.[جلد اول]
اشاره
«... في الواقع در اين عصر ما بلكه در عصور متقدّمه من نويسنده‌ئي باين شيريني و باين جذّابي و باين گيرندگي هرچه فكر ميكنم سراغ ندارم ...» «محمّد قزويني»
مستخرج از نامه خصوصي به نويسنده كتاب
پيشگفتار
پدر شادروانم عبد اللّه مستوفي نويسنده اين كتاب روز آدينه بيست و چهارم آذرماه هزار و سيصد و بيست و نه شمسي در سنّ هفتاد و چهار سالگي بسكته قلبي چشم از جهان فرو بست و در آرامگاه خانوادگي در صحن حضرت عبد العظيم بخاك سپرده شد.
آن مرحوم پس از نخستين چاپ اين كتاب «بواسطه علاقه و بستگي وافر كه بزبان شيرين و فرهنگ ارجمند ادب فارسي داشتند» به پرداخت و صيقل آن دست زدند و در مواردي كه لازم بود بر آن حاشيه نوشتند امّا بدبختانه بطور كامل باين كار توفيق نيافتند و بيش از دو جلد تمام نشده بود كه اجل مهلت نداد و فرمان يافت.
نوشته‌هائي كه در پائين صفحات بنظر ميرسد همه بخطّ خودشان با مداد بوده و در حقيقت يادداشتهائيست كه در نظر داشته‌اند بعدا آنها را پرداخت و دستكاري نمايند.
بنابراين هرگاه مطالب يادداشتها مانند متن كتاب يكدست نباشد براي آنست كه فرصت كافي براي پرداخت آنها نيافته‌اند و عين يادداشتها بي‌كم‌وكاست بچاپ رسيده است.
تاريخ يك ملّت تنها شرح جنگها و صلحها و توسعه مرزها و كشتارها و گرفتن و پس‌دادن زمينها نيست بلكه وضع كشورداري و اجتماعي و زندگي و طرز فكر و كار روزانه آن مردم است كه تاريخ يك مرز و بوم و تمدّن آنرا بوجود ميآورد و ارزنده ميسازد.
در زمان قاجاريّه مردم چگونه زندگي ميكردند عزا و عروسي آنها چگونه بود. دولت چگونه كشور ميراند.
سرجنبانان كي‌ها بودند و چرا بودند. طرز زندگي و كار فلان بابا شمل چاله‌ميداني چون بود. عيدها و تعزيه‌ها چگونه برگذار ميشد. مردم چه ميخوردند و چه ميپوشيدند. مردم كوچه و بازار چه زباني حرف ميزدند و منشيان و مستوفيان همان زبان را چگونه مينوشتند. مردم يك گوشه از جهان را بيشتر ميتوان از روي اين ريزه‌كاريها شناخت تا مثلا عقد فلان قرارداد جنگ و صلح.
در كتاب حاضر كه نمونه‌ايست از يك تاريخ اجتماعي، تمام اين نكات در نظر گرفته شده و مطالب با بيطرفي تشريح شده. بر من نيست كه كار پدر را بستايم. چه مشك آنست كه خود ببويد. امّا اين كتاب راهنماي ارزنده‌ئي تواند بود براي علاقمندان علوم اجتماعي ما كه در روشن ساختن تمدّن اين عصر وقت ميسوزانند.
در پايان از آقاي ابو القاسم مهراد عمّه‌زاده عزيزم كه يادداشتهاي مدادي ذيل صفحات را با علاقه و كوشش خستگي‌ناپذير خواندند و رونويس كردند و همچنين در امر چاپ كتاب صرف وقت كرده‌اند سپاس فراوان دارد.
همچنين از آقاي اكبر زوّار مدير محترم كتابفروشي زوّار كه در تجديد چاپ كتاب ببهترين وجه ممكنه اقدام نمودند و نيز از آقاي مرتضي مدني دبير محترم دبيرستانهاي تهران كه در تنظيم و تهيّه فهرست كسان و جاها و نيز در تصحيح آن با علاقه وافر كمك كرده‌اند كمال تشكّر را دارد.
باقر مستوفي
ص: 2
فهرست مندرجات
اسلاف من در سلطنت آقا محمد خان قاجار لياقت و صحت عمل موجب ترقي است 2
اسلاف آقا محمد خان قاجار 3
افكار آقا محمد خان 4
شكار وسيله فرار 6
تدارك مقدمات سلطنت 6
توجه آقا محمد خان بجانب شيراز 8
دو حريف 8
شجاعت 9
تدبير 9
اگر شب يكساعت بلندتر بود 9
با كمال افسوس وسيله خيانت از دست رفت 10
عاقبت لطفعليخان زند 11
آقا محمد خان همه‌كاره سلطنت خويش بود 11
عشق آقا محمد خان بجواهر 13
ميزباني منحصر بنادر شاه نيست 14
اخلاق آقا محمد خان 14
كار اين كشور تباه است 15
آبگوشت افشاري 16
زهر مار از لب ديگ برنميگردد 17
شهر تهران 17
اميرنشين‌هاي حول‌وحوش ايران 18
قتل آقا محمد خان در شوشا 22
شاعري كتابخوان شاه 22
بااينكه اسب ميرزا قوي است از ارس نميتواند بگذرد 23
پيشه وسيله معيشت است 24
اسلاف من در سلطنت فتحعليشاه تأسيسات دوره قاجاريه 26
اولاد فتحعليشاه 28
از هر طرف هسته پرت كنند بدماغ لله ميخورد 29
حيله شاهانه 29
مسابقه نرمي پا 30
اعطاي لقب 30
جهانگشائي فتحعليشاه 30
دولت ايران در انتخاب والي بغداد و سليمانيه مداخله ميكرده است 32
جنگ با گرجستان جنگ با روس بود 32
قربان! شمشير مكش كه عالم خراب خواهد شد 33
آس‌بازي سواره 35
اوني كه فيل ميخريد رفت! 35
بذله‌گوئي فتحعليشاه 35
كجا ميروي؟ همانجا كه بودم! 36
بناهاي فتحعليشاه 36
از حاجي ابراهيم بپرهيز 36
عيال تمام فارس رحمت خدا رفته 38
صدراعظم فتحعليشاه 38
دروغهاي تاريخي 38
اسم قران از كجا آمده است 38
سيد الشهداء سيد بود اما اخوي نبود 39
دريغ از عباس ميرزا 39
وليعهدي محمد ميرزا 39
اولاد ميرزا اسمعيل مستوفي 40
خانه ميرزا اسمعيل كجا بود؟ 40
پسر ارشد ميرزا اسمعيل 40
مرگ فتحعليشاه 41
اسلاف من در سلطنت محمد شاه سبب قتل قائم‌مقام 42
مؤسس دين‌بهائي 43
قائم‌مقام زنده‌كننده نثر فارسي بوده است 44
استادان خط تحرير شاگردان قائم‌مقامند 44
صدارت حاجي ميرزا آقاسي 45
پيشگوئي عجيب 45
باز هم محاصره بي‌نتيجه هرات 45
ناخوشي محمد شاه 46
عمليات حاجي ميرزا آقاسي 47
گاوميش حاجي ميرزا آقاسي 48
براي من آب ندارد براي تو هم نان ندارد؟ 49
دلو حاجي ميرزا آقاسي 49
باغ عباس‌آباد 50
شوخي وزير لشكر با صدراعظم 50
اصطلاحات عاميانه منبع تاريخ است 51
اخلاق محمد شاه 51
حقشناسي محمد شاه 52
اقتدار ميرزا اسمعيل در ماليه 54
قناعت و سادگي زندگي ميرزا اسمعيل 54
محمد شاه و شاعر شيرازي 55
فوت محمد شاه 64
اسلاف من در سلطنت ناصر الدين شاه شاه مرد؟ زنده‌باد شاه! 65
عاقبت حاجي ميرزا آقاسي 65
صدارت ميرزا تقيخان 65
فتنه حسن خان سالار در خراسان 66
دفع فتنه سالار 67
نظم ماليه كشور 68
اصلاح ارتش ايران 69
اقدامات فرهنگي امير نظام 70
وصول بقاياي دوره قبل 70
امنيت راهها 72
منع استعمال مسكر 73
هوش امير نظام 74
تأسيس چاپارخانه يا اداره پست 75
شال اميري 75
مرعوب كردن شاه از امير نظام 75
عزل امير نظام و صدارت ميرزا آقا خان 75
قتل امير نظام 76
تصويري كه از امير نظام در دست است كار ناصر الدين شاه است 76
حمله بابي‌ها بشاه 77
فوت ميرزا اسمعيل مستوفي 77
پدرم جانشين جدم شد 78
دستمال‌كاغذ ميرزا نصر اللّه بوي محرري ميدهد 79
مأموريت عباسقليخان سيف الملك به پطرز بورغ 79
پخت‌وپز سفير كبير 79
خان چه ميكند؟ خان ميچشد! 80
باگاژ زياد سفير كبير 80
امتيازات اعطائي بصدراعظم و كس و كارش 80
بي‌انضباطي كارها 81
قتل خان خيوه 81
ياغي شدن افغانها از ايران 82
فتح هرات 83
حمله انگليسها بسواحل خليج فارس 84
مذاكرات صلح 85
دريغ از بي‌خبري 85
عقد صلح 85
تو گرو بردي اگر جفت و اگر طاق آيد 85
نتيجه تأسيسات فرهنگي امير نظام 86
كشيدن تلگراف در ايران 86
آثار صدارت ميرزا آقا خان، برنج صدري و كلاه خراساني 87
ص: 3
عزل ميرزا آقا خان 87
اول كابينه وزراء در ايران 88
تأسيس سفارتخانه‌هاي مقيم در اروپا 91
فرمان شاه در برقراري يكي از حقوق بشري 91
تشكيل مصلحتخانه 92
شاه ميخواهد خود بعرايض مردم رسيدگي كند 92
شكست مرو 93
مجازات قوام الدوله 95
مراجعت فرنگ‌رفته‌ها 96
شاه از گرفتن جشن وليعهدي خودداري ميكند 96
امتيازات دولتي 97
تأسيس نشانهاي اقدس و قدس و مقدس 97
لباس رسمي 98
طرز دادگستري در ايران 99
تعدي در وصول ماليات 101
تعدي در سربازگيري 101
شاه مجددا بخيال تعيين صدراعظم ميافتد 103
بازخطش! 104
بتمثال همايون هم 105
نام همه زنده جاويد باد 105
سفر خراسان 108
سفر شاه به گيلان 108
رابطه منظم بين ايران و اروپا 109
مسافرت شاه بعتبات 109
قحطي عمومي در ايران 110
تأسيس مجلس دار الشوري كبري 111
سپهسالاري مشير الدوله 115
صدارت مشير الدوله 116
اصلاحات مشير الدوله 117
تأسيس نشان شير و خورشيد 118
دولت ايران دولت مقننه ميشود 120
مسافرت اول شاه بفرنگ 125
استعفاي صدراعظم 127
ورود مجدد «آقا» بكار 129
وزارت خارجه مشير الدوله 130
طرز راه‌انداختن ارباب‌رجوع 131
هيئت وزراي مختار 132
تقسيم كار بين دو رقيب 134
صندوق عدالت 135
حكومت نايب السلطنه و وزارت ميرزا محمود در تهران 137
تأسيس وزارت گمرگ 138
پالان پلو 139
تأسيس وزارت فوائد عامه 139
تأسيس وزارت تجارت 139
نصير الدوله (بدر) 139
امتحان آخري در برقراري هيئت وزراء 142
بنت غندي را من بايد بنويسم 143
تنظيم كارهاي وزارت جنگ و وزارت خارجه 144
سفر دوم ناصر الدينشاه بفرنگ 146
تري‌يم ويراي اختراعي ناصر الدينشاه 146
عاقبت كشتي‌گيري دو پهلوان پير و جوان 149
مستوفي الممالك هفت ساله 150
صدارت ميرزا يوسف 151
شرح زندگاني من در سلطنت ناصر الدين شاه تولد 152
شيرخوارگي 154
بي‌بي هراتي 154
پيدا شدن ستاره در نزديك ظهر 155
تصفيه حساب در تاريكي 156
شاهزاده صمد 156
ص: 4
ما بآبله طبيعي مبتلا شديم 156
نوه‌هاي ام النسا باجي 157
مهدي حمال 157
اصغر 158
تماشاي خريدهاي اصغر 159
مهدي كور 162
يهودي‌هاي دورگرد 164
سؤال‌هاي خسته‌كننده من 165
مزاياي اخلاقي اصغر 166
كحالي ما 167
آب از افلاطون در ميرود! 167
نذر اصغر 168
خانه‌هاي ما 170
فرش و اثاث 177
ظروف و غذا 179
نقل مكان 182
افزايش عده خانواده 183
برادر و خواهرهاي من 184
حاجي ميرزا محمد 184
ميرزا محمود وزير 188
ميرزا جعفر 196
ميرزا رضا 197
آقاي فتح اللّه مستوفي 198
دائي‌هاي من 199
لله‌هاي من 200
سفر دوم شاه بمشهد 205
ختنه سوران يا بقول عوام سنت كنان 206
شيريني‌خوران 208
بخشش پدرم 214
جد من 215
مكتبخانه 218
هم‌مكتبيهاي من 219
وسواسي 222
نوكرها 227
قهوه‌خانه 228
كربلائي باقر 229
معماگوئي كربلائي باقر 230
معلم و شاگرد هردو ناراضيند 231
آي فلفل ترشي! 232
فرج بعد از شدت 232
مشق خط 234
ميرزا غلامحسين 234
سيد محمد مشاق 236
ميرزا رضاي كلهر 237
ميرزا عبد الجواد اصفهاني 245
باغ بيرون 257
حمام آب يخ 260
زردآلو عنك 262
بنائي خانه 264
شيطاني بچه‌ها 272
كي كم ميده؟ 273
تعزيه‌داري 274
سينه‌زني و دسته‌گرداني 277
روضه‌خواني شبها 280
سرسلسله سادات شيرازي 282
بگيريد! 283
نذري 284
نذري شاه 287
تعزيه‌خواني 288
ميرزا محمد تقي تعزيه‌گردان 290
برادر مرحومش نعش خوب ميشده! 291
تعزيه تكيه دولت 293
تكيه‌هاي اعيان و رجال 299
تكيه‌هاي محلات 300
چهل و يك منبر 301
داش مشهديهاي تهران 303
يك شيشكي بموقع 308
كبوترپراني داشها 310
لطيفه‌گوئي 311
ص: 5
من زينب زياديم 312
بچه محله ما فيلو بجاكشي واداشت! 314
يك مشت حرف حسابي 315
عيد خنده 320
ماه رمضان 327
عيد فطر 333
دعاي مستجاب 334
سفر نايه 335
سناوند 337
عروسي اعياني دهات 338
مراجعت 341
عقدكنان 342
جهازبران 345
عروسي 346
پاتختي 350
مادرزن سلام 350
تقسيم خلعتي 350
پاگشا 351
شاه بازي 351
عيد نوروز 353
مقدمات عيد 354
سفره عيد 357
كريم شيره‌اي 359
اسمعيل بزاز 361
جشن‌هاي دولتي 361
سيزده‌بدر 364
اسب‌دواني 366
رفيق تازه ما 367
فوت ميرزا يوسف صدراعظم 369
ميرزا علي اصغر خان امين السلطان 372
امين السلطان و دو پسر شاه 375
مال بد بيخ ريش صاحبش 377
بيوتات سلطنتي 380
حرمخانه و طرز زندگاني ناصر الدينشاه 380
حاجي مبارك 387
خلوت شاه 389
خزانه 391
خزانه اندرون 391
خزانه ماليات 393
ضرابخانه 395
خوانسالاري يا آشپزخانه 402
آبدارخانه 403
قهوه‌خانه 404
فراشخانه 404
سرايدارخانه 407
بناخانه و فخارخانه 407
صندوقخانه و رختدارخانه 408
ايشيك‌خانه 409
كشيك‌خانه 410
اسلحه‌خانه 410
زنبورك‌خانه 411
تفنگدارخانه 412
شاطرخانه 413
جارچي‌خانه 413
مير شكاري 413
مير آخوري 415
زيندارخانه 417
كالسكه‌خانه 417
اصطبل توپخانه 417
شترخانه و قاطرخانه 417
نقاره‌خانه 420
مستوفي 421
دفتر جزوجمع 422
دفتر دستورالعمل 422
دفتر اوارجه 423
دفتر محاسبه 423
حاجيزاده پدرمرده و فراش قرمزپوش 426
حكام 434
لقب 439
تقسيم كار 443
ص: 6
كاهش يكنفر از خانه و افزايش يكنفر بخانواده 443
با باشمل اعياني تهران 444
راه‌آهن حضرت عبد العظيم 448
برادر كوچكتر خيلي عزيز است 448
مسافرين كربلا 449
افكار من در سيزده سالگي 449
نزديك كردن راه هم آمد نيامد دارد 450
مسافرت سوم ناصر الدين شاه بفرنك 453
بانك شاهنشاهي ايران 454
باز هم بنائي باغ 455
فوت پدر 455
مجلس ختم 456
شرفيابي 457
رسم عجيب و تصادف عجيب 460
تشييع 461
هفته و چله 462
عيد عزاداران 463
بيرون آمدن از عزا 463
تقسيم ميراث 464
درس و مشق من 465
حسن تدبير يا حسن تصادف 466
ميراث در روضه‌خواني هم معمول بود 467
مشاهده عجيب 467
باز هم مسافرت كربلا 468
اولين سركشي من بملك 468
سوغات سفر 468
انحصار تنباكو 470
فرار ما از وباي 1310 تهران 473
جاي اهل اشتها خالي 474
مكتب عملي كشاورزي 475
زيارت مسقط الرأس اجداد 475
آمره 476
كلمه «ماست» نميشود بر زبان آورد! 477
درخت خربزه؟ اللّه اكبر! 477
فرار 480
بازديد 481
مراجعت 481
وفيات اعيان 482
دريغ از خاني 483
مدار كار عالم بافاده و استفاده است 485
صدارت امين السلطان 486
گشادبازي‌هاي صدراعظم 487
كهر كم از كبود نيست 489
پس شاه كجاست؟ 490
رويه صدراعظم 491
حاجي لطف اللّه بك 492
كرم صدراعظم 492
طرز رسيدگي بكارها 493
سياست خارجي و وضع اقتصادي 493
ترقي ماده و تنزل معني 496
بي‌اثري القاء 498
عزيزكرده شاه 498
عروسي عزيز السلطان 498
متفرقه 501
بلوك گردشي 501
ورده 502
چمرم 503
يك افسر قديمي 503
عزيمت بسمت ساوه و قم و مراجعت به تهران 505
فوت ميرزا محمود وزير 506
برادر شاه 506
ميرزا شفيع خان مستشار الملك 507
فوت مرحوم حاجي ميرزا حسن شيرازي 508
نظري بوضع زندگي 509
لباس زنها 510
پرچانگي مادام لابارن 511
وضع تحصيل ما 513
ص: 7
مسافرت آقاي فتح اللّه مستوفي بشيراز 514
باز هم بلوك گردشي 514
شيلان قورباغه 515
قورمه‌سبزي افشاري 515
شب‌گذراني ادبي 516
سفر دولت‌آباد 516
دريغ از پير ذي فنون 517
دولت‌آباد 518
دهاتي اديب 519
صدر راونجي 519
تخمي هزار و هفتصد تخم 520
عجله بيمورد 520
دوري از برادر مؤثر است 521
ميرزا ابو الحسن جلوه 521
حاجي ميرزا حسين شيرازي 522
مجالس ادبي خانوادگي 523
زمستان سال 1313 525
ملا كلثوم كي بود؟ 526
ناز آمد نيامد دارد 526
خواهرم مريض است 527
اطباء 527
كحالان 528
دندانسازي 529
طبيب مرده زنده كن 530
بهار سال 1313 531
عقدكنان 532
اختلاف والي و وزير 532
تدارك جشن سال پنجاهم سلطنت ناصر الدين شاه 533
سور، ماتم شد 533
فهرست عكس‌ها
صفحه
1- محمد شاه غازي 48
2- ميرزا محمد علي خان مستوفي 64
3- ميرزا تقي خان اميركبير اتابك اعظم 80
4- فرخ خان امين الدوله كاشاني 88
5- حاجي ميرزا حسين خان مشير الدوله 96
6- اعتضاد السلطنه عليقلي ميرزا 112
7- عكس رجال درجه اول كشور در سفر اول ناصر الدينشاه باروپا كه در لندن برداشته شده است. 128
8- عضد الملك 144
9- حاجي ميرزا نصر اللّه مستوفي در هشتاد سالگي 152
10- ميرزا محمود وزير پسر حاجي ميرزا نصر اللّه مستوفي 184
11- حاجي ميرزا محمد مستوفي پسر حاجي ميرزا نصر اللّه 192
12- ميرزا شفيع خان- ميرزا اسمعيل خان- ميرزا حسن خان- ميرزا رفيع خان 208
13- غلامعلي مستوفي پسر ميرزا محمود وزير 224
14- نامه‌اي بخط كلهر 240
15- تصوير وزارت اعظم امين السلطان كه با جمعي از رجال دوره برداشته شده است 337
16- آقا علي اصغر صاحبجمع (امين السلطان) 368
17- چادر دوسري نهارخوري شاه در يكي از مسافرتهاي داخلي 377
18- ناصر الدينشاه با عده‌اي از خلوتيان در بدو ورود صنعت عكاسي بايران 392
19- جمعي از درباريان ناصر الدينشاه 400
20- ناصر الدين شاه و خلوتيان در تاب‌كلا (كلاردشت) 416
21- ميرزا رضا مستوفي و ميرزا عليرضا مستوفي 448
22- ميرزا جعفر مستوفي 464
23- ميرزا علي اصغر خان امين السلطان 481
24- حاجي ميرزا نصر اللّه مستوفي 488
25- غلامعلي خان عزيز السلطان (مليچك) 497
26- ميرزا محمود وزير با لباس تمام رسمي 504
27- ناصر الدينشاه قاجار در سالهاي آخر زندگانيش 528
شرح زندگاني من، متن‌ج1، ص: 1