باز به راه خلاف رفته بود حكم همایون شرف صدور یافت كه نواب حسینقلی خان به محاصره نیشابور و تنبیه جعفر خان روانه شود امّا اللهیار خان قلیجی كه موكب ظفر كوكب را نزدیك، و درهای چاره را بسته دید میرزا اسد اللّه مستوفی را واسطه قرار داده و صبیّه خود را با او به اردوی معلّی فرستاد، جعفر خان نیز اظهار ندامت نمود ولی عساكر مزبوره به نهب و تخریب نواحی سبزوار و نیشابور مشغول شدند مقارن این حال طرّه باز خان فرستاده شاه زمان افغان با نامه و هدایای بی‌كران به آستان مبارك آمده شاه زمان به شفاعت جعفر خان و اللهیار خان پرداخته معاودت موكب ظفر كوكب خاقانی را درخواست كرده و اظهار داشته كه بعد از بازگشت قشون نصرت‌نمون، جعفر خان و اللّهیار خان به حضور همایون مشرف خواهند شد. ملازمان آستان پادشاهی حسب المصلحه تمنیّات و مسئولات شاه زمان را قبول فرمودند و محمود میرزا ولد تیمور شاه كه در این سفر ملتزم ركاب اعلی بود با برادر و پسر خود فیروز و كامران عازم قندهار و كابل شد و احكام به امرا و حكّام خراسان شرف صدور یافت كه رعایت جانب او را منظور دارند. و موكب خاقانی به طرف دار الخلافه عطف عنان فرموده نواب حسینقلی خان در اسفراین و ابراهیم خان عمواوغلی در نزدیكی آق‌قلعه به اردوی معلّی پیوستند. آقا خان قاجار از نیكی قلعه مزینان احضار شد و ابراهیم خان عرب با دسته عرب و عجم مأمور محافظت آن نواحی و حدود گردیدند و موكب اعلی به چمن كالپوش نزول اجلال فرموده مدّت پانزده روز در آنجا اقامت كردند. پس از آنجا به بسطام و دامغان و علی بولاغ «1» توجّه فرموده قشون فارس و عراق مرخص شدند و موكب همایون از راه چشمه علی دامغان به سمنان تشریف‌فرما گردیدند، مدّت پنج شبانه‌روز در اینجا به عیش و سرور و عروسی نواب محمد ولی
______________________________
(1). علی بولاغ مقصود چشمه علی دامغان است (مؤلف).
ص: 1458
میرزا والی سمنان مشغول بودند آنگاه به طرف دار الخلافه نهضت فرموده در چهاردهم ماه ربیع الثانی شهر طهران از مقدم مبارك اعلیحضرت خاقان كشورستان رشك روضه رضوان گردیده بعد از انتظام امور ممالك محروسه عزیمت تمشیت گیلان فرمودند و در قزوین صبیه احمد خان مراغه‌ای را در سلك ازدواج نواب شاهزاده محمد علی میرزا حاكم قزوین درآوردند و نواب ابراهیم خان عمزاده خاقان كشورستان به نظم ولایت گیلان رفته لهذا موكب همایون به دار الخلافه معاودت فرمود- هم در این اوان نواب شاهزاده عباس میرزا نایب السلطنه و ولیعهد دولت علیّه به حضور مبارك آمده مورد توجّهات كامله گردید- هم در این سال سیرژن ملكم از جانب حكومت هندوستان انگلیس با نامه مودّت ختامه و هدایای لایقه وارد بندر بوشهر گردید، و فتحعلی خان نوری به مهمانداری او رفت بعد از ورود به دار الخلافه در سرای حاجی ابراهیم خان منزل یافت و لوازم احترامات او به عمل آمد، و قرار اتّحاد دولتین ایران و انگلیس به شروطی معیّن با او داده شد، و حاجی خلیل خان قزوینی با جواب نامه مهر علامه كه سیرژن ملكم حامل بود به اتفاق او مأمور به سفارت شد- امّا اللهیار خان قلیجی و جعفر خان بیات چون بعد از شفاعت شاه‌زمان باز خلاف قرارداد كردند و به تقبیل عتبه علیّه مبادرت ننمودند نواب ظهیر الدوله ابراهیم خان عمزاده خاقان كشورستان با بیست هزار نفر به محاصره سبزوار مأمور و مقرّر شد محمّد خان و ابراهیم خان دولّو و پیر قلی خان شامبیاتی و حسین خان قاجار قزوینی با آن سردار بااقتدار همراهی كنند و نواب امیر كبیر اعتضاد الدوله سلیمان خان قاجار با پانزده هزار سوار مأمور نیشابور گردید و به خوانین خراسان احكام قضا نظام شرف صدور یافت كه به معاونت و معاضدت نواب ظهیر الدوله و نواب اعتضاد الدوله كمر خدمت بر میان بندند و مهدیقلی خان دولّوی قاجار به سرداری آذربایجان و توقّف در قلعه خوی محكوم گشت و محمّد صادق خان دنبلی ایالت خوی یافت و محمود خان دنبلی به آستان اعلی آمده به امارت یساولان حضور برقرار آمد- هم در این سال چون برادران و پسران حاجی ابراهیم خان اعتماد الدوله هریك در ناحیه‌ای حكمرانی داشتند و ملازمان حضرت گردون بسطت همایون تفرّس خلافی از آنها فرموده مقرّر شد همه را در روز معیّن
ص: 1459
گرفته تنبیه نمایند و چنین كردند، و خود حاجی ابراهیم خان نیز معزول و چندی در قزوین و طالقان می‌بود تا درگذشت و میرزا محمّد شفیع بندپئی مازندرانی اصفهانی الاصل به وزارت اعظم نایل آمد- ولادت رضا قلی خان معروف به لله باشی كه متخلّص به هدایت و امیر الشعراء و صاحب مصنّفات جلیله مشهوره و از امرای بزرگ می‌گردد- وفات محمد تقی كرمانی ملقّب به مظفر علی شاه از عرفای مشهور و علمای معروف صاحب دیوان مشتاقیه، و بحر الاسرار، و خلاصة العلوم، و كبریت احمر و رساله جامع البحار در كرمانشهان و مدفون شدن او در بیرون دروازه مشرقی این شهر كه موسوم به دروازه اصفهان است.
اروپا- بعد از مراجعت ناپلیون از مصر به فرانسه وضع قشون فرانسه در مصر مختل می‌گردد، جنگهای كلبر سردار فرانسه در مصر با عساكر عثمانی و تعاقب نمودن آنها را تا سرحدّ شام- اهالی شهر قاهره كه در غیاب كلبر بر فرانسه شوریده بودند پس از مراجعت این سردار این شهر را متصرّف می‌شود- یكی از مسلمانان متعصب كلبر را در قاهره مقتول می‌سازد- مرو سردار قشون فرانسه از رودخانه رن عبور كرده با قشون اطریش برابر می‌شود و آنها را شكست می‌دهد- ملاس سردار اطریش كه با صد و سی هزار نفر از ایطالیا گذشته و به پیش آمده كه با قشون فرانسه مقابلی كند ناپلیون با چهل هزار لشكر در ظرف چهل روز با او برابری نموده از كوه آلپ گذشته ملاس را شكست داده تمام ایطالیا را مسخّر می‌سازد و در مارانگ، نیز شكست سختی به عساكر اطریش می‌دهد- مراجعت ناپلیون به فرانسه مظفر و منصور- انگلیس بر ضدّ فرانسه با اطریش تجدید عهد كرده آلات و ادوات جنگ و پول به او می‌دهد- مرو از طرف ناپلیون مأمور به سمت وینه می‌باشد و جنگ سختی با قشون اطریش كرده تا حوالی وینه می‌رود- اطریش استیصالا از جمهوری فرانسه طلب صلح می‌نماید- انگلیسها جزیره مالت را از فرانسه‌ها می‌طلبند- ناپلیون این جزیره را به پل اوّل امپراطور روس می‌بخشد- انگلیس این بخشش را مقبول ندانسته و خود می‌خواهد مالت را متصرّف شود- امپراطور روس چشم از دوستی انگلیس پوشیده، دول سود و
ص: 1460
دانمارك و پروس را با خود متّفق ساخته، بر ضدّ انگلیس با فرانسه متّحد می‌شود و ایلچی كبیری به پاریس می‌فرستد. (انگلیس)- ارلند پارلمنت مخصوصی ندارد و وكلای خود را به پارلمنت لندن می‌فرستند- بلاد غربی میسور در هند به تصرّف انگلیس درمی‌آید. (فرانسه)- دولت جمهوری به ریاست ناپلیون بر ضدّ فتنه‌انگیزانست- یكی از خواهرهای ناپلیون در حباله نكاح مورات كه از سردارهای معتبر ناپلیون است درمی‌آید- ایجاد بانك در فرانسه- عهد دوستی و تجارتی فرانسه با اتائونی- در ظرف این سال در فرانسه دو سه مرتبه قصد قتل ناپلیون می‌نمایند. (ایطالیا)- پی هفتم بعد از پی ششم پاپ می‌شود.
(عثمانی)- جزایر سبعه یونین كه فرانسه‌ها از ونیز گرفته‌اند سفاین روس و عثمانی معا آنها را از فرانسه منتزع می‌سازند و به وساطت روس این جزایر وضع جمهوری پیدا كرده از تحت سلطنت عثمانی خارج می‌شود و لكن در سال یك مبلغی خراج به اسلامبول می‌فرستد- علی پاشا كه هیجده سال بود از طرف دولت عثمانی حكومت آلبانی را داشت و مركز حكمرانی خود شهر یانینا را قرار داده بالتّمام اطراف آلبانی را حكمرانی و سلطنت به وضع استقلال قرار می‌دهد.
امریكا (جزیره هایتی)- توسن رئیس یاغیهای هایتی می‌شود.

[سنه 1216 هجری- سنه 1801 مسیحی]

آسیا (ایران)- در ششم ماه صفر این سال موكب همایون اعلیحضرت خاقان كشورستان فتحعلی شاه تشریف‌فرمای قصر قاجار گردیده یكشب در اینجا اقامت كردند بعد روانه شكارگاه جاجرود گردیدند، و از آنجا به چمن مشای دماوند و سایر اماكن متنزهه آن ساحت خلدمانند رانده چندی تفرّج می‌فرمودند، و در اواخر ماه مزبور شرحی از خیالات حسینقلی خان به عرض حضور موهبت ظهور خاقان رسانیدند و معلوم شد كه مشار الیه از كاشان به اصفهان و از اصفهان به عراق رفته تهیّه جمعیّت و لشكر می‌نماید و سودای سلطنت در سر دارد. بنابراین به موجب امر اعلی جان محمد خان دولّوی قاجار روانه قم و كاشان گردید، و حسینقلی خان بن
ص: 1461
فتحعلی خان برادرزاده او به حوالی اصفهان راند و آقا خان قوانلو به سیلاخور رفت و فرمان همایون عزّ نفاذ یافت كه هرجا حسینقلی خان را به دست آرند مأخوذ دارند و به آستان مبارك روانه سازند- هم در این اوان ابراهیم خان عمزاده خاقان به دربار جلالت‌آثار سپهرنشان آمد و نواب امیر كبیر سلیمان خان اعتضاد الدوله از سبزوار و نیشابور با عباس میرزا برادر نادر میرزا ابن شاهرخ بن رضا قلی میرزا به حضور همایون تشرّف جستند و عبّاس میرزا را نادر میرزا به رسم گروگان فرستاده بود- نیز در این اوان اعلیحضرت خاقان كشورستان حضرت نایب السلطنه ولیعهد عبّاس میرزا را با میرزا محمد شفیع صدراعظم در دار الخلافه طهران متقلّد مهام ملكی فرموده و موكب اعلی در دویّم ربیع الثانی از طهران عزیمت اصفهان فرمود و حاجی محمّد حسین خان بیگلربیگی اصفهان از نائین به چاپاری به نطنز آمده در اینجا به تقبیل ركاب معلّی فایز گردید- حسینقلی خان چون از حركت اردوی همایون خبردار شد به جانب كرمانشهان شتافت و اختلالی در امور و اوضاع او بهمرسیده محمّد قاسم نام كه محرّك حسینقلی خان بود به بغداد فرار نمود، و حسینقلی خان كه راه رفتن عراق عرب را بر او بسته بودند نادم و پشیمان در قم به بقعه مباركه حضرت معصومه سلام اللّه علیها پناه برد. اعلیحضرت خاقان كشورستان به جانب قم عطف عنان فرمودند، حسینقلی خان شمشیر به گردن، گریان، در صحن مقدّس به حضور مهر ظهور خاقان آمد و پس از اظهار ندامت و طلب عفو و استكانت استدعای اقامت و توقّف در قم نمود. اعلیحضرت همایون او را مرخّص و مأذون فرمودند و موكب منصور به قصد معاودت به دار الخلافه نهضت‌فرما گشت- هم در این اوان اعوان و انصار حسینقلی خان را از هر ناحیه و مكان گرفته مغلولا به آستان جلالت بنیان فرستادند و هریك به قدر جرم و جنایت دوچار عقوبت و سیاست شدند. پس از چندی به شفاعت میرزا ابو القاسم مجتهد گیلانی از علمای معروف حسینقلی خان به دزاشوب شمیران آمده در اینجا متوقّف گشت و آخر الامر به واسطه خودسری جهان‌بین خود را بدرود نمود و در دزاشوب به عبادت مشغول بود تا دست اجل نقد حیات او را درربود- هم در این ایّام اللهیار خان قلیجی حاكم سبزوار به ملازمان حضرت نایب السلطنه ولیعهد دولت علیّه عباس میرزا متوسّل شده
ص: 1462
و با اهل و عیال به دار الخلافه آمده اطمینان یافت و میرزا محمّد خان قیاقلوی قاجار به حكومت سبزوار رفت- امّا نادر میرزا با وجود فرستادن عباس میرزا برادر خود را به گروگان در شرفیابی آستان مبارك تعلّل و تقاعد نمود لهذا ابراهیم خان عمزاده خاقان كشورستان با ده هزار نفر مأمور خراسان گردید و اعلیحضرت همایون نیز به نفس نفیس مصمّم آن صفحات گردیدند و چون در اوایل سال بعد انتهاض فرمودند در محلّ خود شرح آن بیاید- ولادت نواب شاهزاده همایون میرزا- وفات میرزا عبد اللّه متخلّص به شهاب شاعر ترشیزی- وفات میرزا مهدی شهرستانی از فضلای معروف.
اروپا- معاهده بین اطریش و فرانسه كه فواید این معاهده كلیتا برای فرانسه بود- اسپانیولیها به تحریك فرانسه به پرتوغالیها كه با انگلیس متّحد بودند اعلان جنگ نمودند- پادشاه ناپل مجبورا با فرانسه متّحد گردید- انگلیس به متّحدین فرانسه اعلان جنگ می‌كند و سفاین جنگی او تا پایتخت دانمارك می‌رود- پل اول امپراطور روس كه با فرانسه متّحد شده بود به اغوای انگلیس مقتول می‌گردد و جانشین او الكساندر اوّل برخلاف سبك پدر با انگلیس متّحد می‌شود- هیجده هزار نفر از عساكر انگلیس به مصر ورود كرده قشون فرانسه را بعد از آنكه سه سال این مملكت را متصرّف بودند از مصر می‌دوانند- عهد صلح مابین فرانسه و عثمانی و روس و گفتگوی مصالحه فرانسه و انگلیس. (انگلیس)- اغتشاش داخله و قلّت نقود به واسطه جنگ هشت ساله با فرانسه- قرض دولت انگلیس در این سال از دوازده میلیارد فرانك زیادتر است كه هر میلیاردی معادل دویست كرور تومان پول ایرانست- قحطی سخت و شورش مردم كه بلاد و قرا را غارت می‌نمایند- شورش مردم بر ضدّ پیت صدراعظم، و این صدراعظم به اهالی ارلند وعده رفاهیت می‌دهد امّا از آنجا كه اهالی ارلند كاتولیكی مذهب هستند و پادشاه پرتستانی مذهب، و نهایت عصبیّت را در این طریقه دارد از دادن رفاهیت به ارلندیها مضایقه می‌نماید- پیت بعد از هفده سال وزارت از شغل خود استعفا می‌نماید و آدنگ‌تن نامی صدراعظم می‌شود- بروز جنون سخت پادشاه- مبایعه
ص: 1463
نمودن كمپانی انگلیس ناحیه آركات را كه در مغرب مدرس واقع است- در مجلس پارلمنت گفتگوی ساختن راه آهنی در میان می‌باشد- تعداد نفوس جزیره انگلیس به تنهائی در این سال هفده كرور و سیصد و هفتاد و دو هزار نفر و كسری می‌باشد، و جمعیت اكس بیست و دو كرور است. (فرانسه)- مردم قصد قتل ناپلیون را كرده و صد و سی نفر از جمهوری‌طلبان به چنگ آمده اخراج بلد می‌شوند و حكم قتل بعضی صادر می‌گردد- چند ایالت از ایالات مفتوحه در سواحل رن جزو سایر ایالات فرانسه شده و حكّام برای آنها تعیین می‌شود- آداب و رسوم دینی كه جمهوریان حذف نموده بودند مجددا ناپلیون آن آداب و رسوم را برقرار می‌نماید- دولت فرانسه با والی الجزایر معاهده تازه منعقد می‌نماید- ایجاد اكسپوزیسیون صنایع در پاریس- اوّل اختراع چرخ بخار در فرانسه- تعداد نفوس تمام فرانسه در این سال پنجاه و چهار كرور و سیصد و چهل و نه هزار نفر است.
(روس)- نجبا از قانونی كه امپراطور پل برای نظام ترتیب داده بود رنجیده و متغیراند- امپراطور پل نهایت دوستی را با ناپلیون دارد، به این واسطه ایلچی انگلیس مقیم دربار دولت روس كنت دوپالهن سردار عساكر متوقفه در پطرزبورغ را محرّك است، و بنابراین تحریك شب بیست و سیّم ماه مارس رؤسای قشون امپراطور پل را هلاك نموده پسر ارشد او آلكساندر اوّل را به جای او جلوس می‌دهند- كتب فرانسه كه ورود آن به خاك روس ممنوع بود امپراطور جدید آوردن آن را به این مملكت اجازه می‌دهد و مطبعه‌های روس را بالنسبه آزاد می‌نماید- گرجستان كلّیتا ضمیمه مملكت روس می‌شود- در داغستان جنگ در كار است. (سویس)- دولت سویس كه به تحریك ناپلیون جمهوری شده سایر دول این وضع جمهوری را می‌شناسند.
امریكا (اتائونی)- ژفرسن به ریاست جمهوری معیّن و برقرار می‌گردد.

[سنه 1217 هجری- سنه 1802 مسیحی]

آسیا (ایران)- در اوّل این سال یعنی روز دوشنبه هفدهم ماه محرّم موكب منصور
ص: 1464
اعلیحضرت خاقان كشورستان فتحعلی شاه به قصد خراسان انتهاض فرمود و تشریف‌فرمای چمن رادكان گردید- اسحق خان قرائی كه تاكنون به افاغنه روی داشت این اوان دانست كه جز اطاعت و خدمت خاقان كشورستان هرچه كند زیانست روی دل به جانب این آستان نموده برای اظهار عبودیّت و استرضای امنای حضرت به نیشابور آمده به استمالت جعفر خان بیات پرداخت و او را با خود به حضور موهبت ظهور خاقانی مشرف ساخت، و سایر خوانین آن حدود نیز ربقه اطاعت و انقیاد حضرت گردون بسطت سلطنت را به گردن گرفتند، و نواب امیر كبیر اعتضاد الدوله سلیمان خان قاجار و حسین خان قاجار قزوینی قوللر آقاسی به تسخیر چناران مأمور شدند و نواب شاهزاده محمد علی میرزا و اسحق خان كردقرائی مقدمة الجیش موكب منصور شده به محاصره مشهد مقدّس روانه شدند- روز نهم ربیع الاول رایات ظفرآیات خاقانی از چمن رادكان متوجه مشهد مقدّس گردید و دور این شهر را سپاه نصرت همراه احاطه كرده و مدّت محاصره به طول انجامید، و قرا و آبادیهای حوالی به غارت رفت و در شهر مشهد آتش قحط و غلا بالا گرفت.
میرزا محمد مهدی مشهدی از اجلّه علما به اردوی معلّی آمده به شفاعت پرداخت و معاودت موكب اعلی را استدعا نمود، و امرای خراسان متعهّد شدند كه پس از عود اردوی همایون شهر را مستخلص كنند و نادر میرزا را گرفته به عتبه علیّه آورند. لهذا حسین خان قاجار قزوینی حاكم نیشابور و سردار خراسان به توقّف و تسخیر ارض اقدس مأمور شد و موكب ظفر كوكب خاقان كشورستان معاودت را انتهاض فرمود.
پس از رسیدن به منزل علی بولاغ دامغان به صید و شكار مشغول شده بدین منوال به سمنان كه مقرّ حكمرانی شاهزاده والاتبار محمّد ولی میرزا بود نزول اجلال فرمودند- هم در این اوان قیصر میرزا پسر شاه زمان افغان با یك زنجیر فیل به استدراك حضور مبارك شتافت و در هفتم ماه جمادی الاولی موكب منصور به دار الخلافه بازگشت- هم در این سال صبیّه مرضیّه امیر نامدار میرزا محمّد خان بیگلربیگی قاجار در سلك ازدواج حضرت مستطاب نایب السلطنه ولیعهد دولت علیّه عبّاس میرزا منسلك گردید و شاهزادگان و امرا و اشراف از اطراف و اكناف در موقع این جشن بزرگ و سور لازم السّرور به دار الخلافه حضور بهمرسانیدند و تا یك هفته به
ص: 1465
بهجت و حبور گذرانیدند- امّا محمود میرزای افغان كه به امداد ملازمان آستان خاقان كشورستان به قندهار و كابل تاخت و این دو ولایت را مسخّر ساخت و شاه زمان را از حلیه بصر عاری نمود و فیروز میرزا برادر خود را به هرات فرستاد پس از آمدن قیصر میرزا پسر شاه زمان به دربار مكرمت آثار خاقان حقوق این آستان را از یاد برده به راه عقوق رفت، افاغنه نیز از وی شاكی و به قیصر میرزا راضی شدند، اعلیحضرت همایون قیصر میرزا را به خنجر مرصّع مخلّع و به بند شمشیر مكلّل مباهی فرموده به تسخیر ملك موروثی خود روانه داشتند- هم در این سال پس از جشن نوروز فیروز و عید سعید، خاقان كشورستان به مهمانی حضرت مستطاب نایب السلطنه ولیعهد دولت علیّه عباس میرزا تشریف‌فرما شده، حضرت معظّم یكهزار قطعه جواهر الوان و چند رأس اسب و استر و مبلغی وجه نقد و مقداری امتعه و اقمشه به رسم پیشكشی و شكرانه قدوم بهجت لزوم پادشاهی تقدیم حضور مبارك نمودند- هم در این سال به توسّط خواجه داود نام از ارامنه و تجّار بغداد نامه‌ای از ناپلیون بناپارت كنسول اوّل فرانسه به حضرت خاقانی موصول گردید. خواجه داود لقب خانی یافته حامل جواب آن نامه گردیده به فرانسه روان شد- هم در این سال عبد العزیز نامی از مشایخ نجد كه پیرو طریقه وهّابی بود و داعی این طایفه می‌بود، در درعیّه قلعه‌ای محكم بساخت و چند بار به حرمین شریفین زادهما اللّه شرفا و تعظیما و به نجف اشرف آمده به غارت پرداخت و از آنجا كه پسرش نیز در عید غدیر در آخر سال گذشته به كربلای معلّی تاخته و چندین هزار از نفوس زكیّه و جمعی كثیر از علما و سادات و فضلا و عرفا و محققین را در ظرف هفت ساعت شربت شهادت چشانیده، كه از آن جمله عارف كامل و عالم فاضل ملا عبد الصمد همدانی صاحب بحر المعارف بود كه چهل و چهار سال در آن ارض خلدنشان مجاور و به ریاضت اشتغال داشت. خلاصه بعد از سفك دماء، آن قوم شقاوت انتماء به اوطان خود بازگشتند، و این خبر مسموع ملازمان حضرت خاقان كشورستان گردیده اسمعیل بیگ بیات را نزد سلیمان پاشا والی بغداد فرستادند و امر فرمودند كه به طرد و دفع این جماعت پردازد. سلیمان پاشا قبول كرده ولی چندی نگذشت كه درگذشت و این امر برعهده تأخیر ماند ولی
ص: 1466
شخصی از عجم عبد العزیز را به راه عدم روانه نمود- ولادت نواب اسمعیل میرزا- وفات ابراهیم خان متخلّص به انور فرزند كریم خان زند.
اروپا- انعقاد عهد مصالحه مابین فرانسه و انگلیس در امین- در این مصالحه انگلیس آنچه را فرانسه در خاك فرنگ گرفته و متصرّف شده حق او می‌داند و جزایر فرانسه را كه در دریاها متصرّف شده بود به او مسترد می‌سازد و از آنطرف فرانسه جزیره سیلان را كه مال هلاندیها بود حق انگلیس می‌داند- معاهده مابین فرانسه و عثمانی. (فرانسه)- به واسطه صلح عمومی تجارت و صناعت رواج دارد و طرق و شوارع و سایر لوازم و اسباب سهولت مراوده ساخته و آماده می‌شود- ناپلیون هرتانس ربیبه خود را در سلك مزاوجت برادر خود لوئی بناپارت منسلك می‌سازد- كد ناپلیون یعنی قانون فقهی فرانسه كه ناپلیون ترتیب داده بود رواج می‌گیرد- نشان لژیون دنور ایجاد می‌شود- به تمام مهاجرین فرانسه كه در ایّام فترت و جمهوری از خاك فرانسه رفته بودند اذن و حكم معاودت می‌دهند- اهالی فرانسه كنسول اول بودن ناپلیون را در تمام مدّت حیات او امضاء می‌كنند، بلكه كنسول اوّل حق تعیین جانشین خود را نیز دارد و قصر تویلری و سن‌كلورا به جهت منزل ناپلیون تعیین می‌نمایند- مملكت پیه‌من ایطالیا جزو انفكاك‌ناپذیر فرانسه می‌شود. (ایطالیا)- شارل امانول چهارم پادشاه ساردن از سلطنت استعفا كرده ویكتور امانوول اول برادرش به جای او منصوب و برقرار می‌گردد. (روس)- تعیین دوایر دولت كه هر دایره‌ای به دست وزیر مخصوصی است- ایجاد وزارت داخله و وزارت علوم- طغانرق در ساحل دریای آزف از بنادر معتبر تجارتی می‌شود.
امریكا (اتائونی)- ایجاد مدرسه نظامی- فولتن نام از تبعه اتائونی در پاریس ایجاد كشتی بخار می‌نماید. (هایتی)- سردار فرانسه لكلرك «1» كه با بیست هزار نفر وارد این جزیره شده بود توسن رئیس یاغیها را مغلولا به فرانسه فرستاده و توسن در این مملكت می‌میرد- تب زرد و هوای نامساعد در هایتی اسباب خسارت و
______________________________
(1). آلبر ماله، جلد 5، ص 574: لوكلرLeclerc
ص: 1467
زحمت قشون فرانسه شده و لكلرك وفات می‌نماید و مجددا شورش در این جزیره درمی‌گیرد.

[سنه 1218 هجری- سنه 1803 مسیحی]

آسیا (ایران)- در این سال بیگلر بیگی استراباد از شرارت و فساد تراكمه صاین خانی به دربار حضرت خاقانی شرحی و شكایتی معروض داشت، لهذا در هفتم شهر صفر المظفر موكب منصور اعلیحضرت خاقان مملكت‌ستان فتحعلی شاه از دار الخلافه طهران به طرف ساری و قراتپّه حركت كرد و در موقف قراشیخ متوقف گردید و عساكر منصوره به نهب اموال و اسر طوایف مزبوره دست دراز كردند. تركمانان چون كار را سخت دیدند از در استیمان و استكانت درآمدند، بنابراین موكب همایون از قراشیخ به چمن كالپوش راند و مشغول تفرّج و شكار شدند، و حضرت مستطاب نایب السلطنه ولیعهد دولت علیّه عباس میرزا در علی بولاغ به شرف حضور همایون مشرف گردیدند، و بعد از بیست روز موكب اعلی به دار الخلافه طهران معاودت فرمود- هم در این سال در عشر آخر شعبان والده معظّمه حضرت خاقان كشورستان راه غرفات جنان گرفت و در نجف اشرف مدفون گردید- هم در این سال حسین خان قاجار سردار خراسان به معاونت نواب محمّد ولی میرزا صاحب اختیار سمنان و موافقت خوانین خراسان یعنی اسحق خان قرائی، و محمّد خان هزاره، و امیر قلیج خان تیموری، و امیرگونه خان زعفرانلو، و لطفعلی خان درجزی، و هفت هزار سوار ركابی قلعه مشهد مقدّس را محاصره كردند. نادر میرزا به جهت فقدان مسكوك و مال به خزاین و اموال حضرت رضوی سلام اللّه علیه پرداخت و خود را هدف سهام ملامت ساخت. بهرحال كار بر محصورین سخت شد و در شب غره رمضان شهر مشهد به تصرّف عساكر قضاتوان درآمد. نادر میرزا گمان كرد كه قلعه‌داران به اشاره میرزا محمّد مهدی مجتهد مشهدی تقصیر و كوتاهی در قلعه‌داری كرده و این معنی اسباب غلبه سپاه ظفرهمراه گردیده لهذا بر در روضه مقدسه شتافته برخلاف حرمت در را با تبرزین
ص: 1468
شكسته چند زخم كاری بر آن سیّد عزیز زده و بیرون آمده از شهر خارج شد و فرار كرد. پس از خروج او نواب شاهزاده محمّد ولی میرزا به شهر ورود نمودند و نادر میرزا را در چهار فرسخی شهر طایفه‌ای از ایلات كرد بگرفتند و خدمت شاهزاده معظم آوردند. و در همین ایّام میرزا محمّد مهدی مشهدی از اثر زخمهای نادر میرزا به جوار رحمت الهی پیوست و نواب شاهزاده محمد ولی میرزا والی خراسان شدند و نادر میرزا را مغلولا به دار الخلافه طهران فرستادند و به قصاص سیّد بزرگوار میرزا محمد مهدی مشهدی مقتول گردید.
نواب مستطاب والا حاجی معتمد الدوله در كتاب جام جم می‌فرمایند: در رمضان هزار و دویست و هیجده شهر مشهد مقدّس نیز مفتوح گشت و نادر میرزا پسر شاهرخ شاه گرفتار گردید و او را با جمعی از احفاد نادری در اواخر ذی‌قعدة الحرام این سال به طهران آورده به سیاست رسیدند، و خاقان به لفظ گهربار فرمودند: حمد خداوند را كه قصاص به اسم كرد، نادر شاه فتحعلی خان را كشت و فتحعلی شاه نادر میرزا را سیاست نمود- انتهی.
خلاصه پسران و كسان نادر میرزا بعضی از حلیه بصر عاطل و برخی به صدمات عاجل و آجل گرفتار گشتند. چند تن به توقف مازندران مأمور و چند نفر به اقامت فارس محكوم گردیدند- هم در این سال قشون روس «1» به طرف بردعه و قراباغ آمدند و جواد خان زیادلوی قاجار حاكم گنجه مراتب را به دربار سپهر آثار همایون معروض داشت و سعید خان دامغانی مأمور تحقیق و تبیین مطلب گردیده روانه گنجه شد- هم در این سال چون حسن خان پسر تقی خان یزدی در حكومت كرمان استقلالی نداشت نواب ابراهیم خان داماد و عمزاده اعلیحضرت خاقان به حكومت آن سامان برقرار گردید، و نواب شاهزاده حسینعلی میرزا ایالت و حكمرانی دار الخلافه یافت، و حضرت مستطاب نایب السلطنه ولیعهد دولت علیّه به حكمرانی و انتظام مهام آذربایجان تشریف‌فرما شدند، و میرزا عیسی فراهانی مشهور به میرزا بزرگ در وزارت قایم مقام صدارت عظمی گردید- هم در این سال
______________________________
(1). متن: روی.
ص: 1469
قشون روس كه به سرداری سیسیانوف متوجّه قفقاز شده بودند بعد از استیلا بر تفلیس به گنجه تاختند و این شهر را مسخّر ساختند و پس از تسخیر، سه روز به قتل عام پرداختند و جواد خان گنجه‌ای نیز با یك پسر خود مقتول شد و اهل قراباغ و ایروان نیز خایف شده با سردار روس به طریق مدارا حركت می‌كردند (سیسیانوف سردار روس همان است كه عوام اتراك او را اپشپخدر می‌گفته‌اند) اما محمد خان قوانلوی قاجار والی ایروان به اغوای جعفر قلی خان دنبلی و كلبعلی خان نخجوانی با سردار روس بساخت. چون این وقایع به عرض آستان خاقان عظیم الشأن رسید حضرت مستطاب نایب السلطنه ولیعهد دولت علیّه را به آن حدود مأمور فرمودند و كسانی كه به التزام ركاب مبارك مقرّر و معین گردیدند از این قراراند: میرزا شفیع صدراعظم مازندرانی، نواب امیر كبیر اعتضاد الدوله، سلیمان خان قوانلوی قاجار، و مهدیقلی خان قوانلو، و رضا قلی خان، و مهدیقلی خان دولّو، و ابراهیم خان دولّو، و پیر قلی خان شامبیاتی قاجار، و از سركردگان پیاده ولایتی اشخاص مسطور در ذیل ملتزم اردوی حضرت شاهزاده معظم گردیدند:
میرزا محمّد خان لاریجانی، اشرف خان دماوندی، عبد اللّه خان ارجمندی، صادق خان تنكابنی، احمد خان سوادكوهی، علی اصغر خان بندپئی، آقا اسمعیل و آقا مهدی بالارستاقی، حسن سلطان كلبادی، باقر سلطان انزانی با بعضی سركردگان دیگر، و سی هزار نفر پیاده و سوار جرّار.
چون این اردو در خارج شهر دار الخلافه تشكیل یافت اعلیحضرت خاقان كشورستان به وداع فرزند دلبند و سان سپاه و سرداران كارآگاه از شهر خارج شده بعد از بازدید معسكر حضرت شاهزاده معظّم و القای فرمایش و اوامر مخصوصه به دار الخلافه معاودت فرموده روز دوشنبه بیست و هفتم ذیحجه اردوی حضرت شاهزاده آزاده به طرف آذربایجان روان گردید- ولادت نواب احمد علی میرزا، و نواب علیرضا میرزا.
پوشیده نباشد كه بعد از نادر شاه افشار كه تقریبا مدّت شانزده سال در بلاد و ممالك ایران سلطنت داشت پنج نفر از امیرزادگان نادری در خراسان تا این سال حكمرانی متزلزل داشتند و اسامی آنها از این قرار است: علیشاه كه خود را عادلشاه
ص: 1470
می‌نامید و برادرزاده نادر بود، ابراهیم شاه، شاهرخ شاه، شاه سلیمان ثانی، نادر میرزا، و در این سال حكمرانی این سلسله كلّیتا منقرض گردید- فسبحان الذی لا یدوم الا ملكه.
اروپا (انگلیس)- به موجب عهد صلح با فرانسه، انگلیس باید جزیره مالت را تخلیه كند ولی به تعلّل و تسامح می‌گذراند بنابراین فرانسه نقض عهد كرده عساكر خود را به هلاند و هانور ورود می‌دهد و مصمّم منازعه با انگلیس می‌شود و در بندر بولنی تداركات دیده می‌شود- اسپانیولیها و پرتوغالیها با فرانسه در ضدّیت انگلیس مشاركت دارند- شورش در ارلند. (پروس)- دولت پروس در منازعه انگلیس و فرانسه بی‌طرف است. (روس)- عساكر برّی و بحری روس رو به تزاید است- ایجاد مدارس در ممالك روس برای تعلیم و تعلّم. (عثمانی)- طایفه وهّابی بعد از آنكه مكّه معظّمه را فتح كردند به مصر و قاهره می‌روند و در مصر كاری از پیش نبرده مراجعت می‌كنند و به غلبه مدینه طیّبه را می‌گیرند.
امریكا (اتائونی)- ایالت لوئیزیان كه متعلّق به فرانسه بود به وجهی معادل دوازده كرور تومان پول ایران ابتیاع شده جزو اتائونی می‌گردد. (هایتی)- بقیّه قشون فرانسه از شورشیان این جزیره شكست خورده فرار می‌كنند.

[سنه 1219 هجری- سنه 1804 مسیحی]

تاریخ منتظم ناصری ج‌3 1470 [سنه 1219 هجری - سنه 1804 مسیحی] ..... ص : 1470
آسیا (ایران)- در وقایع سال هزار و دویست و پانزده نگاشته شد كه حاجی خلیل خان قزوینی به سفارت هندوستان مأمور و روانه شد، ایلچی مشار الیه تا سال گذشته در بندر بمبئی با كمال اعزاز اقامت داشت، سال گذشته در میان قراولان هندی و ملازمان ایرانی حاجی خلیل خان نزاعی درگرفت. سفیر ایران به اصلاح آمد و گلوله‌ای سهوا به او رسیده كار او را بساخت. لهذا فرمانفرمای هند چهار نفر كاپی‌تن و دویست نفر سربازی را كه منشاء این فتنه بودند گرفته حبس كرد و نامه‌ای مبنی بر معذرت و افسوس به دربار اعلیحضرت خاقان كشورستان فتحعلی
ص: 1471
شاه نگاشته بالیوز بصره و بعضی از اعیان انگلیس را حامل نامه و مأمور به عذرخواهی كامل از این قتل غیرعمد نمود. و چون در اوّل این سال موكب خاقانی تشریف‌فرمای چمن سلطانیه گردیده بود مأمورین حكومت هندوستان در این محلّ به حضور موهبت ظهور پادشاهی مشرّف شدند و مراتب را معروض داشتند و از آنجا كه معیّن و ثابت بود كه این قتل عمدا نبوده عذر مأمورین پذیرفته شد و به رهائی محبوسین اشارت فرمودند، و محمّد نبی خان خواهرزاده سفیر مقتول را به جای او مأمور كردند و مبالغی خونبها به محمّد اسمعیل خان پسر حاجی خلیل خان داده شد، و محمّد نبی خان بعد از معاودت از سفارت هندوستان به وزارت نواب حسنعلی میرزا فرمانفرمای فارس مباهی گردید- هم در این سال محمّد خان قوانلوی قاجار بیگلربیگی ایروان كه به اغوای جعفر قلی خان دنبلی و كلبعلی خان نخجوانی با سیسیانف سردار روس سازش داشت از حركت و توجّه اردوی حضرت مستطاب نایب السلطنه ولیعهد دولت علیّه به طرف ایروان خبردار شده سردار روس را به ایروان خواند و ایلات حوالی ایروان را كوچانیده بعضی را به قلعه آورد و برخی را روانه قارص و وان و بایزید كرد. حضرت معظّم ایلغار كرده در كنار رود زنگی واقع در نیم فرسنگی ایروان نزول فرمودند، و مهدیقلی خان دولّو را با ششهزار سوار به خاك عثمانی فرستاده كه ایلات كوچیده را بازآرد، و مشار الیه ایل كنگرلو و قاجار را بازآورد. و سردار روس كه بر وفق دعوت محمّد خان با بیست هزار سوار و سی عرّاده توپ به ایروان می‌رفت در عرض راه به مهدیقلی خان و ایلات مزبوره برخورد و در این تلاقی زد و خوردی كرده مهدیقلی خان به اردوی حضرت نایب السلطنه پیوست و سردار روس نیز در چهارشنبه هیجدهم ربیع الاول به حوالی اوچ كلیسا سه فرسنگی ایروان رسیده جمعی از لشكریان روس عزم ورود به شهر نمودند، جزایرچیان قلعه آنها را دفع كردند. روز بعد حضرت مستطاب نایب السلطنه محافظت اردو و سنگر را به عهده میرزا محمد شفیع صدراعظم و احمد خان مقدّم موكول داشته و دسته‌جات لشكر با توپخانه روانه اوچ كلیسا شد، و سه روز در اینجا نایره قتال بین فئتین اشتعال داشت. سردار روس مصمّم تسخیر ایروان گردید و در این حال محمد خان بیگلربیگی از معاهده و سازش با سردار روس پشیمان شد
ص: 1472
و به توسط میرزا صادق مروزی (وقایع‌نگار) از میرزا محمد شفیع صدراعظم اطمینان حاصل نمود و حسینعلی خان پسر خود را با پیشكشی فراوان به اردوی خاقانی فرستاد. و در این اوان سردار روس حیلتی بكار برده غفلتا با افواج و توپخانه خود به جانب اردوی حضرت مستطاب نایب السلطنه راند و به این وضع خود را به مسجد جامع شهر رسانیده به محاصره قلعه پرداخت- هم در این ایّام موكب اعلیحضرت خاقان مملكت‌ستان از چمن سلطانیه انتهاض فرموده و در دار السلطنه تبریز مسموع ملازمان حضرت سلطنت گردید كه سردار روس قلعه ایروان را محاصره نموده، لهذا اسمعیل خان دامغانی بطور مقدمة الجیش روانه شده و اردوی همایون نیز به كنار رود ارس آمد و از آب عبور نمود و روز نوزدهم ربیع الثانی یك فرسنگی ایروان مضرب خیام گردون احتشام معلّی گردید. سردار روس سنگرهای متعدد در محاصره ایروان بسته بود و خود در جامع شهر نشسته، صبحگاهی از معسكر همایون توپها به شلیك پرداخته و دسته‌جات قشون یورش برده به سنگرها ریختند و به یكدیگر آویختند، جمعی مقتول و سنگرها خالی شد. سردار روس توپخانه را بر سر تلی بلند برده به جانب عساكر منصوره بنای شلیك را گذاشتند، آنها سنگرها را رها كرده به اردوی معلّی بازگشتند. سردار روس افواج خود را مجدّدا به سنگر جای داد. وقت شب جعفر قلی خان دنبلی با ده هزار پیاده و سوار مصمّم شبیخون به اردوی همایون شده حسن خان قاجار قزوینی كه آن شب مشغول قراولی اردو بود از قصد جعفر قلی خان آگاه شده مراتب را به عرض ملازمان حضور حضرت پادشاهی رسانید، لهذا مقرّر فرمودند لشكریان از اردو بیرون رفته در دامنه كوهی مترقّب و مترصّد باشند كه اگر لشكر روس شبیخون آرند از خارج اردو و دامنه كوه بر ایشان حمله نمایند. قشون روس راه را گم كرده وقت صبح به اردو رسیدند و جای را خالی یافتند، به جانب عساكر منصوره و دامنه كوه شتافتند چون قدری صعود كردند حرارت آفتاب و تشنگی بر آنها غالب شد ناچار راه معاودت پیش گرفتند سپاهیان آنها را تعاقب نموده جمعی را از پای درآوردند. همچنین كسانی كه از جانب سردار روس به طلب آذوقه به اطراف می‌رفتند اغلب به دست سرداران ایرانی گرفتار و روانه دیار عدم می‌گشتند. ناچار سیسیانف سردار روس از دور ایروان
ص: 1473
كوچ كرده عازم تفلیس شده و محمّد حسین خان قاجار سركشیكچی‌باشی او را دنبال نمود و بعضی از همراهان او را مقتول ساخت. پس از بازگشت سردار روس محمّد خان ایروانی كه در قلعه بود دیگر باره به حكمرانی ایروان منصوب گردید- هم در این اوان ابو الفتح خان جوانشیر به نظم قراباغ مأمور و روانه شد و الكساندر میرزا والی گرجستان رخصت توقف در نخجوان یافت و در اوّل زمستان موكب خاقان كشورستان به دار الخلافه بازگشت. هم در این سال امیر ناصر الدین توره حاكم مرو به ملازمان حضرت خاقانی توسّل جست- پوشیده نباشد كه میر معصوم معروف به شاهمراد، ملقّب به بگ جان، ولد دانیال اتالیق ابن رحیم خان اتالیق بن حكیم اتالیق كه در بخارا ابو الفیض خان چنگیزی را مقهور كرده و خود سلطنت می‌نمود در عهد شاه شهید سعید آقا محمّد شاه طاب‌ثراه بر بیرامعلی خان قاجار عز الدین لو كه از زمان صفویّه تا آن عهد حكومت مرو با آباء و اجداد او بود غالب شده او را بكشت و مرو را خراب كرد. شاه شهید سعید او را تهدید كردند و به خیال تلافی و دفع او بودند كه غایله هایله شوشی آن مرام را عایق آید. خلاصه بعد از فوت بگ جان دو پسر از او ماند امیر حیدر توره كه حكمرانی بخارا داشت و امیر ناصر الدین توره كه در مرو حكومت می‌كرد. در این سال امیر حیدر توره قصد استیصال برادر نموده لهذا امیر ناصر الدین توره به واسطه گماشتگان نواب شاهزاده محمّد ولی میرزا والی خراسان به عتبه علیّه متوسّل گردید. اعلیحضرت همایون او را فرزند خود خوانده افسری مكلّل برای او فرستاده و به نواب شاهزاده محمّد ولی میرزا حكم شد او را تقویت و اعانت نمایند و فرستاده امیر ناصر الدین توره با كمال خرسندی به مرو معاودت نمود- هم در این سال محمّد خان غلیجائی افغان ولد اعظم خان كه سالها پدرانش در بم و نرماشیر كرمان بودند و بعد از حكومت نواب ظهیر الدوله ابراهیم خان عمزاده خاقان به كرمان از روی اضطرار به دربار مكرمت آثار آمد و دیگر باره به حكومت بم و نرماشیر و آن حدود برقرار گشت پس از استقلال بنای خودسری را گذاشت. نوروز خان قاجار عز الدین لو كه حاجب بزرگ و امیر بار بود به قلع و قمع وی مأمور و روانه آن دیار گردید- وفات میرزا جعفر صافی اصفهانی.
ص: 1474
اروپا (انگلیس)- پیت مجدّدا به صدارت برقرار می‌گردد- ونسر نام آلمانی روشنائی چراغ گاز را رواج می‌دهد. (فرانسه)- كادودال از معاندین ناپلیون بناپارت با پیشگرو و مرو كه هر دو از سرداران فرانسه می‌باشند بر ضدّ ناپلیون متّحد شده و هر دو محبوس می‌گردند- دوك دانگن از شاهزاده‌های خانواده سلطنت قدیم به چنگ ناپلیون افتاده مقتول می‌گردد- پیشگرو در حبس خفه می‌شود- ناپلیون مخاطب به خطاب ناپلیون اوّل شده و در قصر سن كلو به امپراطوری فرانسه برقرار می‌گردد- در علایم سلطنتی عقاب قیاصره روم قدیم را نقش می‌كنند- هیجده نفر مارشال یعنی سپهسالار تعیین می‌شوند كه اسامی آنها از این قرار است:
(برتیه)، (مورات)، (منسئی)، (ژوردان)، (ماسنا)، (اژرو)، (برنادت)، (سولت)، (برون)، (لان)، (مرتیه)، (نی)، (داووست)، (بسیر)، (كلرمان)، (لفبور)، (پرینین)، (سروریه)- مرو از خاك فرانسه اخراج شده به اتائونی می‌رود- پی هفتم پاپ از رم به پاریس آمده تاج سلطنت بر سر ناپلیون می‌گذارد- خرج فرانسه در این سال هفتصد ملیون فرانك و دخل پانصد و شصت ملیون بوده است. (سایر ممالك فرنگ)- امپراطور روس جدا شدن بلاد آلمان را كه در تصرّف فرانسه بود، نیز مفروز بودن بعضی از ممالك ایطالیا را كه در تصرّف این دولت بود از فرانسه مطالبه می‌نماید. بعد از آنكه خطاب امپراطوری به ناپلیون دادند امپراطور آلمان كه سلاطین اطریش خود را به این لقب ملقّب می‌داشتند لقب امپراطوری اطریش را تنها برای خود اختیار می‌كند- ناپلیون در بولنی مستعد حركت به طرف مملكت انگلیس است- قطع مراوده دوستی مابین فرانسه و روس- اتّحاد سود با انگلیس- دولت انگلیس سه فروند كشتی اسپانیولی كه مملو از شمش نقره می‌باشد و از آمریك برای اسپانیولیها می‌آوردند ضبط می‌كند- اعلان جنگ اسپانیول به انگلیس- احضار نمودن دولت عثمانی سفیر خود را از پاریس.
(عثمانی)- شورش اهالی سربستان بر عثمانی.
امریكا- در هایتی ژاك نام خود را امپراطور لقب می‌دهد.
ص: 1475

[سنه 1220 هجری- سنه 1805 مسیحی]

آسیا (ایران)- در این سال نوروز خان قاجار عز الدین لو كه به تدمیر محمّد خان افغان ولد اعظم خان به بم و نرماشیر رفت بعد از رسیدن به آن حدود به دفع محمد خان مبادرت نمود. محمد خان بم را رها كرده به نرماشیر رفت، عساكر منصوره در اینجا او را محاصره كردند، محمّد خان ناچار به مجادله پرداخته در اثنای جنگ دو زخم به او زدند، چون بیش از این مقاومت نمی‌توانست كرد به سیستان و بلوچستان گریخت و آنچه در تحت حكمرانی او بود ضمیمه كرمان شد- هم در این سال حضرت مستطاب نایب السلطنه ولیعهد دولت علیّه عبّاس میرزا با میرزا بزرگ قایم مقام متوجّه آذربایجان گردیدند و موكب همایون خاقان كشورستان فتحعلی شاه تشریف‌فرمای چمن سلطانیه گردید و اسمعیل خان دامغانی با جمعی سوار به ركاب شاهزاده جلالت‌آثار پیوست و نواب شاهزاده علی خان ظل السلطان كه برادر كهتر صلبی و بطنی حضرت مستطاب نایب السلطنه بود در زنجان توقّف نمود و حضرت معظّم در منزل میانج مهدیقلی خان و اسمعیل خان قاجار را به ایروان مأمور كردند و اسمعیل خان شامبیاتی قاجار حاكم خوی را نیز به همراهی او فرمان دادند. در پنجشنبه شانزدهم ربیع الاول موكب خاقانی از چمن سلطانیه حركت كرده به چمن اوجان نزول اجلال فرمود. ابراهیم خلیل خان جوانشیر از توجّه عساكر منصوره به این حدود وحشت نموده جعفر قلی خان نبیره خود را نزد سیسیانف سردار روس كه در گنجه بود فرستاد و استمداد نمود. سیسیانف محمّد حسن خان ابن ابراهیم خلیل خان را كه پدر جعفر قلی خان مذكور بود با جمعی از سواران قراباغ و سیصد نفر سرباز روس به محافظت پل خداآفرین فرستاد كه راه عبور لشكر منصور را مسدود نمایند. از این طرف اسمعیل خان دامغانی به دفع این جماعت مأمور گشته بعد از كشش و كوشش سواران قراباغی و پیاده‌های روسی مغلوب شده محمد حسن خان به جنگل فرار كرد و قبل از آنكه بر او دست یابند خود را به قلعه شوشی رسانید. پس از آن موكب خاقانی از چمن اوجان انتهاض فرموده از رود ارس عبور كردند و در منزل معروف به تخت طاوس كه در هشت فرسنگی شوشی
ص: 1476
است اقامت نمودند و حضرت مستطاب نایب السلطنه نجفقلی خان گروسی را با جمعی به حراست آق‌اغلان گذاشته خود از راه چناقچی به طرف شوشی راندند.
ابراهیم خلیل خان دوچار رعب و هراس شده به سردار روس پیغام داد كه من در پناه‌آباد محصور و عساكر منصوره را مقهورم. سیسیانف یكی از پولكونیكهای روسی را با توپ و سردار و غیره به مدد حاكم شوشی فرستاد (پولكونیك به زبان روسی به معنی سرهنگ است) پولكونیك و همراهانش به منزل عسكران آمدند، حضرت مستطاب نایب السلطنه نیز بدین ساحت شتافتند و فیمابین دو عسكر در عسكران جنگ درگرفت و جمعی از طرفین مجروح و مقتول شدند و لشكر روس به مقبره‌ای كه در آن حوالی بود رفته قلعه بساختند و به شلیك توپ پرداختند، در این اثنا حسینقلی خان دولّو با ذو الفقار خان دامغانی و چهار عراده توپ از اردوی بزرگ خاقانی به امداد لشكریان حضرت شاهزاده معظم آمدند، پس از شش روز جنگ عساكر ایران غلبه كردند و سركرده روسی دو زخم برداشته خود را به قلعه ترناوت سه منزلی گنجه رسانید، حضرت مستطاب نایب السلطنه او را محاصره كردند مشار الیه عریضه‌ای نوشته شش روز مهلت خواست و نیم‌شبی به كوه چمرق كه سقناق ارامنه قراباغ است گریخته مهدیقلی خان قاجار به قلعه ایروان رفته آن قلعه را گرفته تصرّف نمود. پس از این مقدمه سیسیانف یك نفر سركرده روسی را با چند فروند كشتی جنگی روانه گیلان نمود و خاقان كشورستان میرزا یوسف مازندرانی را كه اصلا گرجی بود به معاونت گیلانیان مأمور فرمودند. سركرده روسی انزلی را بگرفت، میرزا موسی منجم‌باشی گیلانی جمعی را به پیره بازار برده در كمین نشستند، سردار روسی به جانب پیره بازار روانه شد ناگاه تفنگچیهای گیلانی از جنگلها شلیك كردند و جمعی را مجروح و مقتول نمودند بقیّة السیف به كشتیها نشسته به جانب بادكوبه گریختند- هم در این اوان موكب خاقانی از منزل تخت طاوس انتهاض فرموده به اصلان‌دوز آمد و اسمعیل خان دامغانی حسب الامر از رود تتر عبور كرد و حضرت مستطاب نایب السلطنه به مقابله سیسیانف از منزل عسكران به گنجه شتافتند و این بلده را متصرّف شده جمعی را كوچانیده به شمكور فرستادند، پس از آن متوجّه منزل زكم شدند و در بین راه با فوجی از قشون روس
ص: 1477
تلاقی كرده آنها را مقهور ساختند، و از منزل زكم بعضی از اهالی گنجه را با پیر قلی خان قاجار روانه تبریز فرمودند و حضرت معظّم به اخسقه و از اینجا به ایروان شتافتند. از اخسقه تا ایروان كه هیجده فرسخ است همه‌جا سواران قزاق به قصد دستبرد به اردو خیرگی می‌كردند تا در حوالی بیشه در وقتی كه حضرت مستطاب نایب السلطنه مشغول نماز بودند از درون جنگل تفنگی به طرف ایشان خالی كردند. گلوله آن تفنگ موزه حضرت شاهزاده را خراشید و بنابر حفظ خداوندی گزندی به وجود مباركشان نرسید. خلاصه بعد از ورود به ایروان شرح زحمات حضرت مستطاب نایب السلطنه به توسط حاجی محمّد خان قراگوزلوی همدانی كه مردی زیرك و دانا بود معروض ملازمان آستان همایون گردید.
اعلیحضرت خاقان كشورستان از حدّ قپلان كوه تا دربند را در تحت فرمانفرمائی حضرت شاهزاده معظم نایب السلطنه قرار دادند و موكب خاقانی از اصلان‌دوز به چمن اوجان تشریف‌فرما گردیده راه دار الخلافه را پیش گرفتند. بعد از مراجعت موكب معلّی سیسیانف به قلعه شوشی رفت و ابراهیم خلیل خان جوانشیر حاكم شوشی در قلعه را بر روی او بگشاد، سردار روس اتاماژری در شوشی گذاشته روانه گنجه شد- نیز از وقایع این اوان آنكه شیخعلی خان بیگلربیگی قبّه، و دربند، و حسینقلی خان حاكم بادكوبه، و سرخای خان لگزی به احتیاط آنكه مبادا سركرده روسی كه در گیلان شكست خورده قصد محاصره بادكوبه كند از ملازمان آستان خاقانی استمداد نمودند و عسكر خان افشار ارومی به امداد آنها رفت. سركرده مزبور برای محاربه در برابر بادكوبه لنگر انداخت حسینقلی خان و عسكر خان با او جنگهای سخت كردند، و چون چند فروند كشتی روس در ساحل دریا از توپ اهالی بادكوبه شكست، سركرده روس از دریا به خشكی آمده در برابر قلعه بادكوبه بنای شلیك را گذاشت، در این حال شیخعلی خان قبّه و نوح بیگ ولد سرخای خان لگزی با لشكریان خود به معاونت حسینقلی خان آمدند و سركرده روس را منهزم ساختند و او به پشت ساری طالش رفت، و سیسیانف به جهت استمالت مصطفی خان شیروانی از گنجه به این ولایت آمد. از این طرف پیر قلی خان شامبیاتی به امداد مصطفی خان شیروانی مأمور شد و در كنار رود كر معلوم نمود
ص: 1478
كه مصطفی خان را سیسیانف فریفته و مطمئن نموده و او به امداد سركرده روس به طرف پشت ساری رفته، سركرده مزبور نیز قوت قلبی بهمرسانیده و آماده كارزار گردیده است- بالجمله مصطفی خان ایلات و احشام شیروان را كوچانیده به جبال شامخه فرستاده خود در قلعه‌ای موسوم به كله‌سن (كره‌سن) نشست. حضرت مستطاب نایب السلطنه حسینقلی خان قاجار دولّو را به حمایت مصطفی خان و حفظ بادكوبه روان فرمودند و احمد خان مقدّم بیگلر بیگی تبریز را نیز با توپخانه و بعضی دسته‌جات پیاده از عقب او فرستادند و خود از تبریز به اردبیل تشریف بردند.
اعلیحضرت خاقان كشورستان نیز جمعی را از دار الخلافه به امداد روانه آذربایجان فرمودند، سیسیانف چون خود را از هر جهت محاط و محصور سپاه ایران دید با حسینقلی خان بادكوبه‌ای بنای مراوده و مماشات را گذاشت. حسینقلی خان به ظاهر اظهار سازش با او نموده و برای مشورتی سیسیانف را در حوالی قلعه طلبید و مشغول مكالمه شدند در این حال ابراهیم خان بنی عمّ حسینقلی خان از پشت سر سیسیانف را هدف گلوله ساخته به عالم دیگر روانه ساخت و عساكر منصوره به اردوی روس تاختند، بقیّه لشكر بی‌سردار در سفاین نشسته به راه پشت ساری رفتند- از قرار معروف حاجی میرزا محمّد اخباری نیشابوری از علمای بزرگ اخباری پیش از وقت از كشته شدن سیسیانف خبر داده بود- خلاصه بعد از كشته شدن سیسیانف سركرده دیگر روسی با قشون روس به پشت ساری رفته به امید موافقت مصطفی خان طالش چندی در آن ناحیه بماند بعد مأیوس شده به روسیّه بازگشت- هم در این سال چون تراكمه سرخس و طژن و آخال برحسب عادت به شرارت و فساد و راهزنی می‌پرداختند نواب شاهزاده محمّد ولی میرزا به تدمیر و تنبیه آن جماعت مأمور و بعضی از سركردگان سپاه منصور نیز به همراهی شاهزاده معظم محكوم گردیدند و در حوالی رود طژن در ماه ربیع الثانی این سال با تراكمه تلاقی دست داد، بسیاری از آنها را بكشتند و اموال زیاد به دست قشون ظفرنمون افتاد- هم در این سال احمد چلبی با عریضه علی پاشا والی بغداد به حضور همایون آمد.
تبیین آنكه: قلعه سلیمانیه در خاك ولایت شهرزور كه تقریبا یكصد سال قبل سلیمان پاشا وزیر بغداد بنا كرده و اكراد در آن سكنی دارند و چون بر وفق تعیین
ص: 1479
حدود كه در قدیم شده آن ولایت داخل كردستان و ضمیمه ایران بوده و گاهی دولت عثمانی آن را تصرّف می‌نموده و این معنی اسباب حدوث خلاف فیمابین دولتین می‌گردید و بالجمله این اوقات عبد الرحمن پاشا ساكن سلیمانیّه كه بعد از مخالفت و منازعه با علی پاشا والی بغداد به سنندج آمده و پناه یافته علی پاشا احمد چلبی را با عریضه به دربار معلّی فرستاده و استرداد عبد الرحمن پاشا را استدعا نمود. بنابراین میرزا محمد صادق وقایع‌نگار مروزی با جواب علی پاشا مأمور بغداد گردید و مقرر فرمودند كه عبد الرحمن پاشا را به حكومت شهرزور برقرار دارند- هم در این سال حضرت مستطاب نایب السلطنه مهدیقلی خان دولّو بیگلربیگی ایروان را به دفع جعفر قلی خان دنبلی مأمور فرمودند، و كلبعلی خان نخجوانی را به تدمیر ابراهیم پاشا حاكم بایزید روانه كردند، و حسینقلی خان افشار و اسمعیل خان قاجار به تاخت و تاراج میانه گنجه و تفلیس رفتند، و همگی با نیل مرام مراجعت كردند- هم در این سال میرزا رضا قلی نوائی منشی الممالك و ناظم امور درب سرای سلطنتی گردیده و اختیار مهر مهر آثار و مقالید انتظام مهام خزانه عامره را به كف كفایت او واگذار فرمودند- وفات نواب امیر كبیر سلیمان خان اعتضاد الدّوله قاجار.
اروپا (انگلیس)- استعمال زغال‌سنگ در این مملكت رواج دارد. (روس)- دولت روس از دولت عثمانی آزادی كشتیرانی در رودخانه فاز را كه در حوالی پتی مصب دارد می‌طلبد. (سایر ممالك فرانك)- ناپلیون علاوه بر امپراطوری فرانسه لقب پادشاهی ایطالیا را ضمیمه القاب خود می‌نماید و در میلان تاج آهن سلاطین ایطالیا را بسر می‌گذارد و ربیب خود اژن را نایب السلطنه ایطالیا می‌خواند- مراجعت ناپلیون به بولنی و در اینجا با صد و سی و دو هزار پیاده و پانزده هزار سوار و دو هزار كشتی مصمّم ورود به خاك انگلیس است و متّصل می‌گوید اگر دوازده ساعت آب دریا با من موافقت كند جزیره انگلیس را معدوم می‌نمایم- اطریش با انگلیس در ضدّیت فرانسه مشاركت دارد و به این واسطه ناپلیون از بندر بولنی مراجعت می‌كند كه به منازعه با اطریش بپردازد- دولت روس قشون خود
ص: 1480
را با عساكر اطریش همراه و متّفق می‌نماید- ناپلیون لشكری را كه در بولنی برای جنگ با انگلیس حاضر كرده بود به جهت مقابلی با عساكر متّحده اطریش و روس به ساحل رن می‌آورد- فتوحات قشون فرانسه در خاك آلمان- شكست سفاین فرانسه در ترافالگار به دست نلسن امیر البحر انگلیس كه مقتول می‌شود ولی فتح می‌كند- ناپلیون بعد از فتح مشهور اولم به سمت وینه پایتخت اطریش حركت می‌كند و با عساكر متّحده روس و اطریش در استرلیتز جنگ كرده آنها را شكست می‌دهد- اطریش با فرانسه عهد صلح موسوم به عهد پرسبورگ را می‌بندد- ولات باویر و ورتمبرگ به ملاحظه خصوصیّت با ناپلیون ملقّب به پادشاه باویر و پادشاه ورتمبرگ می‌شوند- پادشاه ناپل فردیناند چهارم به حكم ناپلیون از سلطنت خلع می‌شود- تقویم جمهوری‌طلبان فرانسه محذوف و تقویم قدیم برقرار و روز اوّل ژانویه روز اوّل سال می‌گردد.

[سنه 1221 هجری- سنه 1806 مسیحی]

آسیا (ایران)- در این سال اعلیحضرت خاقان كشورستان فتحعلی شاه زمام مهام و امور معظّمه دولتی مملكت ایران را به كفّ كفایت چهار نفر وزیر دادند- یكی میرزا محمّد شفیع كه به منصب صدارت عظمی نایل بود- دیگری حاجی محمّد حسین خان بیگلربیگی اصفهان كه از اسخیای زمان بود ملقّب به امین الدوله شده و منصب استیفای ممالك محروسه برعهده او مفوّض گردید- و میرزا رضا قلی نوائی متخلّص به سلطانی منشی الممالك به وزارت رسایل برقرار گشت- و میرزا هدایت اللّه تفرشی وزارت لشكر یافت- هم در این سال عبد اللّه خان ولد حاجی محمّد حسین خان امین الدوله به حكومت اصفهان منصوب گردید، و حسین خان قاجار قزوینی كه سرداری خراسان و حكومت نیشابور داشت به دربار معلّی احضار شده به رتبه سرداری و سپهسالاری فایز آمد و محمّد خان قاجار دولّو حاكم سابق كزّاز و ملایر به سرداری خراسان و نیابت آن سامان مباهی گشته به خدمت شاهزاده محمّد ولی میرزا والی خراسان رفت، و موكب همایون خاقانی از
ص: 1481
دار الخلافه طهران انتهاض فرموده روز جمعه بیست و پنجم ماه ربیع الاول به چمن سلطانیه نزول اجلال فرمودند- هم در این سال سفیری از جانب ناپلیون امپراطور فرانسه موسوم به مسیو ژوبر مأمور دربار دولت علیّه گردیده پاشای حاكم بایزید و حاكم وان به جهت اتّحاد دولتین عثمانی و روس بر ضدّ فرانسه سفیر مزبور را گرفته حبس كردند و اموالش را ضبط و دو نفر از ملازمانش را مقتول نمودند.
حضرت مستطاب نایب السلطنه ولیعهد دولت علیّه عبّاس میرزا از واقعه خبردار گردیده مأموری به طلب سفیر فرستادند سفیر مستخلص شده با پذیرائی و احترام شایان در چمن سلطانیه به حضور همایون تشرّف جست و غرض ناپلیون از فرستادن این سفیر دو چیز بود: یكی اتّحاد و عهد مودّت با دولت ایران، و دیگر تصدیق نمودن به امپراطوری او- خلاصه، جواب نامه امپراطوری را میرزا رضای قزوینی منشی دیوان اعلی حامل و به سفارت مأمور فرانسه شد- هم در این سال ابراهیم خلیل خان كه بعد از كشته شدن سیسیانف از خودسری و سازش با سردار روس پشیمان شده بود عریضه‌ای به خدمت حضرت مستطاب نایب السلطنه عرض كرده معذرت خواست و برای دفع ماژر روسی كه در شوشی اقامت داشت استمداد نمود، لهذا حسین خان سردار و اسمعیل خان دامغانی و امان اللّه خان افشار حاكم خمسه با لشكری به معاونت او مأمور شدند و قبل از مشار الیهم فرج اللّه خان شاهیسون و ابو الفتح خان جوانشیر پسر ابراهیم خان عزیمت آن صفحات نموده بودند. جعفر قلی خان بن محمد حسین خان كه با عمّ خود ابو الفتح خان عداوتی داشت و وجود او را اسباب اخلال كار خود می‌پنداشت شبی ماژر روسی را با سیصد نفر سرباز روس از قلعه شوشی بر سر جدّ خود ابراهیم خلیل خان كه در خارج قلعه بود برد و آنها بیخبر بر سر ابراهیم خلیل خان ریختند و او را با سی و یك نفر از اهل و عیال و نسوان او بكشتند و باز نایره فتنه در قراباغ میل به اشتعال نمود- خلاصه بعد از قتل ابراهیم خلیل خان ماژر روسی ضبط و امن كردن قراباغ را به مهدیقلی خان ولد ابراهیم خلیل خان محوّل كرده خود مشغول حراست قلعه شوشی شد. حضرت مستطاب نایب السلطنه چون از اختلال كار قراباغ خبردار شدند از تبریز حركت فرمودند در منزل آق‌اغلان معروض ملازمان حضرت معظم داشتند كه یكی از
ص: 1482
سردارهای روس از تفلیس حركت كرده و با سپاه گنجه به طرف قراباغ رانده و در منزل عسكران مانده و مهیّای جنگ است. نیز در عرض راه عریضه سلیم خان شكّی رسید كه از سازش با سپاه روس معذرت خواسته و استدعای استمداد و قبول خدمت دولت علیّه را نموده، حضرت مستطاب نایب السلطنه فرج اللّه خان شاهیسون را مأمور به امداد سلیم خان شكّی نمودند. و چون اكثری از ایالات قراباغ این اوقات استدعا نموده بودند كه از این ناحیه كوچیده در قراجه‌داغ متوقّف شوند عطاء اللّه خان شاهیسون به انجام این خدمت رفت و حضرت معظّم نایب السلطنه از آق‌اغلان به منزل خانشین تشریف‌فرما شدند. در اینجا دو لشكر باهم تلاقی كرده چند روز جنگ و كارزار سخت در كار بود آخر الامر از گرمی هوا و فقدان آب عساكر روس درمانده دست از جنگ كشیدند و به منازل خود شتافتند، و از آنجا كه در اردوی حضرت نایب السلطنه نیز آذوقه وجود نداشت از پل عبور كرده به چشمه حسن و حسین نزول نمودند، و در این وقت حسن خان و حسین خان قاجار قزوینی و اسمعیل خان دامغانی و امان اللّه خان افشار كه از دربار همایون به خدمت حضرت نایب السلطنه مأمور بودند به ركاب حضرت معظّم پیوستند و چون مصطفی خان شیروانی با روسیه ساخته بود اسمعیل خان سردار و امان اللّه خان افشار به تدمیر او روانه شده آن حدود را نهب كرده و تمام ایلات آنجا را كوچانیده به قراجه‌داغ و موغان آوردند و حضرت مستطاب نایب السلطنه به تبریز معاودت فرمودند- هم در این سال چون علی پاشا والی بغداد نصب عبد الرّحمن پاشا را در ولایت شهرزور از میرزا صادق وقایع‌نگار فرستاده اعلیحضرت خاقان كشورستان نپذیرفت امنای حضرت گردون بسطت علیّه عبد الرحمن پاشا را به دار الخلافه احضار كرده خلعت و منشور ایالت شهرزور را به او مرحمت فرمودند و به امان اللّه خان والی كردستان حكم شد عبد الرّحمن پاشا را تقویت نماید. لهذا خالد پاشا كه در شهرزور بود به بغداد گریخت و عبد الرحمن پاشا در شهرزور استقلال یافت، علی پاشا بدون استیذان از دولت عثمانی به خیال جنگ با عساكر ایران افتاد. و از این طرف نواب شاهزاده محمد علی میرزا مأمور حدود و ایالات مجاور خاك عثمانی شده از حدود بصره الی خرّم‌آباد و از كرمانشهان تا خاك بغداد به
ص: 1483
حكمرانی نواب شاهزاده معظّم مقرّر گشت و از امرای درباری ابراهیم خان دولّوی قاجار و محمّد علی خان شامبیاتی و جمعی دیگر ملتزم ركاب نواب شاهزاده شدند و در دهم جمادی الاولی از چمن سلطانیه حركت كردند. علی پاشا با سی هزار سوار و پیاده به منزل زهاب آمد و سلیمان پاشای كهیا همشیره‌زاده خود را به دفع عبد الرّحمن پاشا فرستاد، عبد الرّحمن پاشا تاب مقاومت نیاورده به كردستان رفت و این معنی بر جسارت علی پاشا افزود و از زهاب نیز تخطّی نمود. اعلیحضرت همایون نوروز خان قاجار امیربار را به تاخت بغداد فرمان دادند، عساكر منصوره روانه شده به منزل كرند رسیدند. علی پاشا به كنار رود سیروان رفت. نوروز خان و محمد علی خان با دو هزار سوار از زهاب تا مندلیج را تاختند. فتّاح پاشا به مقاتله لشكر ایران آمده شكست خورد و به علی پاشا پیوست. فرج اللّه خان افشار نسقچی باشی، و محمّد ولی خان افشار قاسملو، و صفی یار خان كردبچه، از دار الخلافه مأمور نصب عبد الرّحمن پاشا در شهرزور شدند. سلیمان پاشا و خالد پاشا از جانب علی پاشا به كنار دریاچه مریوان آمده به مقابلت و مقاتلت پرداختند و بعد از جنگی سخت و كشته شدن سه هزار نفر از عساكر عثمانی منهزم گردیدند و علی پاشا به بغداد گریخت و شیخ جعفر نجفی را كه از اجلّه علما بود واسطه و شفیع قرار داد و اسرای لشكر علی پاشا به توسّط شیخ اجلّ همه مستخلص شدند مگر سلیمان پاشای كهیا كه او را مغلولا به دربار خاقانی آوردند پس از آن او نیز به توسّط جناب شیخ جعفر معفوّ و مرخّص شد و موكب همایون اعلیحضرت خاقان كشورستان از سلطانیه به دار الخلافه طهران معاودت فرمود- هم در این سال روسیه اهل بادكوبه را بر حسینقلی خان بادكوبه‌ای بشورانیدند و او با اهل و عیال به تبریز آمد و شیخعلی خان قبّه‌ای در عالم مستی با یكی از سركرده‌های روس بنای دوستی را نهاده و او را به قلعه دربند راه داد، آخر الامر سوءسلوك آن جماعت او را متاذّی ساخته به محال داغستان رفت و سردار روس به شكی راند و سلیم خان بنابر مخالفت اهالی شكّی به تبریز آمد و مصطفی خان شیروانی دانسته شیروان را به روسیّه تسلیم نمود كه علی خان سالیانی را كه با او عداوت داشت از میانه بردارند و بدین وتیره سالیان هم به تصرّف عساكر روس درآمد و مصطفی خان
ص: 1484
ثمری از این خیانتها ندیده به فت‌داغی رفت- هم در این اوان حسین خان قاجار قزوینی به سرداری ایروان مأمور گردید- ولادت نواب كیقباد میرزا و بهرام میرزا.
اروپا (انگلیس)- فوت پیت در سنّ چهل و هفت سالگی- صدارت گرانویل.
(فرانسه)- این سال بهترین سنوات سلطنت ناپلیون است- مزاوجت دختر پادشاه باویر با پرنس اژن ربیب ناپلیون- بعد از مراجعت ناپلیون با فتح و نصرت به پاریس لقب اعظم بر القاب او افزوده می‌شود- از بلاد مفتوحه كسر عمل خزانه فرانسه جابجا می‌شود- ایجاد بانك در فرانسه- در میدان واندم در پاریس مناری از توپهائی كه از دشمن گرفته شده و ذوب نموده‌اند برپا می‌كنند- جمعیّت فرانسه امسال پنجاه و هشت كرور و صد و هفت هزار نفر و كسری می‌باشد. (سایر ممالك فرنگ)- تصرّف مملكت ناپل به دست ژوزف برادر بزرگ ناپلیون- سلاطین و ولات و دوكهای آلمان و ایطالیا در عداد ملتزمین ركاب ناپلیون اسامی خود را ثبت می‌كنند- ژوزف بناپارت برادر ناپلیون به پادشاهی ناپل برقرار می‌گردد- لوئی بناپارت برادر دیگر ناپلیون پادشاه هلاند می‌شود- امپراطوری آلمان بعد از هزار و ششصد سال استدامت و بقا به دست ناپلیون نابود می‌گردد- منازعه فرانسه با پروس و شكست خوردن پروس- فتح معروف ینا به دست ناپلیون- ورود ناپلیون به برلن و تصرّف نمودن او این شهر را- ورود عساكر فرانسه به لهستان- مورات سردار فرانسه ورشو را می‌گیرد- والی ساكس كه با فرانسه متّحد بود به حكم ناپلیون به پادشاهی ساكس برقرار می‌شود- ناپلیون به ورشو می‌رود- مغایرت مابین روس و عثمانی در باب ایالت افلاق بغدان- ژاسی و بوخارست را قشون روس از عثمانی منتزع می‌كند- شورشیان سربستان بلگراد را از تصرّف عثمانی خارج می‌نمایند.
افریقا- محمّد علی پاشا در مصر اقتداری حاصل می‌نماید- پوشیده نباشد كه اصل محمّد علی پاشا از روملی خاك عثمانی بوده امّا نه از نژاد اعاظم بلكه از اهالی سوق و كسبه، در طفولیّت كسب علمی ننموده، در سنّ رشد داخل در دزدان دریائی شده، بعد رئیس یك طایفه راهزنی گردیده، آخر الامر به سبب عزم و جرأت
ص: 1485
و جلادتی كه داشت به ولایت مصر رسید.

[سنه 1222 هجری- سنه 1807 مسیحی]

آسیا (ایران)- در این سال بنابر اینكه جنگ با روس به انتها نرسیده برحسب امر اعلی عساكر منصوره از اطراف و جوانب حركت كرده راه دار الخلافه را پیش گرفتند و موكب اعلیحضرت خاقان كشورستان فتحعلی شاه عزیمت سلطانیه فرمود.
و در اوایل این سال نواب علینقی میرزا به حكمرانی قزوین منصوب شد- هم در این سال چون دولت روس خیال جنگ با عثمانی داشت غراف گداویچ سردار روس كه مأمور قفقاز بود استیانف نامی را با نامه‌ای كه امپراطور روس به میرزا محمّد شفیع صدراعظم نوشته بودند به دربار دولت علیّه فرستاده طلب مصالحه نمود.
امنای دولت ایران مصالحه را منوط به استرداد بلاد جزو ایروان و آذربایجان كه عساكر روس متصرّف شده بودند نمودند و فرستاده را خرسند معاودت دادند. و حسن خان قوللر آقاسی برادر حسین خان قاجار قزوینی را كه حاكم و سردار آذربایجان و ایروان بود مأمور همان صفحات كردند كه به معاضدت برادر خود پرداخته و اشرف خان دماوندی و جمعی را به محارست حصار ایروان محكوم ساختند- هم در این سال چون یوسف پاشا صدراعظم دولت عثمانی فیضی محمود افندی نامی را به خدمت حضرت مستطاب نایب السلطنه ولیعهد عباس میرزا فرستاده مودّت و اتّحاد دولت عثمانی را با دولت علیّه اظهار داشته و ضمنا استخلاص سلیمان پاشا كهیا را خواهش نموده حضرت مستطاب معظم نیز فتحعلی خان رشتی ولد هدایت اللّه خان را نزد یوسف پاشا فرستاده موافقت دولت علیّه را با دولت عثمانی ابلاغ كردند- هم در این سال فیمابین نواب شاهزاده محمد ولی میرزا والی خراسان و فیروز الدین میرزای افغان والی هرات جنگ درگرفت- تبیین آنكه: در زمانی كه حسین خان قاجار قزوینی در خراسان بود ولایت غوریان را كه در هشت فرسنگی هرات است متصرّف گردید و ولایت مزبوره به اسحق خان قرائی سپرده شد. اسحق خان حكومت غوریان را به یوسف علی خان برادرزاده خود واگذار كرد
ص: 1486
و خود در ملازمت ركاب نواب شاهزاده محمّد ولی میرزا بسر می‌برد. یوسف علی خان بنابر مواعید فیروز الدین میرزا متابعت او را اختیار كرد، و فیروز الدین میرزا حقوق اعلیحضرت خاقان كشورستان را فراموش كرده صوفی اسلام نامی از صوفیه بخارا را كه در كرخ من توابع هرات جمعی مرید دور خود جمع كرده بود با پنجاه هزار سوار برداشته به طرف شكیبان كه شش فرسخی هرات است حركت كرد. از این طرف نیز به امر همایون نواب شاهزاده محمد ولی میرزا و محمّد خان نایب خراسان و خوانین و عساكر این ایالت به شاه‌ده یك فرسخی شكیبان آمدند و در بیست و دویّم ربیع الاول در صحرای شكیبان فریقین تلاقی نمودند. صوفی اسلام كه در هودجی زرین و با حشمتی تمام حركت می‌كرد در هودج مقتول شد و قشون فیروز الدین میرزا شكست خورده بسیاری از خوانین و آحاد و افراد لشكریان به راه عدم رفته چند تن از سركردگان و سه هزار از سپاهیان اسیر شده بقیّة السّیف به هرات گریختند و اموال آنها به تصرف عساكر منصوره درآمد و فیروز الدین میرزا خراج دو ساله را داده و مالیات سنواتی را متقبل گردید، و یوسف علی خان قرائی را دست بسته به اردوی والی خراسان فرستاد، و خراج مزبور با بعضی هدایا و پیشكش‌ها در چمن سلطانیّه به اردوی خاقانی موصول گردید و موكب نواب شاهزاده محمد ولی میرزا به ارض اقدس معاودت نمود- هم در این سال میرزا محمّد رضای قزوینی كه به ایلچی‌گری به فرانسه رفته بود در نمسه به حضور ناپلیون اول امپراطور فرانسه رسیده مورد التفات زیاد گردیده و ناپلیون ژنرال غاردان را كه سردار دوازده هزار قشون فرانسه بود با هفتاد نفر معلّم و مهندس نظامی و ارباب صنایع به دربار دولت علیّه مأمور نموده فتحعلی خان نوری قوریساولباشی حضرت مستطاب نایب السلطنه به مهمانداری آنها رفت و ژنرال مشار الیه و همراهان او با میرزا محمد رضای قزوینی به دار الخلافه آمدند و در خانه میرزا محمد شفیع صدراعظم منزل برای آنها معیّن شد و ژنرال غاردان به حضور اعلیحضرت خاقان مشرف شده نامه مودّت علامه ناپلیون را با هدایا تقدیم نمود و به عواطف خاقانی اختصاص یافته به لقب خانی مباهی گردید و عهد مودّت مابین دولت ایران و دولت فرانسه منعقد گردید و عسكر خان افشار ارومی به سفارت به فرانسه رفت و
ص: 1487
حكم همایون شرف صدور یافت كه حضرت مستطاب نایب السلطنه به تشكیل سپاه نظام پردازند و افواج پیاده استرآباد و مازندران و عراق وضع نظامی بهمرسانیده مشغول مشق شدند، حتی شاهزادگان به تعلیم معلّمین فرانسه به مشق كردن پرداختند و چیزی نگذشت كه پنجاه هزار نفر از عساكر آذربایجان و مازندران و عراق و سمنان و دامغان داخل در نظام گردیدند- هم در این سال نواب امام ویردی میرزا ملقّب به ایلخانی شده و به منصب سركشیكچی‌باشی و ریش‌سفیدی سپاه ظفرهمراه نایل آمد و یوسف خان گرجی منصب سپهداری یافت و به حكومت عراق منصوب شد- هم در این سال چون علما و ینگچریان از سلطان سلیم خان سیّم سلطان عثمانی راضی نبودند و او را خلع كرده ابن عم او سلطان مصطفی خان بن سلطان عبد الحمید خان را به تخت سلطنت عثمانی جلوس دادند، اعلیحضرت خاقان آقا ابراهیم شیخ الاسلام خوی را كه مردی دانا و خبیر بود به تهنیت جلوس سلطان مصطفی خان مأمور دربار دولت عثمانی فرمودند- هم در این سال میرزا محمّد علی و میرزا اسمعیل از جانب میرهای سند و میرغلامعلی و میر كرمعلی از ولایت حیدرآباد هند با هدایا و تحف به دربار خاقان عظیم الاقتدار آمدند و فتحعلی خان خواجه‌وند با خلعت خسروانه بدان ولایات مأمور شد- هم در این سال غراف گداویچ سردار روس كه در تفلیس بود فرستاده‌ای با عریضه به دار الخلافه فرستاد و نامه‌ای به ژنرال غاردان خان سفیر فرانسه كه در دربار معلّی بود نوشته او را واسطه صلح بین دولتین ایران و روس قرار داد ولی این كار صورت‌پذیر نشد و بعضی این واقعه را از وقایع سال بعد دانسته‌اند- تولّد شاپور میرزا، و ملك قاسم میرزا، و منوچهر میرزا، و ایرج میرزا، و كیكاوس میرزا فرزندان اعلیحضرت خاقان كشورستان- و از سعادتهای بزرگ آخر این سال آنكه در روز ششم ماه ذیقعده حضرت مستطاب نایب السلطنه ولیعهد را از بطن صبیّه محترمه امیر كبیر میرزا محمّد خان بیگلربیگی قاجار دولّو فرزندی ارجمند متولّد شد و به اذن اعلیحضرت خاقان گیتی‌ستان آن مولود مسعود موسوم به محمّد میرزا گردید و این شاهزاده است كه بعد از خاقان معظّم به سریر سلطنت ایران جلوس می‌نماید.
ص: 1488
اروپا- قشلامیشی ناپلیون در سیلزی- فتح برسلو و دانزیك- جنگ ناپلیون با قشون روس در ایلو و شكست فاحش روسها و در این جنگ عساكر ناپلیون پنجاه و چهار هزار نفر، و لشكر روس هفتاد و دو هزار نفر بودند، و این جنگ یكی از جنگهای خونریز دنیا بوده است- جنگ دیگر ناپلیون با سپاه روس در فرئیدلاند- ساحل رود نیه‌من معسكر ناپلیون می‌شود و در تیلسیت با پادشاه پروس و امپراطور روس متاركه می‌كند- ملاقات امپراطور روس با امپراطور فرانسه در میان یك قایقی در وسط رودخانه نیه‌من، و انعقاد معاهده كه موسوم به تیلسیت می‌شود- در این معاهده شهر دانزیك شهر آزاد و بیطرف می‌گردد- ایالات متعدده از پروس منتزع گردیده و سلطنت وستفالی از این ایالات تشكیل یافته به ژرم بناپارت برادر ناپلیون تفویض می‌شود- لهستان از تصرّف روس خارج شده به ایالت وارشوی موسوم و به پادشاه ساكس مفوّض می‌گردد- آنچه را كه ناپلیون در بلاد فرنگ تصرّف كرده است الكساندر اوّل امپراطور روس در این معاهده تصدیق می‌كند- از آنطرف روس واسطه صلح مابین فرانسه و انگلیس می‌گردد و فرانسه واسطه مصالحه روس و عثمانی می‌شود- مملكت هانور جزو سلطنت جدید وستفالی می‌گردد- معاهده مخفی مابین عثمانی و انگلیس بر ضدّ ناپلیون- نقار و كدورت باطنی اهالی فرانسه با ناپلیون- دانمارك با ناپلیون بر ضدّ انگلیس مشاركت دارد- سفاین جنگی فرانسه بسیار باقوّتست- منازعه سخت انگلیس با دانمارك- ورود سفاین جنگی او به دریای سوند- عساكر انگلیس سه روز و سه شب شهر كپنهاك را گلوله‌باران می‌كنند، بیشتر از دول فرنگ از این عمل انگلیس ناراضی می‌باشند و با ناپلیون در ضدّیت با انگلیس مشاركت دارند- دولت روس به تحریك ناپلیون فنلاند را از سود منتزع می‌سازد و وعده ایالات دانوبی عثمانی را ناپلیون به روس می‌دهد- ژنرال ژونو با بیست و سه هزار قشون مملكت پرتوغال را برای ناپلیون فتح می‌كند- خانواده براگانس كه سالها در پرتوغال سلطنت داشتند فرارا به برزیل كه در ینگی‌دنیای جنوبی و متعلق به آنها بود می‌رود- اعلان جنگ انگلیس و روس- به حكم ناپلیون تجارت انگلیس در
ص: 1489
ممالك وسیعه كه مستقیما به تصرّف او می‌باشد یا متّحدین و دوستان ناپلیون متصرف‌اند ممنوع می‌گردد. (انگلیس)- كاننگ به صدارت منصوب می‌شود.
(اسپانیول)- پادشاه این مملكت ابله، و ملكه زانیه، و صدراعظم ناقابل و خاین، در- فنتن‌بلو- این دولت به این وضع با ناپلیون عهد مخفی می‌بندد كه مملكت پرتوغال را با فرانسه تقسیم كنند- پادشاه ابله ولیعهد خود را محبوس می‌سازد و شئونات سلطنتی از این خانواده سلب می‌گردد. (فرانسه)- ایجاد قانون تجارتی- برقرار شدن القابی كه در هنگام جمهوری حذف شده بود- ناپلیون مشوق علما و ارباب صنایع است- تشریفات دربار قدیم سلطنت فرانسه مجددا معمول می‌گردد- سفر ناپلیون به ایطالیا و دادن به اژن ربیب خود لقب شاهزادگی ونیز را.
(عثمانی و انگلیس و روس)- روس و انگلیس بر ضدّ عثمانی متّحد می‌گردند- سه اردوی روس از- دنی استر- عبور كرده به خاك عثمانی ورود می‌نمایند- امیرال انگلیس دوك ورت با سفاین جنگی به داردانل می‌آید- دربار عثمانی متزلزل است- ایلچی فرانسه سلطان سلیم خان سیّم را محارست می‌نماید- قشون انگلیس در مصر اسكندریّه را می‌گیرد- یاغیان سربی با روس متحد می‌شوند- سلطان سلیم خان سیّم را علما و ینگچریان كه از او راضی نبودند خلع و حبس می‌كنند و ابن عمّ او سلطان مصطفی خان را به جای او نصب می‌كنند- مصریها قشون انگلیس را از اسكندریّه می‌دوانند.
امریكا- رواج سفاین بخاری و لزوم و درك فواید آن.

[سنه 1223 هجری- سنه 1808 مسیحی]

آسیا (ایران)- در اوایل این سال نیز موكب اعلیحضرت خاقان مملكت‌ستان فتحعلی شاه تشریف‌فرمای چمن سلطانیّه گردید و عساكر منصوره نیز از هر طرف متوجّه آن ساحت بانزهت گردیدند- هم در این سال امیر ناصر الدین توره ابن میر معصوم بگ جان با یكهزار خانوار مروی به ارض اقدس آمد- تبیین آنكه:
امیر حیدر توره برادر امیر ناصر الدین توره حكمران بخارا، این اوان به جهت اظهار
ص: 1490
توسّلی كه امیر ناصر الدین توره حكمران مرو به ملازمان حضرت خاقان كشورستان كرده بود از او متوهّم شده لشكر به مرو كشید و بند مرو را خراب نمود و زیستن در مرو صعب شد. امیر ناصر الدّین مراتب را به نواب شاهزاده محمّد ولی میرزا حكمران خراسان عرضه داشت و نواب معظّم به آستان همایون، و حكم شد محمّد خان نایب خراسان به مرو رود و امیر ناصر الدین توره را با محمد شریف خان مروزی قاجار برادرزاده حاجی محمّد حسین خان عز الدین لو با هزار سوار به ارض اقدس آورد. و امیر ناصر الدین توره بعد از آنكه در خراسان سكنی گرفت با نواب شاهزاده محمّد ولی میرزا وصلت كرد و بعد از مدّتی به سیاحت عثمانی و روس رفت و در ممالك روس درگذشت- هم در این سال فیمابین سلیمان پاشا والی بغداد و عبد الرحمن پاشا حاكم شهرزور خلاف درگرفت و عبد الرّحمن پاشا مغلوبا به كرمانشهان آمده به اولیای دولت علیّه متوسّل گردید، لهذا فرج اللّه خان افشار به نصب عبد الرحمن پاشا و تهدید سلیمان پاشا مأمور شده این خدمت را به انجام رسانیده بازگشت- هم در این سال نوشتجات فیمابین غراف گداویچ و ژنرال غاردان خان سفیر فرانسه ارسال و مرسول شده گداویچ متعهّد شد كه امسال عساكر روس را با سپاه ایران بنابر متاركه باشد تا بلكه صلح به انجام رسد. و ژنرال غاردان اظهار داشت كه چون ناپلیون با امپراطور روس در كار انعقاد عهد مصالحه می‌باشد من در عریضه خود به ناپلیون نوشته‌ام كه قرار تخلیه ولایت گرجستان و قراباغ و ارّان را نیز با دولت روس بدهند- هم در این سال سیرژن ملكم كه سابقا از جانب حكومت هندوستان انگلیس به دربار همایون به سفارت آمده بود مجددا به ایلچی گری از جانب حكومت مشار الیها به بندر بوشهر آمد، و چون ژنرال غاردان خان به آمدن سفیر انگلیس به دربار همایون مایل نبود، و نیز تعهدات كرده، اسمعیل خان پیشخدمت خاصّه به شیراز رفت و به وضع خوش به سیرژن ملكم پیغام فرستاد كه تا زمان ظهور تعهدات سفیر فرانسه بنا را به توقّف در آنجائی كه هست گذارد. مقارن این حال حكمی از فرمانفرمای هندوستان به سیرژن ملكم رسید كه سیر هرفرد ژونس از جانب پادشاه انگلستان مأمور سفارت ایران و وارد بمبئی شده بنابراین مراجعت تو اولی است. لهذا سیرژن ملكم به كلكته مراجعت كرد- هم
ص: 1491
در این سال حضرت مستطاب نایب السلطنه به كنار رود ارس آمده بعضی از سرداران سپاه را مأمور دفع عساكر روس فرمودند و در شب نهم شوال این سال لشكر روس به قلعه ایروان یورش بردند. مستحفظین قلعه یعنی حسن خان برادر حسین خان سردار، و كلبعلی خان سپانلوی قاجار، و اشرفخان دماوندی، و میرزا علینقی خان فندرسكی به مدافعه پرداختند و جنگی سخت درگرفت و بسیاری از صاحبمنصبان و عساكر روس مجروح و مقتول شدند. ناچار گداویچ با بقیّة السّیف صرفنظر از یورش و حمله نموده به طرف سنگرهای خود راندند و در بیست و دویّم شوّال راه گرجستان پیش گرفتند- هم در این اوان علی خان قوانلو و امان اللّه خان افشار با دو دسته از سپاه روس مقاتله نموده بر آنها غلبه كردند و شیخعلی خان قبّه‌ای نیز در حوالی دربند با دسته‌جات قشون روس كه در آنجا بودند زد و خوردی كرده بر آنها غالب آمد و علی خان قاجار به علّت زخمی كه در پا داشت درگذشت و این اخبار در زرند و ساوه به سمع مبارك اعلیحضرت خاقان رسید و موكب همایون بعد از شكار در زرند و ساوه به دار الخلافه طهران مراجعت كرد- هم در این اوان سیر هرفرد ژونس سفیر انگلیس وارد بندر بوشهر شده محمد خان حاجیلر استرآبادی یوزباشی به مهمانداری او به شیراز رفت و با سفیر مشار الیه به اصفهان آمد و چون اثری از تعهدات ژنرال غاردان خان ایلچی فرانسه به ظهور نرسید بی‌اذن امنای دولت و حكم ناپلیون از راه تبریز و تفلیس به پاریس شتافت و سفیر دولت انگلیس از اصفهان عزیمت دار الخلافه نموده روز بیست و هشتم ماه ذیحجّه این سال وارد طهران شد و در خانه حاجی محمد حسین خان امین الدوله منزل برای او معیّن كردند- تولّد نواب شاهقلی میرزا و محمّد مهدی میرزا- وفات میرزا محمّد رضی تبریزی صاحب زینة التواریخ.
اروپا- شارل چهارم پادشاه اسپانیول بنابر تحریكات باطنی ناپلیون مصمّم فرار به آمریك است- مورات سردار فرانسه با عساكر زیاد وارد اسپانیول می‌شود- در فرار پادشاه اسپانیول مردم به او می‌شورند لهذا پادشاه از سلطنت استعفا كرده پسرش فردیناند هفتم به جای او به تخت سلطنت جلوس می‌نماید- مورات سردار
ص: 1492
پادشاه تازه را نمی‌شناسد و وارد پایتخت اسپانیول می‌شود- ناپلیون پدر و پسر را در شهر باین احضار می‌نماید كه بین الطرفین ثالث و حكم گردد و فیمابین را اصلاح نماید ولی به جای اصلاح تفتین نموده و ژوزف برادر خود را به سلطنت اسپانیول معیّن و مأمور می‌كند. اهالی اسپانیا از این رفتار ناپلیون متغیّر شده با فرانسه‌ها بنای ضدیّت را می‌گذارند و پنهان و آشكار از عساكر فرانسه می‌كشند- انگلیس با اسپانیولیها در ضدیّت با فرانسه شریك می‌شود- چون پی هفتم پاپ ناپلیون را لعنت كرده بود عساكر فرانسه شهر رم را تصرّف می‌نمایند- به مورات سردار فرانسه تاج سلطنت ناپل داده می‌شود- ولسلی سردار انگلیس سردار فرانسه را در لیزبن پایتخت پرتوغال شكست می‌دهد- ملاقات مجدد ناپلیون با امپراطور روس كه معاهده مخفی با یكدیگر بسته كه فرنگ را بالسّویه تقسیم كنند- حركت ناپلیون به طرف اسپانیول- قشون فرستادن امپراطور روس به سمت سود- فتوحات ناپلیون در خاك اسپانیا- ورود ناپلیون به شهر مادرید پایتخت اسپانیول و رفاهیت و آزادی دادن در اسپانیا به رعیّت، و با وجود رفاهیّت بسیار كه ناپلیون به اسپانیولیها داد باز آنها بر ضدّ فرانسه می‌باشند. (ایطالیا)- مورات به وضع سلطنت وارد ناپل می‌شود. (اطریش)- دولت اطریش جمعیّت زیادی از عساكر خود را مسلّح می‌نماید. (دانمارك)- فوت كریستیان هفتم پادشاه در سنّ شصت سالگی بعد از چهل و دو سال سلطنت- جلوس پسرش فردریك ششم به جای او.
(فرانسه)- دادن القاب زیاد به سردارها، و وزرا- عده عساكر فرانسه در این وقت به دو كرور می‌رسد. (پروس)- تنظیمات جدید در قشون این دولت.
(روس)- فنلاند كلیتا از سود منتزع شده به تصرّف امپراطور روس درمی‌آید.
(عثمانی)- شورش مردم بر ضدّ سلطان مصطفی خان چهارم سلطان عثمانی و طلب نمودن سلطان سلیم خان سیّم را كه در محبس بود. اما اشخاصی كه از سلطان سلیم خان ناراضی و شاكی بودند او را در محبس به قتل رسانیدند و سلطان محمود خان دویّم به تخت سلطنت عثمانی جلوس نمود- طایفه ینگیچری قتل و غارت زیادی در اسلامبول می‌نمایند و بسیاری از مواضع اسلامبول را آتش می‌زنند و سلطان مصطفی خان را نیز به قتل می‌رسانند.
ص: 1493

[سنه 1224 هجری- سنه 1809 مسیحی]

آسیا (ایران)- در وقایع سال قبل مذكور شد كه سیر هرفرد ژونس ایلچی انگلیس در بیست و هشتم ذیحجّه وارد دار الخلافه طهران شد، ایلچی مشار الیه روز سیّم محرّم این سال به حضور اعلیحضرت خاقان كشورستان فتحعلی شاه مشرّف شده نامه مهر علامه پادشاه انگلستان را با یك قطعه الماس گرانبها كه به رسم هدیه، پادشاه انگلستان برای شهریار ایران انفاذ داشته بودند به حضور مكرمت ظهور خاقان تقدیم نمود و آن قطعه الماس را گوهریان به مبلغهای خطیر بها نموده قیمت گذاشتند- خلاصه سفیر انگلیس مشمول تفقدات شاهانه گردیده پس از چندی به آذربایجان رفت و در حضرت مستطاب نایب السلطنه ولیعهد دولت علیّه مقامی منیع بهمرسانید و به واسطه او عهد مودّت مابین دولتین ایران و انگلیس منعقد گردید، و ژنرال غاردان خان كه بی‌اذن ناپلیون به فرانسه بازگشته مورد مؤاخذه شده، و عسكر خان افشار سفیر ایران كه مدّتی در فرانسه بود ناپلیون او را به حضور خود طلبیده از طول مدّت اقامت او و مماطله در جواب عذر خواست و با نامه دوستی و مسیو اوتره نام، او را به ایران معاودت داد- هم در این اوان سیرژن ملكم نیز از جانب حكومت هندوستان انگلیس به ایران آمده چندی توقف كرد و بازگشت- هم در این اوقات علمای اسلام فتوی دادند كه جنگ با روس دفاع و جهاد است و اعلیحضرت خاقان كشورستان مجاهد فی سبیل اللّه می‌باشد- هم در این اوان فتحعلی خان خواجه‌وند از سفارت سند مراجعت كرده میرثابت علی نام فرستاده ولات سند نیز با هدایا به همراهی او به دربار همایون آمد و میرزا مهدی نام اصفهانی به اتفاق میر ثابت علی مأمور و روانه سند گردید- در زمستان این سال زلزله عظیم در مازندران شد و ابتدای ظهور آن در عصر روز جمعه اواخر شوّال بود و تا یكماه زلازل شدیده مردم را متوحّش داشت و چند ماه بعد نیز زلزله‌های خفیفه در كار بود. خلاصه این زلازل عمارات عالیه را منهدم ساخت و زمین را منشق كرده گل سیاه از آن بیرون آمد و بعضی این زلازل را به سال قبل نسبت داده‌اند- در
ص: 1494
این سال نواب شاهزاده عبد اللّه میرزا متخلّص به دارا كه در بیست و چهارم ماه جمادی الاولی سنه هزار و دویست و یازده متولّد شده بود به حكمرانی خمسه منصوب گردید، و میرزا محمّد تقی علی‌آبادی ولد میرزا محمد زكی مستوفی الممالك شاه شهید سعید طاب‌ثراه ملقّب به صاحبدیوان به درجه وزارت رسید، و نواب حسام السلطنه محمّد تقی میرزا به حكومت بروجرد و سیلاخور و جاپلق برقرار گشت، و میرزا علی گرائیلی به وزارت این شاهزاده نایل آمد، و نواب شیخعلی میرزا به حكمرانی ملایر و احشام زندیه منصوب گردید و حاجی میرزا اسمعیل اشرفی ناظر سابق به وزارت شیخعلی میرزا مباهی شد- هم در این سال غراف گداویچ به سبب شكست ایروان مغضوب و به دربار امپراطور روس احضار شد و ترومسوف به جای او به سرداری گرجستان آمد- هم در این سال نواب شاهزاده محمد علی میرزا به چمن سلطانیه مأمور شد- و حاجی میرزا ابو الحسن خان شیرازی همشیره‌زاده مرحوم حاجی ابراهیم خان وزیر شاه شهید سعید انار اللّه برهانه به واسطه انتساب با حاجی محمد حسین خان امین الدوله و لیاقت شخصی به سفارت انگلیس منتخب و روانه گردید، و چون از راه اسلامبول می‌رفت نامه‌ای نیز با هدایا به دربار سلطان عثمانی مصحوب او ارسال شد- و از آنجا كه مصطفی قلی خان عرب حاكم ترشیز هفت سال بود به واسطه توهّم و وحشتی كه عارض او شده از تقبیل عتبه علیّه تحاشی داشت نواب شاهزاده محمّد ولی میرزا والی خراسان به محاصره ترشیز آمدند و مصطفی قلی خان را مقهور كرده با امیر قلی خان تیموری به دربار معلّی روانه كردند و موكب همایون عزیمت چمن سلطانیه فرمود و نواب شاهزاده محمد علی میرزا با سپاهی آراسته به تقبیل ركاب اعلی آمد و میرزا بزرگ وزیر آذربایجان نیز از تبریز دررسید و چون دانست كه موكب خاقانی عازم آذربایجان و توقّف در اوجان است به جهت تهیّه و انجام بعضی خدمات رخصت انصراف یافت. نواب شاهزاده محمّد علی میرزا دو روز پیشتر حركت كرد و موكب خاقانی نیز از سلطانیه تشریف‌فرمای چمن اوجان گردید، و هنگام ورود حضرت مستطاب نایب السلطنه ولیعهد بیست هزار نفر پیاده نظام جدید آذربایجان را با بیست عراده توپ از سان نظر مبارك گذرانیده زیاده از حد مورد تحسین و تمجید
ص: 1495
گردیدند- هم در این اوان چون ترومسوف سردار روس در یكفرسنگی تفلیس اقامت كرده و صاحبمنصبان و قشون ابوابجمعی خود را به اطراف مأمور و روانه می‌كرد اعلیحضرت خاقان كشورستان محمد علی میرزا را با بیست هزار سوار دار المرزی و قاجار به طرف تفلیس مأمور فرمودند و موكب حضرت نایب السلطنه روانه گنجه گردید و فرج اللّه خان نسقچی باشی به امر اعلی روانه اردبیل شد و موكب خاقانی به جانب سراب توجّه فرمود و نواب شاهزاده محمّد علی میرزا در محال حمانلو در سه منزلی ایروان با قشون روس تلاقی نموده بر ایشان غالب آمد و بعضی اسرا از آنها گرفته به اردوی معلّی فرستاد و خود به جانب تفلیس رانده ایلات آن صفحات را نهب كردند- حضرت مستطاب نایب السلطنه نیز از راه گوگجه ییلاق به گنجه شتافته ایلات آنجا را كوچانیده روانه ایروان كردند، و پولكونیك روسی كه به محارست آن محلّ و ایلات آمده بود فرار نمود و امیر خان دولّوی قاجار تا حوالی گنجه او را تعاقب كرد و بعضی از همراهان او را مقتول و برخی را دستگیر ساخت. ترومسوف سردار روس چون از این وقایع خبردار گردید عریضه‌ای خدمت حضرت مستطاب نایب السلطنه نوشته اظهار داشت كه بعد از حركت رایات نصرت آیات از این نواحی گنجه را خالی خواهد نمود و به تفلیس خواهد رفت از آن راه كه آذوقه كمیاب بود حضرت مستطاب معظّم به ایروان توجّه فرمودند و در چمن گوگجه با برادر والاگهر خود شاهزاده محمّد علی میرزا ملاقات نمودند و نواب محمد علی میرزا به موكب اعلی پیوست و فرج اللّه خان افشار كه روانه اردبیل و آن حدود شده بود با مصطفی خان طالشی مقاتله نموده بر او غلبه كرد و قلعه لنكران را متصرّف شد. مصطفی خان در قلعه جامیش‌وان محصور گردید و ناچار از در عجز درآمد. میرزا بزرگ وزیر آذربایجان به استمالت او رفته وی را اطمینان داد و فرج اللّه خان از محاصره بازگشت- هم در این سال بنابر شرارت تراكمه تكّه، نواب محمّد ولی میرزا والی خراسان در ماه جمادی الثانیه با سركردگان خراسان به دشت خاوران یعنی به طرف نسا و ابیورد و رونه و مهنه و آن صفحات رانده تركمانان شرور را تنبیه و مقهور نمودند و بعضی غنایم نصیب عساكر نواب شاهزاده گردید- هم در این سال میرزا رضا قلی نوائی متخلّص به سلطانی
ص: 1496
صاحبدیوان انشا به وزارت خراسان رفت و منشی الممالكی مخصوص میرزا عبد الوهاب اصفهانی متخلّص به نشاط صاحب گنجینه كه شایان این منصب بود شد، و محمد حسین خان امین الدّوله مأمور محاسبه فارس گردید. و ولات اخسقه و پاشاجق، القاص بیگ نامی گرجی را به دربار همایون فرستاده اظهار عبودیّت كردند، و تقویت و حمایت آنها برعهده حضرت مستطاب نایب السلطنه موكول آمد- هم در این اوان فیمابین عبد اللّه خان بیگلربیگی لارستان و احمد خان بستكی نزاعی درگرفت و عبد اللّه خان از نواب حسینعلی میرزا فرمانفرمای فارس استدعای استمداد نمود. نواب معظم صادق خان دولّو پسر رضا قلی خان قاجار را با سپاهی به كمك او مأمور كردند. اهالی بستك و جهانگیریّه به جماعت وهّابی ساكن برّ متوسّل شدند، صادق خان با قشون ابوابجمعی خود در حوالی بحرین و قطیف با آنها اقدام به مقابلت و مقاتلت كرد و در اوّل كار پس نشست. آنها گمان كردند كه شكست خورده و فرار كرده است بنابراین اعراب به محلّ بنه و اردو آمده مشغول به غارت شدند و در سر تقسیم اموال نزاع فیمابین آنها درگرفت، صادق خان غفلتا از كمین برآمده بر سر آنها تاخت و همه را روانه دیار عدم ساخت و قلعه بستك و جهانگیریه را مصفّی نموده به حاكم لار تفویض كرده به شیراز آمد. هم در این سال ایلچی سند با هدایا به دربار معلّی آمد و میرزا عبد الوهّاب نشاط ملقب به معتمد الدوله گردید.
اروپا- جنگ بسیار سخت عساكر فرانسه در اسپانیا- اتّحاد اسپانیولیها و پرتوغالیها بر ضدّ فرانسه- بروز كدورت فیمابین اطریش و فرانسه- اتّحاد دول و ملل به تحریك انگلیس بر ضدّ فرانسه- حركت قشون اطریش بر ضدّ فرانسه و تصرّف نمودن مونیك پایتخت باویر را كه با فرانسه متّحد بود- منازعه فرانسه با عساكر اطریش و فتوحات قشون فرانسه- در جنگ راتیس بن پای ناپلیون مجروح میشود- ناپلیون به سمت وینه پایتخت اطریش رانده بعد از تصرّف این شهر به طرف مراوی می‌رود و در آسپرن و اسلنگ با عساكر اطریش جنگیده و در این جنگ مارشال لان مقتول می‌گردد- جنگ سخت ناپلیون در واگرام كه بعد از
ص: 1497
این فتح اطریش طالب صلح می‌شود- شورش اسپانیول بر ضدّ فرانسه در كمال سختی است- ولسلی سردار انگلیس كه در پرتوغال فتوحات كرده بود ملقب به وی‌كنت ولنگتن می‌گردد- مابین سردارهای فرانسه در پرتوغال و اسپانیول نقار حاصل می‌شود- ناپلیون از اطریش عزیمت اسپانیول می‌نماید- عهد دوستی با اطریش در قصر شومبرون حوالی وینه منعقد می‌گردد. (اسپانیول)- احكام ژوزف بناپارت برادر ناپلیون پادشاه اسپانیول برخلاف میل اهالی است.
(فرانسه)- ناپلیون زوجه خود ژوزفین را كه از او اولاد نمی‌شود طلاق می‌دهد.
(روس)- اعلان جنگ روس به عثمانی- عبور عساكر روس از دانوب- قلعه پوطی را كه به تصرّف عثمانی بود روسها مسخّر می‌نمایند. (سود)- شورش در این مملكت به این معنی كه گوستاو چهارم پادشاه چون خیال سازش با انگلیس داشت مردم به او شوریده او را گرفته حبس كردند و او را مجبور به استعفا از سلطنت نمودند و شارل عموی گوستاو به جای او به سلطنت برقرار می‌گردد.
(عثمانی)- شورش سربستان- گرفتن طایفه وهّابی دمشق را.
امریكا- برای اثبات بیطرفی مابین فرانسه و انگلیس اتائونی ینگی‌دنیا سفاین فرانسه و انگلیس را در بنادر خود راه نمی‌دهد- مادیسن به ریاست جمهوری اتائونی برقرار می‌گردد.

[سنه 1225 هجری- سنه 1810 مسیحی]

آسیا- (ایران)- در اوایل این سال موكب خاقان مملكت‌ستان تشریف‌فرمای چمن سلطانیه گردید و نواب شاهزاده علی خان برادر صلبی و بطنی حضرت مستطاب نایب السلطنه از چمن سلطانیه به دفع روسیّه پنبك و آباران مأمور شد، و اسمعیل خان دامغانی و برادرانش ذو الفقار خان و مطلب خان با لشكریان سمنانی و سواران مافی و خواجه‌وند و عبد الملكی ملتزم ركاب نواب شاهزاده گردیدند، و در محال پنبك و آباران با قشون روس تلاقی و كارزار كرده بر آنها غالب آمدند و تا نزدیكی قراباغ و محال گنجه تاخته بسیاری از ایلات آن نواحی را كوچ داده به
ص: 1498
ایروان بازآمدند، و هنگامی كه چمن اوجان مضرب خیام گردون احتشام معلی بود به شرف حضور همایون مشرف گردیدند- هم در این سال سیرژن ملكم از جانب حكومت هندوستان انگلیس به بندر بوشهر آمد و محراب خان بكشلوی افشار به مهمانداری او رفته سفیر مشار الیه را در چمن سلطانیه به حضور مبارك خاقانی مشرف ساخته بعضی هدایا و تحف لایقه را كه حامل بود تقدیم ملازمان حضرت نمود. پس از آن عریضه میرزا ابو الحسن خان شیرازی سفیر ایران مقیم لندن به دربار دولت علیّه رسید كه امنای دولت انگلیس مقرّر داشته‌اند سیرهرفرد ژونس به سفارت مقیم دربار دولت ایران باشد و سیرژن ملكم به هندوستان معاودت نماید لهذا سیرژن ملكم از راه مراغه به بغداد و از بغداد به هندوستان بازگشت- هم در این سال ابراهیم خان قاجار به غارت و تاراج ایلات قراباغ كه از فرمان همایون سرپیچیده بودند رفته و با غنایم بازگشت- هم در این اوان اعراب و اكراد بغداد و حوالی به اشاره امنای دولت عثمانی سلیمان پاشای والی بغداد را كه رو به آستان همایون داشت مقتول نمودند، و عبد اللّه پاشا نامی گرجی به ایالت بغداد برقرار گردیده احمد چلبی را با عریضه و پیشكش به حضور مبارك فرستاد و ایالت او ممضی شد- هم در این سال در اوّل ماه شوّال موكب همایون از چمن اوجان انتهاض فرموده در اواخر ماه مزبور تشریف‌فرمای دار الخلافه گردید- هم در این سال ترومسوف سردار روس به میانه تفلیس و پاشاجق رفته قصد گرفتن سلیمان خان حاكم پاشاجق نمود، سلیمان خان از امنای دولت علیّه كمك خواسته حسین خان سردار ایروان به امداد او رفت و ابتدا پیشرفت كاملی بهم رسانید تا شبی غفلت كرده روسها در اردوی او ریختند و به قتل و غارت پرداختند، سردار از اردو خارج شد و میرزا علینقی خان فندرسكی جنگ سختی با روسها كرده آنها را مقهور و مغلوب نمود و سردار ایروان به تبریز آمده حضرت مستطاب نایب السلطنه جمعی را به امداد و همراهی او مأمور فرمودند و او به طرف كلیسای پنبك شتافت و از همراهان او محمّد بیك قاجار افشار، و قاسم خان سركرده غلام تفنگچیان در این سفر دلیریها نمودند و در یكشبانه روز بیست و هشت فرسنگ راه پیاده در میان برف و یخ و سرما طی كردند و در هشت فرسنگی پنبك بر روسها حمله نمودند و
ص: 1499
جنگ عظیمی درگرفت، عساكر منصوره از اطراف به سنگرهای قشون روس یورش برده داخل سنگر شدند و در این یورش و حمله بسیاری از لشكر روس مقتول گشتند. نیز بر سر روسهائی كه در قلعه شیخ‌آویز بودند تاخته جمعی از آنها را بكشتند- هم در این سال میرزا محمّد صادق مروزی كه در سال هزار و دویست و پانزده رتبه وقایع‌نگاری یافته تاریخ جهان‌آرا را به نظر همایون رسانیده و داروغه دفتر معلی گردید- هم در این سال موكب خاقان كشورستان به طرف كاشان و اصفهان انتهاض فرمود و مبلغ یكصد هزار تومان نقد از اصل مالیات به رعایا تخفیف داده شد.
اروپا- دولت سود بر ضدّ انگلیس با ناپلیون مشاركت دارد- فتوحات فرانسه در اسپانیول- پاپ از سلطنت جسمانی و ظاهری خلع شده باید به همان سلطنت روحانی یعنی ریاست دین قناعت نماید- شهر رم پایتخت ثانوی فرانسه می‌گردد- مزاوجت ناپلیون با ماری لوئیز دختر امپراطور اطریش و این دفعه ثانی است كه ناپلیون متأهّل می‌گردد. لوئی برادر ناپلیون كه سلطنت هلاند داشت چون پادشاهی خود را غیر مستقل می‌بیند از سلطنت استعفا می‌كند و شهر آمستردام پایتخت سیّم مملكت فرانسه می‌شود- بلاد ینگی‌دنیائی كه متعلّق به اسپانیا می‌باشد از قبیل مكزیك و شیلی و بوئنزر و پاراگائی تجزیه خود را از اسپانیا اعلام می‌نمایند.
(فرانسه)- مسافرت ناپلیون با امپراطریس تازه به بلژیك- مملكت فرانسه در این سال مشتمل بر صد و سی ایالت می‌باشد و جمعیت آن هشتاد و چهار كرور كه این هشتاد و چهار كرور به چهار زبان تكلّم می‌كنند: زبان فرانسه، زبان هلاند، زبان آلمان، زبان ایطالیا. (پروس)- فوت ملكه لوئیز آملی در سنّ سی و چهار سالگی. (روس)- ایجاد دار الشورای دولتی- امپراطور روس با ناپلیون اظهار مخالفت نموده از دایره دوستی او خارج گردیده بنادر خود را برای سفاین انگلیس مفتوح و برای كشتیهای فرانسه مسدود می‌سازد و عساكر فاتح روس قلعه سیلیستری را در بلغارستان مفتوح می‌سازند. (سود)- پادشاه تازه كه شارل هشتم باشد چون اولادی ندارد یكی از بنی اعمام خود را ولیعهد می‌نماید و بعد از چند روز غفلتا
ص: 1500
می‌میرد، این مرگ ناگهانی مردم را به خیال انداخته تصوّر می‌كنند كه او را مسموم كرده‌اند- جمعی از اهالی سود سردار فرانسه برنادت را به ولیعهدی می‌طلبند، برنادت به رضایت ناپلیون قبول ولیعهدی می‌نماید و از مذهب كاتولیكی خارج شده قبول طریقه پرتستان می‌كند- اعلان جنگ سود به انگلیس.

[سنه 1226 هجری- سنه 1811 مسیحی]

آسیا- (ایران)- در ماه صفر این سال موكب اعلیحضرت خاقان كشورستان فتحعلی شاه كه تشریف‌فرمای اصفهان شده به دار الخلافه طهران معاودت فرمود و عسكر خان افشار ارومی كه به سفارت به دربار ناپلیون اوّل امپراطور فرانسه رفته بود، مراجعت كرده هدایائیكه ناپلیون برای پادشاه ایران مصحوب او ارسال داشته تقدیم نمود- هم درین سال محمّد صادق خان قاجار كه به حكم نواب شاهزاده حسینعلی میرزا به اعانت و امداد امام مسقط رفته بود طایفه وهّابی را در برّ نجد گوشمالی بسزا داده جمعی كثیر از آن جماعت را به دیار عدم فرستاد- هم در این سال سلطان محمود خان سلطان عثمانی عبد الوهاب افندی و شاكر افندی و حیرت افندی را به سفارت به دربار دولت علیّه فرستاده اظهار اتّحاد كامل از جانب سلطان معظم با خاقان مملكت‌ستان نمودند و در ضمن از عبد الرّحمن پاشا حاكم شهرزور شكایت كردند در جواب عرایض آنها مقرّر شد كه حكمران شهرزور به صوابدید امنای دولت علیّه ایران معیّن گردد. نیز والی بغداد شخصی بی‌غرض باشد كه ملاحظه مسافرین و زوّار ایرانی را در بغداد و اماكن مشرّفه بنماید. و پس از این تقریرات فرستادگان مشار الیهم به تبریز و خدمت حضرت مستطاب نایب السّلطنه مأمور شدند و موكب همایون به جانب سلطانیه نهضت‌فرما گردید- هم در این اوان صبیه محترمه میرزا محمّد خان دولوی قاجار را به نوّاب شاهزاده شیخعلی میرزا، و دختر نواب امیر كبیر سلیمان خان اعتضاد الدوله مرحوم را به نواب شاهزاده عبد اللّه میرزای متخلّص به دارا عقد بستند، و در چمن سلطانیه شرایط جشن این دو سور لازم السّرور به عمل آمد- هم در این ایّام چون فیروز الدّین میرزا والی هرات در
ص: 1501
ادای خراج مقرّره به راه تهاون و مسامحه می‌رفت نواب شاهزاده محمّد ولی میرزا والی خراسان برحسب امر اعلی از مشهد مقدّس لشكر به هرات كشیدند و در محلّ پل نقره سه فرسخی هرات نزول كردند و دسته‌جات قشون ظفرنمون را به تاخت اطراف فرمان دادند. فیروز الدین میرزا چون استعداد مقابلت و مقاتلت نداشت خوانین خراسان را كه ملتزم ركاب نواب شاهزاده بودند شفیع قرار داده به ادای پیشكش و خراج پرداخت و ملك حسین میرزا پسر خود را به رسم گروی به خدمت نواب معظم فرستاد و اردوی شاهزاده از حوالی هرات معاودت نمود- هم در این سال چون عبد الرّحمن پاشای بابان كه به حمایت ملازمان حضرت خاقانی حكمرانی شهرزور یافته بود و پس از استقلال در قتل سلیمان پاشا ساعی گردیده، این اوقات با امنای این دولت و امان اللّه خان والی كردستان نیز طریق مخالفت می‌پیمود، نواب شاهزاده محمّد علی میرزا والی كرمانشهان و لرستان و خوزستان و عربستان ملقّب به دولتشاه به امر خاقان كشورستان با جمعی از امرا به تدمیر او حركت كردند، و در غرّه ماه شعبان اینسال وارد زهاب گردیدند. خالد پاشا بنی عمّ عبد الرحمن پاشا از در اطاعت درآمد و اردوی شاهزاده معظم به كنار رود سیروان جای گرفتند. نوروز خان قاجار در سردشت بر احمد پاشا برادر عبد الرحمن پاشا حمله كرد، احمد پاشا بگریخت و عبد الرحمن پاشا نیز فرارا به ولایات كوی و حریر رفت، نواب شاهزاده محمد علی میرزای دولتشاه سلیمانیه و شهرزور را تصرّف كرده بر سر عبد الرحمن پاشا رفتند و او را در قلعه كوی محصور فرمودند، عبد الرحمن پاشا چاره‌ای جز اطاعت ندید از قلعه به زیر آمده به خدمت حضرت شاهزاده مشرّف شد و به ضراعت و استكانت پرداخت و فرزندان خود را به رسم نوا یعنی گروی ملتزم ركاب شاهزاده نمود و پیشكشی لایق بداد و به حكم دولتشاه مجدّدا به حكومت شهرزور و كوی و حریر منصوب و برقرار گردید و نواب شاهزاده به كرمانشهان معاودت فرمودند- هم در این سال میرزا ابو الحسن خان سفیر ایران مأمور دولت انگلیس به دربار دولت علیّه مراجعت كرد و سرگور اوزلی نام از اعاظم انگلیس به همراهی او مأمور سفارت ایران و روانه این سامان شده، و از اتفاقات غریبه آنكه:
سفینه‌ای كه دو سفیر مشار الیهما در آن بودند در دریا دوچار طوفان شده و بی‌اختیار
ص: 1502
آنها را به طرف ینگی‌دنیا برده به ساحل برزیل رسیدند. پادشاه پرتوغال كه این مملكت را متصرّف بود و از خوف ناپلیون خود نیز بدینجا آمده از حال دو سفیر آگاه شده ایشان را مهمانی و اكرام زیاد نمود. و در آن ایّام در آنجا ماری صید كردند كه سیزده ذرع طول آن بود و قریب یكذرع پشت گردن آن عرض داشت. از فرط غرابت مار را به نظر پادشاه رسانیدند و پوست آن را كه به ضخامت جلد گاو بود كنده با دو سفیر به ایران فرستادند- خلاصه سفیر انگلیس به اتفاق سفیر ایران به دربار همایون آمد و لوازم پذیرائی را درباره او معمول داشتند و در خانه حاجی محمد حسین خان امین الدوله برای او منزل تعیین نمودند و در عمارت گلستان به حضور خاقان كشورستان مشرف شده نامه پادشاه انگلستان را با تحف لایقه یعنی یك قطعه الماس بریلیان كه بیست و پنج قیراط وزن داشت تقدیم نمود و آن الماس الآن در موزه همایونی موجود است و به عنایات پادشاهی مستظهر گردیده مبلغی وجه نقد و سی هزار قبضه تفنگ انگلیسی و بیست عراده توپ و مقداری قورخانه و سی نفر معلّم مهندس كه همراه داشت تسلیم كرد- در زمستان این سال با آنكه مزاج حضرت مستطاب نایب السلطنه خالی از علّتی نبود و در نخجوان و ایروان و قراباغ خود را مشغول می‌فرمودند ایلات قراباغ را كوچانیده به قراجه‌داغ آوردند و جعفر قلی خان نبیره ابراهیم خلیل خان كه اسیر روسها بود و او را به تفلیس می‌بردند كه روانه سیبری كنند هنگام عبور از رود ترتر زمام اسب را كه در دست سربازی روسی بود بریده به یال اسب متمسّك شد و خود را به میان یكی از ایلات مزبوره كه در كار كوچ بودند رسانید، و الحق جلادتی بكار برد. حضرت مستطاب نایب السلطنه حكومت قراجه‌داغ را با چهار هزار تومان مواجب به او مرحمت فرمودند- هم در این سال سرداری تازه از روس به جای ترمسوف مأمور شده با سه هزار سرباز و توپخانه و آذوقه به محلّ- سلطان بود- آمده لهذا حضرت مستطاب نایب السلطنه از سه فرسخی بر سر او تاخته امر به یورش و حمله فرمودند، مسترلنسین توپچی باشی انگلیسی كه در خدمت دولت علیّه بود توپها را به اطراف سنگر- سلطان بود- بست و اكثر عراده‌های توپهای روسها را بشكست. افواج آذربایجانی نیز بر سر سنگر تاختند و جمعی سرباز و یكنفر صاحب‌منصب روسی را
ص: 1503
مقتول ساختند. باقی بیرق سپید كه علامت امان است برافراشتند و امان یافتند و هشتصد و بیست نفر سرباز و توپ و اسلحه و قورخانه آنها به چنگ سپاه ظفرهمراه افتاده به حضور حضرت مستطاب نایب السلطنه آوردند و حضرت معظم آنجمله را به دربار همایون ارسال داشتند. اعلیحضرت خاقان كشورستان مبلغ دویست هزار تومان به انعام حضرت مستطاب نایب السلطنه مقرّر فرموده و با اسرا نزد حضرت معظم ارسال داشتند و آن فوج قبول اسلام نموده به فوج ینگی مسلمان موسوم گشتند. از غرایب اتفاقات این سال آنكه در ایالت نواب شاهزاده عبد اللّه میرزا در خمسه چوپانی در دامنه كوه سجاس‌رود موشی دید كه مهره‌های سفید از سوراخی بیرون می‌آورد آن محل را شكافتند جیقه و كمری مرصّع و دسته خنجری و جام طلائی با چند دانه مروارید به دست آوردند و بعضی چنین حدس زدند كه این محل مزار ارغون خان مغول است- ولادت نواب سلیمان میرزا و فتح اللّه میرزا و ملك منصور میرزا و بهمن میرزا فرزندان خاقان مملكت‌ستان- وفات نظیر زنگنه شاعر.
اروپا- (انگلیس)- جنون پادشاه، و به این واسطه اجزای پارلمنت ولیعهد را به نیابت سلطنت اختیار می‌كنند- اوّل كشتی بخار انگلیس در رودخانه كلید به قوت سه اسب به كشتیرانی مشغول می‌شود- مملكت اسپانیول تنها میدان جنگ فرانسه و انگلیس است. (فرانسه)- تولّد پسری از ملكه فرانسه زوجه ناپلیون و ملقب شدن او به پادشاه رم- مسافرت ناپلیون به سمت شمال فرانسه و هلاند- در هشتاد شهر از بلاد فرانسه مقرّر شد روزنامه هر روزه منطبع گردد. (هلاند)- جزایر بتاویه از مملكت هلاند را انگلیس متصرّف می‌شود. (روس)- عساكر روس شهر بلگراد را در سربستان متصرّف می‌شوند- كوتوسف سردار روس از سردار عثمانی شكست خورده وقتی كه عقب می‌نشیند تمام قلعه‌جات عثمانی را كه در سمت جنوب دانوب بود خراب می‌نماید، امّا در سلوبویا صدراعظم عثمانی كه سردار قشون بود اسیر روسها می‌گردد- طلوع ذوذنب در این سال كه از ماه سپتامبر تا اكتبر طالع و مشهود بود.
ص: 1504
افریقا- (مصر)- محمّد علی پاشا اعیان قدیم مصری را كه از طایفه مملوك بودند در قاهره احضار كرده همه را به قتل می‌رساند و املاك آنها را متصرّف می‌شود.
امریكا- (ینگی‌دنیای جنوبی)- پاراگائی از ایالات متصرّفی اسپانیول در آمریك اعلان جمهوری می‌كند