گروه نرم افزاری آسمان

صفحه اصلی
کتابخانه
شاهنامه فردوسی
جلد سوم
خلافت امیر المؤمنین الراشد باللّه جعفر بن المسترشد هشت ماه

1 پس از قتل مسترشد نامدار

به بغداد شد پور او کاردار

بدی جعفرش نام و اندر مهی

لقب یافت راشد به فرماندهی

ز کین پدر نام سلجوقیان

ز خطبه فگند اندر او آن زمان

هواخواه سلجوقیان ز آن دیار

ز بیمش گریزان شدند بادوار

5 سپه راست می کرد راشد که کین

بخواهد ز سلجوقیان اندرین

وز این روی مسعود سلجوقیان

بر آهنگ پیکار او شد روان

که از خطبه نامش بیفگنده بود

به پیکار او نیز پوینده بود

چو احوال مسعود راشد شنید

به خود در توانِ نبردش ندید

همان روز مسعود رفت اندرو

خلیفه از آن شهر شد راهجو (1)

10 به موصل روان شد کز آن جایگاه

سپاه آورد ز او شود رزمخواه

به موصل بکشتند یاور ورا

به سوی مراغه شد آن پیشوا

پدر را زیارت در او کرده زود

به ملک سپاهان روان شد چو دود

مگر ز آن ز سلطان کشد انتقام

کند اندر آنجا خرابی تمام

سپاهانیان ز او شدند جنگجو

مر آن شهر را کرد محصور او

15 فدایی ملحد در اثناء آن

تبه کرد ناگاه او را همان

شب قدر بُد پانصد سال و سی

که کردش تبه ملحد از ناکسی

یکی سال و بر سر شده چار ماه

پس از قتل مسترشد او بود شاه

ولی در حقیقت بُدی هشت ماه

شهی و بزرگی در آن جایگاه

ص :283

1- 1) (ب 9).سب:ازان راه شد.
که شش ماه دیگر بدی مقتفی

در آن مملکت حاکم و پیشوا

20 گریزنده بود او ز سلجوقیان

چنین تا که آمد به جانش زیان

به عهدش ز سلجوقیان در جهان

بُدی شاه مسعود و سنجر همان

بُد اتسز ز خوارزمشاهی دگر

بزرگ اومی از ملحد خیره سر

چو بهرامشه بُد ز غزنینیان

در ایّام او شه در آن دودمان

ص :284

خلافت امیر المؤمنین المقتفی باللّه محمّد بن المستظهر بیست و چهار سال و یازده ماه

1 چو راشد ز بغداد دوری گزید

بزرگی و دولت به عمّش رسید

محمّد به تدبیر سلجوقیان

خلیفه به بغداد شد آن زمان

لقب مقتفی یافت در مهتری

از او راست شد کار آن سروری

کز او تا به مستعصم نامدار

پسر بر پسر بُد همه شهریار

5 نبوده کسی (1) دیگر اندر میان

نبوده در اسلام بد آن چنان

اگر چند شد پیشوای جهان

ولی بودی از بیم ملحد نهان

شد آمد نکردی از این بیم مرد

که ملحد تبه شان همی خیره کرد

وگرچه بر او بود نام شهی

از آن دست بودش بکلّی تهی

که تا بود مسعود سلجوق راد

به کاری درون مدخل او را نداد

10 بجز حاصل ملک موروث خویش

تصرّف نکردی ز کم و ز بیش

بر آن نیز شحنه ز سلطانیان

غلامی نشسته بُدی آن زمان

وگرنه ز دیگر غلامان گزند

رسیدی به املاک آن هوشمند

چو مسعود رفتی به دار السّلام

خلیفه خورش دادی او را تمام

همه روزه از مطبخ مقتفی

ببردندی آن چیز بودش هوا

15 چو مسعود شد سوی دیگر سرا

بر آن مملکت شاه شد مقتفی

دگر راه سلجوقیان اندرو

نداد آن جهاندار فرخنده خو

محمّد که محمود بودش پدر

چو گشت اندر این مملکت تاجور

شد از مقتفی جنگجو ز این سبب

بسی رفتشان جنگ و شور و شغب

ص :285

1- 1) (ب 5).در اصل:ببوذ کسی.
از آن پیش گردد بر او کامکار

ز تشویش رفتش خبر ز این دیار

20 ز بغداد برگشت وز او دست شست

دگر جنگ دار الخلافه نجست (1)

چو بر پانصد شد چل و سه فزون

مهی شد دگرگون به فارس اندرون

اتابک که سنقر بُد او را خطاب

به شاهی از آن ملک شد کامیاب

بیفگند از او نام سلجوقیان

بر او بود مهی آن زمان

چو بگذشت دو سال گیتی بر آن

نماندند شاهان غزنینیان

25 به غوری رسانید دولت مهی

بُدی اندر آن مملکتشان شهی

چو شد چارسال دگر ز این جهان

به مرز مغول زاد چنگیز خان

چو شش سال دیگر بر این برگذشت

خلیفه ز ملک جهان درگذشت

شده پانصد سال و پنجاه و پنج

سئم ماه شد ز این سرای سپنج

بدش شصت و شش سال ز آن بیست و چار

فزون یازده مه شده شهریار

30 پسر چار و دختر یکی بُد ورا

چنین بود احوالِ آن پیشوا (2)

در ایّام او سنجر نامدار

ز سلجوقیان بُد جهان شهریار

ملکشاه و مسعود ز آن قوم هم

محمّد که بر کار کین زد رقم

ز خوارزمشاهی بد اتسز همان (3)

چو سنقرکش از سلغری بُد نشان

علا دین حسن بُد ز غوری همان

دگر پور او سیف دین (4) همچنان

35 بزرگ اومی باطنی زاده هم

در الموت می زد ز دعوت رقم

ص :286

1- 1) (ب).در اصل:نخُست.
2- 2) (ب 30)(دوم).سب:آن پادشا.
3- 3) (ب 33).در اصل:ز خوارزمشاهی اتسر همان.
4- 4) (ب 34)(دوم).سب:سیف الدّین.
خلافت امیر المؤمنین المستنجد باللّه یوسف بن المقتفی یازده سال

خلافت امیر المؤمنین المستنجد باللّه یوسف بن المقتفی یازده سال (1)

1 پس از مقتفی بود فرزند او

سرافراز یوسف شهی نیکخو

لقب یافت مستنجد آن نامدار (2)

شهی بود پرشوکت و باوقار

نکو روی و داننده و پاکتن

بدان زیرکی کس نبُد ز انجمن

در ایّام او بود آن بوم وبر

پر از امن و راحت شده سربه سر

5 چو شاهان ماضی رواج مهی

از او بود در کار فرماندهی

خلافت از او گشت با بوی و رنگ (3)

نیارست خصمی از او جست جنگ

همه سر نهادندش اندر مهی

شدندش ز یاری دولت رهی

سماعیلیان اندر ایّام او

نماندند و شد خطبه با نام او

ز مشرق چنین تا به مغرب دیار

به نامش بُدی خطبه آن روزگار

10 ولی دست او را بجز بر عراق

به شاهی نبودی ز روی وفاق

ز دانش از آن خسرو پاکتن

بسی بازگویند و من یک سخن

نمودار را گفتم این جایگاه

دگرها بر این کرد شاید نگاه

شبی خفته بود آن شه دوربین

شنیدی همی بانگ زخم کُدین

که در زیر سقفی کسی ز او زدی

خلیفه از این کار آگه شدی

15 چنین گفتی این کار قَلاّب (4) دان

وگرنه دگر کس نسازد چنان

که در زیر سقفی در این روزگار

به آتش نیارد کسی کرد کار

ص :287

1- 1) عنوان سب ناخواناست.
2- 2) (ب 2).در اصل:نامور.
3- 3) (ب 6).سب:با بو و رنگ.
4- 4) (ب 15).قلاب:قلاّب:آن که سکۀ قلب زند،قلب زن(معین).
سوی جایگاهش تأمّل نمود

نشان داد رفتند و آورد زود

چنین بود لیکن عیار (1) درم

نبودند کرده ز معهود کم

خلیفه ز زرگر بپرسید،گفت:

«نکردم خیانت از این در نهفت

20 بجز آن که تمغا و اجرت مرا

بود سود ای نامور پیشوا»

ببخشید جرمش (2) خلیفه چو دید

که قلبی نیامد ز کارش پدید

بدو گفت:«در دار ضرب این درم

از این پس همی ضرب کن بیش وکم

نخواهند تمغا (3) ز تو تازیان (4)

نیابی از این سود خیره به جان»

شهی کو ز دانش به بانگِ کُدین (5)

بداند شب تیره حالی چنین

25 ز روشن دلی هیچ باقی برو

نباشد دلیلم بس این گفت وگو

چو بر پانصد شد فزون شصت و شش

سئم مه فرو رفت آن شیرفش

چل و هشت بُد عمر و ز آن یازده

ز دولت بر آن مملکت بود شه

دو پور و یکی دخترش ماند باز

چنین بود احوال آن سرفراز

در ایّام او شه ز سلجوقیان

محمّد بُد آن نامدار جهان

30 پس از وی سلیمانشه و ارسلان

ز خوارزمشاهی بُد ایل ارسلان (6)

ز غوری شهان سیف دین بُد همان

غیاث دل و دین خدیو زمان

چو سنقر بُد و زنگی از سلغری

محمّد به الموت در مهتری

ص :288

1- 1) (ب 18).در اصل:عبار.
2- 2) (ب 21).در اصل:بپیچید جرمش.
3- 3) (ب 23).در اصل:تاریان.
4- 4) (ب 23).تمغا:مالیاتی که به مال التّجاره می بستند.(معین).
5- 5) (ب 24).در اصل:ببابک کدین.کدین:به معنی کدنگ است و آن چوبی باشد که گازران و دقّاقان بدان جامه را دقاقی کند.(دهخدا،ذیل کدین).
6- 6) (ب 30).سب:الب ارسلان.
خلافت امیر المؤمنین المستضی بنور اللّه حسن بن المستنجد نُه سال و هشت ماه

1 پس از مرگ مستنجد نامور

برآمد به جایش به شاهی پسر

حسن داشت نام و لقب مستضی

شهی بر منش بود و وافر عطا

در ایّام او بود قیماز (1) امیر

ز دولت بر آن مملکت گشته چیر

اگرچند دین پرور و نیک مرد

بدو بد در آن پیشوایی نکرد

5 و لیکن چو بُد دست مطلق در آن

بُدی کار او بر خلیفه گران

نبودش بر او دسترس در گزند

نشایست دیدن چنانش بلند

بر او اهل بغداد را برگماشت

که بردند به غوغا هر آن چیز داشت

اگرچند قیماز در دفع آن

توانا بُدی از سپاه آن زمان

و لیکن چو بایست گردن کشش

بسنده نمی دید اندر روش

10 ببرّید دیوار خانه چو باد

وز او سوی موصل سر اندر نهاد

ز گرما در آن راهش آمد زیان

تبه گشت با بی کران تازیان

خلیفه ز کار وی آسوده شد

ز بیمش بداندیش فرسوده شد

هر آن چیز بودی مرادش تمام

ز دولت میسّر شد او را مدام

یکی سریتش بُد بنفشه به نام

زنی خیّره بود و با شرم و کام

15 که شونیزیه (2) او برافراخته ست

چنان جای فرخنده او ساخته ست

به دست خود آن پاکدامن بسی

نهان سیم و زر داد با هرکسی

ص :289

1- 1) (ب 3).قیماز-قایماز:قطب الدّین از سران امراء دولت المستنجد باللّه خلیفه است که قدرت و نفوذی عظیم یافت.(دهخدا،ذیل قایماز).
2- 2) (ب 15).شونیزیه:نام مقبره ای به جانب غربی بغداد.(دهخدا).
چو شد پانصد سال و هفتاد و پنج (1)

بشد مستضی ز این سرای سپنج

به ماه دهم دهّۀ آخرین

ز دنیا به عقبی شد آن پاکدین

سی و نُه بُدش عمر و نُه سال از آن

فزون هشت مه پیشوای جهان

20 از او بازماندند گزین دو پسر

همین بود احوال آن نامور

در ایّام او شه ز سلجوقیان

بُدی طغرل و پیش او ارسلان

ز خوارزمشاهی بُد ایل ارسلان

تکش خان و سلطانشه آمد همان

غیاث دل و دین ز غوری شهان

در آن مملکت پادشا همچنان

بُد از سلغری زنگی نامور

تکله (2) که بودی مر او را پسر

25 حسن بُد به الموت از ملحدان

کز او ملحدی شد در ایران عیان

محمّد پس از مرگش آن جایگاه

همی بردی آن مردمان را ز راه

ص :290

1- 1) (ب 17).سب:پنجاه و پنج.
2- 2) (ب 24).در اصل و سب:بکله-نکله بن مودود(جلوس 571 ه.)از امرای سلغریان.(دهخدا،ذیل سلغریان).
خلافت امیر المؤمنین النّاصر لدین اللّه احمد بن المستضی چهل و شش سال و یازده ماه

1 چو بر مستضی بر سر آمد جهان

پس از وی پسر شد خدیو مهان

لقب ناصر و احمدش بود نام

نکو صورت و گرد بود و همام

به مردانگیش خلیفه دگر

نبود آمده اندر آن بوم وبر

به مردی همه کشور خوزیان

به فرمان درآورد و گردان همان

5 دیاربکر،یاسره و رحبه (1) نیز

درآمد به حکمش ز بیم ستیز

پس از مرگ طغرل عراق عجم

گرفتن همی خواستی بیش وکم

از این کار با قوم خوارزمیان

بسی جنگ و کین رفتش اندر میان

تبه شد در آن لشکرش بیکران

ندادش خدا کامکاری بر آن (2)

چو ز آن جنگ جستن نمی دید سود

به ملکی که بودش قناعت نمود

10 در ایّام او گشت دار السّلام

پر از راحت و امن و خوشیّ تمام

به نیکی بکوشید آن پادشا

بسی کرد ایوان نیکی بنا

مساجد بُد و خانقاه و رباط

به دار الضّیافه کشیدی بساط

به حلوای قندیّ (3) و نان رقاق

صلا عام بودی به ملک عراق

خورشهای دیگر بر این کن شمار

به مردم رسانید روزی دوبار

15 چنین تا چل و هفت شد سالیان

نبودش به گیتی ملالت از آن

ص :291

1- 1) (ب 5).در اصل:دیاربکر یامیره؟؟؟و رخنه-دیاربکر،یاسره و رحبه،از شهرهای سوریه.
2- 2) (ب 8)(دوم).سب:کامکاری در آن.
3- 3) (ب 13).حلوای قندی:حلوایی که از قند پزند،یا حلوا که شیرینی آن قند باشد.(دهخدا) نان رقاق:نان تنک،لواش(معین)
چو تاریخ شد ششصد و بیست و دو

به دل سروری یافت سیری از او

شب قدر کردش به تن ناتوان

شب عید بردش برون از جهان

بُدش عمر هفتاد و ده ماه کم

چل و شش شه و یازده ماه هم

دو پور گزین بود از او آمده

یکی پیش از او سوی عقبی شده

20 در آن عهد سلطان ز سلجوقیان

پسین شاه بُد طغرل ارسلان

ز خوارزمشاهی تکش خان گُرد

که از تخم سلجوق شاهی ببُرد

پس از وی محمّد که بودش پسر

هم از سلغری تکلۀ نامور (1)

چو عمزاده اش طغرل نامور

دگر سعد زنگی والاگهر

غیاث دل و دین غوری خطاب

پس از وی برادرش بودی شهاب

25 نبیره اش محمود بُد بعد از آن

که بود آخرین شه در آن دودمان

محمد بُد از زمرۀ ملحدان

چو پورش گزین نو مسلمان همان

علا دین ملحد پس از مرگ او

در آن مملکت خسروی شیرخو

بُراق آن که بودی ختایی نژاد

در آخر به شاهی کرمان فتاد

به عهد جهانگیر چنگیز خان

شهی یافت بر جمله ملک جهان

30 برانداخت فرماندهان را همه

ز تیغش نرستند شاه و رمه

جهان کرد دریای خون سربه سر

سپاهش برانداختند خشک وتر

نداد و نه دیگر دهد کس نشان

چنان قتل و غارت چنان سرقتان (2)

خدایا به حقّ حقیقت دگر

نیاری (3) چنان بد کسی را به سر

ص :292

1- 1) (ب 22)(دوم).در اصل و سب:تکله؟؟؟نامور.
2- 2) (ب 32)(دوم).در اصل:سرقبان.
3- 3) (ب 33)(دوم).در اصل:نباری.
خلافت امیر المؤمنین الطاهر باللّه محمد بن النّاصر لدین اللّه نه ماه

خلافت امیر المؤمنین الطاهر باللّه محمد بن النّاصر لدین اللّه نه ماه (1)

1 پس از مرگ ناصر به جایش پسر

برآمد بر آن ملک شد تاجور

محمّد بُدش نام و طاهر لقب

مزیّن بدو گشت ملک عرب

شهی بود نیکودل و پرهنر

و لیکن نشد (2) سال بر وی به سر

چو فرماندهی کرد نُه ماه و اند

رسیدش ز نکبت ز گردون گزند

5 شده سیصد و بیست و سه سالیان (3)

به ماه رجب شد برون از جهان

دو افزون ز پنجاه بُد سال او

پسر هفت و دختر سه بودش نکو

به عهدش ز شاهان به جمله جهان

ز قوم مغول بود چنگیز خان

به فارس اندر از سلغری سعد بود

علادین به الموت دعوت نمود

ز قاراختا بُد بُراق (4) آن زمان

ز کرمان درون پادشا همچنان

10 و لیکن از این خسروان کام او

نبودی روا اندر ایّام او

ص :293

1- 4) سب:عنوان ندارد.
2- 1) (ب 3)(دوم).سب:و لیکن بشد.
3- 2) (ب 5).سب:شده ششصد و بیست و سه سالیان.
4- 3) (ب 9).در اصل:رقار احتا؛سب:بزاق.
ص :294

خلافت امیر المؤمنین المستنصر باللّه منصور بن الطّاهر شانزده سال و یازده ماه

خلافت امیر المؤمنین المستنصر باللّه منصور بن الطّاهر شانزده سال و یازده ماه (1)

1 چو طاهر روان شد به دیگر سرا

پسر گشت بر جای او پادشا

مر آن شاه را نام منصور بود

به مستنصر او را لقب برفزود

به عهدش جهان (2) گشت رشک بهشت

همه راغ باغ و همه کوه کشت

در آن عهد غمگین بجز جغد (3) نیز

نبودی در آن مملکت هیچ چیز

5 ز اسلاف دادی نشان خراب

به حسرت در آن دولت کامیاب

چنان بود آباد آن بوم وبر

ز تدبیر آن خسروِ نامور

که محصول آن از تُمن (4) شش هزار

فزون بود دینار آن روزگار

مفصّل بر این دیده ام دفتری

که پرداخته بود نامآوری

در این عهد سیصد تُمن (5) کمترست

ببین فرق چندش به چند اندرست

10 چو بگذشت از شاهی او دو سال

به کار عمارت برافراخت بال

یکی مدرسه کرد خرّم بنا

برآورد در هفت سالش به پا

که مستنصریّه کنون نام یافت

وز آن طالب علم دین کام یافت

حقیقت کزان پیشتر در جهان

نبُد مدرسه ساخته کس چنان

نه کس وقف کردند بر یک مقام

بر آن گونه بسیار از خاصّ و عام

15 کنون گرچه اوقاف او شد خراب

بسی نیز شد ملک از زور و تاب (6)

هنوز است حاصل ورا بیش از آن

که شاید از آن داشتن ده چنان

ص :295

1- 1) (عنوان).در اصل:سال یازده ماه.
2- 2) (ب 3).در اصل:جنان.
3- 3) (ب 4).در اصل:بحر جغد.
4- 4) (ب 7).در اصل:ارتمن؛سب:محصول از تومن.
5- 5) (ب 9).سب:تومن.
6- 6) (ب 15)(دوم).سب:بسی نترسد؟؟؟ملک از رور و تاب.
بر این گونه زیبد ز شاهان نشان

که بادا بر او آفرین بیکران

در ایّام او از مغول بایجو (1)

ز اربیلیان (2) گشت پیکارجو

در او برد مردم به قلعه پناه

ز قلعه مغول شد به دل رزمخواه

20 مدد جست اربیلی (3) از مؤمنان

خلیفه مددکارشان شد در آن

به حج رفتن اسلامیان را نماند

ز بهر غزا لشکری گشن راند

مغول یافت در جنگ از ایشان زیان

گریزنده گشتند از تازیان

مغول چون گریزان شد از پیششان

ببردند اینها کم و ببیششان

مظفّر سپاه مسلمان ز جنگ

به دار السّلام آمدند بی درنگ

25 چو شد ششصد و چل ز تاریخ سال

بر او بر بقا خواند باب زوال

دهم روز ماه ششم ناگهان

شد آن شاه فرخنده خو ز این جهان

بدش عمر پنجاه و دُو آن زمان

ده و هفت الاّ مهی شه از آن

دو پور و دو دختر از او ماند باز

ولی هم ندیدند از بد جواز

در ایّام او شاه چنگیز خان

بُد و از پس او اوکتای (4) همان

30 در ایران ز خوارزمشاهی (5) به گاه

گزین منکبرنی بد و نیز شاه

به فارس اندر از سلغری سعد بود

پس از وی ابو بکر شاهی نمود

در اقلیم کرمان بُراق و پسر

علا دین ملحد به الموت در

ص :296

1- 1) (ب 18)(دوم).سب:ز اربیلیان؟؟؟.
2- 2) (ب 18).بایجو:بایجونویان:«از سرداران و امرای بزرگ مغول که مدّتها بر عراق و آذربایجان تسلّط داشت و امیر ارغون در سال 641 دست او را از حکومت آن نواحی کوتاه نمود.بایجو در جنگ های بغداد نیز شرکت داشت و چون شکست خورد از خلیفه مستعصم پیش منگوقا آن شکایت کرد و در دفع او یاری طلبید و منگوقا آن برادر کوچک خود هولاکو را نامزد بغداد نمود و بایجو در لشکر هولاکو نیز فداکاری بسیار کرد و پس از فتح بغداد در سال 657 تا حدود دریاچۀ وان نیز پیش رفت.(دهخدا،ذیل بایجو نویان).
3- 3) (ب 20).سب:اربیلی؟؟؟.
4- 4) (ب 29).در اصل:بس اوکتای.
5- 5) (ب 30).جلال الدین منکبرنی خوارزمشاهی.
خلافت امیر المؤمنین المستعصم باللّه عبد اللّه بن المستنصر باللّه

اشاره

خلافت امیر المؤمنین المستعصم باللّه عبد اللّه بن المستنصر باللّه (1)پانزده سال و هفت ماه

اشاره

1 چو مستنصر (2) نامور درگذشت

به جایش پسر شاه اسلام گشت

پدر خواند عبد اللّه او را به نام

لقب یافت مستعصم آن گه امام

حیامند شاهی کم آزار بود

و لیکن به دانش نه هشیار بود

از او ابلهانه سخن بی شمار

همی بازگویند از آن روزگار

5 چو عقبی طلب بودی و دین پرست

در این کار دنیا نبودیش دست

نه ز این روی فرمود فخر بشر

بوند ابله اهل بهشت بیشتر (3)

وگر نیز تدبیر بودی ورا

چه کردی از آن با قضای خدا

چو بر ساقۀ دولتش بود جا

کجا سود بودی ز دانش ورا

به دار السّلامت ز آثار او

یکی مدرسۀ عالی و پُر نکو

10 که خوانی ورا مسجد (4) این زمان

بهشتیست گویی به گیتی عیان

چو شد پانزده سال با هفت ماه

که بر قوم اسلام بُد پادشاه

هولاکو

ز قوم مغل (5) آن زمان به پیکار او با سپه شد دمان

شده پنجه و شش ز ششصد فزون

به بغداد از او شد روان جوی خون

ص :297

1- 1) (عنوان).در اصل:عبد اللّه بن المستنصر.
2- 2) (ب 1).سب:مستبصر.
3- 3) (ب 6)(دوم).«انّ اکثر اهل الجنّه البله»-اکثر اهل بهشت را نادانان تشکیل می دهند(حدیث منسوب به پیامبر اکرم ص).
4- 4) (ب 10).ظاهرا شهرت این مسجد از قلم افتاده است.و شاید هم نام دیگری نظیر«مستعصمیّه»داشته است.
5- 5) (ب 12).سب:مغول.
چو کوشش در آن ملک بسیار شد

خلیفه به دستش گرفتار شد

15 ششم روز ماه دؤم ناگهان

سرآورد بر وی بزاری جهان

چل و شش بدش عمر با چارماه

که با تخمه بر وی جهان شد سیاه (1)

دیاری که بُد رشک خُلد برین

ز دوزخ بترشد در آن جنگ و کین

هزاران هزار اندر او بی گناه

به تیغ مغل (2) شد بخیره تباه

به قسم مغل (3) شرح این جنگ و کین

عیان کرد خواهم به رای رزین

20 در ایّام او از مغل (4) پادشا

کیوک خان (5) و منکو (6) بد آن جایگاه

ابو بکر در فارس از سلغری

به کرمان دو عمزاده در مهتری

مبارک یکی قطب دین بد دگر

علادین و خورشه به الموت در

در ایران هولاکو ز یک سر شهان

فزون پایگه کرده اندر جهان

پس از قتل مستعصم نامور

نگشتند عبّاسیان شه دگر

25 ز بد حالشان گشت بتر بسی

نیاریدشان در شماری کسی

شنیدم کز آن قوم یک نامور

خلیفه ست در مصر و آن بوم وبر

و لیکن ندارد چنان پایه مرد

که شاید از او در مهی یاد کرد

که در خطبه و سکّه و در طراز

بود نام ناصر نه ز آن سرفراز

در آنجاست بر قلعه ای شهر بند

جز این نیست فرمان آن هوشمند

30 که چون فتنه ای اوفتد در دیار

به سلطان کند باز تفویض کار

اگرچه بدند آن گزیده شهان

ز پانصد فزون پادشا در جهان

ولی هم سرانجام از کهتران

شدند کمتر آن نامبرده سران

بلی دولت ارچه بود دیرباز

ز نکبت ندارد به گیتی جواز

بدونیک و بیش وکم و خوب و زشت

بود در پی همدگر در سرشت

ص :298

1- 1) (ب 16)(دوم).در اصل:جهان شد سباه.
2- 2) (ب 18)(دوم).سب:مغلول.
3- 3) (ب 19).سب:مغول.
4- 4) (ب 20)(دوم).کیوک خان-کیوک خان بن اوکتای قا آن بن چنگیز خان.(تاریخ جهانگشای جوینی،ج 1 سال 1329،ص 31).
5- 5) (ب 20)(دوم).منکو-منگو.پسر تولی بن چنگیز اولین قا آن از خاندان تولی که به سال 646 به تخت قا آنی نشست و در سال 657 وفات یافت.(دهخدا،ذیل منگوقا آن).
6- 6) (ب 20).سب:مغول.
35 به یک رنگ هرگز نباشد جهان

گهی نیک گه بد شود در نهان

اگر نیک پیش آید اربد به کار

مشو شاد و غمگین از آن زینهار

چو نارچار باید از او شست دست

نشاید در او دل از این روی بست

اگر هوشمندی به ملکی گرا

که آن را نباشد زوال و فنا (1)

در او مست عشق دلارام شو

گل کام از باغ وصلش درو

40 خودی بفگن از خود که خود او شوی

که وحدت چو گفتی نماند دویی

خدایا به حقّ (2) حقّیت یکی

نظر کن به احوال من اندکی

به لطفت ز مستوفی پرگناه

بگردان کژی،بازش آور به راه

نه آن ره دراز است و او کند پا

کرم کرد باید به کارش ترا

به گلرنگ غفران برش کن سوار

ز راه کرم سوی فردوس آر

45 تو دانی نیارم دگر گفت من

کرا باشد اینجا مجال سخن

به دیدار (3) اگر وعده گردد وفا

بود سود ما را زیان نه ترا

غلط می کنم پایگاهی چنان

به چون من سگی کی رسد در جنان

بلی آن که بر یاد نامش زبان (4)

مشرّف کنم گفتن آن توان

مگر آنک از دولت این شرف

نگردد تن و جان در آتش تلف

50 وگرنه بدان (5) بندگان را چه کار

که چون حکم راند خداوندگار

تم القسم الاوّل و هی الاسلامیّه من کتاب ظفرنامه

ص :299

1- 1) (ب 38)(دوم).سب:زوال فنا.
2- 2) (ب 41).سب:خدا بحق.
3- 3) (ب 46).در اصل:بد ایذار.
4- 4) (ب 48).در اصل:زیان؛سب:یکی.
5- 5) (ب 50).در اصل:بذ آن.
ص :300

فهرست ها

اشاره

1-فهرست آیات قران کریم.

2-فهرست احادیث نبوی.

3-فهرست اشعار فارسی دیگر شاعران(به ترتیب قوافی).

4-فهرست اشعار عربی دیگر شاعران(به ترتیب قوافی).

5-فهرست اعلام اشخاص.

6-فهرست اعلام جای ها و شهرها.

7-فهرست اعلام ملل و نحل.

8-فهرست لغات دشوار متن.

ص :301

فهرست آیات قران کریم

أَ لَمْ تَرَ کَیْفَ فَعَلَ رَبُّکَ بِأَصْحٰابِ الْفِیلِ.

(فیل 105،1)

نبینی که چگونه کرد خدای تو به خداوندان فیل-

...جوابش نوشت آن خدیو امم

پس از نام یزدان سه حرف الم

(قادر،45)

تَبَّتْ یَدٰا أَبِی لَهَبٍ وَ تَبَّ. (تبت 111،1)

زیان کار بادا دو دست بو لهب و خود چنین باشد.

...که دستی که خطی چنین وضع کرد

سه مصحف از آن بر تبت جمع کرد

(راضی،20)

وَ الْکٰاظِمِینَ الْغَیْظَ وَ الْعٰافِینَ عَنِ النّٰاسِ. (آل عمران 3،134)

آنان که از مال خود به فقرا در وسعت و تنگدستی انفاق می کنند و خشم خود را فرو می نشانند و از بدی مردم درگذرند(چنین مردمی نیکوکارند).

سزد گر ببخشی گناهش درین

بخوانی در آن آیت کاظمین

(مستعین،50)

ص :303

ص :304

فهرست احادیث نبوی

«انّ اکثر اهل الجنّه البله:»اکثر اهل بهشت را نادانان تشکیل می دهند.

نه ز این روی فرمود فخر بشر

بوند ابله اهل بهشت بیشتر

(مستعصم،6)

الملک یبقی مع الکفر و لا یبقی مع الظلم.

که با کفر دولت بود پایدار

ولی نیست با ظلم آن را قرار

(هارون،264)

ص :305

ص :306

ص :308

فهرست اشعار فارسی دیگر شاعران(به ترتیب قوافی)

این که می بینم به بیداری است یا رب یا به خواب

خویشتن را در چنین نعمت پس از چندان عذاب (1)

(هارون،212)

هر آن کس که او تشنه بر آب مرد

خردمندش از بخردان کی شمرد (2)

(هارون،143)

شاهان ملکان جنگ ملک وار کنند

پیکار به زخم تیغ خونبار کنند

تو آمده ای هیمۀ ما می سوزی

در مطبخ ما زنان همین کار کنند

(مهدی،166-165)

نومید مشو غم مخور و باک مدار

سازندۀ کارها بسازد همه کار

(هارون،201)

بدی مکن که در این کشته زار روز جزا

به داس دهر همان بدروی که می کاری (3)

(معتز،101)

ای طفل دهر گر تو ز پستان حرص وآز

روزی دو شیر دولت و اقبال برمکی

در عهد عمر عزّه مشو از کمال حرص

یادآور از زوال بزرگان برمکی

(هارون،178-177)

ص :309

1- 1) (1).اصل شعر از انوری است: این که می بینیم به بیداریست یا رب یا به خواب خویشتن را در چنین نعمت پس از چندین عذاب
2- 2) (2).اصل شعر از فردوسی است: دلش کور باشد سرش بی خرد خردمندش از مردمان نشمرد
3- 3) (3).اصل شعر از مولوی است: بدی مکن که در این کشت زار زود زوال به داس دهر همان بدروی که می کاری (دیوان شمس،غزلیات،شمارۀ 3107)
ص :310