عبّاسیان
عبّاسیان یا«آل عبّاس»یا«بنی عبّاس»،پس از امویان به خلافت رسیدند و سی و هفت تن از ایشان از سال 132 ه.ق.تا 656 ه.ق.به توالی خلافت کردند.آل عبّاس،از نژاد عبّاس بن عبد المطّلب بن هاشم بن عبد مناف عموی پیامبر اسلام،حضرت محمّد(ص) بودند.نخستین خلیفۀ عبّاسی،سفّاح بن محمّد بن علیّ بن عبد اللّه بن عبّاس بن عبد المطلّب،در سال 132 ه.ق.از مردم بیعت گرفت و آخرین آنان معروف به مستعصم باللّه در 656 ه.ق.به دست هلاکوخان مغول سرنگون شد.
در تاریخ عبّاسیان،ابو مسلم خراسانی و نقش وی در سرنگونی امویان و به خلافت رساندن عبّاسیان بسیار اهمیت دارد.به همین سبب،او را«امین آل محمد»می خواندند و عبّاسیان به تبع او،پرچم و علم سیاه داشتند و لباس سیاه می پوشیدند.
ابو مسلم در آغاز کار،ناظر ادریس بن ابراهیم عجلی بود.سپس،کارش بالا گرفت و حوادث او را با محمّد بن علی و پس از آن با ابراهیم بن محمّد ملقّب به امام مربوط ساخت و ابراهیم او را به خراسان فرستاد و دستور داد که اهل دعوت از او اطاعت کنند و فرمانش را گردن نهند.ابو مسلم سیاهپوشی را در بیشتر شهرها و نواحی خراسان رواج داد و پرچم ها و علم ها را به رنگ سیاه درآورد و به جنگ نصر بن سیّار رفت که عامل مروان جعدی در خراسان بود.نصر بن سیّار به مروان نامه نوشت و او را هشدار داد و از روی کار آمدن بنی عبّاس باخبر کرد و ضمنا وضعیّت ابو مسلم و همراهانش را اعلام کرد و نوشت که او مردم را به پیروی از ابراهیم بن محمّد بن علی بن عبد اللّه بن عبّاس تشویق می کند و ضمن نامۀ خود اشعاری نوشته بود که مضمون آن چنین است:«از میان خاکسترها جرقۀ آتشی می بینم و زود باشد که شعله ای داشته باشد...آتش را با دو چوب روشن می کنند و جنگ از سخن آغاز می شود.اگر این آتش را خاموش نکنید، جنگی سخت از آن پدید آید که جوان نورس را پیر کند.و من به تعجّب می گویم کاش
ص :23
می دانستم بنی امیه بیدارند یا خواب؟اگر قوم ما خفتگانند،بگو برخیزید که هنگام برخاستن است،از جای خود بگریز و بگو بر اسلام و عرب درود باد (1).»
وقتی نامه به مروان رسید،وی سرگرم جنگ با خوارج بود و در جواب نوشت:
«شاهد چیزها بیند که غایب نبیند،زگیل را خودت قطع کن (2).»بدین ترتیب،نصر بن سیّار از کمک مروان نومید شد و از یزید بن عمرو بن هبیرۀ فزاری حاکم عراق یاری خواست،امّا وی نیز به دفع فتنۀ عراق مشغول بود و به نامۀ او جواب نداد.
ابو مسلم روزبه روز قدرتمندتر شد و بر بیشتر بلاد خراسان تسلّط یافت و نصر بن سیّار ناچار خراسان را ترک کرد و به سوی ری رفت و در ساوه مابین ری و همدان فرود آمد و همانجا از غصّه هلاک شد.
آن گاه،مروان متوجّه ابراهیم بن محمّد امام شد که پنهانی با ابو مسلم ارتباط داشت.
پس دستور داد او را بگیرند و به بند کنند و پس از مدتی فرمان قتلش را صادر کرد و خود نیز پس از شکست در جنگ با عبد اللّه بن علی به جانب موصل فرار کرد.امّا اهل موصل وی را به شهر راه ندادند و سیاه پوشیدند.مروان مدّتی در حرّان بود و سپس با یاران و خواصّ خود تا ساحل رود ابی فطرس در فلسطین و اردن رفت و آنجا فرود آمد،امّا عبد اللّه بن علی آنها را محاصره کرد.سرانجام مروان به مصر گریخت.صالح بن علی او را تعقیب کرد و ابو عون عبد الملک بن یزید با عامر بن اسماعیل مذحجی نیز همراه وی بودند،در مصر به او رسیدند که در بوصیر فرود آمده بود و شبانگاه بر اردوگاه وی هجوم بردند و طبل ها بزدند و تکبیر گفتند و فریاد«انتقام ابراهیم»کشیدند و کسانی که در سپاه مروان بودند،پنداشتند که در محاصرۀ سیاهپوشان افتاده اند و وحشت کردند و همان اثنا مروان کشته شد.
وقتی مروان بر ساحل فرات فرود آمد.از مردان خویش یک صد هزار سوار برگزید و چون روز جنگ رسید،عبد اللّه بن علی با سیاهپوشان نزدیک آمدند که همگی بر دوش خود پرچم های سیاه حمل می کردند.
مروان به نزدیکان خود گفت:«نیزه های آنها را ببینید که چون نخل کلفت است و پرچمهاشان روی شترها چون پاره های ابر سیاه است (3).»در آن لحظه،یک دسته کلاغ
ص :24
1- 1) .مروج الذّهب،ص 244.
2- 2) .همان مأخذ،ص 245.
3- 3) .همان مأخذ،ص 254.
سیاه پروازکنان آمدند و سیاهی آنها با سیاهی پرچم ها درآمیخت و مروان آن را به فال بد گرفت و گفت:«مگر نمی بینید که سیاهی به سیاهی پیوست (1).»
پس از آن که مروان کشته شد،سفّاح،اوّلین خلیفۀ عباسی به مسجد رفت و پس از حمد و ثنای خداوند،از فضیلت محمّد(ص)سخن گفت و رشتۀ ولایت و وراثت را تا خویشتن کشانید و مردم را وعدۀ نکو داد و چون سر مروان را مقابلش گذاشتند، سجده ای طولانی کرد و سپس گفت:«سپاس خدا را که انتقام مرا پیش تو و قومت باقی نگذاشت.سپاس خدا را که مرا بر تو فیروز کرد و به تو غلبه داد.»آن گاه گفت:«دیگر اهمیت نمی دهم که چه وقت مرگم فرارسد که به انتقام حسین(ع)و برادرانش دویست کس از بنی امیه کشته ام و باقیماندۀ جثّۀ هشام را به تلافی پسر عمویم زید،سوزانیده ام و مروان را به عوض برادرم ابراهیم کشته ام (2).»
دومین خلیفۀ عبّاسی،ابو جعفر منصور(136-158 ه.ق.)بود که پس از رسیدن به خلافت،شهر بغداد را بنا نهاد و از آن پس،بغداد مرکز خلافت عبّاسیان شد.منصور،آل علی را سرکوب کرد و ابو مسلم را به قتل رسانید.
دولت عباسیان در خلافت هارون الرشید(170-193 ه.ق.)به اوج عظمت و شکوفایی خود رسید.هارون حامی علم و ادب بود،امّا خودرأیی و استبداد وی سبب برافتادن خاندان برامکه شد.پس از هارون،اختلاف بین پسرانش،امین و مأمون بر سر خلافت منجر به جنگ داخلی گردید.مرکز قدرت امین بغداد و عراق بود و مأمون به ایرانیان اتّکا داشت.به همین جهت طاهر ذو الیمینین به او برای به قدرت رسیدن یاری رساند و سپس،خراسان را عملا مستقل و سلسلۀ طاهریان(206 ه.ق.)را تأسیس کرد.
مأمون،مؤسّسۀ علمی معروف به«بیت الحکمه»را در بغداد تأسیس کرد که تأثیر بسیاری در بسط و گسترش علوم و معارف دورۀ اسلامی داشت.
قیام هایی که در اواخر قرن سوم ه.ق.و اوایل قرن چهارم ه.ق.روی داد،وضع خلافت را بحرانی ساخت.یکی از مهمترین آنان،ظهور نهضت افراطی شدید قرامطه در بحرین،شام،بین النّهرین و عربستان جنوبی بود که نقش مهمّی در تضعیف روحیۀ خلفای عبّاسی داشت.
گرچه،خلفای عبّاسی نیز در حکومت همان راه آخرین خلفای اموی را پیش
ص :25
1- 1) .همان مأخذ،ص 254.
2- 2) .همان مأخذ،ص 261.
گرفتند،امّا بین جلوس سفّاح بر مسند خلافت و ورود مغزّ الدوله به بغداد بیش از دو قرن فاصله بود.با وجود آن که انحطاط سیاسی حکومت عبّاسیان از قرن سوم ه.ق.به بعد آغاز شد و تجزیۀ قدرت امپراطوری و ضعف قدرت حاکمۀ دارالخلافه را در پی داشت، امّا در زندگی اقتصادی و فرهنگی تأثیر ناگوار فوری برجای نگذاشته بود.
در اواسط قرن پنجم ه.ق،قدرت آل بویه به پایان رسید و یکی از امرای ترک به نام باسیری،بغداد را گرفت و به نام خلیفۀ فاطمی خطبه خواند.این حادثه قدرت فاطمیان را در آن دوره نشان می دهد.در 447 ه.ق،طغرل بیک وارد بغداد شد و خود را سلطان خواند.
سلجوقیان برخلاف آل بویه،ترک نژاد و اهل سنّت بودند.شیعیان در دورۀ آنها محدودیت بیشتری داشتند.پس از تجزیۀ قلمرو وسیع سلاجقه،عراق به دست سلسله ای از امرای سلجوقی افتاد که آخرین آنها طغرل ابن ارسلان(571-90 ه.ق) بود.در نتیجۀ برافتادن قدرت سلاجقه و فقدان حکومتی که جانشین آن شود،ناصر خلیفۀ عباسی موقع را مغتنم شمرد و برای تجدید حیات قدرت از دست رفتۀ خلافت کوشید.او با سوء استفاده از احساسات شیعیان،آنها را به پشتیبانی خود برانگیخت.
خوارزمشاهیان هم چون در معرض تاخت وتاز مغول بودند،نمی توانستند مانع موفقیت وی شوند.در نتیجه،چندی حکومت عبّاسیان قدرت گرفت،امّا جانشینان ناصر،همگی نالایق بودند و دوباره به ضعف خلافت کمک کردند.در 656 ه.ق.
هولاکوخان پس از فتح ایران،به بغداد رفت و مستعصم باللّه،آخرین خلیفۀ عبّاسی را شکست داد.
گرچه خلافت عبّاسیان،مدّتها پیش از حملۀ مغول،نفوذ و اعتبار خود را از دست داده بود،امّا فتح بغداد و برافتادن خلافت،در تاریخ اسلام حادثه ای عظیم به شمار می رود.
خلفای عباسی:
سفّاح 132-136
منصور 136-158
مهدی 158-169
ص :26
هادی 169-170
هارون الرّشید 170-193
امین 193-198
مأمون 198-218
معتصم 218-227
واثق 227-232
متوکّل 232-247
منتصر 247-248
مستعین 248-251
معتز 251-255
مهتدی 255-256
معتمد 256-279
معتضد 279-289
مکتفی 289-295
مقتدر 295-320
قاهر 320-322
راضی 322-329
متّقی 329-333
مستکفی 333-334
مطیع 334-363
طایع 363-381
قادر 381-422
قایم 422-467
مقتدی 467-487
مستنطهر 487-512
مسترشد 512-529
راشد 529-530
ص :27
مقتفی 530-555
مستنجد 555-566
مستضی 566-575
ناصر 575-622
طاهر 622-623
مستنصر 623-640
مستعصم 640-656
روش تصحیح متن حاضر:
مصحح،برای تصحیح این مجلّد،ابتدا روش تصحیح متن را بر بنیان نسخۀ منحصر به فرد برگزیده است(نسخۀ مورخ 807 موزۀ بریتانیا)،تا این که بنابه گزارش جناب دکتر نصرت اللّه رستگار در مقدمۀ چاپ عکسی(فاکسیمیله)ظفرنامه(مرکز نشر دانشگاهی) از دو نسخۀ نوشناخته موجود در موزۀ آثار اسلامی و ترک(استانبول)به نقل از دکتر وارد Ward و او نیز براساس معرفی کوتاه محقّق شهیر ترک،آقای دکتر زکی ولیدی طوغان A.Z.V Togan ،سخن رفته بود.متأسفانه دسترسی بدین دو نسخه تا زمان سپردن این متن به دست چاپ میسور نشد،ولی بعدا با بذل توّجه جناب آقای محمّد علی بهبودی،همکار محترم از وجود میکروفیلم های این دو نسخه در مجموعۀ میکروفیلم های کتابخانۀ علامۀ بزرگوار شادروان مجتبی مینوی آگاهی به عمل آمد.
بنابراین بی درنگ چاپ عکسی این میکروفیلم درخواست شد،مع الأسف یکی از این دو نسخه که اقدم و اهمّ از دیگری و موّرخ 808 هجری است،غیرقابل عکسبرداری تشخیص داده شد و آن دیگری هم که عکسبرداری شده است،فقط در حد یک زیراکس کمرنگ و پر از خدشه کارایی دارد.بنابراین با انتخاب رمز«سب»(استانبول ب)برای نسخۀ یاد شده و پس از مقابله آن با نسخۀ اساس،اختلاف(واریانت)آن در پانویس صفحات چاپی جای داده شد؛منتهی از قرار دادن ابیات و مصاریع افزودۀ این نسخه در متن پرهیز شد و از آن جهت که فهارس استخراج شدۀ متن براساس شمارۀ ابیات تنظیم شده،به ابیات و مصاریع اضافی نسخۀ سب در پانویس ها اشارت رفته است.شایان ذکر است که این نسخه بخش حاشیۀ شاهنامه را در هامش خود ندارد و
ص :28
فقط متضمن متن ظفرنامۀ حمد اللّه مستوفی است (1)؛افزودن مقدمه و تعلیقات نیز به قصد روشن شدن مطالب کتاب است تا متن نسبتا مقبولی به خوانندگان عرضه شود.
ویژگی هایی رسم الخطی نسخه اساس و تغییراتی که در آن داده شده است،از این قرار است:
1-ذال معجم-یعنی دال های کلمات فارسی که پیش از آنها حرکتی یا حرف مدی هست،همه جا با نقطه نوشته شده است،مانند آمذ،باذ،بوذ.در متن چاپی این کلمات را به رسم معمول امروز ثبت کرده ام.
2-حرف ربط«که»در بعضی موارد به صورت«کی»ثبت شده است.در این چاپ همه جا رسم کتابت امروزی به کار رفته است.
3-کاتب در بعضی جاها،کلماتی را از قلم انداخته است.در این موارد،برای آن که عبارت ناقص نماند،کلمه یا عبارتی به متن افزوده شده که در میان[]قرار گرفته است.
ویژگی های رسم الخطّی مشترک هر دو نسخه بدین قرار است:
1-حرف«پ»،همه جا«ب»ثبت شده است مانند بیکار و بادشا؛(به جز در چند مورد استثنا)،حرف«چ»،همه جا«ج»ثبت شده است،مانند جندی و جنین و حرف «گ»همه جا«ک»ثبت شده است،مانند کرفتار و آهنگ.در متن چاپی این کلمات را به صورت امروزین آن ثبت کرده ام.
2-کلمات«آن که»و«آنچه»به صورت«آنک»و«آنچ»ثبت شده است که اینجا نیز به شیوۀ معمول امروز ثبت شده،مگر چند مورد اندک که به ضرورت رعایت وزن شعر به همان صورت باقی مانده است.
3-کاتب،در بعضی از کلمات،به جای حرف الف،الف مقصوره به کار برده است، مانند هرون.در متن چاپی این کلمات را به رسم معمول امروز ثبت کرده ام:هارون.
4-هرکجا نقل قولی آمده،سعی شده است به صورت امروزی علامت گذاری شود.
برای نمونه به ابیات زیر توجّه شود:
به سفّاح گفتا کزین کار خون
روان کرد باید به جو اندرون
که خواهد جهان کرد زیر و زبر
ز نادانی خویش و فرط نظر
ص :29
1- 1) .در این باب نک.ظفرنامه(چاپ عکسی)به انضمام شاهنامۀ فردوسی،مقدمۀ دکتر نصرت اللّه رستگار. تهران:1377؛وین:1999.
که به این صورت درآمده است:
به سفّاح گفتا ک:«ز این کار خون
روان کرد باید به جو اندرون
که خواهد جهان کرد زیر و زبر
ز نادانی خویش و فرط نظر»
5-هرگونه تغییر و اصلاحی که در متن اعمال شده است،اصل آن در ذیل صفحه یادداشت شده.به ویژه در مورد اسامی که سعی شده است،صورت صحیح اسامی آورده شود.
در ضمن،از برای متن حاضر فهارس چندگانۀ زیر تهیۀ شده است:
1-فهرست و ترجمۀ آیات قرآن کریم.
2-فهرست و ترجمۀ احادیث نبوی.
3-فهرست اشعار فارسی دیگر شاعران.
4-فهرست و ترجمۀ اشعار عربی دیگر شاعران.
5-فهرست اعلام اشخاص.
6-فهرست اعلام جایها و شهرها.
7-فهرست اعلام ملل و نحل.
8-فهرست لغات دشوار متن
در خاتمه،امید می رود که انتشار این گونه آثار،دانشجویان و علاقه مندان به تحقیق و پژوهش را با تاریخ و فرهنگ و هنر و ادبیات ایران و سرگذشت بزرگان آن آشنا کند، زیرا هر ملتی،اگر با دیدۀ واقع بینانه تمدن و فرهنگ و مفاخر خود را بشناسد و به تاریخ حقیقی و جنبش های علمی و کوششهای گذشتگان و نیاکان ملّت خویش در راه بالا بردن فرهنگ بشری پی ببرد،می تواند تمدّنی را که گذشتگان بنیان نهاده اند،حفظ و نگهداری کند و در راه توسعۀ آن بکوشد.
نگارنده بر خود لازم می داند تا در ابتدا سپاسگزار ریاست محترم پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی،جناب آقای دکتر گلشنی باشد که مساعدت های بی دریغ ایشان در حمایت از پژوهشگران و نیز امر خطیر پژوهش،فرصت کار بر روی اثر و چاپ آن را برای نگارنده فراهم ساختند.
نیز سپاس خود را به آقای دکتر ابو القاسم رادفر،ابراز می دارد که با پشتیبانی های بی دریغ خود،دشواری های کار را هموار کردند.
ص :30
همچنین،نگارنده سپاسدار جناب آقای مهدی مداینی است که بدون تلاش بی وقفه و راهنمایی های عالمانۀ ایشان،سامان بخشیدن به کتاب ممکن نمی شد.
در پایان به ویژه از جناب آقای رحمت اللّه رحمت پور،نیز همکاران ایشان در بخش انتشارات قدردان است که نهایت همکاری را با مصحّح برای چاپ اثر به عمل آوردند.
تابستان 1383،منصوره شریف زاده
ص :31
ص :32
(صفحۀ آغازین نسخۀ اساس)
ص :33
(صفحۀ پایانی نسخۀ اساس)
ص :34
(صفحۀ آغازین نسخۀ سب)
ص :35
(صفحۀ پایانی نسخۀ سب)
ص :36
فهرست عناوین
ص :37
ص :38
دولت خلفای بنی عبّاس به ایران پانصد و بیست و سه سال و یازده ماه خلافت امیر المؤمنین السفّاح بن محمّد بن علیّ بن عبد اللّه بن عبّاس(رضعهم) چهار سال[و]نه ماه 3
فتنۀ سفید جامگان شام و قتلشان 4
قتل ابو سلمه حلاّل سرور دعاه بنی عبّاس 9
قتل سلیمان کثیر بفرمان ابو مسلم 12
مخالفت اهل ماورا النّهر با ابو مسلم و مطاوعتشان 13
مخالفت عمّانیان با سفّاح و به اطاعت آمدن 13
خروج عبد اللّه بن یحیی بن زید بن زین العابدین 14
ولی عهد کردن سفّاح برادرش ابو جعفر را 14
رفتن ابو مسلم به زیارت بیت اللّه و روضۀ رسول 15
وفات سفّاح،رحمه اللّه 16
خلافت امیر المؤمنین المنصور باللّه عبد اللّه بن محمّد بن علی بن عبد اللّه بن عبّاس بیست و دو سال 19
مخالفت عبد اللّه عبّاسی خلیفه را و شکست او 20
سبب اظهار آزار خلیفه از ابو مسلم 22
قتل ابو مسلم صاحب دولت به حکم خلیفه 25
حبس عبد اللّه علی عبّاسی 27
امارت عبد الجبّار ازدی بر خراسان 28
رفتن خلیفه بر زیارت بیت اللّه[و]روضۀ رسول 28
ص :39
خروج روندیان و قتلشان 29
مخالفت عبد الجبّار ازدی و قتلش 30
حرب سپاه خلیفه با حکّام طبرستان 31
سبب آزار خلیفه از عبد اللّه علوی و پسرانش 33
خروج المهدی محمد بن عبد اللّه علوی 35
حرب سپاه عباسیان با مهدی علوی و قتلش 37
خروج الهادی باللّه ابرهیم بن عبد اللّه العلوی 39
حرب سپاه عبّاسیان با شیعۀ ابراهیم علوی 41
حرب سپاه عبّاسیان با ابراهیم علوی و قتلش 43
ساختن منصور خلیفه شهر بغداد 46
وفات امام معصوم جعفر صادق رضی اللّه عنه 48
ولی عهد کردن منصور پسرش محمّد مهدی را 49
ساختن منصور خلیفه بار و بصره و کوفه 51
وفات امام ابو حنیفۀ کوفی،رحمه اللّه 51
فتنۀ قوم دیاربکر و آذربیجان و آرام آن 52
فتنۀ استاد سیس سیستانی و قتلش 52
فتنۀ هندوان به شهر جدّه و قتلشان 53
فتنۀ ارباب قلاع روم و ارمن و مطاوعتشان 54
فتنۀ عبد اللّه اشتر علوی و آرام آن 54
وصایای منصور خلیفه با پسرش مهدی 55
وفات منصور خلیفه،رحمه اللّه 59
خلافت امیر المؤمنین المهدی باللّه محمّد بن عبد اللّه المنصور ده سال و یک ماه 61
رفتن مهدی به زیارت بیت اللّه و روضۀ رسول 62
خروج حکم بن هاشم برقعی و قتلش 63
خلع عیسی از ولی عهدی و نصب هادی و هارون 65
رفتن مهدی و پسرش هارون به شام و روم 66
امارت ابو العبّاس طوسی بر خراسان 67
ص :40
عزل و نصب وزرای مهدی 67
فتنۀ شروین طبری و آرام آن 69
وفات مهدی خلیفه رحمه اللّه 70
خلافت امیر المؤمنین الهادی باللّه موسی بن المهدی یکسال و سه ماه 73
خروج حسین علوی به مدینه و قتلش 74
ظهور زنادقه و قتلشان 76
سبب آزار هادی و مادرش خیزران از همدگر 76
وفات هادی خلیفه،رحمه اللّه 77
خلافت امیر المؤمنین الرشید باللّه هارون بن المهدی بیست و سه سال و دو ماه و نیم 79
ولی عهد کردن هارون پسرش امین را 80
دعوت یحیی بن عبد اللّه علوی و قتلش 80
رفتن هارون الرشید به غزو روم 82
وفات امام مالک بن انس الاصبحی،رضی اللّه عنها 83
وفات امام معصوم موسی کاظم،رضی اللّه عنه 84
زوال دولت برمکیان 85
رفتن خلیفه به غزو روم و ظفر یافتن 90
امارت هرثمه بن اعین تمیمی بر خراسان 91
رفتن هارون الرشید و پسرش مأمون به خراسان 93
وفات هارون الرشید،رحمه اللّه 94
خلافت امیر المؤمنین الامین باللّه محمد بن الرّشید چهار سال و نه ماه 97
هجرت امام شافعی(رضعه)به مصر 98
مسلّم گشتن ماورا النّهر مأمون را 99
سبب آزار امین و مأمون از همدیگر 100
اظهار مخالفت امین با مأمون 101
فرستادن امین علی عیسی ماهانی را به جنگ مأمون 102
فرستادن مأمون طاهر ذو الیمینین را به جنگ سپاه امین 104
ص :41
حرب طاهر با لشکرهای امین و ظفر یافتن 105
وصول طاهر ذو الیمینین به عراق عرب 106
فرستادن مأمون هرثمه را به فتح عراق 107
فتنه حسین ماهانی در بغداد بر امین 108
مسخّر گشتن اکثر بلاد عراق و اهواز سپاه مأمون را 109
حرب هرثمه و طاهر با بغدادیان و سپاه امین 111
قتل محمّد امین رحمه اللّه علیه 113
خلافت امیر المؤمنین المأمون عبد اللّه بن الرشید،بیست سال و هفت ماه 117
امارت حسن سهل بر عراق و خروج مخالفان و قلعشان 118
فتنۀ ابو سرایا و علویان به عراق عرب 119
قتل هرثمه به قصد فضل بن سهل 125
مخالفت بغدادیان با حسن سهل 126
ولی عهد کردن مأمون علیّ بن موسی الرضا را 127
مخالفت بغدادیان با مأمون و تعیین خلافت ابراهیم مهدی 131
آگاهی یافتن رضا مأمون را از سبب فتنه ملک 132
وفات امام معصوم علی بن موسی الرضا رضعه 134
عزیمت کردن مأمون به بغداد و قتل بو نصر و فضل سهل 134
وصول مأمون خلیفه به بغداد 136
وفات امام شافعی مطلّبی رضی اللّه عنه 136
عهد کردن مأمون ابراهیم مهدی را 137
امارت طاهر ذو الیمینین بر خراسان و شرق 138
خروج نصر بن شبث به رقه دوم نوبت و قتلش 139
وفات طاهر و امارت پسرش طلحه بر خراسان 140
وصلت مأمون خلیفه با پوران بنت حسن سهل 140
مخالفت خارجیان به بصره و به اطاعت آمدنشان 142
قدح حسن سهل در حق عبد اللّه طاهر 143
امارت عبد اللّه طاهر بر خراسان و شرق 144
ص :42
خروج یحیی عمران علوی و قتلش 145
رفتن مأمون به شکار و کشتن معتصم شیر را 145
ترجمه کردن علما کتب اوایل را به عربی به حکم مأمون 146
خروج بابک خرّم دین به آذربایجان 147
وفات مأمون خلیفه،رحمه اللّه 149
خلافت امیر المؤمنین المعتصم باللّه محمّد بن الرّشید هشت سال و هشت ماه و هشت روز 151
فتنۀ محمّد بن قاسم علوی به خراسان و آرام آن 152
فتنۀ زنگیان عمّان به بصره و قتلشان 153
آبادان کردن معتصم شهر سامره را 153
اخراج کردن معتصم جوی شهر چاچ را 154
فتح عموریه معتصم خلیفه را 155
مخالفت عبّاس مأمون و جمعی بر معتصم و قلعشان 158
وفات امام معصوم محمّد جواد،رضی اللّه عنه 159
فرستادن معتصم افشین را به جنگ بابک 159
قتل سپاه بابک در جنگ افشین 163
گریختن بابک از قلعه دژ بهمن 164
گرفتار شدن بابک خرّم دین و قتلش 165
فتنۀ مازیار طبری و قتلش 166
سبب آزار خلیفه از افشین و قتلش 170
فرستادن معتصم چهاردهم جد گوینده را به قزوین 172
حرب معتصم با فرنگان قسطنطنیه و ظفر یافتن 172
اختیار کردن معتصم مذهب معتزله را 173
خروج ابو حرب شامی و قتلش 174
وفات معتصم خلیفه،رحمه اللّه 175
خلافت امیر المؤمنین الواثق باللّه هارون بن المعتصم پنج سال و نه ماه 177
مخالفت بنی سلیم به حجاز و یثرب و به اطاعت آمدنشان 177
ص :43
وفات عبد اللّه طاهر و امارت پسرش طاهر به خراسان 178
فتنۀ نصر بن احمد مفتی بغداد و قتلش 179
قلع کردن کردان طریق عراق را 180
نیکویی ها که واثق در حق مردم کرد 180
وفات امام احمد حنبل،رضی اللّه عنه 182
سبب آزار متوکّل از ابن زیات وزیر واثق 182
وفات واثق خلیفه،رحمه اللّه 183
خلافت امیر المؤمنین المتوکّل علی اللّه جعفر بن المعتصم چهارده سال و نه ماه 185
سبب قتل ایتاخ ترک 186
خروج زید بن احمد باقری و قتلش 187
مخالفت مردم گرجستان و به اطاعت آمدنشان 188
ذکر عمارت قصر جعفریۀ سامره 189
ولی عهد کردن متوکّل پسر خود را 189
قتل متوکل خلیفه بر دست غلامان 190
خلافت امیر المؤمنین المنتصر باللّه محمد بن المتوکّل علی اللّه شش ماه 193
خلافت امیر المؤمنین المستعین باللّه احمد بن محمد بن المعتصم سه سال و نه ماه 195
ذکر احمد طاهری امیر خراسان 196
مخالفت بغدادیان با غلامان خلیفه 198
خروج الدّاعی الی الحق حسن بن زید الباقری 199
مخالفت غلامان باهم و غلوی ایشان بر خلیفه 200
گریختن مستعین از سامره به بغداد 201
تقریر خلافت معتز به سامره و جنگش با مستعین 201
خلع مستعین خلیفه و قتلش 203
خلافت امیر المؤمنین المعتز باللّه زبیر ابن المتوکّل علی اللّه سه سال و نیم 205
قتل مؤیّد و حبس معتمد به حکم معتز 205
قتل وصیف و حرب موسی بوقا با داعی حقّ 206
ص :44
وفات امام معصوم علی نقی،رضی اللّه عنه 207
وفات محمّد طاهری و قتل بوقا شرابی 208
غلوی غلامان بر معتز خلیفه و خلع و قتلش 209
خلافت امیر المؤمنین المهتدی باللّه محمد الواثق یازده ماه و چند روز 211
گرفتار شدن خلیفه بر دست موسی بوقا و قتلش 211
خروج غلامان بر خواجگان به بصره و اماره برقعی 212
خلع مهتدی خلیفه و قتلش 213
خلافت امیر المؤمنین المعتمد علی اللّه احمد بن المتوکّل بیست و سه سال 215
وفات امام معصوم حسن عسکری،رضی اللّه عنه 215
مخالفت یعقوب لیث با خلیفه و هلاکش 216
غیبت امام معصوم محمد المهدی،رضی اللّه عنه 215
حرب موفّق با برقعی و غلامان بصره 217
فتنه علویان مدینه و آرام آن 217
مخالفت امرای عراق عجم و به اطاعت آمدنشان 218
ولی عهد کردن معتمد برادرزاده اش معتضد را 219
وفات معتمد خلیفه،رحمه اللّه علیه 219
خلافت امیر المؤمنین المعتضد باللّه احمد بن الموفّق بن المتوکّل علی اللّه نه سال و نه ماه 221
قتل محمّد شمله داعی علویان 223
فتنه جماعت مخالفان و دفع آن 224
تعیین نوروز معتضدی 225
مخالفت امرای اصفهان و به اطاعت آمدنشان 226
مخالفت والی دیار بکر و به اطاعت آمدنش 227
حرب خلیفه با قرامطۀ بحرین 228
مخالفت عمر و لیث با خلیفه و قتلش 228
وفات معتضد خلیفه رحمه اللّه 230
خلافت امیر المؤمنین المکتفی باللّه علی بن المعتضد شش سال و هفت ماه 231
ص :45
فتنه زکرویه قرمطی و پسرانش و قلعشان 232
ذکر احوال وزرای مکتفی عبرت بینندگان را 235
حرب سپاه مکتفی با رومیان 236
وفات مکتفی خلیفه رحمه اللّه 237
دولت خلفای بنی فاطمه معروف[به]اسماعیلیان در ملک شام و مصر و مغرب 237
خلافت امیر المؤمنین المقتدر باللّه جعفر بن المعتضد بیست و چهار سال و یازده ماه 243
استیلای دیلمان بر بعضی ولایت ایران 244
خروج قرامطه و بردن حجر الاسود از کعبه در سنه احدی و تسعین و ثلثمایه 245
قتل مقتدر خلیفه رحمه اللّه 246
خلافت امیر المؤمنین القاهر باللّه محمّد بن المعتضد یک سال و شش ماه 249
خلافت امیر المؤمنین الرّاضی باللّه محمّد بن المقتدر شش سال و دو ماه 251
خلافت امیر المؤمنین المتّقی باللّه ابراهیم بن المقتدر چهار سال کم چند روز 255
خلافت امیر المؤمنین المستکفی باللّه عبد اللّه بن المکتفی یک سال و چهار ماه 259
خلافت امیر المؤمنین المطیع للّه فضل بن المقتدر بیست و نه سال و نیم 261
باز آوردن قرامطه حجر الاسود را در سنۀ تسع و ثلثین و ثلثمایه 261
خلافت امیر المؤمنین الطایع للّه ابو بکر بن المطیع هفده سال و نه ماه 265
ظهور دولت مغول و وصول سلجوقیان به ایران 266
خلافت امیر المؤمنین القادر باللّه احمد بن اسحق بن المقتدر چهل و یک سال و چهار ماه 269
خلافت امیر المؤمنین القایم به امر اللّه عبد اللّه ابن القادر چهل و چهار سال و هشت ماه 273
خلافت امیر المؤمنین المقتدی باللّه عبد اللّه بن ذخیره بن القایم نوزده سال و پنج ماه 277
خلافت امیر المؤمنین المستظهر بالله احمد ابن المقتدی بیست و پنج سال و سه ماه 279
ص :46
خلافت امیر المؤمنین المسترشد باللّه فضل بن المستظهر هفده سال و دو ماه 281
خلافت امیر المؤمنین الراشد باللّه جعفر بن المسترشد هشت ماه 283
خلافت امیر المؤمنین المقتفی باللّه محمد بن المستظهر بیست و چهار سال و یازده ماه 285
خلافت امیر المؤمنین المستنجد باللّه یوسف بن المقتفی یازده سال 287
خلافت امیر المؤمنین المستضیء بنور اللّه حسن بن المستنجد نه سال و هشت ماه 289
خلافت امیر المؤمنین النّاصر لدین اللّه احمد بن المستضی چهل و شش سال و یازده ماه 291
خلافت امیر المؤمنین الطاهر باللّه محمد بن الناصر لدین اللّه نه ماه 293
خلافت امیر المؤمنین المستنصر باللّه منصور بن الطّاهر شانزده سال[و]یازده ماه 295
خلافت امیر المؤمنین المستعصم باللّه عبد اللّه بن المستنصر پانزده سال و هفت ماه 297
ص :47
ص :48
دولت خلفای بنی عبّاس به ایران پانصد و بیست و سه سال و یازده ماه [به انضمام] دولت خلفای بنی فاطمه معروف به اسماعیلیان
ص :49
ص