.[جلد دوم]
فهرست مطالب
شرح زندگاني من در سلطنت مظفر الدين شاه بعد از فوت شاه 3
قاتل شاه كي بود؟ 4
افكار عامه 8
تأخير و تأني شاه 9
عزل اتابك اعظم 10
بيحالي مظفر الدين شاه 12
ماده بعضو ضعيف ريخت 13
وزارت اعظم امين الدوله 14
دفن جنازه شاه سابق در شاه عبد العظيم 14
تغييرات در افراد وزراء 15
اقدامات فرهنگي امين الدوله 17
تأسيس روزنامه‌ها و انتشار كتب مفيد 18
نويسنده كتاب ابراهيم بيك 20
اصلاحات مالي 21
اقتصاد عمومي 25
سياست خارجي 26
فوت دو تن از اعضاي خانواده ما 28
طلاق و ازدواج 28
عزل امين الدوله 29
تجديد صدارت امين السلطان 31
سفر زيارتي بمشهد 31
گريه شوق 38
زندگي ما در مشهد 39
وضع آستانه 40
مراجعت بتهران 43
ترك و تركها 45
اولين استقراض ايران 47
مسافرت اول مظفر الدين شاه بفرنگ 49
سوقات سفر 49
سفر دوم مظفر الدين شاه بفرنگ 52
كشتي‌گيري دو رقيب 52
استعفاي امين السلطان و صدارت عين الدوله 54
عين الدوله 54
بازهم ناصر الملك وزير ماليه 57
بروز مرض وبا در ايران 58
حاجي ياتمز 59
مسافرت سوم فرنگ مظفر الدين شاه 61
استقبال شاگردان مدارس جديد از شاه 62
نارضامندي مردم 62
آخوند ملا مسيو نوز 63
عدل مظفر 64
بنائي جديد در خانه ما 65
يكي از فرنگ رفته‌ها 66
تأسيس مدرسه سياسي 67
ميرزا نصر اللّه خان مشير الدوله 68
گذشتن من از امتحان مقدماتي مدرسه سياسي 69
رفقاي مدرسه من 70
افتتاح رسمي مدرسه سياسي 71
تأسي جوانهاي طايفه بمن 74
امتحان نهائي سال اول 75
معلمين ما 75
عروسي و سفر مكه 79
القاآت خشكه مقدسي 80
ورود ما بوزارت خارجه 80
عزيمت جمعي ما بمأموريت 82
ورود برشت 84
ص: 4
ورود بسفارت پطرزبورغ 84
دو نفر جوان محصل ايراني 85
پيشگوئي عجيب 86
وباي سال 1322 ايران 87
جنگ روس و ژاپون 87
مقدمه آزادي سياسي در روسيه 88
دو نفر جوان محصل ديگر ايراني 89
اتباع ايران در پطرزبورغ 90
كنسولگري‌هاي افتخاري ايران در روسيه 91
سركنسوليهاي ما در قفقاز و حاجي طرخان 92
دعوت‌هاي رسمي و نيم رسمي سفارت 94
شام و نهار عادي سفارت 95
مخارج سفارت پطرزبورغ 95
شهر پطرزبورغ 96
رستورانها و زندگي پطرزبورغ 98
باغهاي تابستاني 99
ماه مه پطرزبورغ 99
جزاير 100
زندگي خصوصي من در پطرزبورغ 101
روابط من با همقطارها 101
مشاور الممالك 102
اسد بهادر 102
اعتصام الممالك 103
آقاي غلامرضاي نورزاد 103
معاضد السلطنه ابو الحسن پيرنيا 104
جناب آقاي اسمعيل فرزانه (دبير الممالك) 104
ييلاق پاولووسكي و تساوي كوي‌سلو 104
ولادت الكسي وليعهد روس 105
مسافرت تفتيشي مشاور الممالك 106
سفير كبير فوق العاده ايران 106
ارفع الدوله 108
حرفهاي رك و راست 112
استفاده از مقاله‌اي كه سابقا نوشته‌ام 114
يك واقعه عجيب 120
طرز شرفيابي نمايندگان سياسي در دربار روسيه 121
اجمالي از روابط روسيه با دول معظمه اروپا 123
تشكيلات دولتي روسيه 124
بدي حال طبقه سوم در روسيه 125
حمام چيست؟ 127
يك خانواده در جنگل 127
روزه‌داري من در پطرزبورغ 129
وظايف بعد از معرفي رسمي 130
فوت ميرزا علي رضا در تهران 130
مسافرت سوم مظفر الدينشاه باروپا 131
ييلاق تري يوكي 131
وضع اداري روس در قسمت فنلاند 132
فنلانديها 133
ييلاق ما در تري‌يوكي 134
دنباله جنگ روس و ژاپون 134
مقدمات آمدن شاه بپطرزبورغ و صلح روس و ژاپون 135
خبرنگار پرچانه 135
كارهاي گروبه در ايران 136
ورود شاه به پطرهوف 136
قبل از معرفي ملتزمين بامپراطريس 137
دست بوسي حجة الاسلامي 138
قصر و پارك پطرهوف 139
بي‌تقصيرم 139
زينب زيادي 140
مار و پونه 141
شام رسمي و مجلس سماع 141
تودل‌روي شاهزاده كوچكهاي ايراني 142
دخترهاي امپراطور با شاهزاده‌هاي ايراني بازي ورزشي ميكنند 143
تدارك آمدن شاه بشهر 143
دايره ديپلوماتيكي 143
آكواريوم 144
تدارك پذيرائي شاه در سفارت 145
ص: 5
آذين‌بندي شهر پطرزبورغ 146
خواب بيموقع شاه 146
اسبها از معطلي سم برزمين ميزنند 146
نتايج معطلي ترن 147
يك هفته راه آهنهاي روسيه از نظم ميافتد 147
اسقفها بخور زيادي ميسوزانند 148
كرديپلماتيك يكساعت و نيم در انتظارند 148
نهار سفارت از حال ميرود 148
مسبب تمام اين اتفاقات كه بود؟ 148
سرگرداني حسني پاشا 149
حسن برخورد و نيكمردي شاه همه را اصلاح كرد 149
ورود مهمانهاي پيشرس 150
بي‌ادبي با بي‌ادب عين ادب است 150
من تخته پاك ندارم 151
ناصر همايون كه بود؟ 151
جواب منطقي باولتيماتوم آشپزها 152
هركه بفكر خويشه 152
ورود شاه بسفارت 152
اخلاق سيورسات بگيري درباري 153
هديه تقديمي مشير الملك 154
شام بكمازي 155
عزيمت شاه بسمت ايران 155
مرخصي مشير الملك و رفتنش بايران 156
رئيس كه ميرفت همه كارها ميخوابيد 156
جاي ما در دائره ديپلوماتيك عوض شده است 156
سرگرمي اسد بهادر 158
حدسهاي بيموضوع 158
لااباليگري عشق 159
عروسي اسد بهادر 160
خواهرهاي اسد در پطرزبورغ 161
مقدمات انقلاب در ايران 161
نظامي شدن شهر تهران 162
رفتن مردم بسفارت انگليس 162
هيزم نيست اسكناس بسوزان! 163
صدور فرمان مشروطيت 163
خبر واقعات اخير تهران چگونه بمن رسيد؟ 164
تقديمي من بمشروطه ايران 165
بازهم تغيير زندگي 165
پيشرفت مشروطه در ايران 166
تكميل قانون اساسي و فوت مظفر الدينشاه 169
شرح زندگاني من در سلطنت محمد عليشاه خواب عجيب 170
مراسم تعزيت در سفارت ايران 170
تقاضاي مرخصي 170
تحويل عيد 171
در راه 181
ورود بخانه 172
اوضاع عمومي ايران و مقدمه تشكيل انجمنها 172
توضيح خواستن حسين عمر سبزي فروش 172
ديدار مشير الدوله و مشير الملك 173
سبب نرسيدن اجازه مرخصي 173
از بيكاري بتنگ آمده‌ام 175
ديدوبازديد با نرديني (تيمورتاش) 175
بادنجان دور قاب‌چين 175
عزيمت بپطرزبورغ 176
وجود حاضر و غائب 177
ورود برشت و رفتن به انزلي 178
پذيرائي سفير كبير در كشتي روس 178
سؤالهاي بيجواب 179
طوفان باراني و بادي 180
تندروي عمواغليهاي آستارائي 181
تشريفات ورود بخاك روسيه 181
تشريفات خسته‌كننده عرض راه 182
مفردات خوب و تركيب بد 183
بچه روسها از مسافرين روزنامه ميخواهند 183
زراعت اوكراني 184
ص: 6
ورود بپطرزبورغ 184
چرت بي‌انتظار ساعت مرا ناخوش قلمداد كرد 185
بار حضور رسمي 185
در فشاني كاكوفسوف 185
بالت و اپراي پطرزبورغ 186
بيعلاقگي من بنشان 187
عزيمت از پطرزبورغ بلندن 187
شهر برلن 188
تاريخ تولد نورچشمي تخم مرغ 188
سرعت عمل در حمل‌ونقل 189
تشريفات ورود بخاك انگلستان 190
بوكينگهام پالاس هتل 192
برنامه اقامت ما در لندن 193
ديدار وزير امور خارجه 193
بار حضور رسمي 193
يك سؤال بجا 194
اهداء نشان سن ژرژ سن ميشل براي سفير كبير 195
مهمان‌نوازي پادشاه انگلستان 196
حسن برخورد ادوارد هفتم پادشاه انگلستان 197
اهداء تاج گل بقبر مادر شاه 199
قصر ويندزور 200
كليساي قصر ويندزور 201
گردش در شهر 204
باغ حيوانات 205
الحمراء 206
موزه بريتانيا 207
اپرا 207
هايدپارك 208
كلوپهاي لندن 208
شماره خانه در كوچه‌هاي لندن زياد است 209
رعايت مريض 209
راه بندان يكساعته 209
مگر شما وقتي نظامي بوده‌ايد؟ 210
محاكم حقوقي لندن 210
محكمه جنايت 210
خواهرزاده ژنرال اسليد و خواهران مسيوپاركر 215
مجلس ملي انگلستان 216
مشق و سان 216
سلام رسمي 217
مهماني شارژدافر ايران 218
عزيمت از لندن 219
اقامت سه روزه در كاله 219
ملت فرانسه در ولاياتست نه پاريس 220
جشن ورزشي در كاله 220
عزيمت بپاريس 221
مرخصي پيشرس 222
مقايسه كوچكي بين پاريس و لندن 223
بار حضور رسمي 224
شام رئيس جمهوري 225
نهار وزير امور خارجه 226
اپراي پاريس 226
مجلس شوراي ملي 227
موزه و مغازه لوور 227
كافه ارمونوويل 228
استفاده من از مرخصي 228
چهاردهم ژوئيه 229
از تماشاي دريژابل خيلي خوشوقتند 229
عمل ميرزا علي اكبر خان 230
تدارك حاشيه براي ترجمه انقلاب كبير فرانسه 231
تماشاي برج ايفل 231
زنده باد ايران 232
ورساي 232
ملاقات يكي از هموطنها 233
باطل شدن عمل جراحي 236
ص: 7
با اينكه دكتر عبد اللطيف گيلك است چلو را بد ميپزد 237
حاجي ميرزا محمد خراساني 238
عزيمت بپطرزبورغ 239
شهر مونيخ 240
وين پايتخت اطريش 242
همكوپه من در واگن لي كه بود؟ 243
رفتار مأمورين سرحدي روسيه 244
اوضاع ايران 247
قتل امين السلطان- فوت مشير الدوله اعلان معاهده 1907 روس و انگليس 247
وقعه ميدان توپخانه 248
انجمن‌هاي تهران 249
روزنامه‌ها و سخنرانيها 249
روحانيون هم مستبد و مشروطه دارند 250
اصلاح بودجه كشور 250
رواج سلام و صلوات در انجمنها 252
وضع سفارت بعد از مشير الملك (مشير الدوله) 252
خانه اسد بهادر 253
ايزولسكي وزير و سازانف معاون وزارت خارجه 254
براي پيشرفت هر كار انگاره و نظم لازم است 255
وباي روسيه 256
بي‌عمامه هم ميشود زن عقد كرد؟! 256
بي‌سياستي آزاديخواهان 258
رفتار روسها بعد از معاهده 1907 258
بريگاد قزاق ايران 259
توطئه محمد عليشاه برضد ملت 260
غافلگير شدن آزاديخواهان 261
آزاديخواهان بعد از بمباران مجلس 262
تشكيل كانون آزاديخواهان ايراني در پاريس 263
شاه در باغ شاه 263
پيشرفت مقاومت تبريز 264
تشريات آزاديخواهان 264
مفخم الدوله وزير مختار جديد ايران در پطرزبورغ 265
بعد از ورود مفخم الدوله 267
فضولي خبرنگار روزنامه نوي ورميا 268
يكنفر روس سرخ 268
خون جواني و پيري 270
وسيله براي جواب بخبرنگار فضول 270
سفارت كبراي زوركي 271
عكس العمل بمباران مجلس 274
فتح اصفهان و گيلان 274
شاه هنوز در افكار مستبدانه خود مستغرق است 275
آزادي اتباع خارجه 276
چند كلمه حرف رك و راست ولي خودماني 277
پياده شدن عده‌اي از قشون روس در ساحل گيلان 279
اقدام محمد عليشاه در باز كردن مجلس 279
حركت قشون آزاديخواه از دو مركز خود بجانب تهران 280
قبل از ورود بختياريها و مجاهدين بتهران 280
ورود قشون آزاديخواه بتهران 283
بعد از غلبه آزاديخواهان 286
زندگاني من در سلطنت سلطان احمد شاه تعيين تكليف شاه مخلوع 289
انتخابات 290
مرمت محل مجلس شوراي ملي 291
احضار من بتهران 292
بعد از ورود بتهران 293
اوضاع وزارتخارجه 294
جمله معترضه 294
دنباله مطلب 296
ص: 8
جوانها در وزارت امور خارجه 298
طرح اولين قانون تشكيلات و بودجه براي وزارتخارجه 299
مشتري نقد 300
در هر دسته‌اي متقلب يافت ميشود 302
هواخواهي از اشتلم 303
وزير نامه‌رسان 307
سوءظن بي‌منطق 309
تشبثات مستبدين 310
كارهاي خارج از اداره 313
معلمي در مدرسه سياسي 314
شركت فرهنگ 315
تدريس در كلاس اكابر 317
فوت عضد الملك نايب السلطنه 317
تشكيل رسمي احزاب سياسي 318
عروسي برادرم آقاي فتح اللّه مستوفي 320
تشكيلات جديد ماليه و نمايندگي برادرم آقا ميرزا رضا در مجلس 322
يكي دو ماه استراحت 324
وقت‌گذراني ايام بيكاري 326
ليدر جديد دمكراتها 326
اينها محاربند 328
الغاي ماليات نمك 328
استخدام مستشاران خارجي 329
رجوع بشغل خانوادگي 329
اولين نظامنامه براي اداره مركزي وزارت ماليه 331
رويه من با همقطارهاي خانوادگي 333
تشكيلات قديم و جديد ماليه 334
سياق يا بقول متجددين درازنويسي 335
اولين ملاقات من با شوستر 340
حق نظارت امريكائيها در مصارف پنج ميليون استقراض 341
بي‌منطقي ليدر دمكراتها 341
ميمون و شتر 343
لايحه قانوني و اختيارات شوستر 344
ورود شوستر بكار 346
ورود من بخزانه داري كل 346
طرز كار كردن من با شوستر 347
آب ما با ابو الوزراء بيك جوي نميرفت 349
مطالبه بيمورد 349
اصلاح ماليات خالصجات انتقالي 350
پرداخت وظائف 351
آمدن محمد عليشاه بايران 352
هجوم سه طرفه قواي محمد عليشاه بجانب تهران 353
قواي آزاديخواهان 354
بعد از بحران 356
مقدمات برهم خوردن كار شوستر 357
اولتيماتوم روس بايران 359
رفتن شوستر از ايران 360
خزانه‌داري كل مرنار و ورود بلژيكيها در ماليه 361
اين كجا و آن كجا؟ 364
صاحب اختياري مرنار در نان تهران 366
بر هم خوردن ادارات سبعه استيفائي و تأسيس اداره كل وظائف 367
بيرويگي بختياريها 368
مجلس 369
شاه و نايب السلطنه 369
شيخ هرزه‌گو 370
وزارت خانه‌ها 372
وزارت فوائد عامه 372
وزارت معارف و اوقاف 373
وزارت عدليه 374
وزارت پست و تلگراف 379
وزارت جنگ 379
وزارت داخله 380
وزارت خارجه و ماليه 381
وزراء 381
ص: 9
سرخرمن و كم‌ناني؟! 385
پيشگوئي من 386
وفاي بوعده 387
خانمها چه فرمايشي دارند؟ 389
بوقوع پيوستن پيشگوئيهاي من 392
نانوائي من 394
رياست من در ارزاق شهر 396
تشويش مرنار 398
صلوات بلند 399
انضباط در كار نان تهران 400
طمع شاهزادگي 401
مداخله بيمورد 404
رنگ تزوير پيش ما نبود! 405
تمام سنگيني كار نان به پشت من قرار گرفت 407
جمهوري بلژيكيها از پيشرف ت كار من ناراضي است 408
فرانسوي شارلاتان 409
اين آرد دخل برنميگرداند! 410
پوست خربزه 413
بگذار صحبتمان را بداريم! 415
من كارم را بدست آدم ناشي نمي‌سپارم! 415
دام‌گستري جمهوري بلژيكيها 417
جوان است و جوياي نام آمده است 418
تأسيس خانواده 420
در جستجوي نامزد 420
شيريني خوران 422
زنده شدن شال‌كلاه 422
جوانها بشتابيد! 425
اولين ديدار من از خانواده عروس 425
آخرين پرده كار نان و انزاع آن از مرنار 428
چند كلمه از كليات علم اقتصاد و قهر وزير داخله 430
سواره كاشي 433
سياست پوسيده استبدادي 434
عقدكنان 435
عروسي 437
حاصل زندگي من 439
مرنار يكي از رجال ايران است 411
بوركراسي آفت اراده و عمل است 443
خواب عجيب 444
رشوه‌هاي ادوار قديم 447
استعفاي من از خدمت در خزانه 449
جواب مرنار 452
جواب من بجواب مرنار 452
جنگ مطبوعاتي 455
خوب كاري است اما ما نميكنيم 455
وزير بي‌شهامت 455
عدو شود سبب خير اگر خدا خواهد 456
وزاد في الطنبور نغمة آخري 457
تاجگذاري رسمي سلطان احمد شاه 458
تكليف آشتي از طرف مرنار 458
استعفاي مرنار 459
فرج بعد از شدت 460
قانون تشكيلات ماليه 461
كاغذپراني مرنار 461
قيافه مجلس جديد 462
اللهم شتت شملهم و فرق جمعهم 462
كشتي‌گيري دو پهلوان 464
اگر ميگفت ... منهم ميگفتم ... 465
مهاجرت 465
تشكيلات جديد ماليه 466
عاقبت مرنار 467
من رئيس محاسبات ضرابخانه نميشوم 467
اشتغال من بمميزي ايالت تهران 468
مميزي‌هاي قديم و جديد 468
عمليات مميزي در ورامين 471
عمليات مميزي در دماوند 473
تار 474
ص: 10
مومج 474
سوقات سفر 476
خدمت دفاع سن 477
سلام در پاچالك 479
سن ورامين 481
بعد از رفتن پدر و مادرها 482
مجهولات زندگاني سن 483
طريقه دفع آفت سن 485
داروي كك حاجي ميرزا آقاسي 488
عمليات مميزي در سال دوم 492
كميته مجازات 493
قحطي سال 1296 494
مسافرت آب گرم لاريجان 495
خروس مشهدي تقي 497
اشتغال من بكار رياست ارزاق تهران 498
تدارك سي هزار خروار برنج براي مردم تهران 499
تشكيلات تفتيشي كار نان تهران 499
نردبان تازه براي رسيدن بمقام رياست وزراء 500
من سنگر خود را از دست نميدهم 502
وزارت ارزاق 504
كابينه عين الدوله 504
داغ دل يا دق دلي 506
لا يحب اللّه الجهر بالسوء من القول الا من ظلم 507
فرشته مروت 508
كابينه مستوفي الممالك 509
شما جوانيد بايد گذشت داشته باشيد 510
وضع ارزاق در كابينه مستوفي الممالك 512
كابينه صمصام السلطنه 513
بنائي بيروني جديد 514
تأسيس شوراي عالي تجارت 514
مأموريت براوين بسفارت ايران 515
الغاي لرانه كاپيتولاسيون 515
ص: 11
فهرست عكس‌ها
صفحه 1- ميرزا رضاي كرماني قاتل ناصر الدينشاه در حبس 16
2- ميرزا رضاي كرماني قاتل ناصر الدينشاه در بالاي دار 32
3- حاجي ميرزا علي خان امين الدوله و ميرزا محسن خان معين الملك 48
4- مدرسه علميه 64
5- مظفر الدينشاه و چند نفر از درباريان در سفر اول فرنگ 80
6- امين السلطان اتابك اعظم در اواخر دوره دوم صدارتش 96
7- ناصر الملك وزير ماليه 112
8- مهماني منزل صاحب اختيار در موقع مسافرت فرنگ مظفر الدينشاه و نايب السلطنگي محمد علي ميرزا وليعهد 128 شرح زندگاني من فهرست‌ج2 11 فهرست عكس‌ها ..... ص : 11
آخوند ملا مسيو نوز (مسيو نوز در لباس آخوندي مشغول كشيدن قليان) 144
10- عبد اللّه مستوفي در 25 سالگي 160
11- وكلاي مجلس اول 176
12- مهماني منزل ميرزا محبعلي خان 192
13- عكس طبقه اول و دوم شاگردان مدرسه سياسي كه معلمين در صف اول و شاگردان دو طبقه در دوصف پشت سر هستند 208
14- عبد اللّه مستوفي در لباس رسمي 224
15- هيئت سفارت كبراي فوق العاده ايران مأمور اعلام جلوس محمد عليشاه بدربار انگلستان 240
16- هيئت سفارت ايران در پطرز بورغ قبل از احضار مشير الملك بايران 256
17- ميرزا اسحق خان مفخم الدوله (اسحق مفخم) وزير مختار ايران در پطرزبورغ 272
18- مرحوم ميرزا شفيع خان مستشار الملك در لباس تمام رسمي 304
19- عكس رؤسا و كاركنان خزانه‌داري كل در وزارت ماليه جناب آقاي احمد قوام كه ايرانيها با جبه و شال‌كلاه و بلژيكيها با جبه و كلاه هستند 432
20- خانم مريم مستوفي 448
شرح زندگ