گروه نرم افزاری آسمان

صفحه اصلی
کتابخانه
روضات الجنات فی اوصاف مدینه هرات
جلد دوم
چمن سیوم از روضه سیزدهم در ذكر واقعه پادشاه مغفور شاهرخ سلطان‌




اشاره

دیگر از وقایع عظیم و حوادث جسیم كه فادمه انواع بلایا و طلیعه اصناف رزایاست وفات پرآفات [حضرت] خاقان مغفور مبرور شاهرخ سلطان بود، كه قلم تحریر منشیان و زبان بیان وصافان پاكیزه تقریر از شرح نوایب و نوازل آن در مقام عجز و نقصان سرگردان و حیران [می] ماند، و تاكنون [كه] از حدوث این واقعه چهل و هشت سال میگذرد هنوز اثر آفات و فترات آن واقعه در اطراف و اقاصی اقالیم عالم باقی است، و صورت حال چنانست كه: چون مدت «1» یكقرن كامل كه پنجاه سال باشد از سلطنت این پادشاه دین‌پناه بگذشت، و مدت عمر عزیز بهفتاد و دو سال رسید، و آفتاب دولت و جلالت حضرتش بدرجه كمال ارتفاع یافت،
بحكم، [ع]: توقع زوالا اذا قیل تم
صباح یكشنبه بیست و پنجم ذی الحجه سنه خمسین و ثمانمایه در نواحی «ری» از مملكت عراق جنایب و كتایب شاهی و شهریاری ازین منزل فانی بتختگاه ملك جاودانی كشید،

[لا ادری قائله] «2»:

این جهان چون گرفته بود تمام‌رفت تا عالم دگر گیرد و شرح این واقعه در تاریخ «مطلع سعدین» كه از نتایج اقلام فصاحت انجام جامع محاسن الاخلاق مولانا كمال الدین عبد الرزاق 18 طاب مرقده است برین وجه مسطور است:
كه پادشاه مرحوم مذكور صباح نوروز كه اول فروردین‌ماه جلالی بود عازم قلعه «طبرك» 19
______________________________
(1)- در اصل (چون مدت مدت كامل) بسیاقت عبارت كلمه مدت دوم به (یك قرن) تبدیل و اصلاح شد.
(2)- مج: لا ادری قائله. مك: انوری.
ص: 96
شده به نیت زیارت اهل اله و مقابر اكابر (آن) دیار [بر] (استر راهوار كه: البغل استر لعیوب الركوب، سوار فرمود) استر نرم كام خوش لجام كه مركوب مرغوب آنحضرت بود، چون ابلق ایام نافرجام آغاز توسنی و سركشی كرد چنانچه عنان تماسك از قبضه تملك آنحضرت در ربود، از پشت استر بمحفه درآمد، و چون اندك مسافتی طی فرمود درد معده كه معتاد بود قوت گرفت و مرض صعب روی نمود، چنانچه حضرت پادشاه [مغفور] بكلمه شهادة تمسك نموده مراجعت فرمود، و پیش از وصول بمنصه دولت و نزول ببارگاه سلطنت پناه هم در محفه ودیعت حیات بمتقاضی اجل سپرد، و تخت شاهی، و تجمل شهریاری، و لشكرهای آراسته: و خزاین مالامال [از مال] و خواسته برجا گذاشته، نام نیك و اعمال صالحه و دعوات خیر بعالم آخرت برد،
[قطعه]:
بیا بگو كه فریدون ز مال و جاه چه بردبیا بگو كه سكندر چه از جهان برداشت
گر آن نهاد خزاین بدیگری بسپردور آن گرفت ممالك بدیگری بگذاشت
خوشا كسی كه درین عمر پنج روزه خویش‌بدست خویش همه تخم نیكنامی كاشت با آن‌همه شوكت و عظمت كه در عرصه وسیع عالم نمیگنجید چندان اختیار نبود كه از محفه و پشت استر بر روی بالین و بستر تواند رسید، و با چندان مكنت و اقتدار كه تمامی سلاطین روزگار شرقا، و غربا طوعا و روعا مطیع امر و فرمان او بودند، آن مقدار قدرت نماند كه از راه بخرگاه و بارگاه فرود آید. اذا جاء اجلهم لا یستاخرون ساعة و لا یستقدمون.
ای پادشاه وقت چو وقتت فرارسدتو نیز با گدای محلت برابری و بعد از پنجاه سال سلطنت و خلافت باستحقاق و استقلال كه از اقاصی ممالك مصر
ص: 97
و روم تا حدود چین و ماچین و از نواحی تركستان تا مبادی هندوستان زمین در تحت فرمان داشت و گلبانگ هل من مزید میزد، و هرگز در هیچ لشكر (ی) مغلوب و مقهور نشد، و از هیچ كشور مغلوب و مكسور بازنیامد، آخر الامر بدو گز تخته تابوت و سه گز حفره تاریك گور تن در داد، سبحان من تعزز بالقدرة و البقاء و قهر العباد بالموت و الفناء،

لمؤلفه [رح]:

شاهی كه میكشید سر از تاج آفتاب‌سر بین كه چون نهاد برین آستان خاك و اوقات روزگار مباركش بعد از اوقات فرایض و واجبات، و ادای وظایف سنن و مستحبات بنظم امور و مصالح ملكی مصروف بود، و همیشه اطراف مجلس عالی بحضور فضلا و موالی و جلوس علما و اهالی موشح بود، بمباحثه علوم دینی و مذاكره نكات تفسیر و حدیث و فقه و تواریخ سلف همیشه [میل] میفرمود، و در سفر و حضر ایام بیض و اوایل شهور اكثر صایم [می] بود، و در هفته سه شب حافظان خوش‌خوان و قاریان عندلیب الحان در حضور آنحضرت بتلاوة كلام و قراءة كتاب اله اشتغال داشتند، و از جمیع مناهی و منكرات و جمله ملاهی و مسكرات مجتنب بود، بنماز چاشت مواظبت مینمود، و در آبادانی مملكت و جمعیت [رعیت] (رغبت) ظاهر میفرمود، «1»
______________________________
(1)- حوزه علمیه شهر هرات و مركزیت ادبی و فرهنگی آنشهر در زمان حكومت دودمان كرت و بعد پیوسته رو بتزاید و توسعه بوده، و در عهد ملوك گورگانیان باوج ترقی و عظمت رسیده است، بخصوص كه اغلب پادشاهان گورگانی خود از زمره علما، عرفا، دانشمندان، شعرا، و ادبا بوده، و بعلم و ادب‌دوستی موصوف بوده‌اند، چنانكه میرزا شاهرخ و اخلاف او میرزا بایسنقر، میرزا الغ بیك، حسین میرزا بایقرا و غیره، و حتی بعضی از امرا و وزراء ایشان مانند امیر علیشیر نوائی، امیر شیخوم سهیلی و غیره همگی اهل فضل و ادب و دانشمند بوده‌اند.
حافظابرو درباره ادب‌دوستی و علاقه میرزا شاهرخ به علم و دانش و هنر و اوقاتی را كه آن پادشاه بزرگ با وجود مهام سلطنت صرف درس و بحث و مطالعه و مباحثه و تحقیق در علوم: فقه، حدیث، تفسیر، تاریخ، طب، ریاضیات و حكمت میكرده است شرح مبسوطی نوشته از جمله گوید: «... بعد از اندك قیلوله ادای صلوة ظهر كرده بمطالعه كتب تواریخ
ص: 98

[للرشید]:

هرآنكس كه در دست فرمان اوزمام خلایق نهد كردگار
همان به كه كوشد بنام نكوكه او ماند از خسروان یادگار و آنحضرت را هفت پسر بوده است: اول الغ بیك میرزا، دوم ابراهیم سلطان میرزا، سیوم بایسنقر میرزا، چهارم سورغتمش میرزا، پنجم محمد جوكی میرزا، ششم خان اغل، هفتم یاددی [ینیك]، و این دو پسر آخرین در آن صغر مقر در آن عالم ساختند، و پنج دیگر صاحب كمر و كلاه و مالك درگاه و بارگاه و علم و حشم و سپاه شدند، از آنجمله چهار پسر پیش از پدر بسرای عقبی رحلت نمود، و ازیشان اولاد امجاد ماندند، از ابراهیم [سلطان] میرزا در مملكت فارس میرزا عبد اله ماند، و از بایسنقر میرزا [سه پسر ماند،] علاء الدوله میرزا، و سلطان محمد [میرزا]. و سلطان بابر میرزا، و از سورغتمش میرزا [دو پسر بود]
______________________________
و اخبار و نكات طریقت و حقیقت و معرفت قوانین شریعت بحث كند ... بعد از آن در هرشب یك عشر از كلام اله بر ترتیب با چند تفسیر عربی و فارسی مطالعه نمایند، و مباحث و نكات و دقایق كه در تفاسیر گفته باشند بتمام و كمال معلوم گردانیده، كتب فقه در میان آوردند چون: (وقایه) و (هدایه) و (صلوة مسعودی) 20 و غیره، و یك فصل مطول بهرجا كه رسیده باشند بحث كرده تحقیق آن مسائل نمایند، و پس از آن از طب و نجوم و لغت و غیره از هریك چند مسئله معلوم فرمایند، بعد ازین جمله یك جزو از كلام اله بر ترتیب تلاوت كنند ...
و مواظبت برین طریقه بحدیست كه حالا مدت سی سال است بل زیادت كه یك شب یكی از این وظایف در حضر و سفر و تابستان و زمستان تعطیل نشده است»
حافظابرو پس از بیان مبسوط و مفصلی درین خصوص این مقال را با این دو بیت پایان داده است:
بقومی كه نیكی پسندد خدای‌دهد خسرو عادل نیكخواه
چو كین آورد دهر بر عالمی‌كند ملك در پنجه ظالمی (از «زبدة التواریخ بایسنقری»- ربع چهارم از تاریخ عمومی حافظابرو- نسخه مخطوطه مصنف متعلق بكتابخانه ملی ملك).
ص: 99
سلطان مسعود [میرزا،] و قراچار میرزا، و از محمد جوكی میرزا، محمد قاسم میرزا، و سلطان ابا بكر میرزا. و در زمان وفات آنحضرت از فرزندان صلبی غیر از الغ بیك میرزا در حیات نبودند، (و دختران دو بودند كه پسران محمد سلطان میرزا: میرزا) یحیی و میرزا محمد جهانگیر در حباله نكاح داشتند، و دو حرم گوهرشاد بیگم و آقا سلطان بیگم، و در وقت واقعه از شاهزادگان بابر میرزا و عبد اللطیف میرزا، و خلیل سلطان ولد میرزا محمد جهانگیر كه پسر دختر آن حضرت بود در اردوی حاضر بودند، و از امرای عظام امیر پیر لقمان برلاس، دیگر هریك در مملكتی و ناحیتی، و سرحدی، و ولایتی بودند، بعد قضای سبحانی از احوال هریك از شاهزادگان آنچه لایق این اوراق باشد مسطور خواهد گشت.
و حوادث و نوایبی كه بعد از واقعه خاقان مغفور بظهور آمده [باشد] بعضی در محل خود رقم تحریر خواهد یافت.
[و در وقتی كه بیان حالات بدین مقام رسیده بود دو حادثه عجیب روی نمود، یكی در ولایت قهستان، و یكی در مدینة الاسلام هرات صینت عن الآفات،
آنچه در قهستان حادث شد زلزله بود كه در بیست و یكم ربیع الاول سنه ثمان و تسعین و ثمانمایه در روز جمعه پیش از صلوة واقع گشت، و در سه قریه از قرای قهستان كه آنجا را به بی‌باكی و بداعتقادی و متابعت حسن صباح علیه لعنة اله متهم میداشتند، مثل: «نوزاد» و «مسك» از بلوك «مؤمناباد» و «در میان» خرابی بسیار افتاد، و خانهای ایشان با خاك یكسان گشت، و مردم فراوان ضایع شدند، و اكثری از ساكنان «نوزاد» هلاك گشتند، و از قریه «مسك» نیز جمعی كثیر تلف شدند، اما از قریه «در میان» كسی ضایع نگشت، و از قریه نوزاد تا قریه مسك میگویند قریب بدو فرسخ زمین شكافته شده چنانچه قعر آن پیدا نیست.
و حادثه كه در هرات روی نمود آن بود كه آخر روز یك‌شنبه بیست و ششم جمادی الآخر سنه مذكوره مایه ژاله بر كوه «زنجیرگاه» و «طشت و آفتابه» كه قریب بمزار فایض الانوار گازرگاه است زد و در یكساعت كوه از ژاله سفید شد، و سیل عظیم جمع آمده، از بالای كوه مانند كوه دیگر سر در نشیب نهاد، حظایر و مقابر كه در شمایل «كذا» مزار بزرگوار شیخ خواجه عبد اله انصاری قدس سره بكوه نزدیكتر بود همه را سیل برد،
ص: 100
چنانچه محرر این اوراق بدانجا رسید چشمه كه به «حوض اشجار آب» مشهور است چنان نابود ساخته بود كه مردم در محل متردد بودند، و این سیل چون بجوار مزار بزرگوار شیخ الاسلام رسیده بسه بخش شده یكی بمیان خیابان سلطانی روان شده، و یكی بجانب شرقی مزار، و یكی بطرف غربی، و هر حظیره و مقبره كه پیش افتاده از آن اثری نماند، و پل «تولكی» را كه بپل «بابا كمال» اشتهار داشت از بنیاد بركند چنانچه زمین را كه سیل جر كرده بود در موضع پل هشت گز تخمین میكردند، تا حضرت سبحانی صاحب آیات الخیرات ناصب رایات المبرات عضد الدولة الخاقانی، مقرب الحضرت سلطانی، امیر نظام الدین علیشیر، عمت آثار بركاته و عدالته را سعادت توفیق ارزانی داشت تا در دو روز آن پل را عمارت فرمود بمراتب بهتر و استوارتر از آنچه در ابتدا بود، و مثوبات این جاری نیز در جراید فضایل و حسنات آنحضرت افزود. القصه: سیل چند موضع جوی نو را جر ساخته بجوی انجیل رسیده و آنرا شكسته و جر ساخته بیرونهای باغ جهان‌آرای و محلات كه در آن نواحی بوده اكثر را ویران ساخته تا نواحی مزار خواجه عبد اله طاقی قدس سره، و از بیرون درب خوش تا سر پل «خیران» از سرا و باغات و حظایر و عمارات خرابی بیغایت و ویرانی بی‌نهایت كرد. و سیل دیگر از جانب شمالی كوه مذكور بطرف بند قارون روان شد، و در قریه علوی و سقلمان ویرانیها كرد، و چند مردم هلاك شدند. یكی از آثار رحمت پروردگار آن بود كه این تگرگ در همین یكقطعه كوه «طشت و آفتابه» بود كه اگر از آن موضع تا «دره دو برادران» آن پایه ژاله بباریدی تمام سواد هرات دیگر باره دریا شدی، و اگر در كوهها و زمینهای دیگر عام بود، طوفان نوح منتهی گشتی،
شعر:
بهرحال مر بنده را شكر به‌كه بسیار بد باشد از بد بتر اكنون چون خرابی و ویرانی و استیصال مردم و پریشان بلده هرات بتحریر پیوست ذكر آنكه بعد از قتل عام و خلو هرات در ایام تولی خان بن چنگیز خان موجبات معموری و اسباب آبادانی چه بود،؟ و در روضه دیگر آورده شود، «1»]
______________________________
(1)- عبارت: [و در وقتی كه بیان حالات بدین مقام رسیده بود ... و در روضه دیگر دیگر آورده شود]. از زیادات نسخه مج میباشد.
ص: 101

روضه چهاردهم در بیان آبادانی بلده هرات و خراسان بعد از ویرانی لشكر تولی خان بن چنگیز خان‌

اشاره

پیشتر رقم تحریر یافت، كه بعد از قتل و ویرانی و پریشانی خلایق هرات از سپاه گمراه تولی خان، مدت پانزده سال هرات چنان خراب بود كه (غیر) از عیار چند- كه ذكر ایشان گذشت- در آن دیار دیار نبود، تا در تاریخ سنه اربع و ثلثین و ستمایه بسبب عاطفت و مرحمت پادشاه نیكوخواه «1» اوكتای قاآن اندك عمارتی یافت، و فی الجمله آبادانی پیدا آمد، و سبب آن بود كه (این) اوكتای قاآن كه پسر كلانتر و ولی‌عهد چنگیز خانست پادشاهی بود عادل و كریم و بازل و مشفق و رحیم، و اگرچه مسلمان نبود [اما] بر اهل اسلام بخلاف برادران [خود] شفقت و محبت تمام داشت، و ازو اخلاق و آثار پسندیده (بسیار) منقولست، [كه] اگر كسی تاریخ جهانگشای جوینی را مطالعه كرده باشد بر بعضی از اوصاف حمیده او مطلع خواهد بود، از آنجمله دو حكایت كه مناسب مقام است و موجب انتباه و اعتبار سلاطین اسلام مرقوم میگردد «2»،
حكایت: در كتاب «3» اخلاق خاقانی آمده است، كه [از] اولاد چنگیز خان هیچكدام بر اهل اسلام دوست و مشفق نبود كه اوكتای- كه او را قاآن بزرگ میگویند- و جغتای كه برادر كهتر او بود- مسلما [نا] ن را عظیم دشمن میداشت تا غایتی كه هركس [كه] بدو خبر دادی كه امروز فلان مسلمانرا بكشتند یك بالش زر كه در عرف ایشان پانصد دینار
______________________________
(1)- به حاشیه 3 از ص 440 جلد اول این كتاب مراجعه شود.
(2)- جهانگشای جوینی، ج/ 1/ ص 158- 191.
(3)- كتاب اخلاق خاقانی:؟ در كشف الظنون مذكور نیست.
ص: 102
بود بآنكس دادی، چون مسند خانیت بمكان قاآنی مزین گشت ابواب بربر رعایا و برایا مفتوح گردانید، و اطراف ممالك بر و بحر را باصناف مرحمت [و انصاف] آراسته ساخت، و حكم كرد كه در تمامی بلاد تركستان و خراسان و غیر آن هیچكس مسلمانرا از عمارت مساجد و مدارس و رباطات و ابنیه خیرات و احداث مبانی مبرات منع نكند، و قرب صد هزار دینار سرخ و دو هزار طاقه جامه قیمتی پیش مشایخ دین و علمای اسلام فرستاد، و جغتای ازین حالت بغایت برنجید، اعیان درگاه خود را طلب داشته گفت برادرم اوكتای مسلمانانرا بسی دوست میدارد و برخلاف مذهب [و سیر] پدر [و اخوان و اسلاف] خود میرود، و اگر رعایت او [نسبت] باهالی اسلام برین وجه باشد، مسلمانان زود قوی و غالب شوند، و ملك از دست ما بیرون رود تدبیر چیست؟، همه بر آن اتفاق كردند كه برادر را در خلوة نصیحت كند شاید سمت قبول یابد، پس جغتای شبی پیش قاآن [آمده] گفت ای برادر این چه محبت است كه ترا با این تازیكان افتاد، و خلاف طریق و عادت پدربزرگ پیش گرفته نصیحت من بپذیر و ترك رعایت [و مرحمت] تازیكان فتنه انگیز گیر و ایشانرا دایم منكوب و مخذول دار و درین معنی (غلظت و) خشونت تمام [ظاهر] كرد، قاآن در جواب جغتای هیچ نگفت، و از چندان (تهتك و) تندی اصلا متغیر نشد، جغتای رنجیده از پیش قاآن بیرون آمد، و گفت مسلمانان این برادر مرا بسحر و افسون از راه برده‌اند، و بكلی از روش و سیرت پدربزرگ ما گردانیده، تا آنكه روزی پیری را كه عمری در خدمت چنگیز خان گذرانیده بود در خلوت طلبیده گفت: ای یادگار پدر بزرگوار ما پنجاه هزار دینار بتو میدهیم بشرط آنكه فردا پیش برادرم اوكتای روی و گوئی كه [شب] پادشاه جهانگیر چنگیز خان را در خواب دیدم كه [مرا] گفت كه پسرم اوكتای را پیغام من برسان و بگوی كه تازیكان باز اندیشه خلافی در خاطر دارند و میخواهند كه خروج كنند و ملك از تو بستانند، باید كه ایشانرا زمان و امان ندهی و باطراف و ممالك لشكر فرستی تا تازیكان (را) [بقتل] آورده، مساجد و منازل و قلاع و مرابط [و معاقل] ایشانرا خراب كنند، تا پادشاهی بر تو و فرزندان تو بماند، [والا] بزودی هجوم كرده ملك از تو بستانند، پیر از حرص زر برغبت تمام اقبال نموده گفت این (كار) [خیر] را بدلخواه دوستان بسازم، روز دیگر پیر ناتمام بتمكین تمام پیش اوكتای
ص: 103
رفت، و او را نوازش و اعزاز بسیار نموده، بر دست راست شهزادگان نشاند، و پرسید كه ای یادگار پدربزرگ ما بچه مهم قدم رنجه كرده؟ پیر [اول فصلی در مكارم اخلاق و مدایح اوصاف قاآن بپرداخت، بعد از آن] گفت: حكمی از پادشاه جهانگیر چنگیز خان آورده‌ام [اگر رخصت باشد بعرض رسانم] اوكتای فرمود بگو، پیر در حال بپای‌تخت ملك رفته بعد از ادای مدح چنگیز خان و دعای دولت اوكتای قاآن گفت: دوش پادشاه جهانگیر چنگیز خان را در واقعه دیدم مرا گفت پیغام من بپسرم اوكتای برسان و چنین و چنان بگوی و آنچه [جغتای] او را روبراه كرده بود مع زیاده عرضه داشت، قاآن از كمال فراست دانست كه پیر كافر مدبر دروغ میگوید، و افترا میكند، و این مكر و شعبده را جغتای انگیخته است، پیر را فرمود كه بدانچه فرمان شده است [بجان] قیام نمایم، [و پیر را گفت چند روز مهمان ما باش تا شهزادگان و امرا جمع آیند بعده بموجب حكم بتقدیم رسانیم و در جوار تختگاه خود جهت پیر عزیز وثاقی تعیین فرمود تا وقتی كه] شهزادگان، و امرا و اعیان از اطراف حاضر شدند، [قاآن] پیر را طلب نمود و گفت حكم یرلیغ پدر بزرگوار ما را بسمع جمع رسان پیر صاحب تدبیر پاكیزه تقریر بر تخت برآمده [بار دیگر بهتر از پیشتر] رسالت رسانید، و پیغام [و وصیت] گذرانید، بیكبار تمام حضار از صغار و كبار سجده شكر كردند، و بطمع اموال خلایق و نهب و غارت و قتل و اسرت مسلمانان، بمیل و شره هرچه تمامتر گفتند فرمان اعلی چنگیز خان [همچنانكه] در زمان حیات بر سر و جان ما جاری بود، بعد از ممات نیز نافذ است، قاآن روی بشاهزادگان و وجوه و اعیان درگاه كرده گفت این پیر عزیز میگوید [كه] چنین خوابی دیده‌ام: مصلحت هست كه در حضور شما تحقیق و تفحص رود؟ [اگر خواب او راست بیرون آید بموجب آن عمل نمائیم، و اگر دروغ باشد این پیر طماع كذاب را چنان سیاست كنم مردم بخواب ندیده باشند، شهزادگان گفتند هرآینه عین مصلحت است كه صدق و كذب این واقعه بر همكنان واضح گردد،] پس قاآن روی بجانب پیر كرد و گفت ای پیر مقبول القول ناصح [مشفق] تو زبان مغولی میدانی یا تركی یا [خود] هردو زبان میدانی، پیر گفت ای پادشاه من زبان تركی میدانم [اما از عبارت مغولی واقف نیستم] اوكتای از امرا پرسید كه پدربزرگ من لفظ تركی
ص: 104
میدانست یا مغولی؟ همه گفتند مغولی میدانست [و تركی نه]، پس پیر را گفت: (چون) پدرم مغولی میدانست و تركی نه، و تو تركی میدانی و مغولی نه، با تو بكدام زبان پدرم سخن گفت؟ و تو بچه عبارت جواب او گفتی؟ و این پیغام و سخنان بچه كیفیت ترا معلوم و مفهوم گشت؟ پیر [جاهل] در جواب عاجز [و خجل] گشت [و هیچ نگفت] و سر در پیش افكند، [پادشاه و تمامی شهزادگان و امرا را] محقق شد كه دروغ گفته است، قاآن حكم فرمود كه (پیر) حریص كذاب را بقتل رسانند، تا دیگر كسی در حضور سلاطین با [مثال این ا] قوال [كه محض] كذب و افترا و متضمن ویرانی ممالك و سفك دماء چندین هزار آدمی [است] اقدام [و جسارت] ننماید، جغتای از برادر درخواست بسیار كرد [كه این پیر یادگار پدربزرگ ما است او را بمن بخش، و از وی عفو كن، قاآن آن پیر را ببرادر بخشید، یریدون لیطفئوا نور اللّه بافواههم و اللّه متم نوره ولو كره المشركون].
حكایت دیگر: آنكه چنگیز خان حكم كرده بود كه هیچكس گوسفند را گلو نبرد و برسم مغولی سینه شكافند، و تا زمان پادشاهی قاآن همین قاعده «1» معمول و همین دستور معهود بود، كه هركس [كه] گوسفند را حلقوم ببرد و بطریق اهل اسلام ذبح كند او را بكشند، و مال او غارت كنند، روزی مسلمانی در بازار گوسفندی خرید، مغولی دانست كه این شخص مسلمانست گوسفند را بسمل خواهد كرد، [در كمین آن مسلمان شد] و از عقب او روان گشت، مسلمان گوسفند را بخانه [خود] برد و در خانه دربست، مغول [پنهان] بر بام خانه مسلمان [رفته] احتیاط نمود، [دید كه آن] مسلمان گوسفند را در خانه برد كه دو سه در داشت و درها (را) ببست، چون مغول دانست كه گوسفند را ذبح كرد، بطمع خون و مال مسلمان خود را از بام در خانه انداخت، [و درها شكسته دید كه مسلمان گوسفند را بسمل كرده، مغولك بدبخت] آن فقیر را بگرفت و دست و گردن بسته پیش قاآن برد و گفت این شخص خلاف حكم [یرلیغ] چنگیز خان و فرمان پادشاه جهان [كرده و] گوسفند را حلقوم بریده، قاآن [گفت] چونش بدست آوردی، و كیفیت را چگونه معلوم كردی؟ [مغول] گفت، در بازار او را دیدم كه گوسفند خرید [دانستم كه
______________________________
(1)- در اصل مغول بسیاقت عبارت به (معمول) اصلاح شد.
ص: 105
مسلمانست و گوسفند را بسمل خواهد كرد پنهانی] دنبالش رفتم گوسفند را در سرائی برد و در را محكم ببست، من بر بامش رفتم و كمین كردم دیدم كه در چند خانه گوسفند را درون برد و درها را استوار كرد و بذبح او مشغول شد، من خود را از بام در خانه انداختم، و او را گرفته پیش پادشاه آوردم [كه خلاف حكم یرلیغ كرده است]، قاآن گفت [ای ملعون] او انقیاد حكم ما كرده است، و بسبب ملاحظه فرمان [ما] در خانهای پنهان میرفته و درها می‌بسته، اما تو خلاف (حكم) ما كرده كه بی‌فرمان و رخصت [ما] بر بام سرای و خانه مسلمانان رفتی، پس فرمود تا مسلمانرا عذرخواهی نموده رها كردند، و آن مغول را از دار بوار آویخته كشتند، و حكم فرمود كه بعد الیوم هركس بهر طریقی كه خواهد گاو و گوسفند و غیره (را) ذبح كند، و هیچ احدی مانع و مزاحم [او] نشود.
و دیگر محاسن اخلاق او كه زینت اوراق مكارم اعراق «1» سلطا (نا) ن آفاق میتواند بود زیاده از آن منقولست كه درین اجزاء شرح توان داد.
«2» [یك حكایت دیگر از كمال شفقت او كه بر حال مسلمانان داشت جهت ترغیب حكام ایام برعایت و عاطفت اهالی اسلام نقل میكنم و بسر مقصود میروم.
حكایت: در تاریخ جهانگشای مسطور است كه چنگیز خان در عهد ایالت خود حكم كرده بود كه هركس كه در نواحی مملكت او روز برهنه در آب رود آنرا بكشند، چه در آن دیار اگر كسی برهنه در آب میرود طوفان و یا صاعقه میشود. روزی اوكتای قاآن و جغتای بعزم شكار سوار شده بودند در دیهی مسلمانی را دیدند كه برهنه در آب رفته جغتای او را بغلظت و مبالغه تمام بموكلان عذاب سپرد كه چون از شكار بازگردند او را بعقوبت بسیار بسیاست رسانند، تا آخر روز كه مراجعت نمودند قاآن با جغتای گفت حالا بیگاه است و مانده و كوفته از شكار آمده‌ایم صباح آن گناهكار را پرسش نمائیم، و هركس
______________________________
(1)- مج: سلطان. مك. پا. س: سلطانان.
(2)- عبارت: [یك حكایت دیگر ... تو داد و دهش كن فریدون توئی] از زیادات نسخه مج میباشد.
ص: 106
بخانه و بارگاه خود رفتند، در شب قاآن یكی از محرمان خود را بدان مسلمان فرستاد و گفت چون فردا از تو پرسیم كه چرا خلاف حكم یرلیغ ما كرده و خون خود با آب جوی برابر ساخته تو در جواب گوی كه از كسی بالشی زر قرض داشتم در بغل نهاده می‌بردم كه ادای قرض كنم آن زر از بغلم در آب افتاد من جهت آن زر در آب رفتم و غیر آن زر هیچ وجهی دیگر نداشتم كه بقرض مردم دهم بدان سبب درین مخاطره افتادم، تا من ترا خلاص كنم، و هم در شب قاآن بالش زر بآن محرم داد تا در آن آب انداخت، چون روز دیگر شد علی الصباح جغتای بخون آن تازیك تشنه ببارگاه آمد و این فقیر را برهنه پیش آوردند جغتای بانگ بر وی زد و گفت تو بكدام دلیری برهنه در آب رفته و مخالفت فرمان پدربزرگ ما جایز داشته آن مسكین روی بقا آن كرد و گفت،
ع:
ای گناه آمرز عذر آموز من
بالشی زر از كسی قرض داشتم از بغلم در آن آب افتاد و هیچ زر دیگر نداشتم، این دلیری از آنجهت كردم، قاآن گفت هرآینه چنین ضرورتی تواند بود اگرنه كرا قدرت آنست كه خلاف حكم ما تواند كرد، جغتای گفت دروغ میگوید، و بنفس خود با چند سوار بكنار آب رفت دو كس را در آب فرستاد تا تجسس نمودند بعد از لحظه بالش زر یافتند، جغتای منفعل گشت، پس قاآن فرمود كه بالش زر را بآن فقیر دهند كه بقرض خود دهد، و گفت این مسكین از غایت افلاس بدین مخاطره اقدام نموده یك بالش زر دیگر باو دهید كه سرمایه خود سازد، و او را سالم و غانم رها كردند.
سبحان اللّه «1»، از مغولی بی‌دینی این‌گونه عنایتها و شفقتها درباره مسلمانان نقل میكنند حق‌تعالی حكام اسلام ایام ما را توفیق رفیق گرداند كه علاوه چندین بقاع و مبانی خیرات كه ازیشان بظهور آمده- كه هرگز در هیچ زمانی نبوده- مرحمت و عاطفت در باره مسلمانان چندان مبذول فرمایند كه كس را از عدل نوشیروان و آثار اخلاق قاآن یاد نیاید.
______________________________
(1)- این جمله در اصل نسخه مج (لوحش اللّه) نوشته شده كه صورت‌نویسی و از تصرفات نساخ است، بسیاقت مطلب و عبارت قیاسا به «سبحان اللّه» اصلاح گردید.
ص: 107
مثنوی:
فریدون فرخ فرشته نبودز مشك وز عنبر سرشته نبود
ز داد و دهش یافت آن نیكوئی‌تو داد و دهش كن فریدون توئی] «1» غرض آنكه این پادشاه نیكخواه «2» در سنه مذكوره بهر دیار كه دیار نمانده بود، و بهر شهری كه اثر قهری رسیده بود ملكی و معتمدی فرستاد كه آن ناحیه را معمور گردانند، و بحال عمارت بازرسانند، تا نوبت بشهر هرات رسید، (به) [پادشهزادگان و] امرا و وجوه سپاه درگاه خود گفت: كه چنین شنیده‌ام كه اقلیم خراسان بصفوت آب، و لطافت هوا، و فسحت فضا، و كثرة اثمار، و عذوبت انهار، از اقالیم سبعه ممتازست.

[لواحد من الشعراء]:

گر كسی پرسد ز تو كز شهرها خوشتر كدام‌گر جواب راست خواهی داد او را گوهری
همچو بحر است این جهان در وی خراسان چون صدف‌در میان این صدف شهر هری چون گوهری اكنون میخواهم كه جمعی نامزد گردانم كه شهر هرات را [كه عمده خراسان بلكه صفوه و خلاصه ممالك جهانست] بحال عمارت باز آ [و] رند، مصلحت چون می‌بینید؟
بعضی [از امرا و نوئینان] گفتند: [ای نور دیده دوده چنگیزخانی و ای عمده بنیان فرماندهی و كشورستانی گرچه هرات را هوای خوش، و نسیم و آبی چون تسنیم، و باد عنبربیز، و خاك مشك‌آمیز، و قرای روح‌افزای، و صحرای دلگشاست، و قلاع سر بفلك، و بقاع متبرك دارد، اما ساكنانش باعتماد باروی محكم، و استظهار بروج مستحكم، و فصیل رفیع و خندق منیع، تمكین سلاطین نمیكنند، و انقیاد احكام حكام نمی‌نمایند، و هرچند روز فتنه می‌انگیزند، و دم مخالفت میزنند، و] ما شجاعت و بی‌باكی [و دلیری
______________________________
(1)- تا اینجا از زیادات نسخه مج میباشد.
(2)- یعنی: «در تاریخ سنه اربع و ثلثین و ستمایه» ص 101.
ص: 108
و سفاكی] مردم هرات را دیده‌ایم بهتر آنست كه در عمارت و آبادانی آن سعی نرود، كه بعد از التیام و جمعیت خلق آنشهر فتنه حادث نشود، و ضرری ظاهر نگردد كه بسالها تدارك آن نتوان كرد. بعضی دیگر- كه جبلت ایشان باوصاف رحمت و عاطفت مجبول بود- گفتند تازیك تاریك‌روز را چه زهره و یارا كه در عهد دولت چنین پادشاهی كه،

[لفردوسی]:

نماند از تیغ و گرز او مگر بر روی رایتهاعقابی نادریده دل هژبری ناشكسته تن دم از خلاف برآورد «1»، یا حسام انتقام بركشد، هنوز از بحار خون كشتگان ایشان عرصه گردون گلگون، و صفحه صحرا لاله گونست، و از ملوك [و جباران] ایشان [كه دعوی سرداری و گردن‌كشی و قهاری میكرده‌اند هیچ] كس نمانده، [اگر] از میامن عواطف پادشاهی آن خطه دلكش معمور گردد تا هرگاه سپاه ظفرپناه حضرت پادشاه كامران در وقت مرور و عبور در آنجا رسند بسبب آبادانی كم‌زحمت‌تر توانند بود، و از سودا و معامله و بیع و شرا فایده توانند گرفت، لایق دولت و مناسب حال مینماید، اوكتای قاآن را این تدبیر [مناسب و] پسندیده آمد، امیر عز الدین هروی را كه با هزار خانه‌وار از مردم هرات بفرمان تولی خان در «بیش بالغ» ساكن بود با صد خانه‌وار نامزد فرمود كه بشهر هرات آید و بكار عمارت و آبادانی شهر قیام نماید، و در استمالت و دارائی كسانی كه از اطراف ممالك بهرات آیند بكوشد.
و قول دیگر: سبب فرستادن امیر عز الدین مقدم چنین آورده كه از خواتین چنگیزخانی «قتلغ ایشی» نام روزی چند طاقه جامه زربفت مصور [خسرو] انه پیش قاآن آورد [در غایت خوبی و كمال هنرمندی، مطرز بنقشهای بدیع، موشح بصورتهای غریبه]، قاآن را تكلف (آن) جامهای بسیار خوش آمد، از خاتون پرسید كه مصنف این بدایع و [مصنع این] صنایع كیست؟ گفت: وقتی كه تولی خان اسیران خراسان را قسمت میكرد جامه‌بافانرا بمن بخشید و این تنسوقات از مصنوعات ایشانست، قاآن گفت اگر این جامه‌بافانرا
______________________________
(1)- مك. پا. س: دم از خلاف براورد. مج: دم اخلاق برآورد. بقرائن مقال اصلاح شد.
ص: 109
خاتون بمن ارزانی دارد منت است، و در عوض هرچه دلخواه باشد مبذول افتد، «قتلغ ایشی» ایشانرا بقاآن بخشید و پنج ده معمور در تركستان بستاند، قاآن جامه‌بافانرا بنواخت، و فرمود كه هرسال مبلغی از وجوه بیش بالغ بدیشان دهند و ایشان هزار طاقه جامه قیمتی بخزانه فرود آورند.
چون چند سال برین حال بگذشت عز الدین مقدم چند جامه زرنگار قیمتی بخدمت پادشاه برد قاآن فرمود كه همه مصالح و صنایع این جامها خوبست اما طراوتی ندارد، عز الدین مقدم زمین بوسیده گفت ای پادشاه خاصیت آب و هوا درین كار تأثیر تمام دارد، در آب‌وهوای شهر بنده كمتر جامه ازین جامها بمراتب خوبتر و لطیف‌تر تمام میشود، حكم یرلیغ اگر نافذ شود بنده با اتباع بشهر هرات رود و هرسال باضعاف آنچه درین ملك بخزانه میر (سد از آنجا بر) ساند، پادشاه را مقبول افتاد، فرمود كه امیر عز الدین «1» [مقدم] با پنجاه تن از هرویان بهرات روند. «2» [و بعد از آنكه اثر كفایت ایشان بر رای ملك‌آرای ظاهر شود بازآیند و اقارب خود را بدآنجا برند].
______________________________
(1)- مج. پا: مقدم. مك: این كلمه را ندارد.
(2)- عبارت: [و بعد از آنكه اثر كفایت ... خود را بدآنجا برند] از زیادات نسخه مج است و از مك و پا محذوف است.
ص: 110

چمن اول از روضه چهاردهم در حكومت امیر عز الدین مقدم و شحنگی قسنای در هرات‌

در تاریخ سنه خمس و ثلثین و ستمایه امیر عز الدین مقدم برحسب فرمان پادشاه عادل اوكتای قاآن با «1» عبد الملك پژدوی «2»، و جمال مالانی، و پهلوان شاه وره، و مبارز نفاط خنبه، و سعید بادغیسی، و محمود بیك فوشنجی و جمعی دیگر از تركستان متوجه شدند، چون به پنج فرسنگی هرات رسیدند شرف الدین خطیب چغرتان با جماعت عیاران كه در هرات بودند استقبال نموده امیر عز الدین مقدم را درآوردند، و مقدم او را اعزاز تمام بجای آورده، [حضور او را مغتنم شمردند]، روز دیگر خطیب چغرتان و امیر عز الدین مقدم و ارباب «3» [و اصحاب] در مسجد جامع جمع آمدند، در امور معاش «4» [و تدبیر آبادانی و انتعاش] خلایق با یكدیگر مشاورت نمودند، آخر الامر رایها بر آن قرار «5» یافت، كه «6» [چون] جویها انباشته است، و آب جاری نیست، هر مردی «7» سه من گندم در «8» تود گلهای خاك نرم مزروع سازند، و چون از رشحات فیض: و ما انزل اله من السماء من ماء فاحیا به الارض
______________________________
(1)- مك: با عبد الملك یزدوبی، و جمال مالاتی و غیرهما از تركستان متوجه. مج: با عبد الملك پژدوی، و جمال مالانی، و پهلوان شاه وره، و مبارز نفاط ختبه، و سعید بادغیسی، و محمود بیك فوشنجی و جمعی دیگر از تركستان متوجه.
(2)- ظاهرا «پژدوی» درست است و «پژدویه» نام دیهی است از نواحی هرات.
(3)- مج: و اصحاب. مك: این كلمه را ندارد.
(4)- مك: در امور معاش خلایق. مج: در امور معاش، و تدبیر آبادانی و انتعاش خلایق.
(5)- مج. پا: یافت. مك. س: گرفت.
(6)- مج. پا: كه چون جویها. مك: كه جویها.
(7)- مج: سه. مك: سی.
(8)- مج: تودگلها. مك. پا: تودگیها.
ص: 111
بعد موتها- سرسبز گردد از جامها آب دهند،
و گویند درین سال «1» [قرانوئین كه] امیر بزرگ و سپهدار گرمسیر و «2» افغانستان بود «3» «قستای كرد» نام كه مرد بهادر و سخن‌دان بود، و خط مغولی نیك میدانست، بشحنگی هرات «4» (فرستاد)، چون بیامد امیر عز الدین مقدم و شرف الدین خطیب و عیارانرا بنواخت و در كار عمارت و زراعت ممد و معاون ایشان شد. و در وقت زراعت چون گاو نبود مردم از وضیع و شریف هردو كس چرق چوب بر گردن نهاده میكشیدند و دیگر مهار استوار میداشت تا زمین شد یار میشد، و تخم می‌پاشیدند، و پنبه می‌كاشتند. تا چون غله برسید و پنبه برداشتند بیست مرد جلد توانا اختیار كرده هریك را با پشتواره بیست من پنبه بافغانستان فرستادند، تا از آنجا دراز دنبال و ادوات دهقانی آوردند.
و قستای و امیر عز الدین مقدم تمام مردم هرات را حشر كرده در دو ماه [و نیم] آب «جوی انجیل» را بیك مزرعه رسانیدند، بعد از آن قستای و امیر عز الدین مقدم با ده كس بپژدویه رفتند، ایشان را اهل پژدویه احترام تمام نمودند، (و) بعد از سه روز قستای گفت: فرمان پادشاه جهان [پناه] اوكتای قاآن بر آن جمله است، كه چون پژدویه از توابع هرات است رعیت آنجا بهرات آیند و [بكار] زراعت [و آبادانی] اشتغال نمایند [شما درین باب چه میگوئید؟]، مردم پژدویه گفتند از آنچه فرمان پادشاه است تجاوز نمی‌نمائیم، [و آنروز قستای و امیر عز الدین مقدم را خدمتهای شایسته كردند]، چون
______________________________
(1)- قرانوئین كه. مك: این جمله را ندارد.
(2)- افغانستان: نام یك ناحیه كوهستانی است از استان مكران كه از اقدام ازمنه در كتب تواریخ و جغرافیا بهمین نام مذكور و موصوف و مشهور میباشد، و درین عصر آنجا را «پشتونستان» می‌نامند و از توابع ایالت سند و از اجزاء كشور پاكستان كنونی است
اما از نیم قرن پیش تاكنون نام «افغانستان» مجازا و برخلاف صریح اسناد تاریخی بر بخشی. از خراسان شرقی (ایران مشرقی) كه از شهرها و نواحی: هرات، غزنین، بلخ، كابلستان، بدخشان، گردیز، ترمذ، و غیره تركیب و تشكیل یافته اطلاق گردیده است؟
و به تبع همین استعمال مردم این ناحیه را نیز مجازا (افغانی) میگویند؟
(3)- مج: قسای كرد. مك: قستای كور.
(4)- مك: بشحنگی هرات فرستاد چون. مج: بشحنگی هرات، چون.
ص: 112
شب درآمد اهالی پژدویه بعد از «1» [تفكر و تدبر و] مشاورت «2» [با یكدیگر] بر آن اتفاق كردند كه قستای و عز الدین مقدم را چون خیل و «3» خدم نداشتند «4» [خفتی دهند، و] عقوبتی كنند، روز دیگر «5» [از جهل و حماقت قستای و امیر عز الدین مقدم را] باده «6» نوكر كه همراه ایشان بود گرفته سر و پابرهنه كردند [و ایشان را] چون خران ریگ بار كرده «7» مرد ناشناخت بی‌مروة را با چند غلام افغانی بریشان گماشتند تا بزخم چوب و سیخ ایشان را در میان پشتها [شیب و بالا میدوانیدند: گویند بدین‌طریق ایشان را] تا سرحد قهستان بردند، و آنجا ایشان را سردادند، و شكرها كردند كه زنده خلاص یافتند، قستای از همانجا بگرمسیر رفت، و امیر عز الدین مقدم بعد از بیست روز بهرات آمد.
و در شهور سنه ست و ثلثین و ستمایه اصیل معدل را در «8» خطه هرات قایم‌مقام خود گردانید، و خود متوجه تركستان شد، چون باردوی پادشاه قاآن رسید [روز دیگر
______________________________
(1)- مج: تفكر و تدبر. مك: این جمله را ندارد.
(2)- مج: با یكدیگر. مك: این جمله را ندارد.
(3)- مج: خدم. مك. پا: حشم.
(4)- مج: [خفتی دهند، و]. مك: این عبارت را ندارد. این عبارت در اصل (خلافتی دهند، و) نوشته است و بقرینه سیاقت عبارت به (خفتی دهند، و) اصلاح شد. و (خفة):
سبك و سبكی و بالفظ دادن و كشیدن مستعمل است. و شاید در اصل (شلاقتی) بوده از: شلقه شلقا بالسوط: ضربه.
(5)- مج: از جهل و حماقت قستای و امیر عز الدین مقدم را. مك: این عبارت را ندارد.
(6)- مج: باده نوكر گرفته سروپا برهنه كردند و ایشان را چون. مك: با ده نفر كه همراه ایشان بود سروپا برهنه كرده چون.
(7)- مج: بار كرده مرد ناشناخت بی‌مروة را با چند غلام افغانی بریشان گماشتند تا بزخم چوب و سیخ ایشانرا در میان پشتها شیب و بالا میدوانیدند، گویند بدین‌طریق ایشان را تا سرحد قهستان بردند و آنجا ایشان را سرداد و شكرها.
مك: بار كردند و دوازده مرد و دوازده غلام كافر بر ایشان گماشتند تا بزخم چوب و سیخ ایشان را در میان پشتها تا سرحد قوهستان بردند و آنجا سردادند و شكرها.
(8)- مج: اصیل معدل را قایم‌مقام خود و در خط هرات گردانید. عبارت مذكور بقرینه سیاق قیاسا اصلاح گردید. مك: اصیل معدل را قایم‌مقام خود ساخته خود متوجه.
ص: 113
پیش پادشاه] عرض كرد كه بدولت پادشاه ربع‌مسكون شهر هرات بحال عمارت [و جمعیت] خواهد آمد، اگر حكم جهانگشای صادر گردد بنده كوچ خود بهرات برد، حكم شد كه صد خانه‌وار مردم امیر عز الدین [مقدم] (با) خانه خود از تركستان بهرات برد، چون بفاریاب رسید (ند) امیر عز الدین [مقدم] بیمار شده برحمت حق پیوست و پسر خود امیر محمد را وصیت كرده بود كه هم از آنجا بدرگاه پادشاه قاآن رود و حال خود و خبر مرگ پدر بعرض رساند، پس پسر [بعد از دفن پدر بحكم وصیت] پیش پادشاه رفت، و صورت احوال عرضه داشت كرد، [و گفت این بنده بی‌مقوی و مربی در هرات نمیتواند بود، امیدوارست كه پادشاه شحنه تعیین فرماید كه اهل هرات را- كه هریك بسر خود حاكمی می‌زیند- مطیع و منقاد گرداند، تا] «1» پادشاه قرلغ را «2» [كه حقوق خدمت سابقه داشت و كارهای پسندیده كرده بود] نامزد فرمود كه «3» (با) امیر عز الدین مقدم بهرات رود و شحنه آنحدود باشد، «4» [قرلغ زانو زده گفت ای پادشاه انجم سپاه گردون درگاه تعهد این امر نازك عظیم دارد، و در نظم مشكلات امور و مهمات با صدور و صواحب هرات تنها گفت و شنید نتوانم كرد كه من مرد تركم و تازیكان بغایت كیس و مهندس باشند، خاصه مردم هرات كه در شرایط حزم، و تصمیم عزم، و قواعد رزم، و مصالح بزم، سرآمد اهالی عالم‌اند، اگر حكم یرلیغ نافذ گردد و سوكو- كه برادر من است- و در علم حساب جلد، و «5» بنكچی داناست، با من همراه رود، تا او شحنه و امیر محمد والی باشد بصواب
______________________________
(1)- تا اینجا از زیادات نسخه مج میباشد.
(2)- عبارت: [كه حقوق خدمت سابقه داشت و كارهای پسندیده كرده بود] از زیادات نسخه مج میباشد.
(3)- مج. پا: كه بامیر محمد. مك: كه با امیر محمد.
(4)- عبارت: [قرلغ زانو زده گفت ای پادشاه ..... و امیر محمد را باتفاق یكدیگر متوجه هرات شدند] (- تا آخر چمن اول از روضه 14) از زیادات نسخه مج میباشد. و نسخه مك بجای این عبارت با این چند كلمه چمن اول را ختم كرده است:
(و قرلغ التماس نمود كه سوكو برادر او نیز در حكومت هرات باو متفق باشد).
(5)- بنكچی: مركب از دو كلمه: (بنك)- بضم باء موحده تحتانی و فتح نون و كاف زده
ص: 114
نزدیكتر مینماید، پادشاه برطبق مدعای او فرمان داد، و سوكو و امیر محمد را باتفاق یكدیگر متوجه هرات شدند.]
______________________________
مصغر (بنه)- جا و مكان و جائی كه نقد و اجناس در آنجا نهند و بنگاه نیز بهمین معنی است- و (چی) كه در زبان تركی علامت نسبت و نیز بمعنی دارنده است، پس بنكچی یعنی دارنده و صاحب یا سرپرست بنه و بنك است.
اما این كلمه در «تاریخ غازانی» از رشید الدین فضل اللّه در چند مورد استعمال شده و همه‌جا «بیتكچی» نوشته شده است، و بقرائن مقالی موارد استعمال آن بمعنی: مستوفی یا صاحب جمع و تحصیلدار مالیه میباشد، از جمله در ذكر انتظامات امور مالی و تدقیق غازان خان در جمع‌آوری مالیات نواحی گوید:
«و فرمود تا بهر ولایت بیتكچی جلد برود، و مجموع آن ملك دیه‌دیه مفصل بنویسد» (ص 253- تاریخ غازانی- چاپ لیدن).
ص: 115

چمن دویم از روضه چهاردهم در حكومت قرلغ و سوكو و (امیر) محمد عز الدین مقدم [در هرات]

اشاره

چون شهور سنه سبع و ثلثین و ستمایه درآمد قرلغ و سوكو و امیر محمد [بن عز الدین مقدم] از تركستان عازم هرات شدند، چون باوبه رسیدند، شرف الدین خطیب و عیاران [و اعیان هرات] باستقبال پیش قرلغ رفتند، [قرلغ خطیب و عیاران را بتازه‌روئی تمام كنار گرفت، و چون از ایشان آثار شوكت و رجولیت تفرس نمود با خود گفت با این مردم جز بمدارا و ملایمت صحبت داشتن موافق عقل نیست، پس] روز دیگر یرلیغ قاآن را بر سر جمع بخواند، [و احكام امرا را بمقام ادا رساند]، و قرلغ و سوكو هریك در بیرون «درب خوش» كوشكی بنا كردند، و امیر محمد با رعایا بعمارت مشغول شدند، و از خبازی و قصابی، و طباخی، و بقالی، و نجاری، و حدادی «1» هفت در دكان «2» [در بیرون شهر] معمور ساختند، و قرلغ نظام بندهی، و نجم الدین مرجان خوانی را بمشرفی و ناظری دیوان هرات نصب كرد.
«3» [و این قرلغ بسوی عیاران التفاتی نمیكرد و شرف الدین خطیب را ملامت مینمود كه توفقیه و دانشمند چرا در حكومت مداخلت میكنی و برخلاف طریق ائمه دین محمد میروی؟ لایق حال تو مواظبت درس و كتاب، و ملازمت مسجد و محراب، نه ریاست و محاربت و ضرب رقاب، و هركرا از عیاران با سلاح دیدی گفتی: ای تازیك خودنمائی؟ یاغی كجا دیده كه مستعد جنگ شده؟] تا شبی عیاران در خانه خطیب جمع شده گفتند كه قرلغ
______________________________
(1)- كذا؟ شش درب دكان است نه هفت درب، ظاهرا سهوی است از خود مصنف، نسخه مك نیز عینا چنین است.
(2)- مج: در بیرون شهر. مك. پا: این عبارت را ندارد.
(3)- عبارت: [و این قرلغ بسوی عیاران التفاتی ... كه مستعد جنگ شده؟] از زیادات نسخه مج میباشد.
ص: 116
ما را سخت و ناسزا میگوید، و دزد و خونی میخواند، پیش از آنكه قصد كشتن و زدن ما كند اندیشه باید كرد كه دست او را از سر خود كوتاه كنیم كه بمرور كرم دریا تنین شود و مار صحرا اژدها گردد، مصلحت آنست كه قرلغ را بكشیم و خواتین و بنات و غلامان ترك او را كه هریك بطلعت خورشیدی، و بناز و شیوه ناهیدی‌اند،

لامیر خسرو رح:

غمزه زنانی همه مردم‌فریب‌سیب زنخ خال زنخ تخم سیب
از كف دست آینه بنهاده پیش‌دیده رخ خود بكف دست خویش با جهانی از جهات بگیریم و از هرات برویم و در قله از جبال و جزیره از بحار ساكن شویم، و ازین ننگ برهیم،
بیت:
مرد مرده بزیر سنگ اندربه كه زنده بزیر ننگ اندر خطیب گفت كه نوزده سالست كه در پریشانی و سرگردانی بسر برده‌ایم، و چون جغد و زغن در ویرانی روزها بشب آورده‌ایم امروز كه این دیار روی بآبادانی نهاده نیك نباشد كه خونی بریزیم و فتنه انگیزیم، شما صبری كنید تا من قرلغ را بر شفقت آرم كه مرضی خاطر شما باشد. پس روز دیگر شرف الدین خطیب پیش امیر محمد عز الدین مقدم آمد و گفت قرلغ این طایفه مردم را كه سالها درین دیار خراب بانواع رعایتها «1» [و لطایف الحیل] نگاه داشته‌ام میرنجاند، «2» [و پسر او خلایق را زحمت میدهد]، و در یرلیغ قاآن اختیار بجانب تو مفوض است، چرا او را نصیحت نمیكنی، كه اگر برین نسق زندگانی خواهد كرد رعایا جلا خواهند نمود.
______________________________
(1)- مج: و لطایف الحیل. مك: این عبارت را ندارد.
(2)- مج: و پسر او خلایق را زحمت میدهد. مك: این عبارت را ندارد.
ص: 117
مثنوی:
ولایت چو گردد ز مردم تهی‌چه سود از بزرگی و شاهنشهی
رعیت چو مجموع خوشدل بودمراد ملك جمله حاصل بود دیگر روز امیر محمد پیش قرلغ رفته، آنچه از «1» [شرف الدین] خطیب شنیده بود بدو رسانید، و او را در رعایت و تربیت عیاران راغب و مجد گردانید، پس قرلغ طوی بزرگ بساخت، و شرف الدین خطیب و عیاران را بخواند، «2» [و بعد از طعام ایشانرا گفت من درین ولایت بمدد و مظاهرت شما مستظهرم و بمساعدت و معاونت شما این بلده آبادان خواهد گشت، شما را بر خدام و اموال و مراكب و مواكب من اختیارست، و ازین نوع ایشانرا بسیار بنواخت، ایشان نیز اظهار حسن اخلاص و جان‌سپاریها كردند و از جانبین ارادة و محبت تمام حاصل آمد. و بعد از آن كار قرلغ «3» استوار شد].
و هم درین سال باتفاق امیر محمد «4» [عز الدین مقدم كس پیش قاآن فرستاد] و رعیت طلبید، پس از پنج ماه دویست خانه‌وار مردم بهرات آمدند، و بعد از یكماه جویهای هرات را قسمت كرده «5» نهر سبقر، و جوی مالان و بعضی از جوی انجیل را بازكردند، و باقی را ملك مجد الدین كالیوینی باتمام رسانید، «6» [چنانكه مذكور خواهد شد].
______________________________
(1)- مج: شرف الدین. مك: این جمله را ندارد.
(2)- عبارت: [و بعد از طعام ایشانرا گفت من درین ولایت ... و محبت تمام حاصل آمد، و بعد از آن كار قرلغ استوار شد] از زیادات نسخه مج میباشد و در نسخه مك و پا بجای عبارت مذكور این چند جمله نوشته شده: (و نوازش بسیار نمود، و ایشان نیز اظهار اخلاص و جانسپاری كردند).
(3)- در اصل (شوی) قیاسا اصلاح شد
(4)- مج: امیر محمد عز الدین مقدم كس پیش قاآن فرستاد و رعیت.
مك: امیر محمد از قاآن رعیت.
(5)- مج: كرد. مك: كرده.
(6)- مج: چنانكه مذكور خواهد شد. مك: این عبارت را ندارد.
ص: 118

چمن سیوم از روضه چهاردهم در ذكر حكومت ملك مجد الدین كالیونی در بلده طیبه هرات‌

اشاره

در شهور سنه ثمان و ثلثین و ستمایه ملك مجد الدین كالیونی بحكومت هرات آمد، و او جوانی بغایت خوب‌صورت و پاكیزه سیرت بود، و در انواع هنر و آداب نظیر نداشت، [و در حفظ، و بلاغت، و سواری، و تیراندازی، و فضل و بذل یگانه روزگار بود،]
هرچه جسته جز نظیراز فضل یزدان یافته و پدرش در «كالیون»- كه حالا به «نرتو» مشهور است- صاحب مال و نعمت، و عمده رؤسای بادغیس بود، و از سلطان جلال الدین محمد خوارزمشاه تربیت یافته، چون لشكر چنگیز خان حصار «نرتو» را گرفتند و خلق آنجا را بقتل رسانیدند ملك مجد الدین ده ساله بود، ارسلان نام امیری او را در حمایت گرفته، با خود بتركستان برد، اتفاقا بعد از چندگاه ارسلان جهت رسالت بخراسان آمد و ملك مجد الدین را همراه داشت، در سبزوار خویشان او دو هزار دینار بارسلان داده ملك مجد الدین را بستاند [ند]، و او چند وقت در سبزوار باكتساب هنر و تحصیل فضایل و تكمیل نفس بسر برد، چون شنید كه امیر [محمد] عز الدین مقدم بحاكمی و پیشوائی هرات آمد، یراق خود كرده، با سی سوار از سبزوار پیش شاهزاده با تو خان بن چنگیز خان رفت، و حكایتی كه داشت باز نمود، شاهزاده او را بنواخت، و خلعت [گرانمایه] بخشید، و دو پائیزه زرین ارزانی داشته، او را با ایلچی نزدیك گركوز فرستاد، گركوز او را با رسولی [قرابخشی نام] بهرات روان كرد، چون بشهر رسید در خانه امیر محمد عز الدین مقدم نزول كرد، و قرلغ روز دیگر بدیدن ملك مجد آمده [پرسش نمود و] گفت [حكم] شاهزاده جهان باتو خان
ص: 119
[چون فرمان پادشاه قاآن] بر سر ما بندگان نافذست، پس قرابخشی را بدلخوشی باز گردانیده، ملك مجد [الدین] در جوار [مزار بزرگوار] خواجه عبد اله طاقی سرای [عالی] بنا كرده و بعد از پنج ماه امیر محمد عز الدین مقدم را عزل كرده، باتفاق قرلغ «نهر انجیل» را بحال عمارت بازآورد، و چند روز [بنفس] خود در «جوی النجان» بیل زد، تا رعایا بكار جوی كندن رغبت نمودند.
درین سال خلق هرات را شماره كردند ششهزار و نهصد تن در قلم آمد. و مردم از اطراف روی بهرات آوردند. و ملك مجد الدین سپاهی جمع میكرد، [و مردم را استمالت مینمود]: تا در سنه تسع و ثلثین و ستمایه [بغایت محتشم و صاحب جاه شد، و] حكام و ولات [ولایت] خراسان بسلام او آمدند.
و درین فرصت شرف الدین بنكچی [كه بضیاء الملوك ملقب بود] بحكم شاهزاده نسومنكو بن چغتای خان بحكومت هرات آمد، ملك [مجد الدین] او را مدخلی نداد، و حكم شاهزاده را بزجر ازو بستاند، و [شرف الدین [بتكچی خایب و] خجل از هرات برفت، و قرلغ و سوكو و كلانتران [هرات] از خوف [و هیبت] ملك مجد خواب خوش نداشتند «1». [و هر ایلچی و قاصدی كه از پیش باتو خان و كركوز آمدی ملك مجد ایشان را اعزاز تمام نمودی و خدمتهای شایسته كردی، و جانب رسولان و ملازمان پادشاه قاآن و امیر ارقون را مهمل گذاشتی، و در استرضای ایشان تقصیر جایز داشتی، و اگر از خدم و حشم او یكی بر كسی حیفی كردی او را سیاست نمودی، و ابواب رحمت و معدلت مفتوح داشتی، و قرلغ از غصه و حسد او پیوسته در مجلس انس و منزل شادمانی بشرب شراب و دیدار گل و سنبل زندگانی كردی، و بظاهر با ملك مجد اظهار دوستی و یكجهتی مینمود، و ملك مجد بدان فریفته شده، از قضایای شرعیه هرچه واقع شدی او را بشرف الدین خطیب رجوع كردی، و بر حكم و قلم او اعتماد تمام داشتی، و امیر محمد عز الدین مقدم معزول دایم دام تزویر گسترده، و در تدبیر آن بوده كه بكدام حیله و مكر
______________________________
(1)- عبارت: [و هر ایلچی و قاصدی ... و نوكران ایشانرا لت كردی] از زیادات نسخه مج میباشد.
ص: 120
ملك مجد را منكوب و مخذول گرداند، و ملك مجد بجانب او التفات نمیكرد و او را رئیس و زعیم بازاریان، و قرلغ را شحنه خم و خمخانه و كاسه و پیمانه گفتی، و متعلقان و نوكران ایشانرا «1» لت و ایذا كردی.] «2»
تا شهور سنه اربعین و ستمایه درآمد [و] قرلغ نجم الدین مرجان خوافی و پهلوان محمد دایه را پیش امیر ارغون [آقا] فرستاد و عرضه داشت نمود كه ملك مجد [كالیونی] سر از ربقه انقیاد كشیده، و پای در ورطه عناد نهاده، و از حكم و فرمان شاهزادگان گردن‌كشی میكند، و ایلچیانرا میرنجاند، و فواید و عواید ولایت را در تصرف گرفته، [ «3» و چرغ، و باز، و یوز و طرایف این دیار را بگركوز میفرستد]، و در هیچ مهم دیوانی با بندگان مشورت [و التفات] نمیكند چون این احوال بسمع ارغون آقا رسید علی الفور «برزكور» مهتر یوزبانان را با هفتصد سوار فرمود كه برود به تعجیل تمام و ملك مجد را (گردن) بسته، پیش او برد، یا بقتل رساند، و [گویند] مقارن این حال برادرزاده برزكور [ایس‌نام] بایلچی‌گری [از پیش ارغون آقا] بهرات آمده بود، و در وقت مراجعت از ملك مجد توقع خدمتی كرده، ملك مجد ده گز كرباس، و یك جفت دوال ركاب نزد او فرستاده بود، ایس در غضب شده رساننده كرباس را چند تازیانه زده بود، و دست بسته با خود برده، ملك (مجد) شمس الدین لاجی را با سی سوار فرستاده بود، تا او را از مركب [بزیر] كشیده، و بسیار زده بودند، چنانكه اگر سوكو و نجم الدین خوافی در آن محل نرسید [ند] ی ایس را استخوانها نرم كرد [ند] ی، و ایس این حال را نیز بعرض ارغون‌آقا رسانیده بود، و آتش غضب او التهاب یافته. پس برزكور دگر روز از اردوی ارغون آقا روان گشت، و چون بكهدستان رسید «4» بقرلغ كس فرستاده از احوال
______________________________
(1)- لت: بفتح اول و سكون ثانی- زدن، كوفتن و كتك و شلاق. فرهنگ برهان قاطع.
(2)- تا اینجا از زیادات نسخه مج است.
(3)- چرغ: بفتح اول و سكون ثانی و غین نقطه‌دار- جانوریست شكاری، و معرب آن صقر است- فرهنگ برهان قاطع.
(4)- یعنی: كس فرستاده از احوال او را اعلام داد، او از سر بجهت تمام جواب.
ص: 121
او اعلام داد، از سر بهجت تمام جواب فرستاد كه صلاح در آنست كه امیر برسم تفقد و اسم بیلاك چیزی پیش ملك مجد فرستد، روز دیگر برزكور بدست یكی از خواص خود جهت ملك مجد شمشیری و از برای قرلغ تاجی فرستاد، قرلغ ملك مجد را گفت كه برزكور امیر نامدار است، و در پیش ارغون‌آقا راه و جاه تمام دارد، مصلحت در آنست كه پیش او رویم، ملك مجد سخن مزور مغول مزور را قبول كرد، و روز دیگر با قرلغ و اكابر هرات بعزیمت دیدن برزكور روان شد، هنوز در راه بود كه قرب صد سوار از یمین و یسار او [در] آمده، بعد از آنكه دو مرد نامدار از مغول بقتل آورد، او را گرفتند و دست‌بسته پیش برزكور بردند برزكور فرمود تا در سر «پل ركنیه» او را شهید كردند، و وجوه و اعیان هرات از قتل او عظیم متألم و متأثر گشتند، و نواب و خدام او آه و افغان بایوان كیوان رسانید:
سپاهش همه ناله برداشتندپیاده شدند اسب بگذاشتند پس در شهور سنه احدی و اربعین و ستمایه، پسر او شمس الدین محمد با طایفه از نواب و خواص پدر خود پیش شاهزاده باتو رفت، و بنوازش پادشاهانه مخصوص گشت، و منصب پدر بدو تفویض یافت، و چون بهرات آمد قرلغ و امیر محمد عز الدین مقدم مقدم او را استقبال نموده، اعزاز تمام بجای آوردند، و حكم شاهزاده (جهان) باتو (ابن چغتای ابن چنگیز خان) را از روی ظاهر برغبت تمام (و حرص مالاكلام) امتثال نمودند، پس شمس الدین محمد امیر محمد عز الدین مقدم را عزل كرده، با قرلغ رابطه دوستی و موافقت (و ضابط یكجهتی و موانست) استحكام داد، و در اعزاز و اكرام شاهزاده‌های چنگیزخانی اجتهاد و اهتمام لاكلام مینمود، و چون پدر خود بعدل، و بذل، و رعایت رعیت، و حمایت ولایت، خود را در دلها دوست گردانید.
تا در تاریخ سنه اثنی و اربعین و ستمایه، عزیمت درگاه (شاهزاده) باتو كرد، و شمس الدین لاچی را قایم‌مقام خود در هرات گذاشت، شمس الدین لاچی در غیبت او زن ملك مجد [الدین كالیونی] را كه حوری بود منور، و روحی بود مصور، در نكاح خود درآورد،
ص: 122
شمس الدین محمد ازین واقعه برنجید، و قصد شمس الدین (محمد) لاچی كرد، و شمس الدین (محمد) لاچی خادمه كه در خانه او راه محرمیت و گستاخی داشت پانصد دینار داد تا شربتی بزهر آمیخته (با) شمس الدین محمد داد و بدان درگذشت، و مردم هرات از اندوه وفات او در آغاز جوانی متأثر شدند.

سراج قمری:

ای بشام آمده عمر تو هم از اول روزسر زلفین تو نادیده سحرگاه دریغ
چه عجب گر فلك از هجر تو اختر باردز آنكه در خاك بود آن رخ چون ماه دریغ و بعد ازین واقعه شمس الدین لاچی از هرات بگریخت، و حكومت و ایالت (و دارائی و سلطنت، و پادشاهی) هرات بملوك كرت تعلق یافت (در آبادانی و رعیت‌پروری سعی موفور بظهور رسانیدند) چنانچه پیشتر بیان او مذكور گشت.
ص: 123

روضه پانزدهم در وقایعی كه بعد از وفات شاهرخ سلطان در مدینه هرات حادث شد

اشاره

چون حضرت خاقان مغفور بجوار رحمت ملك غفور پیوست، و از پسران صلبی غیر از الغ بیك میرزا كه در سمرقند بود زنده نبود، مهد مرحوم گوهرشاد بیگم جهت ملاحظه خاطر او به پسرش عبد اللطیف میرزا كه در اردو بود كس فرستاد كه قضا كار خود بامضاء رسانید، و خاقان مغفور از میان رفت، اكنون ایل والوس سری و خداوندی ندارد، و استحقاق این مرتبه ارجمند ترا حاصل است، پایمردی كن، و دستگیری نمای، عبد اللطیف میرزا تكفل نمود و روز دیگر كه خبر واقعه شایع گشت، احوال طامه كبری در عرصه عالم صغری بظهور آمد، پس عبد اللطیف میرزا بپای طوق حاضر گشته اكثر لشكرها پیش او جمع شدند، و بابر میرزا با حشم و خدم متوجه خراسان گشت، و خلیل سلطان با او موافقت نمود، و چون اردو بازار بر ممر ایشان بود [مردم خیل ایشان] دست بغارت برآوردند، و لشكر چون دیو كه از شیشه بیرون جهد از حیطه ضبطوربط بیرون رفت، عبد اللطیف میرزا گرد اردو والوس برآمده چند كس را سیاست كرد و [آن] شور و آشوب را تسكینی داد، و كس بسمرقند پیش الغ بیك [میرزا] فرستاد، و چون یكدو منزل بطرف خراسان روان شدند، جمعی مردم شریر فتان بمیرزا عبد اللطیف رسانیدند، كه [مهدعلیا] گوهرشاد بیگم بمواضعه ترخانیان قصد غدری دارند، چون شاهزاده بخفت مزاج و تلون طبع مفطر بود، و میل خاطر بیگم را بجانب میرزا علاء الدوله معلوم داشت متوهم شد، و خبیثان مجال مداخلت یافته شاهزاده (را) بر آن داشتند كه بیگم و ترخانیان را غارت عام كرد، و جمعی را كه از ایشان دغدغه خاطر داشت بند فرمود، و این صورت در سلخ ذی الحجه بموضع مابین «خاوری» و «سرخه» سمنان واقع بود، و بعد از آن [میرزا عبد اللطیف] بسمنان آمد،
ص: 124
و هریك از شاهزادها كه در اطراف بودند خیال استقلال در سر و باد استعلا در دماغ انداختند:
الغ بیك میرزا در ماوراء النهر و تركستان متمكن گشته همه روی زمین [را] ملك یمین خود میدانست.
و میرزا علاء الدوله در هرات خزاین عالی در تصرف [خود] آورده، (دم) اناولا غیری میزد.
و سلطان عبد اللّه (ابن ابراهیم سلطان) در شیراز سر تفوق با علی علیین برافراشته، ابواب عدل و احسان مفتوح گردانیده بود.
و میرزا محمد (بن بایسنقر سلطان) باوجود قلت یراق در آفاق كسی را مشارك و مساهم خود نمی‌دید.
و ابو القاسم بابر میرزا پادشاه با استحقاق خود را میدانست.
و عبد اللطیف میرزا سركرده [اردو] و ایل والوس بود دیگری در خاطر نمی‌آورد.
و اولاد میرزا سیورغتمیش در ولایت كابل و غزنین طنطنه سلطنت باعلی علیین رسانیده بودند.
و میرزا ابا بكر ولد میرزا [محمد] در دیار ختلان رایت اقتدار نصب فرموده بود.
و مملكتی بدو پادشاه خلل [می] پذیرد، بلكه زیروزبر میگردد، چگونه احتمال استقلال چندین (شاه) و شهریار تواند نمود. لاجرم غبار فتنه و آشوب از حضیض مركز خاك باوج دایره افلاك رسید، و دود آه، و غلغله واویلاه رعایا و مظلومان از كره زمین بعنان چرخ برین پیوست.
القصه: عبد اللطیف میرزا چون اردوی پریشان را سركرده ببسطام رسید، مشایخ و مجاوران آنجا عرض كردند كه: میرزا [ابو القاسم] بابر چون بدینجا رسید از طرف جرجان قاصدان بطلب او آمدند، و او بجانب استراباد رفت، و درین فرصت امیر «هندوكه» بضبط سرحد استراباد [و جرجان متعین] بود، چون خبر واقعه ناگزیر استماع نموده، اولا اسبان دیوانی و اموال و جهات امرا را ضبط كرده، و رسل و رسایل بطلب بابر میرزا
ص: 125
فرستاده. [و دور نباشد كه پیشتر از حدوث واقعه نیز میان ایشان بمواضعه بود صادر شد «كذا» كه هرگاه چنین امری واقع شود، استراباد را در تصرف خود آورند]. چون رایت اقبال بابری سایه بر نواحی جرجان انداخت، امیر هندو كه استقبال نموده، بشرایط بندگی قیام نموده، و نسخه اسب گله و جهاتی كه ضبط كرده (بود) بعرض رسانید، و خیمه و خرگاه و شامیانه، و سراپرده، و بارگاه، و باقی اسباب پادشاهی برسم پیش‌كش گذرانید، و مملكت مازندران در حوزه دیوان [شهنشاهی] بابر [میرزا] قرار یافت.
عبد اللطیف میرزا چون استماع این اخبار نمود گوهرشاد بیگم و ترخانیانرا همچنان گرفتار داشته بنیشابور آمد، آنجا اخبار یافت كه علاء الدوله میرزا گنجهای عالم را كه در هرات جمع كرده بود درگشاده، و صلای عام درداده، و چندان درم و دینار بلشكر و حمله سلاح بخشیده، كه عقد انامل (ناقدان و) محاسبان از شمار كمیت آن قاصر ماند.
پس علاء الدوله میرزا درین حال میرزا صالح، و امیر اویس ترخان، و امیر احمد ترخان را [فرمود] كه بر صبا و دبور سبقت گرفته بنشابور روند، و عقد جمعیت عبد اللطیف میرزا را متفرق ساخته، و گوهرشاد بیگم و امرای ترخانرا از بند و حبس خلاص دهند، و این جماعت بمشهد رسیده دانستند كه عبد اللطیف میرزا غافلست، و از تند [خوئی] و سخت گوئی ایل والوس را آزرده ساخته و خان‌ومان برانداخته،

لرشید [و طواط]:

گر زبانت بدست در خانه‌خصم جان تو چاكران تواند امرا بفكر ثاقب و تدبیر صایب یك عزم شده، چون سپاه سیاه‌پوش شب بر خسرو زرین سلب روز شبیخون آورد، و بارگاه [پادشاه] جهانگیر جمشید خورشید را بتاراج و ترك و تاز بجانب مغرب برد. شمشیر زرنشان آفتاب در قراب غراب رنك لیل پنهان گشت، و بهرام شدید انتقام بقصد شیاطین مار ده رمح زهر آب داد شهاب بر گوش ادهم زرین سنام شب راست كرد، روان گشتند، و صبح شنبه سیزدهم صفر باردوی شاهزاده درآمد، بیگم
ص: 126
و امرای ترخان را از حبس اردو بیرون بردند، و نفیر كشیده سورن انداختند، میرزا عبد اللطیف چون بخت ناقابلان خفته، و چون چشم غافلان در خواب رفته بود.

[لخواجه] سلمان الساوجی:

بدین‌صورت كه من در خواب مستی‌ام عجب باشدگرم بیدار گرداند صدای نفخه صوری چون آواز جوش‌وخروش و نفیر بزن و بگیر برآمده دلیران جانبین، و بهادران فریقین در تك و تاز و جلادت و استهزاز آمدند، و آهنگ رزم و خون‌ریز، و حمله جنك و ستیز تیز گشت، عبد اللطیف میرزا سراسیمه از خواب غفلت و بستر راحت برخواست و دلیرانه صف قتال بیاراست، هرچند خیل و حشم او در مقابله لشكر امرا از دریای قطره، و از آفتاب ذره بود، شكوه كوه امكان ایشانرا شاهزاده عدم می‌انگاشت، و چون شیر عرین و هژبر خشمگین هرسو می‌تاخت و بضرب تیغ اژدها پیكر سر (هاء) گردنكشان [در پای مركبان] می‌انداخت، ناگاه از ناآمدن كار سمند باد رفتار او بسر درآمد و از پای درافتاد و عبد اللطیف جز تسلیم قضا شدن و بحكم قدر رضا دادن چاره دیگر ندید.
[بیت]:
سر بپایت نهم ار دست بزلفت نرسدهركجا بر نتوان جست فروباید جست القصه: بقید اسارو «1» قدحنار گرفتار گشت، و باقی وجوه سپاه او را بعضی كشته و بعضی بسته، اردوی او را غارت كردند، و لشكر علاء الدوله میرزا منصور الرایات، و مقضی المرامات مراجعت نموده، در سعدآباد جام بموكب همایون علاء الدوله میرزا كه از عقب آمده بود ملحق شدند، و بدیدار بیگم بزرگوار فایز گشته، شكرانه مواهب الهی، و لوازم حمد و نعم نامتناهی بادا رسانید، و بر تخت بخت پادشاهی برآمده گوشه تاج خسروی با كلیل ماه برافراشت، و پایه مسند جهانبانی از فراز چهار بالش جمشید خورشید
______________________________
(1)- قدحنار: در اصل (قدخسار) قیاسا به (قدح نار) اصلاح شد؟.
ص: 127
بگذرانید، اطراف مجلس [پادشاهی] بحضور امرای كبار و سپهداران نامدار بیار است، و فرمان داد تا عبد اللطیف میرزا را از جانب دست چپ كمرش از میان گشاده، با دل چون غنچه توبرتو خون بسته درآوردند، چون پیش تخت رسید، علاء الدوله میرزا پرسید كه: چرا با مادر خود چنین جفاها كردی؟ گفت: كه من بد كردم جفا دیدم، تو اگر نیك كنی وفا بینی، علاء الدوله میرزا از روی صفح جمیل قلم عفو بر صفحه جرایم او كشیده و خرگاه خاص خود بمكان او ارزانی داشت، و بمحافظت او جمعی را برگماشته، از سعدآباد جام بمدینة الاسلام عزیمت فرمود، و جنازه عرش اندازه حضرت خاقان مغفور را آورده در مدرسه گوهرشاد بیگم در گنبد مرقد بایسنقر میرزا مدفون گشت.
تا جهانست چنین بود و چنین خواهد بودهمه را عاقبت كار همین خواهد بود [و الحمد للّه حمدا كثیرا].
ص: 128

چمن اول از روضه پانزدهم در توجه میرزا الغ بیك گورگان بجانب مملكت خراسان‌

اشاره

چون خبر واقعه خاقان مغفور بالغ بیك میرزا رسید، از استماع آن حزن [و اندوه] و الم بسیار بدو راه یافت، چنانچه بكلی از امور مملكت و جهانداری اعراض نمود، و بآب دیده دست از اسباب شاهی و شهریاری بشست، تا جماعتی از محرمان و وجوه درگاه و علما و اكابر آن دیار بنصایح سودمند، و مواعظ خاطرپسند او را تسلی داده، بكلمات دلپذیر، و لطف تقریر، و حسن تدبیر، باشتغال مهمات ملكی باز آوردند، پس چون اكبر و ارشد اولاد خاقان مغفور او بود، و از پسران صلبی غیر از او باقی نمانده بود، تمامی ملك شاهرخی را ملك خود میدانست، خواست كه پیشتر از آنكه خلل و فتور بسركار تخت و ملك موروث او عاید گردد، عنان توجه بجانب خراسان تابد، و امور سلطنت، و اشغال مملكت را بواجبی بحسن درایت (و یمن كفایت) خود دریابد، با سپاه منصور، و لشكر نامحصور متوجه خراسان شد، چون بساحل جیحون رسید خبر یافت كه ابا بكر میرزا ولد محمد جوكی میرزا كه بحكم [فرمان] خاقان مغفور تمامی «ختلان» و «ارهنگ» و «سالی‌سرای» سیورغال داشت حشر و حشم بسیار جمع آورده، و «بلخ» و «شبرغان» و «قندز» و «بغلان» تا حدود «بدخشان» در تصرف آورده و دم استقلال میزند، الغ بیك میرزا بوسایل رسل و رسایل، و فرط كیاست، و اصابت تدبیر او را آرام داده، رام خود ساخته، و پیش خود آورده، بدامادی خود نوید داد. پس شاهزاده ابا بكر بعظمت و شوكت تمام ملازمت مینمود، اما علامات و امارات غدر و استكبار بر صفحات روزگار او لایح بود، و پیوسته بر قول و فعل عم نامدار- كه اعقل و افضل ادوار بود- انكار مینمود، و صورت استقلال بر مرآت خیال می‌انگاشت. درین حال یكی از امرای او كه مهر (محبت) میزد بمیرزا الغ بیك رسانید كه شاهزاده غدری در خاطر دارد و حركات و سكنات او بدین معنی مشعر است، الغ بیك میرزا
ص: 129
پرتو التفات بر تفحص آنحال انداخت، بتحقیق پیوست كه،
[مصراع]: نیست اغراقی درین معنی بیان واقع است،
فرمود تا شاهزاده را بند كردند و بجانب سمرقند فرستاد، و از جیحون عبور نموده، قبة الاسلام بلخ مضرب خیام گردون احتشام گشت، در این محل واقعه شبیخون نیشابور و گرفتاری عبد اللطیف میرزا بعرض او رسید، بغایت ملول و محزون شد، و دواعی خاطر بر استخلاص فرزند گماشت، و باتفاق امرا خاطر بر آن قرار یافت كه با علاء الدوله میرزا طریق صلح مسلوك دارد، تا باشد كه در صدف شاهی از حبس نجات یابد، علاء الدوله میرزا چون از عبور الغ بیك میرزا وقوف یافت ابواب خزاین گشاده. وظایف انعام عام بتمام خاص و عام رسانید، و لشكر گران، و جنود بیكران در ظل رایت نصرت آیت آورده از آب مرغاب «1» عبره كرد، درین مقام مولانا نظام الدین میرك محمود صدر كه الغ بیك میرزا [او را برسالت فرموده بود رسید، و پیغام الغ بیك میرزا] رسانید، مضمون آنكه: علاء الدوله فرزند منست، و هرات مقام و مسكن پدر بزرگوار، چگونه مرا داعیه خرابی آن دیار در خاطر گذرد، اكنون اگر فرزند مرا فرستد نزاع بكلی مرتفع است.
مقارن این حال [ابو القاسم] بابر میرزا از ولایت جرجان با لشكر صف‌شكن، شیرافكن بعزم استخلاص خراسان روان شده، بمشهد مقدس رسید، و گروهی برسم قراول پیش فرستاد و [جمعی] دیگر را علاء الدوله میرزا در ولایت جام بازداشته بود، هردو فریق بهم رسیده، از شرار برق تیغها آتش قتال را اشتعال دادند، و از باد حمله خاك معركه را بر چشمه بی‌آب خورشید پاشید، بعد از مصادمت و مطاردت تمام محمد میرزا كه از جانب علاء الدوله [میرزا] بود گرفتار شد، و لشكر بابر میرزا تا نواحی هرات تاخته اظهار شوكت و تسلط خود كردند، چون شرح این حال بعلاء الدوله [میرزا] رسید در میان دو دشمن قوی افتاده متحیر گشت، و محزون و پریشان‌خاطر [فرو] ماند، [با خود] گفت:
______________________________
(1)- عبره: عبر عبرا الوادی او النهر قطعه و جازه. و العبرة: اسم المرة من عبر.
ص: 130
[لمؤلفه]:
رنج و محنت بر تنم بین سوبسو آویخته‌هرطرف چندین بلا بر تار مو آویخته عاقبت با الغ بیك میرزا صلح كرده، عبد اللطیف میرزا را از حبس بیرون آورد و با یكدیگر عهد و پیمان بستند كه مخالفت نكنند بشرط آنكه بعضی نوكران عبد اللطیف میرزا را كه در واقعه نیشابور گرفته بودند بگذارند، پس بعبد اللطیف میرزا مولانا جلال الدین صدر را ملازم ساخته پیش پدر فرستادند، الغ بیك میرزا بدیدار فرزند خرمی تمام یافته بلخ را سیورغال فرزند مشار الیه نمود، و از جیحون گذشته بتختگاه سمرقند مراجعت فرمود، و میرزا علاء الدوله چون از جانب الغ بیك [میرزا] خاطر فارغ ساخت اعلام عزیمت بطرف مشهد مقدس برافراخت و بسرعتی كه باد صبا از موكب او چون آتش كاروان در منازل باز می‌ماند روان شده، چون بمشهد رسید توقف نمود، و امرا را با تمام لشكرها بجانب (ولایت) خبوشان- كه بابر میرزا با سپاهی چون برق جوشان و رعد خروشان آنجا بود- روان فرمود، چون هردو سپاه رزم‌جوی كینه (خواه) بهم رسیدند، و میان ایشان كار از مقابله صفوف بمضاربه سیوف انجامید امرا بمصلحت آنكه اگرچه الغ بیك میرزا حالا بنا بر ملاحظه تسكین یافته، چون بحقیقت وارث ملك او است شاید از قرار مصالحه برگردد، و قصدی اندیشد، سخن صلح در میان آوردند، و بعد از اطناب سخن در باب اصلاح جانبین و ارتفاع ذات بین (اتفاق) صلح بر آن افتاد: كه ولایت خبوشان بینهما فاصله باشد، و برین قرار عهد و پیمان استوار كرده، علاء الدوله میرزا بهرات، و [ابو القاسم] بابر میرزا بمازندران مراجعت نمود [ه]، و هریك در مستقر جلالت بفراغت آسود [ند].
پس علاء الدوله میرزا (جمعی) از سپاه در عهده اهتمام صالح میرزا كرده بحدود «جیجكتو» و آن نواحی فرستاده بود كه از جانب عبد اللطیف میرزا آگاه باشند،- و چون در وقت صلح قرار چنان بود كه نوكران عبد اللطیف میرزا را (كه) در واقعه نیشابور گرفته
ص: 131
بودند، علاء الدوله میرزا اطلاق نماید، بدان قرار عمل نفرمود، و چند نوبت عبد اللطیف میرزا كس فرستاده ایشان را طلب داشت، بقبول اقتران نیافت- در مقام انتقام آمده، چون خبر میرزا صالح استماع نمود، ایلغار كرده بر سر میرزا صالح تاخت، و عقد جمعیت او را در یك حمله متفرق ساخت، چنانچه میرزا صالح آن مقدار فرصت یافت كه خود را باسب رسانید، و سوار شده بتعجیل می‌تاخت تا بعلاء الدوله میرزا رسید، و صورت حال بازگفت، علاء الدوله میرزا برآشفته نوكران عبد اللطیف میرزا را كه محبوس داشته فرمود تا كشتند، و لشكرها جمع آورده عزیمت بلخ نمود، (و) در فرصتی كه،
[ع]:
باد پای آب را دردی بآهن بسته بود،
و سپاه كینه‌خواه بهمن لشكر اثیر اثر خزانرا بتیر باران مطر و پیكان آبدار از ژاله شكسته، و تا وقتی [كه اعلام] احتشام او در نواحی قبة الاسلام بلخ افراخته نگشت عنان عزیمت صبا سرعت بازنكشید، عبد اللطیف میرزا استحكام بروج و باره، و دروب، و شهربند، نموده كس پیش پدر فرستاد، [و] از صورت واقعه اعلام داد، الغ بیك میرزا ایلچی فرستاده، و بمیرزا علاء الدوله اعلام نمود، كه چون بنای مصالحه بین الجانبین استحكام یافته، [انهدام] آن لایق دولت نیست، در استمرار آن باید كوشید، تا سبب زیادتی اعتقاد و مودت گردد، و اگر عبد اللطیف خفتی ورزید، و سرعتی نمود، مناسب آن بود، كه بدین جانب اعلام كردی تا منع او (نموده)، تدارك مافات بجای آوردی، اكنون مصلحت وقت در آنست كه بحكم: العود احمد معاودت نماید، و لشكر را از مزاحمت رعایا و برایا منع فرماید، علاء الدوله میرزا بعد از آنكه سپاه او در آن ولایت خرابی و ویرانی بسیار كرد [ه بود] ند مراجعت نموده در حوالی جیجكتو باحداث حصاری فرمان داد، و چون از شدت سرما و كثرت بارندگی مجال خشت پختن نبود هرجا در آن دیار منازل، و بقاع خیرات بود یساقیان [ویران ساخته] خشتهای پخته را آوردند، و آن حصار را باتمام رسانیدند، و چون غذا جز گندم بریان چیزی نمی‌یافتند، آن قلعه را «قورماج» نام كردند. و علاء الدوله میرزا بجانب [دار السلطنه] هرات عزیمت فرمود، و [ابو القاسم] بابر میرزا در مازندران استقلال تمام یافته ساری و ضمایم و ملحقات او را نیز در تصرف آورد.
ص: 132
و در سنه اثنی و خمسین و ثمانمایه او را از درج سلطنت دری، و از برج خلافت (درجی) بظهور آمد، [و در شب شانزدهم صفر در ولایت جرجان «1» و جلال الدین] شاه محمود نام یافت، و عارفان دقایق و درجات تنجیم، و واقفان [احكام و] آثار زیچ و تقویم تفحص طالع [فرخنده مطالع]، و احتیاط دوازده خانه طالع [وسیر كواكب و] تحقیق احوال طالع و قواطع و مقاطع نمودند، و حكم بر طالع مسعود، و عاقبت محمود فرمود [ند]، بعد از آن بترتیب جشنی خسروانه، و طوی پادشاهانه فرمان یافت، و دست درفشان بابری كه در باران كرم چون برق خنده تعنت برابر بهاری میزد، مانند سحاب نیسان درافشان شد.
و فراشان چابك‌دست شادروان شاهی و سراپرده (شهنشاهی) برفراز غمام، و قبه فلك نیلی خیام برافراشتند:

«2» ریاضی [رح]:

فراوان بارگه بر پای كردندزمین را چرخ انجم رای كردند
ز هر سو پرده بر خرگاه بستندتتق بر مهر و در بر ماه بستند
زده بر سبزها خرگاه و چادرچو بر خضرای گردون مهر انور ساقیان ماه طلعت هلال ابرو [ی] شراب شفق رنگ در جام بلورین گردان ساختند، و مطربان خوش‌الحان چون هزاردستان بهزار د [ا] ستان نوای شادمانی و صدای كامرانی در طاق و رواق گردون انداخت، از پرتو [ی آفتاب] شراب ریحانی عارض خوبان گونه لعل بدخشانی گرفت، و از شعاع اقداح ارغوانی چهره مهرویان فروغ یاقوت رمانی پذیرفت.
______________________________
(1)- ظاهرا درین جا عبارتی از متن حذف شده است: و چون این عبارت از زیادات نسخه مج است اصلاح آن میسر نشد.
(2)- ریاضی: از شعراء دربار هرات و معاصر اسفزاری بوده، گویا منظومه در شرح حالات سلطان حسین میرزا بایقرا سروده كه قطعه متن و دو قطعه پیش از آن از آن مثنوی است. خواند میر اشاره باین مثنوی كرده گوید:
«و حالا بنظم صادرات افعال و واردات احوال صاحب‌قران اشتغال دارد».
(خلاصه الاخبار فی احوال الاخیار- خواندمیر- نسخه مخطوطه كتابخانه مجلس).
ص: 133

[لامیر] خسرو [رح]:

شیشه قرابه برآورده شوروز خس خود چشم بدان كرده كور
بهر دهانهای چو انگشترین‌ساخته از لعل مصفا نگین
باده تو گوئی كه در آن از صفاهست معلق بمیان هوا چند روز بدین‌طریق داد عیش داده، كام خود از جهان بستاندند، (و) علاء الدوله میرزا چون خبر این جشن استماع نمود بجهت اقامت سنت ابراهیم خلیل، صلوات الرحمن علیه، (یعنی) ختان و لدار شد خود، میرزا ابراهیم اشارت فرمود.
ص: 134

چمن دویم از روضه پانزدهم در جشن ختان ولد علاء الدوله میرزا ابراهیم سلطان‌

چون دست صنیعه: صبغة اللّه بالوان نیرنگ، كه نی‌قلم در میان بود و نی‌رنگ، در كالبد گیاه و میاه رنگ [چنان در آن] پدید آورد، و دایه طبیعت [بنات] نبات و اطفال شكوفه را در قماط خاك و گهواره شاخسار، به نبات حسن، چون مادر مهربان بپرورد، مریم بهار از نسیم نفس روح‌پرور، صد هزار مسیح جان‌بخش در كنار روزگار نهاد، و شاخ درخت از وادی ایمن چمن: بشهاب قبس گل انوار آثار: جعل لكم من الشجر الاخضر نارا، جلوه داد،

[امیر] خسرو [رح]:

اشاره

بوستان بشكفت و [د] روی لاله خندان گشت بازبر رخ گل طره سنبل پریشان گشت باز
بس‌كه مرغان در هوای باغ پردرپر زدندباغ را گوئی مگر تخت سلیمان گشت باز
بید چون بر سایه خود تیغ لرزان بركشیدسایه زیر پای بید افتاد و لرزان گشت باز فرمان شد تا در «باغ زاغان» كه «1» بوم همایونش از فر همای حكایت میكند، و فضای روح‌فزایش در لطف نسیم، و لطافت تسنیم، از نزاهت [و نزافت] بهشت برین روایت می‌نماید، فراشان هنرمند و چابك دستان بی‌مانند، خیمه و خرگاه بمركز خورشید
______________________________
(1)- بوم: جا، منزل، مكان، سرشت. فرهنگ برهان قاطع.
ص: 135
و ماه رسانیده، و اطناب سراپرده و بارگاه بمسامیر كواكب ثواقب استوار گردانند، و هنرمندان باریك‌نظر، و استادكار آن هنرپرور، قبهای بدیع، و چهار طاقهای رفیع برافرازند، و كوچه و بازار، و درودیوار را باطلس رومی و «1» كمخاب [فرنگی] و دیبای چینی، و انواع حلی و حلل آراسته سازند، پس طوایف اهل هنر، و اماثل ارباب حرف بحكم فرمان در «باغ زاغان» اجتماع نموده، هركس بهر ابداع و اختراع كه دست‌رسی داشته خاطر مشغول گرد (انید)، و اندیشه برگماشت، نوای رامشگران «2» زهره زهرا را در چرخ می‌آورد، و صفای مشرب اصحاب طرب، و حسن طلعت مه‌پیكران شیرین‌لب، هوش از روح، و روح از قالب می‌برد، شب و روز بساط نشاط گسترده، صلای عام بخاص و عام در دادند، و ابواب بهجت و شادمانی و اصناف عشرت و كامرانی بر چهره اقاصی و ادانی بگشاد،

ریاضی:

غزلخوان مطربان نغمه‌پردازهمه گل عارضان بلبل آواز
گرفته جام و بربط ساز كرده‌در عشرت بدستان باز كرده
زمین باغ از اهل نظاره‌چو هشتم صحن گردون پرستاره چون اسباب آئین، و ابداع ترتیب و تزیین در حد لطافت و كمال غرابت ساخته و پرداخته گشت، علاء الدوله میرزا، بساط اقامت بطرب سرای «باغ زاغان» بسط فرمود، و باداره جام كامرانی، و اناره مشاعل شادمانی، بكام دوستان، و رغم دشمنان اشارت نمود.
______________________________
(1)- كمخا. كمخاب: جامه منقش. جامه كه رنگارنگ بافته شده. فرهنگ جهانگیری
(2)- زهره زهراء: الزهر بالفتح نور النبات و الواحده زهره، و زهرة الدنیا: بهجتها و غضارتها. و الزهره: بالضم كوكب من السیارات و الازهر: القمر. السماء و المؤنث زهراء یعنی: زیبائی و شكوه ماه. یا: ستاره زهره در آسمان.
ص: 136

[ایضا لریاضی رح]:

اشاره

ستاده ساقیان در صحن مجلس‌گرفته جام می بر كف چو نرگس
بساط از شیشه‌های باده روشن‌چو صحن خانه از مینای روزن و مردم شهر و ولایات را چند روز «1» ترخان ساخته، طویهای بزرگ كشیدند، ناگاه دست حسد [غریز] روزگار بحكم:
[ع]:
و ای نعیم لا یكدره الدهر،
[بیت]:
هر جام مراد را كه بر دست نهی‌گردون ز حسد خسی درو اندازد آن جمعیت را كه چون عقد پروین منتظم گشته بود بر صفت بنات النعش پریشان ساخت، و جام‌جم عشرت كه چون آینه سكندری مصفا بود، و درو [جز] صورت خرمی و چهره كامرانی عكسی نمی‌نمود، از غبار محنت و زنگار فترت تیره و تاریك [شد]. و در روز آخر جشن كه قرار (آش كلان) بود، و اوباش ترخان شده را از هرگونه مناهی و ملاهی انواع خیالات در سر، و هركس را در شهر و گوی هرچه آرزو بود بی‌گفت‌وگوی میسر، چه هیچ نوشی بی‌خماری، و هیچ نیشی بی‌آزاری نیست، خبر رسید كه الغ بیك میرزا با لشكری از چندوچون افزون، و از [حیز] حد و حصر بیرون، بعزم رزم از آب جیحون عبور نمود،

[شیخ] نظامی [قدس سره]:

از آن سرد آمد این كاخ دلاویزكه چون جا گرم كردی گویدت خیز
______________________________
(1)- ترخان: وزن مرجان كسی كه پادشاهان مغول قلم تكلیف ازو بردارند و هر گناهی كند مؤاخذه نكنند. برهان.
ص: 137

چمن سوم از روضه پانزدهم در محاربه الغ بیك میرزا با علاء الدوله میرزا

اشاره

چون مملكت خراسان [كه] بسبب واقعه ناگزیر حضرت خاقان مغفور ابتر و پریشان شده بود، بحسن (تدبیر و) رعایت و اهتمام و بسط ید احسان و انعام عام علاء الدوله میرزا روی بآبادانی و جمعیت آورد، الغ بیك میرزا- بداعیه آنكه فرزند صلبی [حضرت] خاقان مغفور غیر ازو دیگری نیست، و جز او كسی را دعوی (استعلا و) استقلال نمیرسد، و در وقتی كه با علاء الدوله میرزا صلح فرمود، مقرر چنان بوده كه عبد اللطیف میرزا را با نوكران مع طرایف و نفایس بیكران پیش او فرستد، آن شرط بقرار معهود بوفا نرسید، و علاء الدوله میرزا نوكران عبد اللطیف میرزا را قتل فرمود، و در وقتی كه بنواحی بلخ رفت خرابی [و پریشانی] بسیار از لشكر او واقع شد،- با سپاه بی‌پایان تصمیم عزیمت استخلاص خراسان فرمود، و چون از جیحون عبور نمود عبد اللطیف میرزا لشكرهای ختلان، و قندز، و بغلان، و ارهنگ، و سرای، و بلخ، و بدخشان، [و اندخود]، و شبرغان، و میمنه، و فاریاب، تا حدود (آب مرغاب) جمع آورده باردو ملحق گشت،

للاسدی:

سپاهی چو مور و ملخ بی‌شماردلیران جنگی و مردان كار
یلان دلاور كه در رزمگاه‌بنیزه ربایند از چرخ ماه علاء الدوله میرزا را از استماع این خبر مشرب مسرت تیره شد، و اسباب عشرت عسرت تمام یافت، دیگرباره ابواب خزاین را چون كف كریمان و دل جوانمردان گشاده گردانید، و گنجهای فراوان بر اصناف لشكریان قسمت نمود، و لشكری آراسته ساخت
ص: 138
از باغ خزان‌دیده رنگین‌تر، و از شیران آسیب‌رسیده خشمگین‌تر،

مثنوی:

نماینده شب بروز سفیدگشاینده گنج پیش امید
فزاینده باد آوردگاه‌فشاننده خون برابر سیاه و با جنود نامحدود، و وفود نامعدود، از دار السلطنه هرات بیرون آمده، حصار اختیار الدین را با چهار هزار تومان (كپكی) زر، و چندین نفایس و طرایف بحاجی بیك سپرد، [و مولانا محمد یساول را بمحافظت قلعه عماد كه گنجهای عالم آنجا بود فرستاد]، و لشكرها از هردو جانب در جنبش آمده با دلهای پركین، و سینهای پرتاب در صحرای ترناب كه دوازده فرسنگی هرات است تلاقی فریقین اتفاق افتاد، و از طرفین بتسویه صفوف و تعبیه سپاه فرمان رفت، از الوان پوششهای و نخل نیزها فضای لشگرگاه چون عرصه باغ رضوان زینت گرفت، و از برق تیغ و لمعان سنان و شعاع خنجر و تابش جوشن صحرای معركه مانند هاویه نیران تفتان گشت، [و] مغزها در جوش، و زبانها در خروش آمد،

[لخواجه] سلمان [الساوجی]:

شهسواران در میان نیزها جولان‌كنان‌چون بر اطراف نیستان روز كین شیران نر
تیغ گاهی تن زدی گاهی زبان كردی درازبردی از زخم زبان گردنكشانرا مغز سر
همچو تیر از هرطرف میجست برق سهم و خوف‌همچو گرد از هرجهت میخاست باد شوروشر شعاع سنان بدفع و طرد شیاطین كارزار چون شهاب درخشان شد، و ناوكهای جان سنان بقصد هلاك (دلیران و) پردلان مانند قضای ناگهان پران گشت، در خلال
ص: 139
این احوال [سلطان] عبد اللّه میرزا ولد ابراهیم سلطان «1» سویه خود خالی ساخته بجانب الغ بیك میرزا رفت، هرچند علاء الدوله میرزا را شاق آمد اما محل نازك بود و اختیار از دست رفته فائده نداشت.
القصه: هردو سپاه كینه‌خواه درهم آویخته سعی و كوشش بسیار كردند، عاقبت تایید آسمانی و نصرة صمدانی قاید راه و مؤید سپاه الغ بیك میرزا آمده نوبت دولت بنام او نواخت، و رایت سلطنت او برافراخت، و سپاه علاء الدوله میرزا: كهشیم تذروه الریاح پریشان گشته، بعضی اعتصام بعروه وثقی: ربنا لا تواخذنا ان نسینا او اخطأنا، نموده، (پناه) بسایه عفو و عاطفت الغ بیك میرزا بردند و طایفه فحوای: الفرار فی وقته ظفر غنیمت شمرده روی بهزیمت آورد (ند)، و علاء الدوله میرزا ركاب عجلت گران، و عنان مسارعت سبك گردانیده، تا مشهد مقدس در هیچ منزل مقام نكرد، و در هیچ مكان آرام ننمود، و بعد از شرایط زیارت امام علیه [التحیة و] السلام بقلعه عماد رفته در خزاین بگشود، و اموال بسیار بهركس بذل نموده، عازم استرآباد گشت، و در ولایت خبوشان بابو القاسم بابر میرزا ملاقات كرد، برادران یكدیگر را در كنار گرفته، بابر [میرزا] برادر را دلداری و خاطرجوئی بسیار نموده، و گفت: ملك و مال، و سپاه و رجال همه مبذولست و هیچ‌چیز دریغ نخواهد بود، و الغ بیك میرزا مظفر و منصور گشته، لشكر فیروزی اثر او [از] غنایم موفور معمور شد. و این فتح را طلیعه فتوحات عظمی و مقدمه تسخیر ممالك آفاق شمرد، و مبشران جهت ایصال فتح نامها و اعلام بشارت فتح باطراف بلاد و امصار نامزد كرد، و با آنكه عبد اللطیف میرزا درین مصاف آثار جمیل و مساعی جلیل بظهور آورده [بود] «2» جلد وی فتح بنام عبد العزیز میرزا حكم شد، و این صورت بر مرآت خاطر عبد اللطیف میرزا مستقبح نمود، و چون باقتضای قضا در دیوان:
جف القلم بما هو كائن، قتل الغ بیك میرزا بتیغ ستم و حسام انتقام عبد اللطیف [میرزا] مقدر و مقرر شده بود، روزبروز اسباب او از ورای (پرده) غیب روی (می) نمود.
______________________________
(1)- سویه: جانب.
(2)- جلدوی: جلد، جلدو بضم اول (و بكسر هم آمده): جائزه انعام، صله و عطای پادشاهان- مغولی است- فرهنگ آنندراج:
ص: 140

[لمولانا] (عارف) جامی «1»:

روزی كه می‌نوشت قضا نامه اجل‌قتل مرا بتیغ جفای تو زد رقم حاصل الامر از این قضیه عبد اللطیف میرزا كدورت تمام در دل گرفت. پس سپاه سمرقند كامران و كامیاب از منزل «ترناب» بدار الملك متوجه شد (ند، و) جناب ولایت‌مآب [كرامت انتساب] «2» شیخ بهاء الدین عمر قدس [اله] سره، كه بالتماس علاء الدوله میرزا عازم اردو بود- كه شاید واسطه شده میان جانبین مكاوحت بمصالحت، و مخاشنت بمهادنت مبدل گردد- بمقام «چهل دختران» رسیده (بود) غارت عام كردند، و الغ بیك میرزا هم در آن مقام بجناب شیخ ملاقات كرده، حكم فرمود كه «3» [الاغان محفه] شیخ را باز گردانند، و اهانتی در لباس تعظیم [نسبت] بجناب ولایت‌مآبی ظاهر شد، و آن معنی بر الغ بیك میرزا مبارك نماند «كذاظ: مبارك نیامد»، چنانچه [حضرت] شیخ هم در آن مقام بحضور بعضی از مردم موكب الغ بیك میرزا فرموده بود كه: زود باشد كه عبد اللطیف میرزا پدر را بموجب حكم قضا و مقتضی شریعت غرا بقصاص رساند،

[من المثنوی المولوی]:

تا دل مرد خدا نامد بدردهیچ قومی را خدا رسوا نكرد بعد از آن الغ بیك میرزا بمقر دولت، و مركز سلطنت پدر بزرگوار اعنی دار السلطنت هرات عزیمت فرمود، و اكابر و اعیان شهر استقبال مواكب گردون جلال نموده، همه را از روی التفات خسروانه پرسش نمود و چون آفتاب عالم‌تاب بر اوج تفوق و سروری تمكن یافته، سایه مرحمت بر مفارق عالمیان گسترد، و اطراف بلاد و ممالك و اكناف طرق و مسالك را بحال امن‌وامان بازآورد، و قلعه «نرتو»- كه ذكر آن گذشت و درین وقت علاء الدوله میرزا
______________________________
(1)- مج: لمولانا جامی. مك. پا: عارف جام
(2)- شیخ بهاء الدین عمر: از بزرگان مشایخ و اقطاب اهل تصوف خراسان، و از سلسله اصحاب شیخ ركن الدین علاء الدوله سمنانی بوده، ذكر حالات و تاریخ وفات و مدفن او در چمن دوم از روضه 17 خواهد آمد.
(3)- الاغان: الاغ وزن چلاغ: اسب، سواری و مركب كه آنرا بیگار گیرند. آنندراج.
ص: 141
آنرا بخزاین موفور و نفایس نامحصور مشحون گردانیده بود- مفتوح گشت، و حصار اختیار الدین نیز كه بگنجهای بی‌پایان، و نقود فراوان آراسته بود، و محافظت آن تعلق باهتمام حاجی بیك داشت بتدبیر عبد اللطیف میرزا گشاده شد. و الغ بیك میرزا، بآن حصار تشریف نموده. بقیه خزاین خاقان مغفور را بنظر درآورد. و عبد اللطیف میرزا در وقت (عزیمت) خاقان مغفور بجانب عراق دویست تومان زر نقد، و مقدار طلا و بعضی [آلات و] اوانی زرین و سیمین در حصار مذكور مخزون كرده بود، الغ بیك میرزا با آنكه از فتوحات خراسان او را هیچ نداده بود، و «جلدوی» فتح بنام برادر او فرموده، در اموال خاصه او نیز مضایقه نمود، و این صورت نیز سبب غبار [و آزار] خاطر او گشت.
و الغ بیك میرزا [علاوه] مناصب علیه درس و فتوی، منصب [حكومت] امور شرعیه، و اقضی القضاتی، بجانب جناب [افاضت‌مآب] (نعمان الثانی) مولانا قطب الدین احمد الامامی نور اله مرقده السامی تفویض فرمود، و تا زمان قضای اجل در منصب مذكور مستقل بود.
و در خلال این احوال امیرزاده یار علی ولد اسكندر تركمانرا كه الغ بیك میرزا درین یورش آورده، بسبب امارات فتنه و فساد كه از صفحات احوال او تفرس مینمود بند فرمود، و او را با امیر [سلطان] ابو سعید داروغه كه پیشتر ازین در بند بود بقلعه «نرتو» فرستاد- و چون خبر بالغ بیك میرزا رسیده بود كه علاء الدوله و [ابو القاسم] بابر میرزا در خبوشان با یكدیگر ملاقات كرده اتفاق نموده‌اند، و جمعی كثیر از لشكر پریشان گشته و هزیمتیان، بریشان جمع آمده‌اند، و جمعیت تمام حاصل آمده- [الغ بیك میرزا] در جنبش آمده، رایات اقبال آیات بجانب مشهد مقدس خافق گشت، و از آنجا جمعی امرا را بتمنای فتح قلعه عماد كه: ذات العماد التی لم یخلق مثلها فی البلاد، گوئی آیتی درباره اوست فرستاد، [و] چون دانست كه فتح باب آن جز بمفتاح تقدیر قادر بی‌عیب كه: و عنده مفاتیح الغیب، كتابه ایوان اقتدار اوست- ممكن و میسر نیست، كس فرستاده امرا را باز طلبید، و چند روز در النك رادكان (اعلام) ظفر انجام نصب فرمود. در آنمقام ایلچی [ابو القاسم] بابر میرزا رسیده تحف و هدایا عرض كرد، و التزام خطبه و سكه نموده،
ص: 142
بعنایت و عاطفت پادشاهانه مخصوص گشت، و اجازت مراجعت یافت، بعد [از آن] الغ بیك میرزا بتعجیل تمام از عقب ایلچی روان شده تا حدود اسفراین براند، و میرزا عبد اللطیف و میرزا عبد اله شیرازی را با غلبه بسیار بطرف بسطام فرستاد، و فرمود كه [سلطان] عبد اله میرزا باستراباد درآمده اظهار آثار تسلط و اقتدار نماید، و خود تا پل ابریشم رفته از آنجا معاودت نمود، و این صورت سبب ضعف و قصور گشت، و عبد اللطیف میرزا چون خبر مراجعت پدر شنید بی‌توقف بازگشت، بنوعی كه طبل و علم كه از اسباب اهم سلطنت است در منزل گذاشت.
[در حالت چنین، تب محرق بر طینت او مستولی شده مزاج از اعتدال طبیعی منحرف شد، و سر ناتوانی بر بستر عجز و توانی نهاد، و چون بنشابور رسید هرروز استیلای مرض بیشتر می‌شد، و اطبا اكثر تشخیص بد میكردند «كذا؟» و مرض صعوبت تمام داشت، اصحاب اغراض بالغ بیك رساندند كه شاهزاده هیچ مرضی ندارد و بخیال استقلال و مصلحت وقت تمارض میكند، الغ بیك میرزا امرا را فرستاد تا از نیشابور شاهزاده را در محفه نهاده بمشهد آوردند، چون الغ بیك میرزا احوال پسر را مشاهده نمود و ماه طلعت او را در محاق مرض، و كوكب فطرة او را در احتراق تب دید، دانست كه اصحاب غرض آنچه در عدم عرض مرض شاهزاده عرض كرده‌اند محض غرض و عین بهتان بوده، و دواعی خاطر بر ازاله مرض و اعاده صحت شاهزاده مصروف داشت، و انواع انعام و اصطناع درباره او مبذول فرموده،] مملكت خراسان بعهده ایالت او تفویض نمود. [مقارن] این حال خبر رسید كه [امیرزاده] یارعلی تركمان، و [سلطان] ابو سعید داروغه كه در قلعه «نرتو» محبوس بوده‌اند بسبب آنكه شخصی كماجی بقلعه فرستاده، و سوهان آبدار در میان «1» كماج پنهان كرده، مشار الیهما بدان سوهان بندهای خود (را) سوده خلاص یافته‌اند، و لشكری جمع آورده، عزیمت تسخیر هرات نموده، و چون بنواحی كرخ رسیده امیر با یزید پروانچی كه حاكم هرات بوده حكم كرده كه هركس [كه] الاغی داشته باشد جهت
______________________________
(1)- كماج: بضم اول نانیست مشهور، و نانی كه بر انگشت پزند- فرهنگ رشیدی، برهان،
ص: 143
قتال باستقبال [امیرزاده] یارعلی بیرون رود، و مردم هرات بی‌یراق و سلاح روان شده چون بنواحی كرخ رسیده‌اند (یارعلی صبحی بریشان تاخته، و هرچه داشته‌اند عرضه تاراج ساخته) رعایا را بجان امان داده، و از دواب و ملبوسات و اسباب و جهات ایشان اردوی او رو [ی] برفاهیت (آورده) و حالا بظاهر هرات آمده، [و جمعی اوباش و لئام و نوكران امرا كه منكوب و بی‌احترام بوده‌اند پیش او جمع شده] و هرات را محاصره كرده، میرزا الغ بیك جمعی [از امرا] را بشهر فرستاده [و] خود از عقب متوجه گشت، بعد از آنكه [امیرزاده] یارعلی هفده روز هرات را محاصره داشت، الغ بیك میرزا [با سپاه گران، و غلبه بی‌كران در] رسید، [امیرزاده] یارعلی مضطرب‌وار منكوب و مأیوس بجانب قلعه نرتو رفت، [و سپاه هرجائی او هریك بجائی گریخت.

مثنوی]:

درخشیدن ماه چندان بودكه خورشید تابنده پنهان بود پس الغ بیك میرزا منصور الرایات [بدار السلطنت] هرات نزول فرموده، پرتو التفات بر تفحص فتنه یارعلی انداخت، امیر با یزید گفت مردم بیرون شهر با او متفق شده این غوغاء انگیختند، و اگرنه او را (قدرت) این جرأت و جسارت نبود، الغ بیك میرزا را آتش غضب در كانون سینه مشتعل گشته حكم فرمود كه بیرون [هرات] را غارتیده جماعتی را كه فتنه انگیخته‌اند، و خون مسلمانان بناحق ریخته بقصاص رسانند، [لشكر دیوسار بیكبار چون دیو از شیشه، و غول از بیشه بیرون جسته هركرا یافتند، مقید اسار و گرفتار كمند اذلال و ادبار ساختند، و خانها را از متاع و اماكن را از اسباب و ادوات چون كیسه مفلسان بپرداخت، دست تطاول بنهب و تاراج چنان برآوردند كه قبه زرین آفتاب و گلمیخ سیمین ماه و سپر لاجوردی افلاك را در ربودند، و طیلسان مشتری، و دراعه عطارد را بسرپنجه استیلا سلب نمود، تا سه شبانروز قتل و غارت عام بود،] و [از عجایب اتفاقات آنكه] هم درین ایام كه [الغ بیك میرزا شهر را] حكم غارت عام [كرده]
ص: 144
بود، لشكر اوزبك (كه) بنواحی سمرقند آمده، بیرونها را تا (در) دروازه سمرقند [تاختند] و غارت عظیم كرده، باغات و منازل خاصه الغ بیك میرزا ویران ساخت، و چینی‌خانه كه ازاره دیوار او را چینی بمدت چند سال از خطای آورده بودند، بزخم چوب و چماق، و طایاق درهم شكسته، و ایوانهای زركاریرا تراشیده خرابی بسیار كردند، حاصل آنچه از لشكر سمرقند [در بیرون هرات حادث شد، نمودار آن از سپاه اوزبك در بیرون سمرقند] و باغات و مرابع الغ بیك میرزا واقع گشت.

[لا ادری قائله]:

انگشت مكن رنجه [بدر كوفتن كس‌تا كس نكند رنجه بدر كوفتنت مشت] بعد از سه روز اكابر هرات شفاعت كرده الغ بیك میرزا حكم فرمود، تا لشكر: بعد خراب البصره، دست از غارت بازداشتند، و چندین هزار مسلمان را در نزدیكی عید صیام گرسنه و برهنه گذاشت، چنانچه [در] روز عید جماعتی (از) فقیران عریان، و از آسیب سرما لرزان و گریان پیرامن موكب الغ بیك میرزا می‌دویدند، و بزاری افغان‌كنان میگفتند: ای پادشاه عالم عادل [مسلمان] خوش عیدی دادی بدرویشان، اما هیچ فایده نداد.

[لخواجه حسن الدهلوی]:

درآمد عشق و عقلم برد و ناوردش پشیمانی‌پشیمانی كی آرد گرگ را از غارت میشان و درین فرصت عبد اللطیف میرزا در مشهد امام بود، تا عید صیام گذشت، آوازه آمدن [ابو القاسم] بابر میرزا استماع نموده متوجه هرات شد، الغ بیك میرزا هرات را [بعبد اللطیف میرزا] داده، چون خبر خرابی اوزبكان در نواحی سمرقند بدو رسیده بود، بتعجیل تمام عزیمت ماوراء النهر نمود، و استخوان خاقان مغفور [شاه‌رخ سلطان] را
ص: 145
در محفه نهاده بتعظیم و اجلال تمام روان ساخت، و بسیاری از اهل حرف و ارباب صنایع، و هرگونه طرایف، و بدایع نقل كرد، و از جمله غرایب چند جفت در فولاد- كه خاقان مغفور از تبریز بهرات آورده بود، و بر مدرسه گوهرشاد بیگم نصب فرموده- بسمرقند فرستاد.
چون خبر معاودت الغ بیك میرزا از «پل ابریشم» بابو القاسم بابر میرزا رسید، با لشكر (ی) چون شیران بیشه و هژبران و غاپیشه بسرعت تمام بمشهد [مقدس] آمد، چون شنید كه الغ بیك میرزا از هرات [نیز] متوجه ماوراء النهر شده، برفور جمعی از (بهادران) جنگجوی، و دلاوران تندخوی بجانب هرات فرستاد [ه] (و خود) متوجه سرخس شد.
و امیر «هندوكه» را فرمود كه با گروهی از مبارزان كینه‌كش (دشمن‌كش) روی بولایت مرو آوردند، و شب‌هنگام كه گردون مینافام پرده ظلام بر رخ كشیده بود، و حوش و طیور در اعقار «1» و اوكار خود آرمیده
[بیت]:
چو هندو كه اندوده رخ را بقیرجهان گشته از شب سیاهی پذیر
چنان تیره گیتی كه از لب خروش‌ز بس تیرگی ره نبردی بگوش به پیرامن اردوی الغ بیك میرزا رسیدند، لشكر سمرقند برهم خورده از غایت اضطرار (دست) اقتدار ایشان جز بدامن فرار نرسید، میر «هندوكه» امیر ابراهیم «ایدكوتیمور» را گرفته بند گردانید، و اسباب و اجناس و نقود بی‌قیاس گرفته مردم بسیار از كوچیان هرات بازگردانید، و متوجه شهر گشت، و سپاه ماوراء النهر بر جیحون پل بسته در عبور
______________________________
(1)- فعار كذا فی جمیع النسخ؟ شاید درست این كلمه: (اعقار) بوده كه جمع: عقر بفتح عین یا عقر بضم عین مهمله است.
و العقر: البناء العالی. فرج ما بین كل شیئین و منه: بیضة العقر- اول بیضة للدجاج
ص: 146
بودند، كه لشكر اوزبك رسیده خود را بریشان زد [ند] و جمعی كثیر [اسیر] گرفته، اموال و جهات بسیار بغارت بردند، و لشكر (میرزا) الغ بیك بمشقت تمام ببخارا رسیدند، و همانجا قشلاق كرده نعش خاقان مغفور [شاهرخ میرزا] را بسمرقند فرستاد، تا در گنبد [حضرت صاحب‌قرانی] امیر بزرگ دفن كردند. و جمعی امرا كه ایشانرا بابر میرزا بجانب هرات نامزد فرموده [بود] چون بولایت فوشنج رسیدند عبد اللطیف (میرزا) [از آمدن ایشان وقوف یافت، و از امیرزاده یارعلی نیز متوهم می‌بودند بعد از] نوزده روز كه در هرات سلطنت كرده بود گفت:
[ع]:
در شهر كسان چكار باشد ما را
و پای در ركاب عزیمت آورده از عقب پدر روان گشت، و فوجی از امراء و بهادران سپاه بابر میرزا باشلیغ «1» امیر خلیل و امیر بای خواجه هرات را گرفته، قلعه را فتح كردند.
و دست بظلم و بیداد برآورده، بعد از سه روز یارعلی با سپاه فراوان بظاهر هرات فرود آمده، سه شبانه‌روز محاصره كرده، جمعی از جانب دروازه عراق با او در خفیه اتفاق نموده، شب او را بشهر آوردند، و امراء و متجنده بابر میرزا گریخته بحصار اختیار الدین تحصن نمودند، و روز دیگر بعهد و بیعت بیرون آمده باز [چون] شب بحصار رفتند، زر بسیار كه از شهر نقل كرده بودند بیرون آورده فرار نمودند.
پس [امیرزاده] یارعلی در مسند سلطنت و مقر جلالت تكیه زده، بمعاقرت راح، و معاشرت [و مباشرت] صباح و ملاح مشغول گشت، و از بیاض غره صباح تا سواد طره رواح چون نرگس چشم بر جام، و چون لاله نظر بر پیاله مدام داشت، اما ازو ضرری و آسیبی برعایا نرسید. بابر میرزا از سرخس ایلغار كرده متوجه هرات گشت، چون نزدیك رسید عبد الغنی ركابدار كه در خدمت یارعلی بود، و با بابر میرزا زبان داشت، شب داروی بیهوشی در شراب كرده رطلهای بر [امیرزاده] یارعلی پیمود، و [امیرزاده] یارعلی
______________________________
(1)- كذا فی جمیع النسخ؟ شاید درست آن (شیخ امیر خلیل) بوده. و شاید هم شلیغ نام امیری بوده و درین صورت و او عطف محذوف یا مقدر است.
ص: 147
در باغ شهر مست و مدهوش افتاده بود، كه جمع دلیران از سپاه بابر میرزا با تیغهای آخته وقت صبحی از دروازه ملك در تاختند و بسر او رسیده دست و گردنش بستند، و روزگار بزبان حال در گوش بیهوش او میخواند:

[لخواجه حافظ شیرازی]:

ترا كه گفت كه در باغ عیش و مسند نازمی شبانه خور و خواب صبحگاهی كن القصه: بهادران نامدار امیرزاده را سرشكسته دست و گردن بسته در خیابان بپای بوس بابر میرزا رسانیدند، و موكب همایون بابری بفرخنده طالعی و خجسته فالی به «باغ سفید» نزول فرمود، امیرزاده را حكم شد كه بچهار سوی هرات آورده، گردنش را از بار سركه از خمار رطلهای پیاپی گران گشته بود سبك گردانیده،

لفردوسی:

چنین است رسم سپهر بلندبدستی كلاه و بدیگر كمند
چو خرم نشیند كسی با كلاه‌بخم كمندش رباید ز گاه
كس از گردش چرخ آگاه نیست‌بچون و چرا سوی او راه نیست و این واقعه در اواخر ذی الحجة [الحرام] سنه اثنی و خمسین و ثمانمایه بظهور پیوست، و سلطنت [امیرزاده] یارعلی در هرات بیست روز بود.

[لامیر حسن علی جلایر]: (طفیلی) «1»:

كوس شاهی دانی از بهرچه افغان آورست‌میكند آگه كه هان نوبت ز شخصی دیگرست قل اللهم مالك الملك تؤتی الملك من تشاء.
______________________________
(1)- امیر حسن جلایر طفیلی: از شعراء دربار هرات عهد سلطان حسین میرزا بایقرا بوده. (مجالس النفائس- ص 282. ص 108)
ص: 148