یادداشت مترجم
سر. ا. دنیس راس خاورشناس نامی انگلیسی در مقدمه‌ای که به ترجمه انگلیسی (1928) «ترکستان» بارتولد نوشته این کتاب را
Barthold ' s epoch- making Work
یعنی «تألیفی از بارتولد که عصر نوینی را [در تاریخ آسیای میانه و تا حدی ایران] می‌گشاید» نامیده است و به گمانم این تعریف، چون با مقدمه آقای پطروشفسکی- ناظر چاپ دوم روسی «ترکستان»، که ترجمه آن از نظر خوانندگان می‌گذرد- تلفیق شود مرا از وصف کتاب معاف می‌کند.
اما ترجمه کتاب ... سی چهل صفحه آغاز ترجمه را استاد مجتبی مینوی مرور کرده‌اند. سپاسگزارم. دریغا که حالت مزاجی و گرفتاریهای دیگر ایشان مانع از ملاحظه تمام کتاب شد و البته اگر سراسر ترجمه «ترکستان» از زیر نظر دقیق و محققانه ایشان می‌گذشت کیفیت دیگری می‌داشت.
اکنون چند سخن درباره دشواری‌های ترجمه:
مشکل کار من و دیگر کسانی که به ترجمه- و یا حتی تألیف و تصنیف- اینگونه کتابها می‌پردازند، همانا نام جاها و، تا حدی، کسان است. فقدان برخی صداها مثل
ص: 6
«ه» و «ق» و «غ» و غیره در الفبای روسی دشوارئی به وجود می‌آورد و تحریر صحیح بعضی نام‌ها را- حتی پس از مراجعه به مأخذ اصلی هم- متعذر می‌سازد. زیرا که در منابع اصلی فارسی و عربی و مغولی و ترکی و اویغوری و چینی (که ایران را «بوسی» و «عرب» را «تاشی» می‌نویسند) که مأخذ مؤلف بوده نیز این کلمات به صورت‌های مختلف تحریر شده. تازه معلوم نیست که یکی از آن صورت‌ها با تلفظ اصلی کلمه مطابقت داشته باشد. بعضی از جاهائی که نام برده شده دیگر وجود ندارد و بالطبع مردم بومی نام آن محال را فراموش کرده‌اند و به فرض محال اگر تحقیق محلی هم به عمل آید کوشش بی‌حاصلی خواهد بود.
با در نظر گرفتن مراتب پیش گفته این هرج و مرج که گاه محققان و دانش‌پژوهان و نویسندگان و به ویژه مترجمان را دچار گم گشتگی می‌سازد بهتر نمایان خواهد شد، به ویژه که برخی نامهای جغرافیائی فقط در تألیفهای متقدمان آمده و الحال مفهوم خارجی و وجود مادی ندارد.
اکنون نمونه‌ای چند از این موارد که در واقع مشتی از خروار است:
نام قوم «قرلق» را که ترک نژاد بوده به صورتی که در تألیفهای گوناگون آمده برای مثال یاد می‌کنیم:
در تاریخ وصاف بصورت- قرلقان
در تاریخ بدخشان بصورت- قارلیغ
در جامع التواریخ رشیدی بصورت- قارلوقان
در راحة الصدور راوندی بصورت- خرلق
در زین الاخبار گردیزی بصورت- خلخ
در جهانگشای جوینی بصورت- قرلقان و قرلغان (هر دوگونه)
در تاریخ بناکتی بصورت- قیالیق
در حدود العالم بصورت- خلخ و خلخیان و ترک خلخی
در مسالک و ممالک استخری بصورت- خرلخیان و خلخ (و یکجا «خلج» که البته غلط نساخ است)
ابن حوقل بصورت- الخرلخیه
در «سیرت جلال الدین» نسفی بصورت- قیالیق و قرلخ و قرلق و الخ و قس علیهذا.
ص: 7
دیگر:
نام تغاجار بصورت «تخوچار» و «طغاچر» و «تغاجر» آمده.
نام «جوچی» بصورت «توشی» و «چنگیز خان» بصورت «چنگ گز خان» (در جامع التواریخ رشیدی) و نام «جبه» بصورت «یمه» و «چژه به» آمده است- و از اینگونه بسیار.
مشکل دیگر مربوط به ارجاعها بوده است. در کتاب بارتولد غالبا به صفحه ما بعد مراجعه شده. مثلا در ص 50 می‌نویسد «به صفحه 470 رجوع شود». با تکنیک چاپ متداول در ممالک غربی این امر ممکن است و در ایران هم این امکان وجود دارد ولی با در نظر گرفتن تیراژ کم کتابها متداول نیست و مقرون به صرفه نمی‌باشد.
گاه در مورد ارجاع به ما قبل هم، چون در حین غلط گیری اصل چاپ شده در دسترس نبوده، ناگزیر نوشته شده: «رجوع شود به حدود ص ...» بجای چند مورد که ارقام تقریبی ارائه شده، پس از اتمام چاپ کتاب در ضمن غلطنامه‌ای که بناچار به آخر آن اضافه خواهد شد ارقام صحیح و تحقیقی ارجاعها گذارده می‌شود.
دیگر اینکه برخی توضیحات در میان [] گذارده شده. این توضیحات از مترجم است، جز در چند مورد معدود که از هیئت تحریریه ناظر بر چاپ دوم روسی می‌باشد.
کریم کشاورز
ص: 9
فهرست
شرح زندگانی آکادمیسین و. و. بارتولد (از پطروشفسکی) 1
پیشگفتار پطروشفسکی 10
مقدمه مؤلف بر چاپ 1900 م. 37
مقدمه، متون و منابع
1- عهد پیش از مغول 33
2- هجوم مغول 106
3- کتابهای کمکی 155
فصل اول در جغرافیای ماوراء النهر 167
فصل دوم آسیای میانه پیش از قرن دوازدهم میلادی (ششم هجری) 401
فصل سوم قراختائیان و خوارزمشاهیان 679
فصل چهارم چنگیز خان و مغولان 791
فصل پنجم ترکستان در زیر سلطه مغولان 959
تواریخ وقایع 1065
ضمیمه‌ها: رئوس مطالب، رساله پایان تحصیل تحت عنوان «ترکستان در زمان هجوم مغولان» 1089
سخنرانی پیش از دفاع از رساله پایان تحصیل 1094
منابع و مآخذ و فهرست‌ها:
منابع: الف- مجموعه‌ها و منتخبات 1109
ب- کتب تحقیقی دیگر 1137
فهرست‌ها: اشخاص 1183
اماکن 1253
دودمانها قبایل و فرقه‌ها 1401
کتابها و مقالات 1309
توضیح بعضی اختصارات 1327
ارجاعات تقریبی و تعیین صحیح صفحات 1329
ص: 11
واسیلی ولادیمیرویچ بارتولد (1930- 1869)
ترکستان نامه/ ترجمه کریم کشاورز، ج1، ص: 1