گروه نرم افزاری آسمان

صفحه اصلی
کتابخانه
شاهنامه فردوسی
جلد اول
سال دوم سلطنت مظفر الدين شاه در ايران مطابق تخاقوي‌ئيل «1» 1315 و موافق 1897 ميلادي «2»




اشاره

در نصفه اخير اين سال، در هندوستان شورش سخت بر ضد انگليس است خصوصا در سرحد افغانستان. طايفه افريدي به ياغيگري پرداخته‌اند و انگليس اين آشوب را به تحريك امير عبد الرحمن خان حاكم افغانستان مي‌داند.
در سال 1896 ميلادي با اين‌كه نقصان در وضع كتابفروشان آلمان بوده عدد كتابهاي تازه‌اي كه در شهر [هاي] آلمان به طبع رسيده بدين ميزان مي‌باشد 23336.
در سال گذشته 1314، در بمبئي و بعضي قريه‌هاي او مرض طاعون بروز كرده و قريب صد هزار نفر را هلاك كرد و روي به تخفيف نهاد و حال دوباره روي به ازدياد نهاده، اطباي فرنگ علاجش را به كوبيدن دانند. «3»
در لندن شخصي از قوم وچ [ولز؟] سوار كالسكه پا شده «4» در بيست و چهار ساعت شانزده ميل و ربع را طي كرده است و اين سخن از روزنامه حبل المتين منقول است.
______________________________
(1). تخاقوي‌ئيل يعني سال مرغ، سال دهم از چرخه دوازده‌گانه تقويم مغولي كه با نام حيوانات خوانده شده است.
(2). پيش از عنوان، اين مطلب آمده «در رجب المرجب 1314 شاهزاده محمد حسين ميرزاي صاحب جمع شترخانه و قاطرخانه شد. نيابت وزارت ماليه و دفتر را به ميرزا نعمة الله خان مدير السلطنه بن نظام الملك وزير ماليه و دفتر دادند.
(3). ظاهرا منظور مايه‌كوبي است يعني واكسيناسيون‌Vaccination
(4). منظور از كالسكه پا را نفهميدم شايد دوچرخه مراد باشد. عبارت متن اساسا درست نيست بلكه بايد «در ساعت» باشد كه چنين سرعتي در آن روزگار در ساعت مايه تحسين و تعجب بوده نه در بيست و چهار ساعت.
ص: 186
در اين دوران، در خيرپور سند جمعي مشغول به زراعت بودند كه ناگاه آواز مهيبي از آسمان بلند مي‌شود و همه مي‌ترسند. نگران آسمان بودند كه چيزي مثل برق از آسمان به زمين افتاده فرو مي‌رود. به مقدار دو دست آن‌جا را مي‌شكافند. قطعه سنگي سياه كه به وزن دوازده سير بيرون آمده برزگران نمونه را امتحان كرده طلا و نقره هر دو دارد. «1»
از قرن پانزدهم ميلادي، مردم فرنگ به خيال افتادند كه به گنگها به واسطه اشارت انگشتان حرف زدن و چيزهاي ديگر آموزند ليكن مدت دويست سال به عهده تعويق افتاد تا آن‌كه آبه لپه نام فرانسوي سربلند كرد و آبه لپه در ورسايل [ورساي] كه قصبه‌اي است در حوالي پاريس، در سال هزار و هفتصد و دوازده متولد شده و در 1789 درگذشته. باري وي بنيان سابق را به دست آورد و مبلغها از افكار عاليه خود روي او نهاد و راه تعليم و تعلم را آسان كرد. جانشين وي آبه سكراد در اين فن نيز پيروي او كرد و امروز مدارس كر و لال در اروپا چيز تازه نيست. «2»
اين اوقات در روزنامجات مندرج مي‌باشد كه عمل ماليات يونان بالمناويه اختيارش به عهده قنترات «3» مأمورين دول خارجه خواهد بود. دولت يونان حق هيچ مداخله ندارد تا مدت قنترات برطرف شود يعني قرضي كه كرده برطرف شود و خرج اين مجلس، برعهده دولت يونان است. و اگر اختلافي مابين شركت انحصار دست دهد بايد پادشاه يا رئيس جمهور سويس برطرف نمايد و نوت‌هاي «4» سابق بكلي بعد از سه ماه باطل و از نو نوت ايجاد مي‌شود و اگر بخواهد دولت يونان به پاريس و لندن و آلمان مخابره نمايد بايد به واسطه مجلس قنترل «5» باشد.
در اين اوقات جمادي الثاني پادشاه ايران يك قطعه قلمدان با دوات مرصع به
______________________________
(1). اين سنگها را سنگهاي آسماني گويند و به زبان علمي‌Meteorite ، دوازده سير اندكي كمتر از يك كيلو است.
(2). اين فن شريف در ايران از حدود سال 1305 شمسي بنيان گرفت به همت مردي بزرگوار به نام جبار عسكرزاده كه چون نخستين كودكستان را در سال 1303 به نام «باغچه اطفال» دائر نمود به «باغچه‌بان» ناميده شد.
(3).Contrat
(4). نوت‌note به معناي يادداشت است و الفباي موسيقي، ولي اينجا مقصودBank note است به معناي اوراق بانكي، اسكناس.
(5).Controle
ص: 187
وكيل الملك وزير خلوت داد و وكيل الملك از سادات طباطبايي و برادر نظام العلماي تبريز است. مردي خوش‌فطرت و باكمال است و سمت منشي حضور سلطاني را دارد و فرامين و بروات را بايد او به صحه برساند. ليكن قدري بدخلق و رشوه‌گير است.
در اين اوقات، چون دولت ايران خيلي پريشان و مقروض به داخله و خارجه شده است، ميرزا علي خان امين الدوله وزير اعظم مي‌خواهد از دولت خارجه هفده هيجده كرور قرض كند و اصلاح پريشاني را بنمايد. دولت روس، نيز با اين خيال است. زيرا كه مي‌خواهد ايران پريشان شود و بدون جنگ و زحمت ايران را ضميمه ساير ممالك خود نمايد و جماعتي از اهل سياست قائل‌اند كه امين الدوله وضع ايران را مي‌خواهد به سبك فرنگستان سازد. اين روزها علماي تهران بر ضد امين الدوله برخاسته‌اند زيرا كه امين الدوله از آنها دستگيري نمي‌كند و اعتقاد به جنس علما ندارد و احكامشان را اجرا نمي‌سازد و آنها در مجالس از كفر و بيديني امين الدوله نقل مي‌كند و مي‌گويند وي مي‌خواهد ايران را به باد دهد و خود چون موّال «1» است به قدرت فرنگي‌ها در ايران مايل است. باري علما به تنگ آمده كاغذي به شاه نوشتند كه ما مي‌خواهيم به عتبات عاليات برويم. شاه در جواب نوشت أَرْضُ اللَّهِ واسِعَةً «2» برويد. ايشان چون اين سفر را از براي قهر و ناز استرخاص كرده‌اند و پنداشتند كه شاه از ترس و هجوم بلوي ايشان را ممانعت از رفتن خواهد كرد و انعام و خلعتشان خواهد داد. پس از آن‌كه شاه اذن رفتن آنها را داد پشيمان از مرخصي شدند و حيله‌اي به خاطرشان آمد و گفتند كه ما در روز سه‌شنبه دوازدهم رجب المرجب حركت خواهيم كرد و اين از براي آن بود كه پيش، مردم شورش طلب را از براي روز معين مهيا سازند و بلواي عام نمايند و آنها علما را از رفتن ممانعت نمايند. باري در روز سه‌شنبه طفره زدند و نرفتند و گفتند در اين ماه خواهيم رفت.
در روز چهارشنبه 13 رجب المرجب كه روز عيد مولود مسعود امير المؤمنين علي عليه السّلام بود، ميرزا علي خان امين الدوله وزير اعظم را در طهران، شاه ايران منصب
______________________________
(1). ثروتمند و توانگر، مالدار
(2). سوره نساء، آيه 97
ص: 188
صدارت داد و تمثال مرصع و قلمدان مرصع و خرقه شمسه مرصع خلعتش بخشيد.
گمان مردم سياسي اين است كه بدين منصب نپايد. زيرا كه يك‌جا علما از وي راضي نيستند. ديگر آن‌كه محض اصلاح قروض دولت، در خيال كم كردن جيره و مواجب نوكر است. ديگر آن‌كه مايل به وضع اروپ است و به اسلام پر احترام نمي‌گذارد. خداي تعالي شرش را از سر مردم بگرداند.
در اين سال يكي از مردم ايطاليا از براي شيار زمين اسبابي اختراع كرده كه به وضع سهلي شيار شود و چنان كوچك است كه در جيب جليقه «1» توان گذاشت.
اين اوقات در مقام ميرزاپور متصل به جيپور كه از مضافات بنگال است و گويند سابق بر اين محل مزبور پايتخت يكي از نوابان عظيم الشان بوده، جمعي مشغول كندن زمين بودند. پس از آن‌كه قدري زمين را حفر مي‌كنند، عمارتي وسيع و عظيم پديد مي‌آيد كه دروازه‌هاي آن از آهن بوده و هريك دروازه آن دو قفل بزرگ كه هريك دو هزار مثقال وزن داشته. هرچه خواستند نتوانستند او را باز كنند. باقي خبر بعد نگاشته مي‌شود.
در هنگامي كه امين الدوله وزير اعظم شد گفت هركس خواهد از مردم به من كاغذ بنويسد، بايد عنوان كه معمول مردم ايران است از قبيل «فدايت شوم» و «تصدقت شوم» در سر كاغذ به من ننويسند كه كاغذش را نخواهم خواند. اين ايجاد معمول با او شد. اگر در تمام ايران دائر بشود بسيار مفيد [است] و زحمات مردم كم خواهد شد.
در ششم صفر المظفر اين سال در شهر تبريز، در محله اميرخيز، راسته كوچه و پل سنگي از سه چهار نقطه آب از رودخانه تخطي كرده و ده دوازده نفس هم تلف شد.
مظفر الدين شاه دو هزار تومان و جمعي به فراخور حال خود هريك چيزي دادند. روي هم نهاده به شراكت سدي محكم اين روزها در جلو آن سيل بنا نهادند كه مردم بيچاره آسوده شوند.
در اين ايام، تجديد مصارف جنگي هند را از بيست سال به اين طرف كرده‌اند، از قرار ذيل است:
______________________________
(1). جليقه ظاهرا همان‌gilet فرانسه است.
ص: 189
جنگ افغانستان: 000/ 000/ 243 روپيه، مصارف ساختن راه‌آهن جنگي 000/ 000/ 169، مصارف جنگ بلوچستان 000/ 000/ 15 روپيه، جنگ كويته 000/ 500/ 22 روپيه، جنگ كلكيت 000/ 000/ 3 روپيه، اردوكشي سرحدي هند مع چترال 000/ 000/ 35 روپيه است و وجه امدادي كه به اهالي سرحد داده شده است 000/ 500/ 22 روپيه و ساير مصارف متفرقه از اين قرار [مي] باشد 000/ 000/ 30 روپيه. از اين‌جهت است كه دولت هند از ساير دولت‌ها مقروض‌تر است.
اگرچه تزايد نفوس اسلاميه روزبه‌روز در كمال شدت است ولي در مغرب و وسط افريقا زياده در اشاعت است. چنان‌كه اين ايام، چند طايفه پيدا شده‌اند كه خود را وقف اشاعت دين مبين نموده‌اند و اين قوم زنگي‌اند و نام اين هيئت «سردار ملت اسلام» است و رشك كشيشان مسيح آيين شده‌اند.
تاكنون در بعضي از بلاد چين، لباسشان در تابستان پوست سگ دباغي شده و در زمستان پوست پشم‌دار آن است و سگ را جهيز دختران خود نمايند.
دولت انگليس مواجبي كه به امير عبد الرحمن خان پادشاه افغانستان مي‌دهد يك ميليون و ششصد هزار روپيه مي‌شود و علاوه، در سال كمتر از يك ميليون هديه از براي او نمي‌رود و مي‌خواهند ششصد هزار روپيه بر مواجب امير بيفزايند.
در شهر نيويارك [نيويورك] امريكا انجمني منعقد شده كه شركا و اجزاي آن ترك حيواني گفته معاش خود را به نباتات قرار داده‌اند. قولشان اين است كه ميانه حيوانات اشبه به انسان ميمون است و او به نبات زندگي كند. لهذا بايد انسان هم درين مسأله از ميمون تقليد نمايد و در نباتات قوت حياتي بيش است از حيوانات و اعتقادشان اين است كه انسان هم در اول ميمون بوده ترقي كرده.
دو سال قبل دكتر گرينر كه يكي از اجزاي پارلمان فرانس است مسلمان شده، اگرچه اختلاف در فروعات اسلاميه دارد. اين اوقات به الجزاير و تونس رفته مسلمانان را به ساختن مدرسه اسلاميه در پاريس [ترغيب] نموده و مي‌خواهد در آن مدرسه تعليم قرآن مجيد و علم اروپ باشد.
چند سال است كه در طهران، صنيع الدوله بن مخبر الدوله داماد پادشاه عهد كه در
ص: 190
علوم و صنايع خارجه دستي دارد، در جنب دروازه نزديك به باغ عشرت‌آباد دولتي كارخانه ريسمان‌بافي به طرز فرنگستان احداث كرده و مبالغي گزاف خرج آن نموده. اين اوقات ريسمانش درآمده و مستعمل است و سيصد خروار در سال ريسمان مي‌دهد.
كمتر از ريسمان اروپا نيست.
اين اوقات ميرزا محمد ملك الكتاب شيرازي رئيس مطبعه‌هاي بمبئي كتاب موسوم به مفتاح الرزق و مفتاح الظفر في آداب المالك و المملوك و الخادم و المخدوم تأليف كرده و به يادگار جلوس شاهنشاه حاليه ايران طبع نموده و انتشار داده.
و در اين اوان، رساله موسوم به رسالة الاسلام كه حاوي ترقيات اسلاميان و بيدار نمودنشان از خواب غفلت و واقف كردنشان از حالات سلف در الله‌آباد هند به طبع مي‌رسد. يك حصه آن ترجمه تاريخ ابن خلدون مغربي است و حصه ديگر او رساله‌اي مي‌باشد موسوم به تبيين الكلام في احكام الاسلام چاپ مي‌شود. و در اين سال كتاب مختصري معروف به پندنامه در طهران و تبريز به طبع رسيد. مصنف آن حسنعلي خان امير نظام و پيشكار آذربايجان است. و درين سنه رساله‌اي در آداب تعليم زبان پارسي به اصول آسان در بادكوبه تأليف شده و به طبع رسيده و در اين سال رساله موسوم به اديب در زبان اردو، در پتنه هندوستان چاپ مي‌شود. اين هنگام رساله [اي] در اتفاق اسلام و اسلاميان نثرا و نظما [از طرف] ميرزا محمد تقي كمال الدين طهراني متخلص به «سنجر» شاعر به طبع رسيده و در هندوستان شايع است.
در روزنامجات است كه پس از شكست يونان از عثماني، دول [خارجه] «1»
برآنند كه عثماني جزيره كريت «2» را آزادي دهد. دولت عثماني به شرايطي چند آزادي مي‌دهد. اول اين‌كه حاكمي كه در آن‌جا معين شود- بر فرض كه عيسوي مذهب هم هست- بايد تبعه عثماني باشد. دوم در بعضي از نقاط جزيره، قشون ساخلوي دولت عثماني بايد اقامت نمايد. سوم سفاين آن‌جا داراي بيرق عثماني باشد. چهارم دول به خون مسلمين ساكنين آن‌جا ضمانت كنند.
______________________________
(1). منظور از دول [خارجه] انگليس و فرانسه و روسيه است.
(2).Crete جزيره‌اي نسبتا بزرگ در مديترانه شرقي
ص: 191
در نوزدهم دسامبر 1897 ميلادي، در لندن حريق بزرگي اتفاق افتاده و دو كوچه و يك ميدان را بكلي سوزانيده و به محلات ديگر نيز ضرر رسانيده. ضررش [بالغ] به چهار ميليون ليراي انگليسي است. گويند از سال 1666 تا حال چنين حريقي ديده نشده.
دولت فرانسه در اين اوقات مي‌خواهد سالي دوازده هزار نفر به تعداد قشونهاي در ركاب تحت السلاح بيفزايد و نيز خيال دارد كه از سنه 1900، مقدار سي و پنج هزار نفر به شماره قشون خود بيفزايد، به اين معني كه هميشه سي و هشت هزار و دويست و بيست و سه (38223) نفر صاحب منصب و پانصد و سي و نه هزار و صد و هفتاد و نه نفر سرباز در زير سلاح داشته باشد. دولت مزبور از سنه 1873 به بعد هر ساله مبلغي به قواي عسكريه خود افزوده و امروز مقدار 363 نفر صاحب منصب و 6663 نفر سرباز از سنوات سابقه زياده دارد. براي صاحب‌منصبان، بجز از اسبهاي ملكي ايشان، 14266 اسب موجود است. دولت فرانسه از اين قرار در سنه 1900، قدرت دارد كه در حالت صلح هشتصد هزار نفر و در حالت جنگ سه ميليون قشون حركت دهد. تمام خيالات فرانسه تقابل با دولت آلمان است. زيرا كه دولت آلمان كه در حال سلم مي‌باشد، 658230 نفر سرباز و 21310 نفر صاحب منصب و 97420 اسب و 2542 عراده توپ حاضر و مهيا دارد. «1»

واقعه عجيبه‌

يك نفر از اهالي مجار كه مردي عياش بود، به يكي از اقرباي خود، در مقابل قدري شراب، زوجه خود را فروخته. زن هم چون مرد تازه‌جوان بود قبول كرده، بعد از ختم بيع و شري، پوليس آگاه شده بايع و مشتري را گرفته است.
برحسب امر مظفر الدين شاه، چندي قبل پدرم ميرزا هدايت اللّه لسان الملك
______________________________
(1). سالهاي بين 1870 تا 1914 در تاريخ اروپا به نام صلح مسلح معروف است. محرك اصلي فعاليتهاي سياسي و نظامي در اين سالها، دولت فرانسه بود كه مي‌خواست شكست خود را در جنگ سدان‌Sedan با آلمانها جبران كند و نه تنها آلزاس‌Alsace و لورن‌Loraine را بازپس گيرد، بلكه آبروي رفته را به جوي بازآرد.
دولت انگليس و روسيه هم با ديدن رقيب تازه‌نفسي چون آلمانها باهم كنار آمدند. نتيجه اين تحريكات سياسي و نظامي موجب جنگ جهاني اول شد.
ص: 192
ملك المورخين كتاب فهرستي از سلاطين و اتابكان عجم مختصرا نگاشت و به حضورش برد. بنده نيز حاضر بودم. شاه پس از آن‌كه نظري كرد و توصيف فرمود، به اين كلام دعا كه در حق اجداد او كه در كتاب نگاشته شده بود رسيد كه «طيب اللّه براهينهم» پرسيد براهين لقب كيست؟ ميرزا مهدي خان وزير همايون و وزير مخزن ملبوس كاشي كه از مقربان است، عرض كرد كه برهان «1» گويا نام يكي از حكمرانان است. البته وقتي كه پادشاه عامي باشد نوكرش نيز بايد چنين باشد. و ما مردم عجب اميد بيهوده‌اي داريم كه در پرتو تربيت او مردم ايران چون اهل اروپا شوند.
پس از شكست دولت چين از ژاپون و انجام مصالحه بين الطرفين، [چين] عرق حميتش به جوش آمده قشون خود را به سبك اروپا قرار داده و روزبه‌روز در ازدياد تربيت مملكت خود مي‌كوشد. دول فرنگ هريك طرفي از چين را كه همجوار هستند مال خود مي‌دانند و بناي آمد و شد و تجارت نهاده‌اند و ظاهرا بر حمايت دولت چين، علي رغم ژاپون، بر يكديگر سبقت مي‌جويند. يكي از دوستي چين فايده ببرند يكي ژاپون را تضعيف نمايند. روس از طرف شمال پيش رفته از وسط خاك منچوري راه‌آهن مي‌كشد كه طريق خود را به درياي شرق باز نمايد و مملكت كره را كه ديرزماني است طالب آن است به چنگ آرد و دولت آلمان مركزي براي توقف سفاين خود در سواحل چين مي‌خواهد. اين ايام قتل چند نفر كشيش آلماني را كه در بندر كيااوچان كه از بنادر چين است بهانه كرده سفاين بحري آن‌جا داخل كرده و آن‌جا را فعلا تصرف كرده تا خون‌بهاي گزافي بگيرد و كليسايي به جهت نصاراي آلمان بسازد و راه‌آهني در ايالت شانتونگ بنا نمايد. دولت چين جواب داده تا بندر كيااوچان را از عساكر خود خالي نكنند، در اين باب مذاكره نخواهم كرد.
ميرزا علي خان صدر اعظم امين الدوله در اين اوقات در قرب امامزاده يحيي دواخانه‌اي از خود ايجاد كرده و طبيب و دوايي در آن‌جا نهاده كه فقرا را مجانا معالجه كنند و دوا مجانا بدهند.
______________________________
(1). برهان نام پادشاهي نيست و «طيب اللّه براهينهم» جمله دعائيه‌اي متداول بود. اما سلسله‌اي به نام برهان شاهيان در دكن (هند) بوده است.
ص: 193
در روزنامه مفتاح الظفر منطبعه كلكته درج است كه در درياي بالتيك جزيره‌اي مي‌باشد كه بيست و چهار ميل [فاصله] از مملكت سوئد «1» واقع است. اين جزيره قوه مغناطيسي دارد به‌قدري كه جهازي «2» كه به طرف آن جزيره حركت مي‌كند به فاصله نه ميل و نيم كم‌كم قوت و سرعتش زياد مي‌شود به حدي كه محسوس مي‌شود و نيز وقتي كه سفاين از آن جزيره به جانب مخالف مي‌رود كندي حركتش محسوس است. سوزن قطب‌نما را به درجه‌اي تصرف [مي] نمايد كه سفايني كه از روي قطب‌نما حركت مي‌نمايند، منحرف مي‌گردند. هم گويند كه جزيره‌اي در درياي روم «3» است كه قوه مغناطيسي دارد و آن جزيره چهار ميل و نيم طول و يك ميل عرض دارد. ليكن قوه جزيره سابق بيش است.
نقل از روزنامه سابق، در شمال بحر الكامل گويند جزيره‌اي است كه در حركت و گردش است در سنه 1891 مسيحي چند بار جزيره مزبور ديده شده تخمينا يك ساعت هم روي آب بوده بعد غايب شده. گويند اين جزيره در هر ساعت يك ميل راه رود.
هشتصد فوت «4» وسعت جزيره است. بعضي از درختهاي آن به بلندي سي فوت بالاي آب بوده. در باب اين جزيره، آراء مختلفه است. بعضي گويند قوه مغناطيسي دارد. برخي برآنند كه هرگاه آب دريا زياد شود جزيره غايب شود و وقتي كه آب كم شود جزيره مزبور ظاهر شود. «5»
در عهد صدارت امين السلطان، محض فراواني گوشت، حكم كرد كه ديگر بره در طهران نكشند و هر پوستي هم كه به خارج مي‌رود يك تومان گمرك بدهد. لذا گوشت ارزان و فراوان شده تا امسال دوباره در طهران كم‌وبيش بره مي‌كشند. مجددا امين الدوله صدراعظم حكم محكم امضا نمود كه بره اصلا نكشند و اين حكم بسيار مفيد [به حال] عامه است.
اولين تاجر گندم فروش موال دنيا، اين اوقات، قوارون نام امريكايي است. اصلا
______________________________
(1).Suede متن همه‌جا: سود
(2). يعني كشتي
(3). درياي مديترانه
(4). كلمه‌foot انگليسي است به معناي پا، قدم
(5). منظور از زياد شدن آب دريا مّد است. و از كم شدن جزر.
ص: 194
ايطاليايي، بيست سال است كه از وطن مهاجرت كرده در ايالت لوبه‌نوس ايرون «1» امريكا توطن اختيار كرده و به تجارت مشغول مي‌شود و هميشه هفت هزار عمله در كار دارد. هر ساله برطبق قرارداد، سهمي از آنان دريافت مي‌نمايد. مداخل ساليانه مسيو قوارون هميشه بالغ بر چهل ميليون كيلو گندم است.
اين اوقات تعداد مكاتب اسلاميه ابتدائيه در اسلامبول به 258 مكتب بالغ شده و تلامذه اين مدارس 14226 عدد است. دختران شاگردش 6311 نفر باشد باقي پسران.
پانصد و هفتاد نفر امسال شاگرد علاوه بر پارسال است. 113 نفر آنها پسر و باقي دختر است.
در دهم ماه شعبان المعظم، وزارت داخله و معاون الصدارتي را مظفر الدين شاه به ميرزا محمد [تقي] خان مجد الملك برادر ميرزا علي خان امين الدوله صدراعظم داد.
مجد الملك مرد معقول با خط و ربطي است و از علوم ادبيه نيز حظي به كمال دارد.
وزارت اوقاف و وظايف نيز با اوست.
پس از آن‌كه مظفر الدين شاه بر تخت نشست، سفرا به نزد سلاطين فرستاد تا سلطنتش را انهاء نمايند. از آن جمله ناصر الملك وزير قورخانه را به عثماني فرستاد. در وقت مراجعت به ايران، سلطان عبد الحميد خان به محض اظهار و داد و اتحاد دولتين ايران و عثماني، شمشيري گرانبها براي مظفر الدين شاه فرستاد. اين اوقات ناصر الملك به حضور آورد. ناصر الملك مرد هنرمند فيلسوفي است و در زبان فرانسه و علوم خارجه حظي به كمال دارد. «2»
اين اوقات طوفان شديدي در چتكاوي هند شده، عدد كساني كه تلف شده‌اند شش هزار نفر بوده. هشتاد هزار روپيه به رشته بحري نقصان رسيده. امسال از هر طرف مردم هند را بلا نازل است يكي جنگ سرحدي ديگري طاعون ممتد.
امسال زمستان، در طهران به حدي سرد شد كه پيرمردها گفتند كه ما سالهاست چنين
______________________________
(1). ظاهرا بايد نوول ارلئان باشد كه امريكائيها نيوارلئان‌New orleans گويند يا لوئيزياناLouisiana
(2). ناصر الملك ميرزا ابو القاسم خان تحصيل‌كرده آكسفورد بود و همدرس لرد كرزن‌Curzon و لرد گري‌Grey و سيسيل اسپرينگ رايس‌Cecil Spring Rice
ص: 195
سرمايي را به خاطر نداريم.
در رمضان اين سال، دولت ايران [مي‌خواهد] به واسطه ميرزا علي خان امين الدوله صدراعظم، از دولت انگليس قريب هفده كرور پول قرض نمايد كه پنجاه ساله با منفعت بدهد و يكي از بنادر را نزد او به گرو گذارد و چون مواجب‌خور دولت خيلي دست‌تنگ شده بودند و چند سال مواجب طلب داشتند و كارهاي دولتي نيز مغشوش شده بود اين قرض خيلي به موقع است و اسباب آرامي خيال مردم شد و صدراعظم نزد مردم محترم شد و ما بقي پول را خيال دارند كه بانكي تشكيل دهند و صدراعظم خيالهاي خوب از براي ايران دارد، اگر مردم مفسد بگذارند.
ميرزا احمد امين الصنايع، وكيل جرايد فارسيه، به جهت صدارت ميرزا علي خان امين الدوله صدراعظم ماده تاريخي گفته كه اين است:
چون امين الدوله را تشريف صدراعظمي‌حاصل آمد از شهنشه با هزاران خرّمي
هاتفي از غيب بر گوش دلم گفت اي امين‌هست تاريخش مبارك لفظ «صدراعظمي» 1315
اين اوقات مفتاح دوم از مفاتيح اربعه كتاب مفاتيح الادب في تواريخ العرب از تأليفات ميرزا محمد علي خان سرتيپ پسر حاجي احمد خان، مشتمل بر اطلاعات صحيحه از بحرين و آن حدود با دقايق تاريخي در طهران به طبع رسيده.
قريب يك سال است كه شيخ حسن سيرجاني كرماني كه داراي بهره‌اي از زبان فرانسه است، در رشت، مدرسه‌اي بنا كرده مسمات به مدرسه ابتدائيه حسينيه. در آن مدرسه علم تجويد، عقايد اسلاميه، مسائل واجبه، علوم عربيه و ادبيه، مشق خط، زبان فرانسه، جغرافيا و حساب تدريس مي‌شود.
نقل از روزنامه مفتاح الظفر، در ماروار كه از مضافات بمبئي باشد يك قسم مار است كه پينا گويند. انسان را نمي‌گزد، ولي شب كه شخص خوابيده از جنگل بيرون آمده آهسته مي‌آيد و روي سينه او قرار مي‌گيرد و دهان خود را مقابل دهان او قرار مي‌دهد، استشمام نفس انسان مي‌نمايد و به سبب هواي سمي كه به واسطه تنفس به دهان آن شخص
ص: 196
مي‌رود فورا شخص هلاك مي‌شود. اين [مار] به دست هرگز نيايد و اگر هم بيايد، از ضرب چوب تلف نشود.
مدرسه تازه‌اي در ينگي دنيا «1» احداث شده مخصوص آموختن شوهرداري و آداب خانه‌داري به دختران. دختر از هشت تا شانزده سالگي در اين مدرسه مي‌تواند داخل شود.
نقل از همان روزنامه، در سرانديب مار [هاي] زيادي به اقسام مختلف يافت شود. از جمله يك ماري كه شب بيرون آيد و دانه [اي] در دهان دارد كه روشنايي مي‌دهد. مار به واسطه روشنايي آن دانه گردش مي‌كند. گويند مهره مار همين است.
در روزنامه مسماة به عربية البناته [؟] منطبعه مصر است كه هرچه در سال 1857 مسيحي روي داده امسال نيز حادث شده: امسال شورش در هندوستان است. آن سال نيز بود. هم الآن اتحاد مابين فرانسه و روس است. آن سال را نيز نوشته‌اند. امسال اضطراب در شرق است، آن سال نيز بود. امسال در كوبا شورش است آن سال هم بود.
اكنون ميانه انگليس و فرانسه اختلاف بر سر حدود نيژر واقع شده، آن سال هم ميان ايشان اختلاف بود. اين عهد امپراطور و امپراطريس روس به لهستان رفته‌اند. آن سال نيز رفتند.
در روز شانزدهم رمضان المبارك اين سال نظام الملك بن نظام الملك بن ميرزا آقا خان صدراعظم اعتماد الدوله نوري «2» را كه وزير ماليه و دفتر ايران بود، به تصويب ميرزا علي خان امين الدوله صدراعظم معزول ساختند. اين نظام الملك مرد بزرگ‌منش محترمي بود و در علوم ايراني في الجمله دستي دارد و احترام خانواده‌ها را مي‌گذارد.
ليكن خود را از همه مردم براي منصب سزاوارتر مي‌داند و تنه به صدراعظم مي‌زد و خود را عن قريب صدراعظم مي‌دانست. چون نظام الملك بي‌اعتنايي به صدراعظم مي‌كرد- با اين‌كه خواهر صدراعظم زنش بود- صدراعظم او را معزول ساخت.
چندين سال است كه در طهران تجار روسي بانكي برپا داشته‌اند و نامش را بانك
______________________________
(1). منظور ممالك متحده امريكاست.
(2). يعني ميرزا عبد الوهاب خان نظام الملك پسر ميرزا كاظم خان نظام الملك پسر ميرزا آقا خان نوري.
ص: 197
استقراضي نهاده اسباب از مردم گرو گرفته پول قرض مي‌دهند. تنزيل از صد دينار و سه شاهي الي يك عباسي است. هرچه قيمت گرو بيشتر است منفعت كمتر، ليكن كلي به مردم طهران اين بانك ضرر زده؛ چه تمام اموال دزدي را، دزدها نزد ايشان گرو گذاشته كه كم‌كم به گرو رفته، اين اوقات مي‌خواهند اين‌چنين بانك در تبريز معمول دارند و مايملك آنها را نيز ببرند.
اين اوقات، حاجي سيد محمود آقا تاجر تبريزي و ميرزا احمد امين الصنايع وكيل جرايد مي‌خواهند مدرسه رشديه در طهران به‌پا كنند، ليكن به كمك ارباب غيرت، و در اين مدرسه خط و زبان پارسي و قرآن مجيد و ادبيه و حساب و هندسه تعليم مي‌شود.
در جمادي الثاني اين سال، سيد صالح نام از اهل كربلاي معلّي از خدام ابو الفضل العباس عليه السّلام دختري داشت به سن چهارده سالگي كه قادر بر ايستادن و نشستن نبود و در اين مدت اطبا او را ديده و جواب گفته بودند. اين اوقات توسل به امام ثامن عليه السّلام عجل اللّه فرجه جست. بعد از زاري، در سرداب آن حضرت شفا يافت. چنان‌كه گفتي هيچ مرضي نداشت.
از چند ماه قبل، در مدت هفت ماه هجده مدرسه دولتي و ملتي به طرز جديد در تمام ممالك عثماني افتتاح شد و دو مدرسه در تعليم نسوان و سه در صناعت، دو در فنون زراعت، يك در تعليمات جنگي، باقي در تعليم عمومي.
قوه بحري روس اين اوقات خيلي ترقي كرده چنان‌كه حساب شده، در مدت ده سال، دولت روس طاقت بحري خود را دو چند نموده است.
مدتي است كه يكي از دانشمندان ينگي دنيا درصدد ساختن عمارتي است كه دويست طبقه و يكصد هزار اطاق داشته باشد و چهارصد هزار نفر در آن توقف نمايند.
در باب استقراض دولت ايران از خارجه كه سابق نوشتيم ممكن نشد. يعني قرض ندادند. زيرا كه بناي دولت ايران را سست مي‌دانند و اعتبار ندارند. دولت روس و انگليس همجوار هستند. قرض به شرط گرو مي‌دهند و از خود مطمئن هستند. زيرا كه هرگاه قرض را ندادند آن مملكت كه نزدشان گرو است مي‌برند.
در ماه رمضان اين سال يكي از تجار كه موّال بود و در ارض اقدس منزل داشت
ص: 198
پسراني چند داشت كه جمعي از طلاب لوطي را ديدند كه پدر ما را از ميان برداريد كه به فراغت بال عيش نماييم. طلاب آن شخص را جلو گرفته با چند تير رولور او را از پا درآوردند. چون باز زنده بود او را با نفط سوزانيدند. اين خبر را به طهران داده حكم صادر شد كه آن هفده نفر را كه شريك در قتل او بودند بگيرند و به طهران بياورند.
طلاب در صحن مبارك بست نشستند و كسي نتوانست ايشان را بگيرد. گفتند كه آن تاجر از طايفه ضاله بابيه بود يا اين نسبت را طلاب به دروغ بستند. گفتند در ماه رمضان علماي تبريز به منابر رفتند و از كفر و زندقه امين الدوله صدراعظم بيان كردند.
در شوال المكرم اين سال، در طهران شورش معنوي است. يك‌جا پول ندارد كه مواجب مردم را بدهد، يك‌جا امين الدوله صدراعظم را بر مردم مسلط كرده و او هر روزه در خيال قطع مواجب و مرسوم مردم مي‌باشد و مي‌گويد كه مستمري مردم ايران را گدا كرد و وزرا را كه محل اعتنا هستند و احتمال مي‌رود يك وقتي صدراعظم بشوند از ميان برمي‌دارد و از مناصب معزول مي‌كند و اين اسباب يأس مردم شده. تمام طبقات مردم از علما و سادات و طلاب و واعظ و ذاكر و رجال دولت از عراقي و آذربايجاني و مستوفيان و ارباب قلم و كسبه و تجار و رعايا و فقرا و اهل علم از صدراعظم ناراضي هستند، با اين تفصيل به حيله چنان بر مردم تسلط كرده كه احدي را قدرت تكلم نيست، ليكن به‌حسب ظاهر خطر از براي امين الدوله هست و تمام مردم ميل به صدارت ميرزا علي اصغر خان امين السلطان صدراعظم سابق دارند كه الان بيچاره در گوشه قم بيكار مي‌باشد و آن امين السلطان هرچه در صدارتش توانست بخشيد و حال نيز ملك مي‌فروشد و مي‌بخشد و توان گفت كه وي در حالت منصب و در حالت عزلت به حدّي پول و چيز به مردم داده كه هيچ صدراعظمي در هيچ عهدي نداده. اسم آل برمك «1» را گم كرده. تمام مردم عاشق او هستند و دعا به او مي‌نمايند. خداوند تعالي او را حفظ كند و دوباره اميدواريم كه به صدارت برسد.
ده روز از حوت امسال گذشته با اين‌كه هواي بهار شده بود و برفها آب شده بود و
______________________________
(1). يعني در بخشش و دست‌ودل بازي شهرت آل برمك را در جود و سخا محو و رنگ‌پريده ساخت.
ص: 199
كسي ديگر اميد به سرما نداشت سه شبانه‌روز پشت‌سرهم برف آمد و چنان هوا سرد شد كه يخ بسته شد و از وسط زمستان سردتر شد.
در دهم شوال المكرم اين سال، رياست مجلس سنا يعني محل گفتگوي قبايح و محاسن مملكت را به نظام الملك وزير ماليه و دفتر سابق دادند. الحق نظام الملك سزاوار همين نوع خدمت است، اگر قدري قديمي نباشد و حرفهاي بزرگ نزند. هنوز معلوم نيست كه در اين مجلس چه نوع گفتگو خواهد شد.
در عشر اول شوال المكرم، محض اداي حقوق سنه پيچي‌ئيل و تخاقوي‌ئيل اهل نظام و غيره از خزينه دولتي، به استظهار ميرزا علي خان امين الدوله صدراعظم، هفتاد هزار اشرفي از خزانه درآوردند. ليكن محض بي‌پولي دولت، مواجبي كه از قوي‌ئيل طلب دارند يعني سه سال پيش، شاه به رأي صدراعظم از اداي آن دست بازداشت.
اين اوقات به جهت آن‌كه يك تن از رعاياي آلمان در چين كشته [شده] دولت آلمان يك كرور تاوان از دولت چين مطالبه مي‌نمايد و كشتيهاي جنگي به بندر كوچو كه از بنادر معظم دولت چين است فرستاده قشون آلمان تا هيجده فرسخ اطراف كوچو را متصرف شده ساير دول هم از روس و ژاپون به خيال افتاده كه هريك قسمتي از چين [را] ببرند.
طوفان اين سال در چتكاوي هند آمده يكصد و بيست و پنج هزار روپيه نقصان مالي زده، و قريب ده، دوازده هزار نفر تلف شده.
از آن‌وقت كه بندر كيااوچان چين را دولت آلمان تصرف كرده و گويند نود ساله در تصرف دارد، دول روس و انگليس و ژاپون محض همچشمي نيز خيال دارند كه سهمي از چين ببرند. انگليس مي‌گويد كه من به دولت چين قرض مي‌دهم به شرط آن‌كه سه بندر از بنادر چين براي تجارت خارجه باز باشد و نيز دولت چين جلگه يانك‌سكيانك را از دست ندهد و نيز راه‌آهن بيرما را انگليس از وسط ايالت يونان بكشد. چين ميل به قبول اين شرايط دارد. ليكن سفراي روس و فرانسه مانع اين خيالند. دولت فرانسه گفته اگر بندر تاليانوان را كه يكي از بنادر مشروطه سفير انگليس است براي خارجه باز شود، روس تلافي خصمانه به چين خواهد كرد. رجال چين از جواب متحيرند و روس تمام ايالت منچوري را براي خود مي‌خواهد و روس ميل داشت كه خود قرض به چين بدهد
ص: 200
ليكن طرفهاي آلماني او را كمك نكردند و ممكنش نشد. لهذا مساعدت كار انگليس شد.
در ژانويه اين سال شورشي سخت در فرانسه بر ضد يهوديها شده سببش آن بود كه مسيو زولاي يهودي «1» به صاحب‌منصبان فرانسه بعضي تهمت‌ها زده و انتشار داده.
در نوزدهم نوامبر بعدازظهر در شهر لندن حريق هولناكي رخ داده در چند ساعت محله‌اي كه از حيثيت تجارت معتبرترين تمام محلات مي‌باشد بكلي سوخته. اين محله از محلات قديم آن شهر مي‌باشد و تنگ است و مواد قابل احتراق خيلي دارد. تخمينا پنجاه كرور خسارت وارد آورد. ليكن احدي نسوخت.
تا حال كه ماه شوال المكرم است، هنوز در بسياري از بلاد هندوستان طاعون است.
از روزبروز مرض، زياده از هشتاد هزار نفر را تلف كرده و متجاوز از شصت كرور به حكومتهاي هند ضرر رسانيده.
روزنامه دبا «2» هفتگي پاريس مي‌نويسد چون آلت ميزان الهوا ارتفاعات كثيره را صحيحا به دست نمي‌دهد و نمي‌توان با بالون‌هايي كه زياد به هوا مي‌رود، ارتفاعش را درست معين كرد، مسيو كاتيه از اجزاي آكادمي علوم آلتي اختراع كرده كه به معرض امتحان نيز درآمده است. [آلت] مذكور عبارت است از يك جعبه عكاسي كه چون در بالون نهند، خودبه‌خود، بي‌مدد ديگري، به مدتهاي قليله هر مرتبه دو عكس برمي‌دارد.
يكي عكس زميني كه بالون از بالاي آن گذشته ديگري عكس ميزان الهوايي كه در بالون گذاشته‌اند و به واسطه آن هم راه عبور بالون را مي‌توان فهميد هم فشار هوا را در ضمن حركت بالون. از روي قاعده هندسي ارتفاع بالون در آن نقطه‌اي كه آن عكس افتاده معين مي‌شود و در ضمن نيز معلوم مي‌شود كه در آن نقطه فشار هوا به چه اندازه بوده.
سابق بر اين از عكس خيال اسمي بود و رسمي نبود. ليكن اين اوقات، راجر «3» انگليسي، به اين كار اقدام كرده بدين تفصيل كه مقواي سفيدي كه روي آن به شكل
______________________________
(1).Emile Zola نويسنده نامور فرانسوي كه به طرفداري از افسري به نام دريفوس كه بيگناه محكوم شده بود مقالاتي تند تحت عنوان «من متهم مي‌كنم» نوشت و جنجالي به‌پا شد و سرانجام به تجديد محاكمه و احقاق حق دريفوس انجاميد.
(3).Roger
(2).Debat
ص: 201
صليب محاط در دايره مرتسم بوده روبه‌روي خود گذاشته نيم ساعت در آن نگاه كرد.
دوباره مقوا را برداشته به‌جاي آن صفحه حساس عكاسي گذاشت و چشم خود را در آن دوخت. نتيجه‌اي حاصل نشد. لكن آن شخص از خيال نيفتاد. فرداي آن روز باز مدتي به شكل صليبي كه اين دفعه محاط به دايره نبود نگاه كرد. ليكن در ميانه خود و آن شكل صليب جعبه‌اي قرار داده كه هواي آن را با اسباب خالي كرده بود. پس از آن‌كه شكل صليب را بي‌دايره ديروزي ... «1»
اين اوقات در رشت، چند تن از فضلا احداث مدرسه‌اي كرده‌اند شامل السنه خارجي خصوصا روسي.
مصالحه‌نامه عثماني و يونان به امضا رسيد و ختم گرديد. چون يونان توانايي وجه غرامت جنگ را ندارد، قشون ترك هنوز تساليا را خالي نكرده.
پس از اين‌كه دولت ايران محض قروض نوكر از خزينه پول درآورد و قريب دو كرور تومان هم از حاجي محمد حسن كمپاني امين دار الضرب و تومانيانس تاجر ارمني نيز قرض كرد، مشغول اداي حقوق نوكر است. «2»
پس از آن‌كه روسها بندر پرت‌آرتور «3» و آلمانيان بندر كيانك‌چانگ «4» را از چين به تصرف آوردند، انگليس وحشت كرده به جهت اجراي نيّات خود، استعداد بحري گراني به اقصاي شرق سوق نموده تا از يك طرف از اوضاع حركت آلمان و روس خبردار باشد و از طرف ديگر جزاير چوي‌سان «5» را متصرف باشد.
وزير اعظم چين مسمي به سوك‌ته قياني نايي اين اوقات احترامات لازمه در انتشار علوم به‌كار برده و در پكن مشغول احداث دار الفنوني به سبك فرنگستان مي‌باشد. و سن شاگرد كمتر از بيست، بيست و پنج سال نيست.
______________________________
(1). در متن ديگر مطلبي نيامده.
(2). غرض از نوكر يعني كارمندان دولت. هنوز اصطلاح نوكر دولت در زبان عامه رايج است به معناي كارمند دولت.
(3).Port Arthur
(4).Kiang Chang
(5).Chosen
ص: 202
در سودان مصر، ده سال پيش شخصي از اعراب مسمّي به محمد احمد خروج كرد و ادعاي مهدويت كرد. جمعي به دور او گرويدند. سودان را از براي خود تصفيه كرد. پس از آن‌كه مرد، جانشين او پيشواي متابعان او شد و با مصر و انگليس نزاع‌ها كرد. اينك هشتاد هزار قشون مسلح دارد و هر روزه با مصر و لشكر انگليس نزاع‌ها مي‌كند. تا حال كه سودان به تصرف اوست.
[به] تاريخ دو ماه پيش، روزنامه پتي‌ژورنال فرانسه صورتي نقش كرده مملكت چين را مانند يك نان شكر [ي]، در روي ميز گذاشته و صور دول معظم را در اطراف آن ميز مرتسم كرده و به دست هر يكي كاردي آخته و افراخته داده كه هريكي از آن صور، با كارد كشيده خود، قسمتي از آن نان براي خود تعيين نموده و بريده و باز براي حصه ديگري غبطه مي‌خورد كه چرا بايد بيشتر از من ببرد و از ميان همه دول، آلمان و انگليس با كمال تيزي به يكديگر مي‌نگريستند. آلمان بندر كيانغ‌چانغ را مي‌خواهد بگيرد و تا پنجاه سال در تصرفش باشد و حكومت مزبور با مضافاتش از دولت چين سلب و به آلمان واگذار و بعدها [كه] آلمان خواست كيانغ [چانغ] را با نقطه ديگري از مملكت چين عوض نمايد چين حق معارضه ندارد. انگليس هم مي‌خواهد صد و بيست كرور تومان در مرابحه صدي چهار به چين دهد تا قرض ژاپون را بدهد. در اين اخير حساب شده كه در چين هر سال تجارت انگليس معادل پانصد كرور تومان است. هم گويند آن مبلغ را در موعد پنجاه سال قرض داده در مقابل راه سه بندر چين را به روي تجارت خود باز كرده، اگر هم انگليس لازم بداند در هر نقطه از نقاط چين راه‌آهن بكشد. بعضي گويند چون‌كه پول به چين قرض داده حكم آن را دارد كه تمام چين مال اوست و انگليس پرميل به وسعت مملكت ندارد بلكه نفوذ تجارتي خود را در همه‌جا مي‌خواهد.
در اين سال، در ازمير رساله موسوم به مقتبس طبع شده.
اين اوقات دولت چين گويند بيدار شده و درصدد آن است كه براي اصلاح معايب خود، از سيصد و شصت ميليون چيني همان پنجاه ميليون مسلمين را اختيار نمايد براي وارسي و سركشي به مهام و مصالح ملك و دولت انتخاب كند.
در شوال المكرم اين سال، ميرزا حسين خان قوام دفتر رئيس سابق بناخانه بعضي
ص: 203
معايب دولت ايران را نوشت و به بعضي بزرگان فرستاد. بالاخره گير افتاد. به فرموده شاه او را چوب زدند و به اردبيل بردند.
در رمضان المبارك، حكومت كاشان را از طرف شاهزاده موثق الدوله ناظر «1» به ميرزا سيد عبد الكريم خان امير تومان دادند.
آقا ميرزا محمود پسر حاجي مير محمد حسين سلطان العلماء امام جمعه اصفهان را اين اوقات ملقب به فخر الفقها فرمودند. مرآت الوقايع مظفري ج‌1 203 واقعه عجيبه ..... ص : 191
املات كتاب مناهل تأليف آقا سيد محمد مجاهد «2» در طهران اين اوقات به طبع رسيد.
در ذي قعده سفيري فوق العاده نشان و نامه‌اي از طرف عبد الحميد خان سلطان عثماني از براي پادشاه ايران آورده كمال پذيرايي را از او نمودند. گويند از براي اتحاد مابين دولتين است. مير حسن خان صديق حضور پيشخدمت را ملقب به مقتدر السلطنه نمودند و اين سيد مرد با حقوق نري است.
سفير انگليس به محكمه خارجه چين اعلان داده كه دولت انگليس به اين شرايط به دولت چين قرض مي‌دهد كه بندر تي‌ين‌تسن «3» و وان واتانلنگ كه در معاهده است به جهت تجارت بازدارد و راه‌آهن برمه تا صوبه يون‌نان را اجازت دهد كه دولت انگليس بسازد و وادي كيالنگ را هم بازدارد. مي‌گويند كه دولت چين به اين شرايط رضا داد. ولي سفير روس و فرانسه مخالفت مي‌نمايند.
21 جنوري [ژانويه]، در لاهور، دو ميليون و نيم نفوس هندو، در تهانيسر به‌جهت غسل گرفتن آفتاب جمع شدند و بسياري هم از ازدحام به مغسل نخواهند رسيد. تمام اين نفوس در يك بركه‌اي كه يك ميل است به شهر و بسيار كم آب مي‌باشد غسل
______________________________
(1). مغرور ميرزا موثق الدوله پسر تيمور ميرزا حسام الدوله پسر حسينعلي ميرزا فرمانفرما پسر فتحعلي شاه. شرح جالب توجهي از تيمور ميرزا و فرزندانش در كتاب رجال عصر ناصري از دوستعلي خان معير الممالك آمده (فصل 21).
(2). همان‌كه فرياد جهاد سرداد و علما را به جنگ كشانيد و موجب بروز جنگهاي دوره دوم ايران و روس و قرارداد تركمانچاي شد.
(3).Tien -tsin
ص: 204
خواهند كرد. بعضي از راجه‌ها هم در تهانيسر به جهت غسل خواهند رفت.
گذشته از همه ترقيات ژاپون در عرضه سه سال، چاپخانه‌هاي ژاپون به قدري ترقي كرده كه مقابلي [مقابله] با فرانسه مي‌نمايد. سه سال قبل، در ژاپون، دويست و هفتاد هزار چاپخانه در دفتر حكومت ثبت بود. در سپتمبر گذشته، شماره چاپخانجات اين دولت به پانصد و سي و هفت هزار رسيده و در تمام مقبوضات «1» فرانسه اين‌قدر نيست.
در عرض سه سال يك صد هزار كتاب جديد در چاپخانه‌هاي ژاپون طبع شده.
اين اوقات در كاشغر بسياري از آثار عتيقه به دست آمده «2» خطوط و سكه‌ها به زبان سنسكريت بسيار قديم در آنها موجود است.
اهالي بحر الغزال و اطراف آن گوشت سگ و آدم را مي‌خورند.
در امريكا جهاز جديدي اختراع شده كه به زور هوا ساعتي شصت ميل طي مسافت مي‌كند. البته اين اختراع رواجش در تمام دنيا خواهد شد زيرا كه كم‌خرج است.
در شعبان المعظم 23 كسوف شمس شد. ثمن آن در كلكته باقي ماند. در بكسروريوان (؟) و مقامات ديگر كسوف كامل شده عموم دفاتر دولتي و تجارتي به جهت كسوف تعطيل شده. بسياري از مردم شمله فرار نمودند. زيرا چنان دانند كه بعد از گرفتن آفتاب، شمله ويران شود. بعضي از منجمين هند گفته‌اند كه 29 جنوري [ژانويه] بمبئي ويران شود.
روزنامه طيمس [تايمز] انگليس مي‌نويسد كه دولت چين اظهار داشته كه نصف تنخواهي استقراض او را، دولت انگليس و نصف ديگر را دولت روس، هريك با شرايط خود بدهند.
در اسلامبول محض پيشرفت صنايع و تجارت انجمني ترتيب داده‌اند و فقرات ذيل را معروض داشته‌اند:
______________________________
(1). چنين است در متن، شايد منظور از" اراضي مقبوضات" به اصطلاح امروز متصرفات (مستعمرات) فرانسه باشد.
(2). كاشغر كه در تركستان چين واقع شده مركز اقوام اويغور بوده و ايغورها نه‌تنها خود قومي هوشمند و پيشرفته بودند بلكه وسيله‌اي بودند براي انتقال تمدن چين به ايران و متقابلا تمدن ايران به چين.
ص: 205
اولا سبب اهم عدم پيشرفت و رواج صنايع و معمولات «1» داخليه با مزاحمت امتعه و معمولات خارجه است و اگرچه در بازارهاي ما سبب عمده همان جاري نشدن قوانين و اصول حمايت در بلاد ماست و حال آن‌كه در خارجه اين اصول كاملا مرعي است. پس لازم است تدابيري در اين باب شود.
ثانيا بايد هيچ رسومي به اسم گمرك و ماليات از مواد و اسباب ابتدائيه لازمه از براي احداث و اجزاي صنايع داخليه گرفته نشود، همچنان‌كه اين قانون در ساير ممالك جاري است يا اگر چيزي گرفته مي‌شود خيلي كم باشد.
ثالثا بانكي به جهت كارگشايي و مساعدت ارباب صنايع تأسيس شود كه عند الحاجة از آن استقراض نمايند.
رابعا ارباب صنايع هنوز پيوسته همان اصول قديمه و وضع‌هاي سابق را در بافتن منسوجات معمول مي‌دارند و به اين سبب الوان منسوجات بي‌نمايش و صفا و بدون جلوه و بها باقي مانده هيچ جالب انظار نيست. پس لازم است چهار نفر از شاگرداني كه تحصيل خود را در مكتب صنايع اين‌جا تمام مي‌كنند، در سال اول، به اروپا فرستاده شوند و پس از آن هم هر سالي دو نفر فرستاده شود تا اين‌كه اصول رنگ و رنگرزي شيميايي را تحصيل نمايند.
خامسا چون بعضي از اوقات دباغ خانه‌ها به ملاحظه حفظ صحت يا به‌جهتي ديگر به توسط مأمورين بلديه بسته مدتي مقفل و معطل مي‌ماند واجب است رعايت و نگاهداري دباغان و ساير ارباب صنايع معلومه كه از اين قبيل احوال و اسباب مخّله به منافع آنها بشود و حفظ آنها به اين است كه قرار حمايت و مساعدتي كه لازم است براي آنها داده شود. به‌طوري‌كه درخور اصول و قوانين صنايع جاريه است و موافق قواعده مأخوذه از ساير ممالك صادر شده.
سادسا تعميم اسباب تشويق در تربيت كرم ابريشم و صنعت حرير و آنچه در اين باب ثمرات آن مشهود شده است. از جمله مندرجات تذكره جوابيه مزبوره اين است كه
______________________________
(1). معموله ظاهرا به معناي محصولات صنعتي است كه امروزه‌Production گويند يعني توليدات.
ص: 206
رخصت تشكيل مجلسي خواسته‌اند كه اشخاصي كه حضورشان لازم است در اين مجلس نشسته از براي حصول مواد و فصول معروضه لوايح قوانين لازمه را منظم و مرتب دارند.
در مملكت سوئد، هيئت جديدي از مسافرين دانشمند براي رفتن به قطب شمال تشكيل يافته كه در ظرف همين سال 1898 مسيحي به مقصد روند و يك كشتي بخار هم ابتياع كرده اميدواري دارند كه جميع حوالي و اطراف قطب شمالي را كه ميانه جزيره اسپيتزبرگ «1» و اراضي فرانسواژوزف «2» واقع است اكتشاف نمايد.
اين اوقات در شهر فيلادلفي «3» امريكا چند نفر از معلمين فيزيك مهماني كرده آب‌گوشت گرم و ماهي گرم از براي آنها آورده چون مهمانان خواستند بخورند ديدند يخ بسته. معلوم شد كه يكي از معلمها مقداري هواي منجمد همراه داشته و داخل نموده، هواي منجمد تا مايع و بخار شود دويست درجه برودت احداث مي‌كند.
اين اوقات در روسيه مردي از كشيشان مسمي به آبه‌كوالف خروج نموده و مذهبي تازه خواست در نصرانيت احداث نمايد. مردم را بناي موعظت گذاشت. جمعي پيروي او گرفته به درجه‌اي اطاعتش داشتند كه به‌قدر بيست نفر از ايشان را در شهر طرنوفقا زنده مدفون نموده بود. پس از نشر اين واقعه، در مجلس روحانيت سن‌سينود، مقرر گرديده اين متنبي را به نفي «4» به سبير و حبس در كليساي آن‌جا متنبه و مخلّد سازند.
مفتاح دوم از مفاتيح اربعه كتاب مفاتيح الادب في تواريخ العرب از تأليفات ميرزا محمد علي خان سرتيپ بوشهري مشتمل بر تاريخ و جغرافياي جزيره بحرين به طبع رسيده.
ترقي روحانيت اسلام را هيچ ملتي امروزه چون دين مقدس اسلام ترقي ندارد. يك
______________________________
(1).Spitzberg در اقيانوس منجمد شمالي.
(2).Francois Joseph نامي كه بعضي از جزاير اقيانوس منجمد شمالي بدان خوانده مي‌شد. فرانسواژوزف امپراتور اتريش بود.
(3).Philadelphia
(4). نفي به معناي تبعيد كردن است و سبير همان سيبري‌Siberie و متنبي يعني كسي كه خود را پيغمبر بداند و معرفي كند.
ص: 207
خمس از تمام نفوس كره ارض اهل اسلام است. به حساب از ده سال به اين طرف از روي مردم شماري سالانه يكصد و هشتاد و سه هزار و هفتصد و سي و هفت نفر از ملل ديگر به دين مقدس اسلام آمده‌اند. از اين روي، حساب كرده‌اند كه پانصد و سي سال ديگر [غير از] قواي ملت اسلام هيچ ملتي در كره ارض باقي نخواهد ماند. يكي از كشيشان امريكايي گفته كه در مدت ده سال، سالانه هفت هزار و هشتصد و نود و شش نفر دين نصاري را اختيار كرده‌اند و اين با دين اسلام برابري نكند.
از براي مخارج مجسمه [يادبود] سال شصتم سلطنت ملكه ويكتوريا، ملكه انگليس، در لاهور بيست و يك هزار روپيه جمع شده.
رئيس روحاني ارامنه مقيم اسلامبول از سلطان عبد الحميد خان استدعاي رعايتي براي ارامنه خواسته، سلطان اجازه جمع‌آوري اعانه داده يكصد هزار ليره هم از خزانه داده و غالب ارامنه كه در محبس دولتي بودند مرخص شدند.
از روزنامه‌هاي روسيه چنان معلوم مي‌شود دولت روس مسكرات را مانند دخانيات به تحت انحصار خواهد گذاشت. نظر به اين مقدمه سيصد و پنجاه و سه باب كارخانه مسكرات و بسياري از ميخانه‌ها تعطيل شده.
امروزه دست‌كم به حساب، شصت هزار نفر در فرانسه و صد و بيست و پنج هزار نفر در آلمان، صد و پنجاه هزار نفر در انگليس، يك كرور نفس در امريكا مشغول جمع كردن تمبرهاي باطله پست مي‌باشند. انصافا پولي است كه به هدر مي‌رود.
دولت روس قرار داده كه در اغلب شهرهاي خود تأسيس مكاتب زراعت و فلاحت «1» شود و از جماعت مسلمانان در اين مكاتب قبول مي‌شود.
ميرزا مهدي خان پسر ممتحن الدوله «2» نايب وزارت خارجه ملقّب به حصن السلطنه شد.
در اوايل ماه شوال المكرم، شبي زني كه زوجه سيد فقيري بود در خواب مي‌بيند كه شخصي به او گفت كه شب جمعه يازدهم بلايي به اين شهر سراب نازل مي‌شود. به
______________________________
(1). مكاتب زراعت و فلاحت يعني همان مدارس كشاورزي.
(2). ظاهرا اشتباه است مهدي نام خود ممتحن الدوله بوده نه پسرش.
ص: 208
سادات خبر دهيد كه قبل از وقت دعا نمايند تا خداوند تعالي بلا را رفع فرمايد. اين خبر را به علما و سادات مي‌دهد. در چهار ساعت شب معين اجماعا به مصلي مي‌روند. بعد از تضرع و دعا زلزله شديدي به فاصله دو ساعت حادث مي‌شود. ليكن بحمد اللّه خسارتي وارد نياورد.
دوايي كه از براي مرض ديفتري پيدا كرده‌اند مسمّي به سرم ضدّ ديفتري است. «1»
سياسيون را رأي اين است كه در مسأله چين، روس و آلمان و فرانسه هم‌عهد باشند، از آن طرف انگليس و ژاپون هم‌شرط. روزنامه طيمس انگليس مي‌نويسد كه اجازه عبور و مرور كشتيهاي داخله و خارجه، را بعد از مدت چهار ماه در رودخانه [هاي] چين، دولت چين خواهد داد و هم در يونان بندري براي تجارت خارجه پس از انقضاي دو سال باز شود.
گويند دولت انگليس مبلغ يك ميليون و ششصد هزار ليره انگليسي بر بودجه نظامي خود افزوده.
در روز عيد جلوس سلطاني، در اين سال كه مسلمين لندن جمع بودند، قبل از اداي نماز، شخصي از عيسويان به دين مبين اسلام داخل شده و در حضور جمع كلمه شهادت گفته.
عثماني مي‌خواهد راه‌آهني مابين كربلاي معلي و بغداد بكشد.
از قرار اخبار در مملكت ژاپون، در عرض يك سال و نيم، نود و هشت باب كارخانه صنايع جديد احداث شده، ژاپونيها معادل يكصد و چهل و هشت كرور فرانك امتعه جديده از اين كارخانجات تازه به خارجه فرستاده‌اند و در ظرف همين مدت، هفت باب مدرسه جديده به جهت تعليم صنايع، ايجاد نموده. گويند هيچ دولتي به اين زودي ترقي نكرده.
اين اوقات در گروس به [همت] ميرزا يوسف مستوفي تشكيل اداره‌اي براي قالي‌بافي شده هركس بخواهد شريك شود ممكن است.
______________________________
(1). مرض ديفتري را پدران ما خناق مي‌خواندند.
ص: 209
ميرزا علي خان معدل السلطنه نايب اول وزارت خارجه شد و مهردار مشير الدوله وزير خارجه گرديد.
محلولات قليايي يا خاكي، اگر چوبي را در آنها فرو برند، سطح قابل احتراق را مبدل به سطح غير قابل احتراق نمايد هم اگر بخواهند اشياء سريع الاشتعال را از آتش حفظ نمايند آلوده به محلولات مذكوره نمايند.
بوفن حكيم فرانسوي كار فوق العاده‌اي را كه دو هزار سال قبل ارشميدس حكيم در سيراكوز «1» از شهرهاي ايتاليا نموده [بود] مكرر نمود. يعني در دويست قدم فاصله و بدون هيچ‌گونه اخگر، فقط به واسطه اشعه آفتاب كه با شيشه‌هاي عدسي آنها را مجتمع و با آيينه منعكس ساخته آتش روشن كرد. هرگاه درجه حرارت ماده بخاريه به ششصد درجه ميزان الحراره اقلا رسد احداث نور نمايد. مرتفع‌ترين درجه حرارتي كه تاكنون به دست آورده‌اند 1394 مي‌باشد.
قروض دولت چين از قرار ذيل است: در سنه 1894 مسيحي كه با ژاپون جنگ كرده ده ميليون يان از انگليس قرض كرد و سال بعدش دوباره 75 ميليون فرانك وام گرفت.
پس از اتمام محاربه به ضمانت روس، سيصد ميليون تومان پول ايران قرض كرد. علاوه در 1896 هشتاد ميليون به بانك‌هاي انگليس و آلمان مقروض شد. تمام اينها فرع درصدي سه يا چهار به موعد 20 يا 30 ساله است. رسومات گمرك چين كه معادل بيست كرور تومان ايران است رهن است. تمام خرابي چين به جهت اين قروض شد.
در عيد فطر اين سال، در بادكوبه، جمعي از اهل تسنن اقتدا به امام جماعت اهل تشيع نموده و در مسجد شيعي مذهبان نماز گزاشتند.
حكومت استرآباد به علاء الدوله دادند و جهانسوز ميرزا «2» را به جهت خرابي تراكمه معزول ساختند. اين علاء الدوله بسيار شقي و آدمكش و ديوانه متهوري است. حكومتش سر نگرفت.
______________________________
(1).Siracus
(2). پسر فتحعلي شاه با همه ظلم به مردم و حرص در جمع مال، بي‌فرزند درگذشت. شرحي همراه با عكسي از وي در رجال عصر ناصري آمده (رجال عصر ناصري، دوستعلي خان معير الممالك، نشر تاريخ ايران، 1361 فصل اول)
ص: 210
مرض طاعون هنوز در بمبئي بيداد مي‌كند ليكن به ايرانيها صدمه‌اي نزد مگر معدودي.
حاجي عبد الحسين ملك التجار بيمارخانه‌اي از خود براي ايرانيان ساخته و خود سرپرستي كامل مي‌نمايد.
مجسمه ملكه انگليس و هندوستان را كه سابق اشارتي كرديم در سه هزار ليره ساخته شده در جنوب عمارت حكومتي نصب خواهند كرد.
در ماه دسامبر 2291447 روپيه پنبه از بمبئي به خارجه رفته.
مؤيد الدوله امير تومان حاكم عراق و گلپايگان و خوانسار شد و ساعد الدوله سردار از حكومت عراق معزول شد.
روزنامه ايران در ذي حجه قرار شد كه هر روز طبع شود و همان روز قسمت شود و جريده اطلاع هفتگي به طبع مي‌رسد. در هر روز پنج‌شنبه منتشر خواهد شد.
از قرار خبر، اتازوني سر جزيره كوبا با دولت اسپانيا در خيال جنگ هستند و تدارك مي‌بينند.
هم مشهور است كه دولت چين بندر يوان‌چان را براي تجارت خارجه قبول كرده.
اين اوقات، هنگامي كه پادشاه يونان در شهر آتن با كالسكه مشغول تفرج بوده هفت تير تفنگ به سوي او رها مي‌شود. ليكن آسيبي به او نمي‌رسد و دو نفر كه مرتكب اين عمل بودند گرفتار مي‌شوند.
عثماني با امارت بلغارستان گفتگوهاي زيادي [مي‌كند] و احتمال جدال هم مي‌شود.
ذي حجه 1315، خيال صدراعظم در نظم ايران همه خوب است ليكن عيبي كه دارد اين است كه اجزاي خود را پر مي‌دهد «1» از آن جمله پسرش معين الملك «2» را كه تقريبا بيست سال دارد، وزارت خزانه و گمرك و پست و پيشكاري تمام اعمال خود داده.
______________________________
(1). منظور پروبال بخشيدن به كارمندان خود است و به تعبيري ديگر دست كسي يا كساني را در كارها بازگذاشتن و از آنان بي‌جهت حمايت كردن.
(2). ميرزا محسن خان شوهر خانم فخر الدوله دختر مظفر الدين شاه.
ص: 211
در روزنامه‌اي درج شده كه لرد ساليزبوري «1» كه از وزراي لندن است به دولت چين دوازده ميليون قرض داده. مقصودش اين است كه چين قرض ژاپون را بدهد و يكباره دست ژاپون از چين كوتاه شود.
اين اوقات در لندن جواني به سن بيست سال، كيسه‌اي محتوي بر پنجاه ليره در كوچه جسته چند روز زحمت كشيد تا صاحبش را جسته مال را ردّ كرد.
[در اوايل ذي حجه، ميرزا مهدي خان وزير همايون رئيس مخزن ملبوس ملقّب به وزير حضور شد و اين شخص در عهد شاه مرحوم ناصر الدين شاه كمال تقرب را داشت و در عهد اين شاه نيز طرف ميل است و از الفاظ شيرين و حركات مضحك شاه را فريب داده و در حيله و تزوير سرآمد عهد خود است] «2»
در دوشنبه سوم ذي حجه شاه به شكارگاه كن رفت. در آن‌جا خيال پنج شب اقامت داشت. در روز چهارشنبه پنجم، در حالتي‌كه شاه به شكار بود، او را از طهران خبر دادند كه دوش اعلاني در ارگ طهران نوشته‌اند بدين مضمون كه ما اهالي نظام نه مواجب نه جيره، چند سال است كه دريافت نكرده‌ايم. يا ما را معزول كن يا مواجب و مرسوم ما را برسان يا آن‌كه عن‌قريب جمع شده به دكاكين و بازارها حمله خواهيم كرد و هرچه توانستيم از مردم مي‌بريم و ترا پانزده روز مهلت داديم. آماده باش و صدراعظم را مي‌كشيم. شاه در همان روز از ترس به تاخت به طهران آمد.
هم در اين ماه حكومت مازندران را كه سابق در دست ميرزا عبد اللّه خان سردار امجد بود به خودش دادند و سردار امجد بسيار آدم محيل مزوري است. در عشر اول محرم الحرام هزار و سيصد و شانزده نصر السلطنه ملقّب به امير اكرم شد. «3» در عشر دوم محرم، امين الدوله از صدارت معزول شد و اين تلگراف به ولايات زده شد:
______________________________
(1).Lord Salisbury
(2). قسمت بين دو قلاب را كسي- و شايد خود مؤلف- خط كشيده. ميرزا مهدي خان كوچكترين فرزند فرخ خان امين الدوله بود.
(3). محمد ولي خان كه بعدها سپهدار و سپهسالار تنكابني خوانده شد.
ص: 212

تلگراف شاه از باغ به ولايات به تاريخ 16 محرم 1316 دستخط مبارك را مخبر الدوله به ولايات تلگراف نمايد:

چون صدراعظم از صدارت و مشاغلي كه داشت استعفا نمود ما هم قبول فرموديم و از اين تاريخ كليه امور دولتي به عهده ادارات وزراي عديده مقرر داشتيم كه هريك در كار خود مسئول خواهند بود و تكاليف هريك را معين فرموده‌ايم و دستور العمل لازم هم به شما خواهد رسيد. مي‌بايد در كليه امور مملكتي عرايض خود را به توسط رؤساي ادارات به مناسبت كار آن اداره به عرض رساند.
پس از آن‌كه امين الدوله از صدارت عزل شد، كارها را به وزرا قسمت كردند. وزارت داخله را به ميرزا اسماعيل خان امين الملك «1» كه مرد باحياي معقول مؤدبي است دادند.
وزارت دفتر و ماليه را به نظام السلطنه، «2» وزارت عدالت و تجارت را به ميرزا اسد اللّه خان ناظم الدوله دادند. وزارت وظايف و اوقاف را به قائم‌مقام كه سيد نجيبي است «3» دادند.
وزارت خزانه را به مشير السلطنه «4» كه در سابق نيز اسمي بي‌رسم داشت دادند. وزارت پست را به صنيع الدوله وزير معادن كه در علوم خارجه ماهر و در اصالت و نجابت بي‌نظير است دادند. وزارت ضرابخانه را به حكيم الملك وزير بنايي دادند. وزارت گمرك را به بيگربيگي «5» رشت كه در سابق پيشكاري گمرك را داشت دادند. منصب رياست شوري را به مشير الدوله وزير امور خارجه در همان ماه دادند. «6»
در صفر اين سال، در عمارت نياوران ييلاق شاه در شب ديوانه‌اي را در توي عمارت امير بهادر جنگ كشيكچي‌باشي گرفت. بعضي مي‌گويند ديوانه نيست و بعضي خيالات براي مظفر الدين شاه دارد. باري او را حبس كردند تا تحقيق شود.
در ماه صفر خبر رسيد كه اهل شهر بروجرد، بر سر حسام السلطنه حاكم بروجرد
______________________________
(1). برادر ميرزا علي اصغر خان امين السلطان
(2). حسينقلي خان مافي كه در زمان محمد علي شاه به رياست وزرا رسيد. به نوشته افضل الملك، وي در تخريب كار امين الدوله بسيار كوشيده بود.
(3). ميرزا عبد الرحيم خان.
(4). ميرزا احمد خان مشير السلطنه كه در زمان محمد علي شاه به رياست وزرا رسيد.
(5). ميرزا فتح الله خان كه بعدها به سپهدار رشتي شهرت يافت.
(6). شيخ محسن خان تبريزي.
ص: 213
ريختند و او را چپو كردند. از طهران براي نظم آن‌جا مي‌خواهند توپ بفرستند.
در صفر اين سال مديري خطوط عثماني را مشير الدوله وزير خارجه به ميرزا جعفر خان يمين الممالك رئيس تذكره و مدير خطوط دول غير همجوار داد و سابق به دست مدبر الدوله پسر مرحوم ثقة الملك بود.
هم در اين ماه، ميرزا علينقي مشاور السلطان ملقب به والي را از كارپردازي بغداد معزول ساختند و گويا مي‌خواهند به ناظم الملك بدهند.
بيست و دوم صفر المظفر به مباركي ميرزا علي اصغر خان امين السلطان صدراعظم سابق از قم با جلال به طهران آمد. مي‌گويند در ربيع الاول صدراعظم مي‌شود. در ربيع الاول رياست تمام وزرا و كليه امور را به امين السلطان دادند و مي‌گويند در اين ماه صدارت هم به او داده مي‌شود. الآن كه شب يكشنبه بيست و پنج ربيع الاول هزار و سيصد و شانزده مي‌باشد دو سه ساعت از شب گذشته و من در بارفروش نشسته‌ام و از اغتشاش كارها دلتنگم، خداوند فرج رسانيد و از استرآباد، اخويم حسنعلي خان مستوفي تلگراف به من زد كه امين السلطان خلعت صدارت پوشيد. خداوند مبارك فرمايد و خلعت صدارت را در پنج‌شنبه 22 ربيع الاول به امين السلطان دادند با منصب شخص اولي. وزارت تجارت و عدالت را در اين ماه از ناظم الدوله گرفتند و حكومت طهران را به او دادند. اما از قرار معلوم پيش نمي‌رود و زود معزول مي‌شود. زيرا كه خيلي ساده و فقير و كم‌حال است. وزارت تجارت را به معاون الدوله محمد ابراهيم خان غفاري پسر فرخ خان امين الدوله در اين ماه دادند. او با قاعده و منظم است ليكن تكبر زياد دارد. وزارت عدالت را در اين ماه به نصرت السلطنه دايي مظفر الدين شاه دادند. او مرد سفاك و بي‌ترس و كم‌عقلي است. ليكن از هواخواهان امين السلطان صدراعظم است. وزارت معادن را در اين ماه به ميرزا نظام [الدين] مهندس الممالك غفاري كاشاني دادند. او در علوم خارجه خصوصا هندسه اول شخص ايران است. ليكن وجودش براي احدي مثمر نيست. بي‌خير است.
در دهم ربيع الثاني اين سال، منصب وزارت پستخانه ايران از صنيع الدوله منتزع و اين كار را به بيگلربيگي وزير گمرك دادند.
ص: 214
بيزمارك صدراعظم آلمان كه اول شخص سياسي بود، در دهم ربيع الاول هذه السنه مرد.
در عشر دوم ربيع الثاني اين سال، مظفر الدين شاه دستخطي به صدراعظم نوشت كه عزل تمام وزرا و حكام و بد و خوب مملكت در دست تو باشد. از خدمات بزرگ امين السلطان صدراعظم به دولت اين است كه چون امين الدوله در صدارتش مي‌خواست يكباره از نيت ناپاكي كه داشت، ايران را گرفتار انگليس بنمايد، بوشهر را به يك كرور تومان نزد انگليس گرو گذاشت. چون امين الدوله معزول و امين السلطان به صدارت منصوب شد، خود ضامن شد و يك كرور قرض كرد و بندر بوشهر را از گرو درآورد. مظفر الدين شاه از اين خدمت مشعوف و قمه مرصع گرانبهايي به او داد و بر قدرت امين السلطان افزود. اگرچه نوكرهاي ترك شاه كه با شاه از تبريز آمدند خيلي در ايران تسلط دارند و بيشتري از مناصب با آنان است و در عهد اين دو سال سلطنت، شاه قريب بيست كرور از پول و جواهر، شاه به آنها داده و كار ملك را مختل نموده‌اند و صدراعظم به آنها تحكم ندارد و به حدي مال اندوخته‌اند كه رشك نوكرهاي پنجاه ساله شاه مرحوم شده‌اند و در اين مدت اندك، تمام خانه‌هاي خوب نوكرهاي شاه شهيد را خريده‌اند و شاه پيدا بود كه تركها تنها نوكر او هستند و طرف ميل شاه بيش از همه حكيم الملك طبيب است «1» كه با خود از تبريز آورده و مي‌گويد شاه و صدراعظم بايد به ميل من باشند و هرچه مي‌خواهد مي‌كند و صدراعظم اگر از شر تركها آسوده شود كار ايران را منظم مي‌نمايد. بهتر از اين كس براي صدارت ندارند چنان‌كه بيشتري از قروض شاه را داد و دخل هوايي پيدا كرد. چنان‌كه گفتند كه زمستان امسال در ايران قحط و غلا خواهد شد و از علايم نيز هويدا بود. چنان به تدبير صائب جلوگيري كرد كه نرخ تنزل نمود و مردم آسوده شدند و مجلس نرخ قرار داد و از خود مخارج‌ها كرد.
در شب پانزدهم جمادي الثانيه اين سال، كه شب دوم ولادت مظفر الدين شاه «2» بود،
______________________________
(1). حكيم الملك ميرزا محمود خان بروجردي بود منتها چون در تبريز جزو دربار وليعهد بود و با او از تبريز به تهران آمده بود، جزو تركها (همراهان مظفر الدين شاه از تبريز به تهران) شمرده مي‌شد.
(2). يعني دومين بار بود كه جشن تولدش در ايام سلطنتش گرفته مي‌شد.
ص: 215
صدراعظم در باغ خود جشني بزرگ برپا كرد و از داخله و خارجه دعوت كرد و در آن شب در آن باغ سي هزار چراغ روشن كرد و قريب ده هزار تومان مخارج كرد. فرنگي‌ها گفتند در ايران چنين جشني هرگز نديده‌ايم.
در عشر آخر جمادي الثانيه به ترتيب و قرارداد صدراعظم، قوام الدوله محمد علي خان آشتياني و صنيع الدوله و معز الملك «1» بر گمرك دويست هزار تومان افزودند و به شراكت رياست اين كار را گرفتند و رياست پستخانه را نيز به صنيع الدوله دادند و بيگلربيگي رشتي از اين دو شغل معزول شد. «2»
در رمضان المبارك، حكومت مازندران را از ميرزا عبد اللّه خان يوشي ملقب به سردار امجد گرفتند و اين سردار امجد به جهت آن‌كه دو خواهرش زن شاه مرحوم بود، «3» قريب ده سال حكومت مازندران را داشت و ريشه مازندران را كشيده و تسلط كامل در آن‌جا دارد و تعدي زياد نموده و ناموس و مال مردم را به باد داده و املاك از مردم به تعدي گرفته و بسيار ظالم و بدفطرت و بي‌دين است.
در چهاردهم رجب المرجب اين سال 1316، پول سياه «4» كه سي تا يك قران سفيد بود، چهل تا يك قران در ايران قرار دادند. زيرا كه در ولايات غير از طهران از سي تا تجاوز كرده بود و تجار از براي منفعت از خارج حمل كرده به طهران مي‌آوردند و پول سياه در طهران زياد شده بود. لهذا چهل تا يك قران قرار دادند.
در سال 1316 كه سال بيست و پنجم سلطنت پادشاه عثماني بود حكم كرد كه آنچه آتشبازي دولت براي اين جشن مي‌گيرد، به مصارف مدارس و طلاب و ايتام برسد.
اگرچه هرگز در ايران از قديم علم نبوده و ظلم فراوان بوده خصوصا در اين قرون كه خيلي مغشوش شده و ظلم فراوان و مسكنت مردم را فروگرفته بود و مردم پنداشتند كه
______________________________
(1). ظاهرا منظور ميرزا محمد تقي خان معز الملك است كه دايي ميرزا علي اصغر خان امين السلطان بود.
(2). بيگلربيگي رشتي همان فتح اللّه خان سپهدار رشتي است.
(3). يعني ليلا خانم و عايشه خانم كه به تناوب زن ناصر الدين شاه بودند، چون جمع بين الاختين در اسلام حرام است.
(4). علي القاعده مي‌بايست بيست پول سياه (شاهي) يك قران باشد. چون عياري در پول سياه نمانده بود قيمتش كاهش يافته بود.
ص: 216
در امسال هم به جهت بي‌پولي و هم به جهت گراني نرخ، ايران را روس يا انگليس خواهد گرفت. اما از باطن شريعت، صدراعظم رفع بي‌پولي و گراني را نمود و نيز علامت ديگر هويداست كه احتمال دارد، وقتي ايران مثل فرنگ در قانون و علم بشود.
قريب هفت هشت ماه مي‌باشد كه در طهران بناي مدارس به‌طرز اروپ برپا شده و قريب ده مدرسه بنيان شده و مخارج را اول به شراكت جمع كرده‌اند و از آن پس، از هر شاگرد در هر ماه يك تومان مي‌گيرند. بعضي اسامي مدارس از اين قرار است: ابتدائيه، خيريه، رشديه، مظفريه، شرف، علميه، احيائيه. در اين مدارس، از علوم ايراني و خط و عربي و خارجه و رياضي و صنايع بحث مي‌شود. مدرسه شرف را گويند باني ملت است «1» و دويست شاگرد دارد و پول از كسي گرفته نمي‌شود و نيز مجلسي براي انجمن معارف از دانشوران قرار داده‌اند. «2» و نيز كتابخانه ملي قرار داده‌اند و نيز مطبعه به شراكت هزار نفر هريك ده تومان خيال دارند بنياد نمايند كه طبع كتب آسان باشد.
در يك دو ماه بعد از اول سال 1316 شهرت قتل پادشاه چين رخ داد. بعضي از سياسيون دروغ مي‌دانند.
هنوز مرض طاعون در بمبئي موجود است.
يكي از مردم آنارشيست، چند ماه قبل ملكه اطريش را كشت. بعد، از قاتل پرسيدند كه چرا كشتي؟ گفت ديگري را مي‌خواستم بكشم عوضي او را كشتم. به‌علاوه من با اغنياي عالم عدو مي‌باشم. در يكي از روزنامه‌هاي خارجه داده بود نوشتند كه تمام سلاطين و وزراي عالم مستوجب قتل هستند.
مخارج بحري دولت امريكا، در اين سال آينده چهل و هفت ميليون دالر (؟ ريال) «3» منظور شده. سال گذشته مخارجش سي و چهار ميليون [بود].
______________________________
(1). در متن نوشته شده باني صدراعظم است. بعد كسي صدراعظم را خط زده و روي آن نوشته ملت.
(2). ظاهرا همان انجمن معارفي است كه احتشام السلطنه در خاطرات خود به شرح آن پرداخته است.
(3). مؤلف ظاهرا مي‌خواسته برابري ريال آن را به دست دهد ولي ننوشته. دلار به تصريح اعتماد السلطنه در زمان تاليف منتظم ناصري پنج قران بوده و در اوايل به قدرت رسيدن رضا خان 12 قران و ده شاهي و لابد در زمان مؤلف در حدود 10 قران بوده.
ص: 217
در ربيع الثاني 1316، حكومت كلكته رسما اعلام به مردم شهر شد كه مرض طاعون ديگر در كلكته نيست.
هشتم جمادي الآخره اين سال، تلگراف رسيد. طبيبي در وينه «1» دچار طاعون شد و مرد و پرستارش مبتلا به اين مرض شد.
دهم جمادي الآخره، بروز طاعون در سمرقند.
قتل امپراطريس اطريش در دهم سپتامبر اين سال در شهر [اسلو] «2» پايتخت سوئد به دست يكي از مردم ايطاليا بوده. نام امپراطريس اليزابت باشد و اسم قاتل امپراطريس لوئيجي لوك‌شرني مي‌باشد.
حقيقت قتل خاقان چين درست معلوم نيست. ليكن به نقد «3» مادر خاقان زمام مملكت را به دست دارد.
به جهت بعضي شهرهاي اطراف نيل، مابين فرانسه و انگليس احتمال خطر است.
اين سال سيصد و شصت و نه هزار ليره در ماليات چهار ماهه دولت انگليس تنزل به‌هم رسيده و پانصد هزار ليره در منافع گمرك نقصان پيدا كرده.
پس از جنگ اسپانيا و آمريك و شكست و خسارت اسپانيا [بر] سر جزيره كوبا، به صوابديد دول، در 15 جمادي الثانيه اين سال مذاكرات صلح مابين ايشان در پاريس شروع شده.
خاقان چين در 21 سپتامبر خود را كشته بعضي گويند او را كشته‌اند.
در روزنامه عربي است كه سلطان عثماني حكم داده دو باب مسجد در جزيره كريت بسازند يكي موسوم به حميديه و منسوب به نام خود سلطان است عبد الحميد، ديگري به نام عثمانيه.
در اين سال 1316، يكي از صاحبمنصبان قشون اطريش مسمّي به ژون ماير، آلت فلكي اختراع كرده كه به واسطه آن كره ماه به‌طوري ديده مي‌شود كه گويا به مسافت
______________________________
(1). وين يا وينه‌Vien پايتخت اتريش
(2).Oslo
(3). به نقد يعني نقدا، فعلا، بالفعل، اكنون
ص: 218
سيصد متر از زمين واقع باشد. اين آلت كه مخالف همه آلات مخترعه سابقه است عبارت است از شيشه مقعري كه دور آن به حدود 6 ذراع است و در مركز آن شيشه كوچكي است كه شيشه اولي اشعه نور را در دومي جمع كرده پس از آن اشعه اين شيشه كوچك به نظرگاه نفوذ كرده جسمي را كه منظور باشد به حجم عظيمي بزرگ مي‌نمايد.
در محرم اين سال، ميرزا مصطفي قلي خان نوري پسر حاجي ميرزا مرتضي قلي سلطان الاطبا طبيب حضور همايوني را لقب مجد السلطاني دادند.
در همان ماه ميرزا حسن خان نايب اول وزارت خارجه، كه شخص معقول و از آداب خارجه با اطلاع است و پدرش ميرزا مسعود و وزير امور خارجه مي‌باشد و از طرف مادر دخترزاده فتحعلي شاه است «1» و كارپردازي حاجي ترخان را داشت، به رياست محاكمات خارجه برقرار شد.
هم در آن اوان، محمد قلي خان منتخب الملك نايب اول وزارت خارجه به كارگزاري خراسان و سيستان برقرار شد.
از روزنامه دوم جمادي الاولي 1316، نقل است كه انگليس بر متمهدي سوداني غالب و اهل و عيالش را گرفتار كرد و خرطوم و ام‌دورمان «2» را فتح كرد.
در همان ماه، مندرج از روزنامه، كه در مملكت سيام در تلاش ترقي به طرز اروپ افتاده و از براي تحصيل يك نفر به لندن فرستاده‌اند تا قوانين آنها را ياد گيرند.
تعداد خودكشي در سنه 1869 و قبل از آن في يكصد هزار و هشتاد و شش نفر در انگلستان و چهل و پنجاه در اسكاتلند، در سنه 1865 الي سنه 1894 خودكشي در انگلستان في يكصد هزار، و هفتاد و پنج، در اسكاتلند چهل و هشت.
از ابداعات مظفر الدين شاه قاجار عيد گرفتن سوم شعبان المعظم روز ميلاد حضرت
______________________________
(1). منظور خانم ضياء السلطنه دختر فتحعلي شاه است كه محرم و كاتب اسرار پدر بود و تا پدرش زنده بود شوهر نكرد. پس از مرگ فتحعلي شاه، محمد شاه اين عمه زيبا و باجمال و كمال را به ميرزا مسعود وزير خارجه تزويج نمود. شرح دل‌انگيزي از حالات اين بانوي هنرمند در تاريخ عضدي به قلم برادرش سلطان احمد ميرزا عضد الدوله آمده است و توضيحاتي لازم در تعليقات به قلم عبد الحسين نوايي.
(2). ام‌دورمان از شهرهاي مهم سودان است. در متن اندرمان آمده كه قريه‌اي است در جنوب تهران.
ص: 219
خامس آل عباست كه تمام شهر را در شب عيد چراغان نمايند و آتشبازي كنند.
در اين سال 1316، سفير روس مقيم اسلامبول از سلطان عثماني خواهش نموده كه مسلماناني كه تازه در بخارا و خيوه متولد مي‌شوند، دولت عثماني اعتراف به تبعيت آنها نسبت به روس بنمايند. باب عالي جواب داده براي قبول اين مطلب حاضرم به شرط آن كه دولت روس با آنها در دعاوي و محاكمات و كيفر جنايات و كليه احكام سياسيه به مقتضاي قانون عثماني رفتار نمايند.
از قرار معلوم فوت خاقان چين دروغ بود، لكن در عمارات سلطنتي او انقلابي روي نموده كه امپراطريس زوجه خاقان سابق زمام سلطنت را به دست گرفته. اسم اين خاقان تسائي‌تين هوانك‌تين و لقبش كوايك‌سو مي‌باشد. مرد ملايمي است. در تمام عمر در پايتخت بود. بعضي گويند با اطلاع است و حال خيلي اندوهناك و اين به‌جهت دست‌اندازي دول خارجه به ملك اوست. لهذا امپراطريس مداخله در امر سلطنت به هم رسانيده است.
خلاصه تسائي‌تين پسر شاهزاده شون و نواده تااوكونك روز دوم ماه او [ت] سنه هزار و هشتصد و هفتاد و دو در شهر پكن متولد شده، در زمان فوت پسر عم خود، تسائي‌شون پسر امپراطريس تسوئي، سيزده ساله بود كه به تخت سلطنت چين نشست و امپراطريس مشار اليها با مادر خاقان حاليه نايب السلطنه او شدند و از سال 1881 و بعدها امپراطريس تسوئي تنها نيابت سلطنت داشت و تا سال 1889 حال بدين منوال بود. از آن‌وقت تسائي‌تين خود به استقلال به سلطنت پرداخت. اين خاقان روز بيست و هشتم فوريه سنه 1889 يه‌هونولا دختر كويي كسيانگ را در حباله نكاح خود درآورد.
پس از جنگهاي پياپي امريكا با اسپانيول و شكست و خسارت اسپانيول، 25 رجب المرجب 1316 هجري عهدنامه مصالحه مابين دو دولت در پاريس ممضي شد.
امير عبد الرحمن خان فرمانفرماي افغانستان بسيار ساعي است كه رفع احتياج مملكت افغانستان را از خارجه بنمايد و به مال التجاره خارجه گمرك فراوان بسته و بسياري از صنايع را در مملكت بنياد كرده. چنان‌كه از هشت [سال؟] به اين طرف سي و نه كارخانه دائر كرده، اگر تا ده سال ديگر امير زنده باشد، از قراين در وسط آسيا، افغانستان تالي ژاپون خواهد شد.
ص: 220
در رجب المرجب 1316، در قاهره مصر، جريده فارسيه موسوم به ثريا ايجاد شده.
نگارنده و مديرش ميرزا علي محمد خان كاشاني است.
كتاب سرگذشت ژرژ انگليسي عاشق مادموازل مارتي پاريسي نگارش ميرزا فروغي ذكاء الملك «1» در رجب المرجب 1316 در طهران طبع شد.
در سحر شب جمعه نهم شعبان المعظم 1316، حاجي محمد حسن امين دار الضرب اصفهاني كه متمول‌تر تجار ايران بود و مكنتش را تا پنجاه كرور گفته‌اند، وفات كرد به سن [؟]. در حقيقت ركن تجارت ايران منهدم شد. مكنت او از چند راه حاصل شد. يكي آن‌كه زري و يراق كه سابق از خارجه به ايران مي‌آوردند اصل بود، يعني نقره بود. او دستور العمل داد تا از مس ساختند و سالهاي دراز به ايران آورد و به‌جاي اصل فروخت و كسي ندانست. سبب تمول دومش آن‌كه معدن فيروزه خراسان را از براي برادرش به جزيي اجاره كرد و منافع كثيره برد. سبب تمول سومش آن‌كه ضرابخانه طهران را اجاره كرد، و بيست كرور پول سياه سكه نمود. يعني مس را به شش هزار خريد و سكه كرده سه تومان و دو هزار فروخت و چنان ازين بابت پول را خراب كرد كه گويا هرگز اصلاح نشود و نيز در قران بار زياد زد. باري حاجي محمد حسن يك مملكت ايران را خراب كرد و خود را آباد نمود. در اين سال 1316 محض مردم‌فريبي و جذب قلوب و كثرت اعتبار، نرخ طهران را به عهده گرفت و قدري هم نرخ تنزل كرد. عمرش وفا نكرد. در اول حاجي محمد حسن گيوه‌فروش بود و در اندك مدت صاحب اين همه مكنت شد.
مصارف جنگ بحري دولت جمهوري اتازوني «2» به جهت سال آينده تخمين شده كه چهل و هفت ميليون دلار خواهد بود. تاكنون دولت اتازوني اين‌قدر مصارف را منظور نكرده بود.
حساب شده كه سال گذشته پنجاه ميليون اونس طلا و چهل و دو ميليون اونس نقره از خارجه وارد هند شده و اونس به وزن شش مثقال و ربع مي‌باشد.
______________________________
(1). يعني ميرزا محمد حسين ذكاء الملك كه اعتماد السلطنه از وي به عنوان ميرزا فروغي ياد مي‌كند و او پدر ميرزا محمد علي خان ذكاء الملك دانشمند و سياستمدار معروف است.
(2). كلمه فرانسه‌Etats -unis به معناي ممالك متحده (امريكا).
ص: 221
آبادي مصر، قبل از آن‌كه به تصرف انگليس بيايد شش ميليون و هشتصد هزار بود. در عرضه شانزده سال دو ميليون و پنجاه هزار بر آبادي مصر افزوده شده چنانچه آبادي مصر به نه ميليون و هشتصد و پنجاه هزار رسيده است.
با اين‌كه مصارف پاپ روم زياده است و به طريق حشمت حركت مي‌كند، مع ذلك خزينه نقدي او را حساب كرده‌اند سي ميليون روپيه است.
سال گذشته از انگليس حيواناتي كه من بابت زراعت به خارجه فرستاده‌اند قيمت آنها هفت ميليون و هفتصد و پنجاه هزار روپيه تخمين شده.
امپراطور روس اين سال، اعلاني من باب ترك اسلحه و تأمين عامه كرده بود ولي كسي با او از دول شراكت نكرد. خيال امپراطور هم نبايد صدق باشد. البته مطلبي در ميان دارد. علت ترقي دولت روس [را] بعضي از سياسيون گويند كه علت اصلي استقامت مزاج اوست يعني به هرطرف كه روس توجه نمود تا كامياب نشد دست بر نداشت. بيست و هشت سال با دولت ايران در سر قفقازيه جنگ [كرد] و شكست‌ها خورد، آخر الامر قفقاز را از ايران گرفت.
تخمين نموده‌اند كه در يك ميل مربع دريا، يكصد و بيست ميليون ماهي بزرگ و كوچك موجود مي‌باشد.
امريكا در جنگ اسپانيا تقريبا يكهزار و پانصد ميليون روپيه صرف نموده است.
امپراطريس استريا [اتريش] كه به قتل رسيد شصت و يك سال داشت و يك پسر كه وليعهد پدر است و هميشه مريض مي‌باشد با دو دختر از او به‌جاي مانده.
در اوايل رجب 1316، ميرزا جعفر خان يمين الممالك از مديري خطّ عثماني معزول شد. «1»
در همان ماه، رياست اصطبل توپخانه را از صديق همايون گرفتند و به مجير السلطنه برادرزاده نظام السلطنه دادند.
______________________________
(1). مديري خط عثماني يعني مديريت كل اداره روابط ايران و عثماني در وزارت خارجه. وي برادر ميرزا حسن خان محتشم السلطنه بود و پسر ميرزا محمد صديق الملك.
ص: 222
احتشام السلطنه پسر علاء الدوله امير نظام «1» در اواخر رجب المرجب از پيشكاري وزارت خارجه معزول شد.
در جنگ [با] جانشين متمهدي سوداني، خرطوم و ام دورمن به چنگ انگليس آمد.
از قرار معلوم دولت ايران، در اين سال 1316، به آلماني‌ها اجازه كشيدن راه‌آهن از شميران به طهران را داده. گويا از اول نوروز، مشغول به كشيدن خواهند شد.
در اين سال 1316 هجري [قمري] در بمبئي، كتاب دقايق العلاج كه جامع نكات و تجربيات طب داخله و خارجه است، از تصنيفات ميرزا محمد كريم خان «2» قجر كرماني كه پيشواي جماعت شيخيه است به طبع رسيد.
پس از آن‌كه دولت عثماني با دولت يونان سر جزيره كريت جنگيد و يونان را مضمحل كرد، خواست از خود حاكمي به جزيره كريت حكومت دهد. دول اروپا مانع اين مقصود شده گفتند بايد حاكم كريت عيسوي و پسر پادشاه يونان باشد كه اسمش پرنس ژرژ است.
از قرار خبر تلگرافي هفتم شعبان المعظم 1316 هجري، پرنس ژرژ وارد كريت شد و بيرق چهار دولت همراه دارد.
از عيد نوروز 1315 امسال، تا امروز كه نه ماه است، سيصد و پنجاه و پنج فروند كشتي بخاري حامل مال التجاره از طريق درياي خزر به بندر انزلي وارد شده و از اين طرف نيز مال التجاره به روسيه حمل نموده‌اند.
امين بقايا پسر وزير بقايا كه از سالش بيست و دو سال بيش نگذشته و برورويي دارد و در جزو پيشخدمتان مخصوص مي‌باشد، به اعطاي يك قبضه قمه مرصع كه از علايم خاص سلطنت ايران مي‌باشد نايل شد، در ماه فوق. اين جوان هيچ سزاوار اين عطيت نيست. فقط محض آن است كه در جزو نوكراني است كه شاه از تبريز با خود آورده.
______________________________
(1). ميرزا محمد رحيم خان نسقچي‌باشي كه در زمان ناصر الدين شاه ترقيات عمده كرد و القاب علاء الدوله و امير نظام گرفت و اولادش امروزه خود را علامير مي‌خوانند كه جمع دو لقب مذكور باشد.
(2). ميرزا محمد كريم خان پيشواي مكتب شيخي پسر ابراهيم خان قاجار پسر مهديقلي خان پسر محمد حسن خان. ابراهيم خان پسرعمو و فرزندخوانده و داماد فتحعلي شاه بود.
ص: 223
مأمورين دولت اسپانيا، آخر شرايط و تكاليف اتازوني را در مسأله صلح قبول كرده‌اند. ازجمله شرايط واگذاردن جزاير فيليپين و سالو به اتازوني و گرفتن چهل كرور دلار در عوض آن مي‌باشد و عهدنامه صلح، شب دهم دسامبر مطابق 25 رجب 1316 هجري در پاريس به امضاي مأمورين طرفين رسيده.
پانزده رجب 1316، بروز طاعون در جزيره ماداگاسكار محقق شد. تابه‌حال فقط بوميان آن‌جا گرفتار شده‌اند و اقداماتي به عمل آمده كه از شهر تاماتائو «1» به‌جاي ديگر سرايت نكند.
در امسال زمستان 1316، نرخ گوشت طهران بسيار منظم و فراوان است و قيمتش ارزان. چاركي هفتصد دينار «2» پول سفيد است و در زمستانهاي سابق سه برابر امسال شد و اين از بركت مديري مرحوم حاجي محمد حسن كنپاني امين دار الضرب شد.
اسم جانشين متمهدي كه با انگليسي‌ها نزاع كرد، عبد اللّه التعايشي است و نام خود متمهدي محمد احمد بود. پس از اين‌كه در اين سال لشكر انگليس سودان و فشوده «3» و خرطوم را از دست جانشين متمهدي تخليه كرد، فرانسوي‌ها به صدا درآمدند و گفتند فشوده از آن ماست. انگليسي‌ها گفتند حق ماست، زيرا كه ما فتح كرده‌ايم. انگليسي‌ها تدارك لشكر ديدند و فرانسوي‌ها قوه مقاومت در خود نديدند. لهذا فشوده را تخليه نمودند. حال انگليس بدان سر است كه از دماغه اميد در اوقيانوس اعظم تا مصر راه كشتي‌رو و خط آهن بسازد كه شش‌هزار و دويست و پنجاه ميل راه را در چهل روز طي نمايند.
دولت عثماني امسال به تنه و ساقه درختهاي بيد و سفيدار و تبريزي كه براي فروش بريده مي‌شود گمرك قرار داده ولي محض استعمال آن در خانه كه براي فروختن نباشد
______________________________
(1).Madagascar ,Tamatao
(2). هفتصد دينار (هفت، صد ديناري) برابر بود با 14 شاهي يعني 6 شاهي كمتر از يك قران كه هر ده قراني يك تومان بود يعني ده هزار دينار. بنابراين قيمت يك من گوشت يعني سه كيلو امروزين مبلغي بود برابر با 5 قران و 6 شاهي و به عبارت ديگر با كمتر از يازده قران مي‌توانستند شش كيلو گوشت بخرند. امروز قيمت گوشت معمولي بالغ بر دوازده هزار قران يا به اصطلاح روز ريال است.
(3).Fachouda
ص: 224
از اخذ رسوم معاف است و اين قرار به همه ممالك عثماني اعلام شد.
از تلگراف نوزدهم شعبان المعظم 1316، مستفاد مي‌شود كه يك فروند كشتي از طرف دولت اتازوني مأمور شده كه جزيره دك واقعه در محيط كبير را تصرف نمايد و نيز از تلگراف در ماه مزبور، چون دولت آلمان رعاياي روسيه را از خاك آلمان اخراج كرده‌اند، در سنت پطرزبورغ گفتگوست كه روسيه نيز تلافي كرده، رعاياي آلمان را كه در خاك روس صاحب مكنت شده‌اند اخراج نمايد.
[در] 24 شعبان المعظم، جبه شمسه مرصع كه از امتيازات بزرگ دولت ايران است و در اواخر سلطنت ناصر الدين شاه و اوايل سلطنت مظفر الدين شاه بكلي شأن منصب و درجه و امتياز از ميان رفت و به آدمهاي پست درجات بزرگ دادند، يك جبه ترمه شمسه مرصع به ميرزا عباسقلي خان متخلص به سپهر، پسر مرحوم ميرزا تقي لسان الملك، دادند. اين سپهر تاريخ خيلي تصنيف نموده. ليكن در تواريخش خيلي غلط درج كرده. «1»
در همان ماه، به ميرزا محمد خان اقبال الدوله پسر برادر مرحوم فرخ خان امين الدوله غفاري كاشاني حاكم كرمانشاه كه مرد عاقل مدبري است و بعضي گردنكشان كرمانشاه را ساكت كرده بود، سردوشي الماس كه از امتيازات بزرگ است دادند.
از قرار افواه، محمد ابراهيم خان معاون الدوله بن فرخ خان امين الدوله غفاري كاشاني كه الحال رئيس بانك شاهنشاهي و وزير تجارت است مي‌خواهد در طهران ايجاد بانك فلاحت نمايد كه سرمايه از خود ايران باشد.
امسال كشيشان كلكته انجمني نموده‌اند كه اطفال را از [بد] سلوكي والدين محفوظ دارند. ليكن مقصودشان يكي [] فايده دوم آن است كه اختيار اطفال چون با آنها باشد، اطفال را عيسوي نمايند.
اراضي كه در پنجاب زير زراعت پنبه است. 800/ 183 ايكر «2» زمين است و زير زراعت نيل 72800 ايكر زمين مي‌باشد.
مستر گلادستون «3» يكي از وزراي بزرگ انگليس و در بلاغت اول شخص بود، در 28 ذي حجه 1315 مرد.
______________________________
(1). عباسقلي خان عموي مؤلف و مردي با فضل بوده. دريغا كه آدمي در مقام رقابت و منافست و حسادت‌كار را به جايي مي‌كشاند كه به عموي خود بي‌حرمتي مي‌كند.
(2).Acre لغت انگليسي به معناي جريب.
(3).Gladstone ، نخست‌وزير معروف انگلستان
ص: 225

وقايع سلطنت مظفر الدين شاه قاجار سال 1316 هجري مطابق 1898 ميلادي‌

اشاره

در محرم الحرام 1316 هجري، به خيال كشيدن راه‌آهن پل خداآفرين و پيوند آن به راه‌آهن قفقاز، دولت روس افتاد. دولت ايران هم در همان ماه، حكم داد كه سيم تلگراف از مركز تا اهر و كليبر و آستارا و خلخال و مشكين بكشند كه مجاور راه‌آهن روس باشد.
در اواخر سال هزار و سيصد و پانزده، ميرزا علي خان سرتيپ قزويني ملقب به واثق الملك شد و مأمور تفتيش اسلحه بنادر فارس و خوزستان گرديد.
مواجب ميرزا علي اصغر خان امين السلطان صدراعظم را، در اواخر ماه شعبان المعظم 1316، سالي چهل و دو هزار تومان مظفر الدين شاه قرار داد.
در روز جمعه آخر شعبان المعظم، شاه به باغ صدراعظم به ناهار «1» رفت. در اين سال تقريبا در اواخر رجب المرجب كه مراد خان كلهري «2» كه تقريبا شش هزار سوار داشت و مدتي بود ياغي شده بود و خسارت به مردم كرمانشاهان وارد مي‌آورد، اقبال الدوله حاكم كرمانشاهان كار را چنان به او تنگ كرد كه ناچار شده پيش اقبال الدوله آمده بستي شد. «3» اقبال الدوله از او التزام گرفته خلعتش داد و بخشيدش و در پاداش اين خدمت، شاه سردوشي الماس به او داد. اسم اقبال الدوله ميرزا محمد خان بن فرخ خان امين الدوله
______________________________
(1). در متن همه‌جا نهار ذكر شده است.
(2). ظاهرا كلهر درستتر باشد كه ايل مهمي است در كرمانشاهان.
(3). بستي شد يعني بست نشست و پناهنده شد.
ص: 226
غفاري كاشاني است. بسيار مرد مدبر غيوري است. توان گفت كه الآن در ايران تالي ندارد.
دولت انگليس در شهر سيستان خيال دارد كه تشكيل قونسولگري دهد.
امسال گيوم امپراطور آلمان با امپراطريس به سياحت اسلامبول رفتند. سياسيون گويند خيال اتحاد با دولت عثماني دارد. «1»
مدتي بود كه كمپاني روس اجازه شوسه راه گيلان را به طهران گرفته بود و مشغول تسطيح بود و مي‌باشد تا اين‌كه در غره رمضان المبارك 1316، ماليات به دواب و ارابه بست.
دولت روس دويست و پنجاه باب مكتب ارامنه را بسته و موقوف نموده موقوفاتش را ضبط نموده است.
در عشر دوم شعبان المعظم 1316، مشير الدوله وزير امور خارجه برادرش معين العداله را از رياست ارامنه و يهود و گبر داخله طهران معزول ساخت.
امتعه وارده دولت انگليس در سنه 1898 ميلادي، سي و نه كرور و هفتاد و پنج هزار و دويست و سي و هشت ليره اضافه از سال قبل بوده امتعه صادره هشتصد و بيست و نه هزار و نهصد و شانزده ليره نقصان داشته.
اين ايام مابين انگليس و فرانسه سر جزيره ماداگاسكار گفتگو است.
كتاب علي مشتمل بر رؤوس مسائل اصول دين و فروع دين در عشر آخر ماه شعبان المعظم 1316، در طهران چاپ شد.
در عشر اول رمضان المبارك 1316، فرمان‌فرما عبد الحسين ميرزا حاكم فارس از حكومت استعفا كرد و به كربلاي معلّي مي‌رود. گويند خبط دماغ پيدا كرده و مبالغي ماليات را خورده و حكومت آن‌جا را به نظام الملك بن نظام الملك بن ميرزا آقا خان صدراعظم نوري دادند.
______________________________
(1). دولت آلمان براي مقابله با روس و انگليس به عثماني روي آورد و در سالهاي جنگ جهاني اول عثماني هميشه در كنار آلمان به اميد پيروزي و رستن از زورگوييهاي روسيه قرار داشت و به‌همين جهت متفقين يعني فرانسه و انگليس، امپراطوري عثماني را كاملا تجزيه كردند.
ص: 227
از قرار معلوم در عشر اول رمضان المبارك، قوام الدوله محمد علي خان از رياست گمرك ايران استعفا كرد و رياست گمرك را به معز الملك دادند.
حسنعلي خان امير نظام پيشكار آذربايجان كه در سياست و فراست و مملكتداري اول شخص ايران است، از پيشكاري آذربايجان استعفا كرد و پيشكاري آن‌جا را از قرار معلوم در عشر اول رمضان المبارك مي‌خواهند به حسينقلي خان مافي نظام السلطنه وزير ماليه و دفتر بدهد و اين نظام السلطنه بسيار مرد مجرب درستكار بااطلاعي مي‌باشد ليكن عزل او صورت نگرفت.
در عشر اول رمضان المبارك، به ميرزا محمد خان اقبال الدوله حاكم كرمانشاهان شمشير مرصع دادند و از قرار معلوم حكومت سال نو نيز با او خواهد بود.
در عشر اول رمضان المبارك، اختيار نظم قمارخانه و غيره طهران كه متعلق به نظام است و هميشه با حكومت بود به ميرزا محمد علي خان مصدق الدوله غفاري كاشاني رئيس محاكمات عسكريه دار الخلافه دادند.
در 27 جمادي الآخره 1316، جشن سال پنجاهم سلطنت امپراطور اطريش را گرفتند.
در اين سال، در محل موسوم به نيك‌پي از محال هندوستان بر ضد انگليس علم طغيان برافراشته‌اند. تا حال شش هزار جمعيت دارند و بعضي از طرق چيترال را تصرف كرده‌اند. انگليس مشغول دفع آنهاست.
جلال الدين حسيني اديب مدير روزنامه حبل المتين در هند از طرف دولت ايران در سال 1316 ملقب به مؤيد الاسلام شد.
اخبار انگليس گويد در عرض بيست و دو سال، ده صوبه بزرگ كه بيست و دو ميليون و پانصد هزار نفوس را دارا بود از سلطنت عثماني خارج شده، صرف بيست ميليون نفوس در اروپا تحت سلطنت عثماني باقي مانده است.
نهم رجب المرجب 1316، دولت اتازوني اظهار داشته كه ابواب تجارت در جزاير
ص: 228
فلپاين «1» به جهت تمام دولت‌ها مفتوح خواهد بود.
حالت حاليه دولت ايطاليا مستعد خرابي [مي] باشد، امسال يك ميليون ليره خرج داشته و از تخمين سال 1899 ميلادي ظاهر مي‌شود كه چهارده ميليون كسر هزينه است.
مداخل نمك مدرس سال گذشته دو ميليون و پانصد هزار روپيه بود. امسال حالت ماليه صوبه مدرس نسبت به سال گذشته سه ميليون و دويست هزار روپيه اضافه دارد.
در چند ماه قبل محمد علي خان پسر مرحوم حاجي احمد خان ساكن بوشهر ملقّب به سديد السلطنه شد.
از قرار معلوم، امير عبد الرحمن خان فرمانفرماي افغانستان حكم به اخراج رعاياي ايران از خاك افغانستان داده.
9 جمادي الثانيه 1316 حريق سختي در جزيره قشم از جزاير فارس رخ داد. دويست و پنجاه خانه سوخت.
ميرزا موسي خان عميد نظام مير پنجه ملقّب به سناء الدوله شد و از اجزاي وزارت خارجه گرديد.
در اواخر شعبان المعظم 1316، ميرزا باقر خان سرتيپ توپخانه بروجرد و لرستان پسر ميرزا عباس مهندس‌باشي ملقّب به سهام نظام شد. هم در آن ماه ظفر الدوله رئيس قشون خراسان شد. ميرزا ابراهيم خان لشكرنويس منشي ساعد الدوله سردار حاكم استرآباد ملقب به سراج لشكر گرديد.
در كرمانشاه يك نفر تفنگچي به كنام «2» گرگي رسيد. گرگ فرار مي‌كند، هفت بچه‌اش به‌جاي مي‌ماند. شكارچي چشم هر هفت را برمي‌آورد و به خانه رفته تفصيل را به عيال خود مي‌گويد. بعد از چهار ماه سوار شده- طرف آن كنام آمده كه بداند آنها زنده‌اند يا مرده. بچه‌گرگها به خيال مادرش كه طعمه آورده بيرون مي‌دوند. اسب رم مي‌كند، سوار به زمين مي‌خورد و فورا بچه‌گرگها او را مي‌خورند و اسب به خانه بازمي‌گردد.
در امسال، باز جماعتي از هنديان در محل نيك‌پي بر ضد انگليس شورش كرده‌اند و
______________________________
(1). ظاهرا همان جزاير فيلي‌پين‌Phillippine منظور است.
(2). كنام به معني آشيان درندگان است.
ص: 229
عساكر انگليسي را شكست داده‌اند. تمام تپه‌هاي طريق چيترال را تصرف كرده‌اند. عدد مخالفين به شش هزار رسيده.
انگليس خيال تأسيس مدرسه‌اي در خرطوم مصر دارد. «1»
هر ساله دو مقابل آنچه كه از هر يكي از بنادر عثماني امتعه به خارجه مي‌رود، مال التجاره بلاد خارجه داخل مملكت مزبوره مي‌شود. از اينجا معلوم مي‌شود كه همه ساله چه‌مقدار از ثروت دولت عثماني كاسته مي‌شود. از اين‌جهت در تمام ممالك عثماني كسادي رواج است. از قرار معلوم امسال خيال اصلاح عمل ماليات دارد.
در روزنامه ناصري درج شده كه امير عبد الرحمن خان فرمانرواي افغانستان مرده و چهار پسر دارد و محتمل است مابين روس و انگليس بر سر اين كار گفتگويي پيدا شود.
زيرا كه امير اسحق خان نام كه دعوي سلطنت افغانستان دارد، در سمرقند روس است.
باري اگر مرگ عبد الرحمن خان صدق باشد براي مردم ايران بد نيست. زيرا كه از او از براي ايران احتمال خطرها بود و با شيعه كمال عداوت داشت.
امروز كه سوم شوال المكرم اين سال است امر نان و گوشت خيلي سخت شده چنان‌كه مردم از صبح تا عصر در دكان خبازي يك نان دو نان به زحمت تحصيل مي‌كنند و آن هم بد و مخلوط از جو و گندم. اگر دو روز به اين حالت بماند براي صدراعظم خطر عمده دارد و محتمل است كه ايران در اين دفعه بكلي به تصرف روسها آيد. از قرار مذكور شاه و صدراعظم ترتيبات خوب براي نان مي‌خواهند بدهند. امسال در تمام ايران گندم كم است. گويند در تبريز خرواري به چهل تومان رسيده است.
امروز كه چهارم شوال المكرم است عمل نان طهران از تدبير صائب صدراعظم منظم مي‌باشد. خداوند سال نو را به خير گرداند. از قرار افواه، زراعت سال نو به قدر كفاف نيست.
ديروز گذشته شاه تسلط تام به صدراعظم داد. زيرا كه شاه از نايابي نان، از بلواي مردم طهران بسي ترسيده.
______________________________
(1). ظاهرا منظور شهر خرطوم پايتخت سودان است كه به تازگي از دست سودانيان به دست انگليسيها افتاده بود.
ص: 230
شهر شوش ايران را به فرانسه‌ها دادند تا آنها بكاوند و از دفاينش نصفي آنها ببرند و نصفي به ايران دهند و از آن پس هم بنيانش را خوب ساخته به دولت ايران دهند.
حكومت عراق را در رمضان المبارك كه از مؤيد الدوله بن شاهزاده حسام السلطنه در ماه رمضان المبارك گرفتند، به فخر الملك ابو الحسن خان كردبچه دادند.
در اين سال به‌قدري امتيازات دولتي ايران، خصوصا لقب، بي‌شأن شده كه به مفت و بي‌خدمت داده مي‌شود. بيشتر سبب حاجي مشير الدوله ميرزا شيخ محسن خان وزير خارجه شد. زيرا كه مرد طماعي است و پول از اجزاي وزارت خارجه گرفت و امتياز داد. ساير ادارات نيز از او فرا گرفتند.
اين ايام مختار السلطنه وزير پليس و احتساب طهران مشغول سنگ‌فرش تمام كوچه‌هاي شهر است و مخارج خيابانها با دولت است.
در ماه شوال المكرم نقرس شاه ايران شدت كرده و دستش را بيشتر زحمت مي‌كند.
قاتل ملكه نمسه، اسمش لوييچي از اهالي پارم «1» ايتاليا از طايفه آنارشيست مي‌باشد.
اسم ملكه اميلي اوژني اليزابت دختر ماكسي ميليان ژوزف.
اين اوقات، از طرف دولت روس، چهل نفر مهندس براي ساختن راه‌آهن جلفا مأمور گشت از آنجا تا تبريز بيست و چهار فرسخ است.
در رمضان المبارك اين سال در لندن نزاع مذهبي شده در آلبرت هال ده هزار نفر اجماع كرده مصمم شده‌اند كه مذهب پروتستاني را حفظ كرده ساير رسوم را موقوف نمايند.
ناصر السلطنه وزير خالصه طهران امسال ماشين زراعتي از فرنگستان به طهران آورده قيمتش هزار و دويست تومان شده. اين ماشين روزي هفتاد هزار ذرع زمين را شخم مي‌نمايد و به همين ميزان تخم مي‌كارد و محتاج گاو نيست.
در اواخر رمضان المبارك 1316، يك نفر هندي از اهل بمبئي در ميدلبرگ، واقعه در ترانسوال، مبتلا به مرض طاعون شده است.
______________________________
(1).Paolo ;Luigi
ص: 231
در اين اوقات، محض كمي گندم طهران، بيست و دو هزار خروار آرد گندم از روسيه دولت ايران خواسته و توفير گراني را نيز دولت به عهده گرفته است كه از خود بدهد و خرواري بيست و دو تومان وارد مي‌شود و علاوه قيمتش را كه تقريبا ده هزار تومان مي‌شود دولت متحمل است.
يكي از اجزاي وزارت خارجه مسمّي [] از منشيهاي وزارت خارجه انتخاب الممالك شد و نيز يكي از اجزاي [وزارت] خارجه مسمي به ميرزا حسين خان در هفته اول شوال المكرم بقاء الملك شد.
لرد ساليزبوري وزير اعظم انگليس اظهار داشته كه منافع سال گذشته دولت انگليس بيش از ساير سالها و ساير دول بوده است.
در شهر شوال المكرم، شاه، قزاق ايران را كه پانصد نفر بود حكم داد كه هزار و دويست نفر شود. در حقيقت تمام افواج ايران يك‌طرف و اين چند نفر قزاق يك‌طرف.
جهتش اين است كه رئيسش يك نفر سرهنگ روسي است.
نصر اللّه خان امير تومان زنبوركچي‌باشي كه سالش [] در هفتم شوال المكرم مرد.
منصبش را از اين پيش به پسرش داده بود.
در هشتم شوال المكرم ميرزا سيد عبد الكريم خان امير تومان كه از طرف موثق الدوله ناظر حاكم كاشان بود معزول شد.
حكم به ساختن ده ميليون فشنگ داده.
در امريكا ساختن مرواريد مصنوعي يكي از صنايع عمده شده. نيز در امريكا به تازگي اختراع عكس در تاريكي نموده‌اند.
امسال، در باب عالي، مجلسي به رياست سلطان عثماني منعقد شده در مسأله تخليه مصر و حقانيت [تعلق] مصر به عثماني گفتگو مي‌شود.
چند ماه قبل، ميرزا فتح اللّه خان وزير يزد و پسر مرحوم ميرزا عبد الوهاب خان نايب الحكومه يزد كه اصلا يزدي است ملقب به مشير الممالك شد.
ده سال قبل ژاپون داراي ششصد و پنجاه كارخانه بود. حال يكهزار و پانصد كارخانه.
جهازات دخاني ژاپون به پانصد و بيست فروند رسيد. دو هزار و دويست و بيست ميل راه‌آهن دارد.
ص: 232
راه شوسه گيلان را كه [به روسها] دادند، پس از اتمام عمل، كنپاني ماليات بر او بست.
از عابرين بعضي از دهات كه هر روز به مقداري از آن راه عبورومرور مي‌كردند و دواب خود را از آن راه مي‌گذراندند نيز ادعاي ماليات نمودند و اين امر بر مردم رشت دشوار شد و بلوا كردند و جمعي از طرفين كشته شدند و دولت روس به پشتيواني، دو كشتي جنگي به بندر انزلي فرستاد.
چند ماه قبل، ميرزا ابو القاسم خان منشي وزارت خارجه ملقب به مقرب السلطنه شد.
نيز در آن ماه ميرزا محمد علي خان مازندراني منشي وزارت خارجه [ملقب] به فخيم السلطنه گرديد. چند ماه قبل، ميرزا ابراهيم خان منشي وزارت خارجه شد. هم چند ماه قبل [نبيل السلطنه] «1» وزارت خارجه نبيل الدوله شد.
غره شعبان المعظم 1316، انجمن معارف طهران ايجاد روزنامه‌اي نمود.
دولت فرانسه خيال دارد كه در شهر مسقط از براي خود بندري باز كند.
حاجب الدوله مصطفي خان فراشباشي از براي فراشان لباس قرمز ترتيب كرده، بايد هميشه با ماهوت قرمز ملبس باشند و يك شمشير هم آويخته باشند. در عشر اول شوال، عيد فطر، به حضور شاه سان داد.
در 6 شوال المكرم كاروانسراي تيرفروشي جنب قورخانه طهران آتش گرفت و آنجا را با چند دكان اطراف بسوخت. قريب سه هزار و پانصد تومان خسارت وارد آورد.
شب چهاردهم دسمبر 1868 ميلادي، به بناي كمپاني بيمه حيات به نيويرك حريق سختي روي داد. در ظرف سه ساعت زياده از [] ميليون دالار خسارت وارد آورد.
از قرار خبر، دسمبر، پادشاه حبشه منه ليك «2» خيال لشكركشي به مستعمرات ايطاليا دارد. زيرا كه [در اختيار] «3» را منه ليك جزو املاك خود مي‌داند، حال ايطاليا ادعاي بي‌جا مي‌نمايد و استعداد حربيه خويش هم كمتر از ايطاليا نيست.
در محرم گذشته، پسر بزرگ ميرزا محمود خان مفتاح الملك معروف به رموز، مسمّي
______________________________
(1). شايد منظور عليقلي خان نبيل الدوله باشد.
(2).Menelik
(3). در متن چنين است و ظاهرا منظور منطقه حرارHarar است.
ص: 233
به مفتاح الدوله شد و پسر دومش ميرزا مسعود خان مفتاح السلطنه و ميرزا حسن خان منشي وزارت خارجه پسر ميرزا مهدي رئيس گيلاني ملقب به دبير مخصوص شد.
دهم شوال المكرم، حكومت خمسه را به سالار الدوله [ابو الفتح ميرزا] «1» بن مظفر الدين شاه دادند. با آن‌كه سابق بر اين حاكم كرمانشاهان بود و بسيار در آن‌جا تعدي كرد، باز حكومت را به او دادند.
در شب پانزدهم شوال المكرم، آقا غلامحسين خازن الممالك را كه سابق پيشكار خزانه بود، در عهد ميرزا علي خان امين الدوله صدراعظم به حكم شاه او را در دفتر حبس كردند زيرا كه براتهاي تخاقوي‌ئيل را نداده بود. گويند پسر امين الدوله وجه بروات را خورده است.
به جهت كشيدن حساب امير خان سردار معظم وزير جنگ، مشار اليه به خانه صدراعظم در هشتم شوال المكرم بست نشست. به وساطت صدراعظم، شاه يك شمشير مرصع در يازدهم شوال به او داد و از او درگذشت. هم در آن روز يك شمشير مرصع به علاء الدوله حاكم مازندران دادند. هم در آن روز، يك عصاي مرصع به ميرزا فضل الله خان وكيل الملك وزير خلوت دادند. وي بسيار مرد نجيب و باكمالي است ولي بدخلق است. مدير الدوله متولي‌باشي آستانه مقدسه حضرت رضا عليه السّلام را شاه در يازدهم شوال معزول كرد و توليت عليه را به صديق الدوله مازندراني كه مرد مقدسي است دادند.
حاجي شهاب الملك امير نويان حاكم كرمان پيشكاري در تهران دارد كه داماد اوست مسمي به ميرزا فرج اللّه خان بنان السلطنه كاشي. انبار غله شهاب الملك در طهران مبالغي گندم داشت. حاجي حسين آقاي تاجر رئيس نرخ طهران فرستاد گندم را از انبارش درآورد. بنان السلطنه و آدمهايش آدم حاجي حسين آقا را زدند. لهذا به حكم دولت فرستادند بنان السلطنه را بگيرند، فرار كرده به خانه صدراعظم. در هفتم شوال المكرم بست نشست. برادرش ميرزا داود خان را گرفته حبس كردند.
______________________________
(1). در متن ابو الفضل ميرزا و ضمنا روي اين قسمت خط كشيده شده و ظاهرا مؤلف خود خط زده.
ص: 234
يازدهم شوال المكرم حكومت زنجان را به عبد اللّه خان ناظم السلطنه ابن علاء الدوله امير نظام قجر دادند. وي بسيار مرد مهمل پرده‌نشين بي‌حقيقتي است و حسام السلطنه شد. «1»
در اين سال، لشكر عثماني بر شورشيان يمن غالب شد. آشوب هشت نه ساله يمن خوابيد.
23 شعبان المعظم، اسپانيا جزيره ايلوايو را تسليم امريكا كرد.
در اول نوامبر، علم منه ليك پادشاه حبشه را بر فراز شهر القلابات از مستعمرات سودان برافراشتند.
در رجب المرجب امسال، طاعون در بمبئي تخفيف يافته روزي ده بيست نفر تلف مي‌شوند.
امسال شعاع السلطنه ملك منصور ميرزا بن مظفر الدين شاه به جهت غشوه كه داشت براي معالجه به اروپا رفت و در ماه دسمبر 1898 ميلادي وارد پاريس شد.

واقعه 1898 ميلادي در چين‌

آلمانيها به واسطه قتل چند نفر كشيش خود، بندر كياچو را فرو گرفتند و عساكر چين را خارج نمودند. دولت چين مجبور است كه پنجاه ساله بندر را به آلمانيها اجاره دهد و كياچو را ملك آلمانيها داند. دولت روس فرصت كرده پرت‌آرتور را متصرف شد، تا در زمستان از صدمه طوفان پناهي داشته باشد. در اين بين، ژاپون ديد كه چين از ميان مي‌رود، نظام حكومت از هم مي‌گسلد. لذا بقيه غرامت جنگش را در عهود سابقه با چين به واسطه سفيرش در پكن مطالبه كرد [كه] يا وجه غرامت را بپردازيد و الّا بندر واي هايواي را تا ابد فرو نخواهد گذاشت. دولت انگليس فرصت را غنيمت شمرده با آلمان ساخت و قرض ژاپون را پرداختند. بندر واي هايواي به حيطه تصرف انگليس درآمد. در پنجم آوريل بندر مزبور را اجاره كرد و بعضي امتيازات راه‌آهن را گرفتند و تسلط روس در چين كم شد.
______________________________
(1). ظاهرا درست نيست بلكه او لقب ناظم السلطنه داشت و پسرش حبيب اللّه خان لقب موقر السلطنه.
ص: 235
هم در آن سال، در زمستان طايفه آفريدي هند بر ضد انگليس برخاستند و جاده‌اي چند را بر عابرين مسدود كردند. انگليس پس از زحمات فراوان آنها را به‌جاي خود نشانيد.
13 شوال المكرم، به جهت باقي بروات تخاقوي‌ئيل امين الدوله صدراعظم سابق كه تقريبا صد و پنجاه هزار تومان مي‌شد و بروات به دست مردم بود و نداده بود، شاه امين الدوله را حكم كرد كه به دهات گيلانش برود و شايد هم از فتنه او دولت ترسيده بود. زيرا كه بعضي از مردمان فتنه طلب جمهوري روش با او دست داشتند.
در دوازدهم شوال المكرم، حكومت قزوين را از صدق الدوله تبريزي گرفتند و به عماد الدوله «1» بن مرحوم عماد الدوله دادند. هم در آن روز حكومت خمسه را به سالار الدوله بن مظفر الدين شاه كه سابق حاكم كرمانشاهان بود و بسيار تعدي كرده بود دادند.
به جهت كثرت سگهاي طهران و كثافت آنها، مختار السلطنه كريم آقا وزير پليس و احتسابات حكم داد آنها را سمّ دادند و كشتند.
هم در آن ماه، حكومت كرمان را به غلامحسين [خان] امين خلوت غفاري كاشاني دادند، قبول نكرد. يكي به جهت آن‌كه خود را برتر از حكومت كرمان مي‌داند. ديگر آن‌كه حكومت را از پيش نمي‌برد.
صدراعظم محض خدمت به شاه و نمايش خود، امسال تمام حكومات را تغيير مي‌دهد و از حكام نو به فراخور حكومتشان پيشكش گرفته به قروض و مخارج دولت به كار مي‌برد. ليكن حكام هم در حقيقت حكومت را خريده‌اند و در ايام حكومت هر تعدي را كه ممكن باشد به رعيت مي‌نمايند.
ميرزا محمد دكتر كه بسيار مرد بي‌دين و مرتدي بود ليكن در جلب دستي كامل داشت، در عشر دوم شوال المكرم مرد.
پس از فتح سودان و خرطوم دولت انگليس خيال دارد كه مدرسه در خرطوم بنا كند تا
______________________________
(1). يعني بديع الملك ميرزا عماد الدوله ثاني پسر امامقلي ميرزا پسر محمد علي ميرزا دولتشاه. بديع الملك ميرزا مرد دانشمندي بوده كه با حكماي زمان خويش مكاتبه و احتجاج داشت.
ص: 236
كم‌كم مردم تربيت شده ديگر ياغي نشوند و مدرسه را مسمّي به مكتب قوردون «1» خواهد ساخت به اسم قوردون پاشا حاكم سودان.

عزل امين الدوله از صدارت ايران‌

از آنجا كه تمام مقصود جناب امين الدوله صدراعظم، در اصلاح امور دولت ايران و برابري دخل‌وخرج مملكت بود و نمي‌خواست احدي به اشتباه و از روي عدم استحقاق ديناري منال دولت را ببرد، يا خدمت ناكرده به مناصب عاليه برسد، و هم حكمي را ناخواده مهر نكرد و وساطت عمرو و زيد را در امور ناشايست نپذيرفت، يكباره تمام رؤساي ادارات از كشوري و لشكري و ساير طبقات، از علما و رجال دار الخلافه، از وي دست طمع كوتاه كردند و معايبي چند به وي نسبت داده به دهن‌ها انداختند و اعلانات چسبانيدند و به هر نوع كه بود، خاطر مبارك اعلي‌حضرت شاهنشاه ايران را از وي آزرده داشتند. از جمله جناب حاجي شيخ محسن خان مشير الدوله وزير امور خارجه بود به جهت آن اتحاد قديمه كه با صدراعظم داشت، چشمداشت‌ها در خاطر اندوخته بود و نيز قرار شد كه جناب صدراعظم دختر وزير امور خارجه را براي فرزندش، ميرزا محسن خان معين الملك نايب الصداره ازدواج نمايد «2». پس از چندي انفصال شد و اين وصلت را با پردگيان سراي سلطنت نمود، لهذا مشير الدوله كينه‌اش در خاطر اندوخت و به هر وسيله كه ممكن بود، خاطر پادشاه را از وي برنجانيد و در خاكپاي مبارك معروض داشت كه بعد از اين اگر امين الدوله به صدارت بپايد امور داخله چنان آشفته گردد كه اصلاحش ممكن نشود.
چون‌كه بد كردي ز بد ايمن مباش‌چون‌كه تخم است و بروياند خداش از سوء اتفاق، در يكي از ايام عشر اول محرم 1316، جناب صدراعظم به ديدن نواب والا شاهزاده ظل السلطان رفت [و] تا پاسي از شب گذشته در آنجا توقف داشت.
ميرزا محمد خان وكيل الدوله كه از هواخواهان مخصوص جناب امين السلطان
______________________________
(1).Gordon
(2). متن: نمود
ص: 237
صدراعظم سابق بود، وقت را غنيمت شمرد، روز ديگر در بامداد به درب حرمسراي سلطنتي شده، به توسط خواجگان به اعلي‌حضرت شهرياري پيغام فرستاد كه مرا عرض لازمي است كه حضورا بايد به عرض برسانم. شاهنشاه ايران بيرون تشريف آورد.
وكيل الدوله رفتن صدراعظم را به منزل شاهزاده ظل السلطان بتمامه به عرض رسانيد كه از اين مراوده خيالاتي فاسد در نظر دارد. چون من نمكخوار دولت و خانه‌زاد سلطنت مي‌باشم، حق چاكري به‌جاي آوردم. اينك پادشاه مختار است كه خائن را سياست كند يا از عقوبتش چشم پوشيد! اعلي‌حضرت شهرياري به حيرت اندر شد و فرمود: امين الدوله نوكري صادق است و هرگز پي‌جوي «1» خلاف نگردد. به‌علاوه من كليد مملكت ايران [را] بدو سپردم، جهت ندارد كه دست از وظيفه خدمتگزاري بردارد و جاده خلاف پيمايد.
از آن‌طرف اجراي مقاصد چون به دلخواه امين الدوله نبود و نمي‌خواست دولت ايران را به قرض از خارجه قرين ذلت و خذلان «2» دارد، با اين‌كه روس‌ها با كمال ميل به شروطي سهل و ساده قرض مي‌دادند، اما امين الدوله از وخامت اين قرض آگهي داشت و همي خواست از انگليسي‌ها قرض كند و آنها بعضي تحميلات و شروطات به اداي اين وجه بستند كه دولت ايران نتوانست زير بار برود و مستمري‌خور دولت هم هر روزه فرياد الامان براي مستمري و مواجب داشتند و رجال دولت و عمله خلوت سلطنت هم هر روزه نارسايي امور را، بأي نحو كان، گوشزد خاكپاي همايوني مي‌داشتند. صدراعظم يكباره در امور بيچاره ماند و به منزل خود رفته تمارض كرد. رشته امور يكباره از هم پاشيد. اعلي‌حضرت شهرياري هرچند او را احضار فرمود، ابا و انكار نمود و از صدارت استعفاء كرد. در پانزدهم محرم الحرام 1316، استعفايش در خاكپاي همايوني مقبول افتاد و امور دولتي را به وزراي متعدده سپرد.

سواد تلگرافي اعلي‌حضرت همايوني از باغ به ولايات به تاريخ 16 محرم الحرام 1316

دستخط مبارك را مخبر الدوله به ولايات تلگراف نمايد. چون صدراعظم از صدارت و
______________________________
(1). متن: بيجور
(2). متن: خزلان
ص: 238
مشاغلي كه داشت استعفا نمود ما هم قبول فرموديم و از اين تاريخ كليه امور دولتي را به عهده ادارات وزراي عديده مقرر داشتيم كه هريك در كار خود مسئول خواهند بود و تكاليف هر يك را معين فرموده‌ايم و دستور العمل لازمه هم به شما خواهد رسيد. مي‌بايد در كليه امور مملكتي عرايض خود را به توسط رؤساي ادارات به مناسبت كارتان در اداره به عرض رسانيد.

وقايع بعد از عزل امين الدوله و رياست شوري‌

پس از آن‌كه در پانزدهم محرم استعفاي جناب امين الدوله از صدارت در خاكپاي همايوني قبول شد، اعلي‌حضرت شهرياري خواست صدارت را به عهده جناب حاجي شيخ محسن خان مشير الدوله وزير امور خارجه موكول دارد. زيرا كه او از ساير وزرا اقدم و مجرب‌تر و برحسب سن نيز فزونتر بود و از حقوق بين الدول، كما هو حقه، آگهي داشت. مشير الدوله معروض داشت كه امروزه ضعف پيري مرا فرسوده دارد و تحمل بار صدارت نتوانم. كسي كه به‌خوبي از عهده اين كار برمي‌آيد جناب امين السلطان صدراعظم سابق است. اعلي‌حضرت همايوني چون عرايضش را مقرون به صواب شمرد فقط رياست مجلس شوري را به عهده مشير الدوله وزير امور خارجه موكول كرد و به «رئيس الوزرا» يش مخاطب فرمود.

سواد دستخط همايوني به مشير الدوله‌

چون ترتيب مجلس شوراي دولتي از هرجهت اهميت دارد و مقرر فرموديم وزرا در روزهايي كه مقرر شده، در مجلس شوري حاضر و در مطالب لازمه گفتگو نمايند و در واقع رياست اين مجلس با خودمان است، ما هم حاجي شيخ محسن خان مشير الدوله را كه برحسب سن و تجربه و اطلاع كافي است براي اداره و رياست اين مجلس مقرر فرموديم. شهر محرم 1316.

احضار امين الملك‌

پس از آن‌كه امين الدوله در پانزدهم محرم از صدارت معزول شد، از وزراي درباري كه هريك خود را صدراعظم مي‌دانستند متوقع بودند كه جامه صدارت پوشند. لكن هواخواهان جناب امين السلطان خاطر شاه را بدو فريفته داشتند. در اين‌وقت هم
ص: 239
امين السلطان در قم جاي داشت. اعلي‌حضرت شهرياري اجراي مقصود را بعد از ماهي چند خواست به منصه بروز رساند. ميرزا حسن خان مقتدر السلطنه پيشخدمت را كه از هواخواهان آشكار امين السلطان بود احضار كرد و فرمود در حال بشتاب و به منزل ميرزا اسمعيل خان امين الملك برادر امين السلطان برو و او را در حضرت منش حاضر ساز.
امين الملك در اين‌وقت، در باغ فردوس كه در قريه تجريش واقع است جاي داشت.
مقتدر السلطنه كه كار را به كام، واشهب مقصود را رام ديد، با سرعت به باغ فردوس رفت و پياده شده ناگهان وارد باغ شد. امين الملك كه هرگز چنين روزي را در خاطر نمي‌پخت، از ورود مقتدر السلطنه سخت بترسيد و به پشت فرو افتاد و چنان پنداشت كه مأمور دولت است و باقي خزانه را مطالبه مي‌نمايد! مقتدر السلطنه او را دلداري داد و گفت اينك اعلي‌حضرت شهرياري ترا احضار كرده، بي‌درنگ اطاعت امر مي‌كن. پرسيد دانستي كه شاه بر سر مهر است يا كين؟ گفت: جز مهر و لطف كه عجين آب و گل شاهنشاهي است چيزي نفهميدم. در اين وقت امين الملك را قوت به تن بازآمد و شكر عنايت پادشاهي به‌جاي آورد و متفقا عازم خاكپاي همايوني شدند.

ترتيب وزارتخانه‌ها بعد از عزل امين الدوله‌

پس از آن‌كه امين الدوله از صدارت معزول و امين الملك احضار شد، اعلي‌حضرت شهرياري بعضي از وزرا را در وزارت خود باقي گذاشت و بعضي را معزول فرموده برحسب وقت ديگري را به‌جاي آنها معين فرمود. آنها كه كما في السابق به حال خود باقي ماندند از قرار ذيل است:
شاهزاده امير خان سردار معظم به وزارت جنگ، جناب حاجي شيخ محسن خان [مشير الدوله] رئيس مجلس شوري به وزارت خارجه، جناب ميرزا نصر الله خان مشير الملك به وزارت لشكر، جناب مشير السلطنه به وزارت خزانه و بيوتات، جناب نير الملك به وزارت علوم، مخبر الدوله به وزارت تلگرافخانه، دبير الملك شيرازي به وزارت رسائل.
ساير وزارتخانه‌ها كه تغيير يافت از قرار صورت ذيل است كه به توسط جناب وكيل الملك وزير خلوت و رئيس منشيان حضور دستخط مبارك با تكاليف آنها صادر شده و به ايشان ابلاغ گرديد:
ص: 240
جناب ميرزا اسمعيل خان امين الملك كه از وزراي مجرب كارآگاه و معقول و درست و افتاده است به وزارت داخله منصوب شد.
جناب حسينقلي خان نظام السلطنه به وزارت دفتر استيفاء و ماليه مفتخر شد.
جناب ميرزا عبد الرحيم خان قايم مقام به وزارت وظايف و اوقاف.
جناب ميرزا اسد الله خان ناظم الدوله طباطبايي به وزارت عدليه و تجارت.
جناب ميرزا محمود خان حكيم الملك وزير بنائي و رئيس اطباي حضور به وزارت ضرابخانه.
جناب مرتضي قلي خان صنيع الدوله به وزارت پستخانه سربلند گرديد.
ميرزا فتح الله خان بيگلربيگي امير تومان رشتي به وزارت گمركات نائل آمد.
پس از آن‌كه ترتيب وزرا و وزارتخانه‌ها داده شد و هريك به دستخط همايوني نائل و به خلعت مهر طلعت مخلع گرديدند، مجتمعا، به ترتيب مقام در عمارت گلستان طهران به خاكپاي همايوني مشرف شدند. در آن روز نظام السلطنه خود را بر ساير وزرا مقدم دانست و بر امين الملك وزير داخله مقدم ايستاد. شاهنشاه ايران كه شأن هريك را بر حسب منزلتش منظور دارد، به امين الملك فرمود: اينك تو وزير داخله مي‌باشي، سبقت نما و بر نظام السلطنه مقدم بايست! امين الملك به فرموده رفتار كرد. پس اعلي‌حضرت شهرياري فصلي مشبع از تكاسل امين الدوله صدراعظم سابق بيان فرمود و نصايحي سودمند و دستور العملهاي كافيه در نظم بلاد و امنيت عباد با وزرا بيان داشت و هريك از وزرا را مسئول شغل خود ساخت و امور داخله و جواب عرايض حكام را به امين الملك تفويض كرد.

تشريف‌فرمايي موكب همايوني به صاحبقرانيه‌

چون عشر دوم محرم با ماه اول تابستان توافق كرد و هواي طهران گرم شد، اعلي‌حضرت شهرياري در بيستم محرم الحرام 1316 به ييلاق صاحبقرانيه تشريف برد.

عزاداري در صاحبقرانيه‌

در عشر سوم محرم 1316، در تكيه صاحبقرانيه با حضور شاهنشاهي تا آخر ماه محرم تعزيه‌داري مفصل شد. و شرايطش كاملا به عمل آمد.
ص: 241

مرخصي شاهزاده اعظم ظل السلطان از خاكپاي همايوني‌

پس از آن‌كه قريب يك ماه نواب والا شاهزاده ظل السلطان در طهران توقف كرد، در عشر سوم محرم از خاكپاي شهرياري مرخصي گرفته به اصفهان مراجعت كرد.

التفات درباره وزير جنگ‌

در عشر سوم محرم 16، يك قبضه قمه مرصع به نواب شاهزاده امير خان سردار معظم وزير جنگ مرحمت شد.

التفات همايوني‌

در محرم الحرام 16، يك ثوب پالتو ترمه با سردوشي الماس به شاهزاده دارا حكمران خمسه مرحمت شد.

حكومت يزد

در ماه محرم 16، حكومت يزد به سلطانعلي خان وزير بقايا مرحمت شد. عدل الدوله برادرش از جانب او به يزد رفت و به يك ثوب سرداري ترمه شمسه مرصع مخلّع گرديد.
چون الواط يزد با تفنگ و حربه حركت مي‌كردند، حكم كرد ديگر احدي در شهر آلات ناريه با خود حمل ننمايد.

لقب مجد السلطان‌

در محرم، ميرزا مصطفي قلي خان نوري پسر حاجي ميرزا مرتضي قلي سلطان الاطبا ملقب به مجد السلطان شد.

رياست محاكمات خارجه‌

در ماه ذي حجة الحرام 15، ميرزا حسن خان نايب اول وزارت خارجه، پسر مرحوم حاجي ميرزا مسعود وزير امور خارجه كارپرداز حاجي ترخان، به طهران احضار شده و به رياست محاكمات وزارت خارجه منصوب شد.
ص: 242

كارگزاري خراسان‌

در ذي حجه 15، محمد قلي خان منتخب الملك نايب وزارت خارجه كه از اجزاي محترم صحيح وزارت خارجه است، به كارگزاري خراسان و سيستان منصوب شد.

قونسولگري حاجي ترخان‌

در ذي حجه 15، ميرزا كاظم خان ممتحن السلطنه نايب اول وزارت خارجه به جنرال قونسولگري حاجي ترخان منصوب شد. [او مرد بي‌شرم و حيايي است و از علوم داخله و خارجه بي‌ربط است].

كارگزاري خوي و سلماس‌

در ذي قعده 15، ميرزا حسين خان ميرپنجه پسر مرحوم وزير لشكر ملقب به اعتلاء الدوله و مأمور به كارگزاري خوي و سلماس شد.

كارگزاري گيلان‌

در ماه ذي قعده 15، حاجي ميرزا مهدي خان منتظم الملك نايب اول وزارت خارجه به كارگزاري گيلان مفتخر گرديد.

كمسيون استراباد

در ماه ذي حجه 15، ميرزا علي اشرف خان احتشام الوزاره [مأمور] رياست كميسيون سرحدي استراباد و توقف در گنبد قابوس شد.

جنرال قونسولگري تفليس‌

در ماه ذي قعده 15، ميرزا عبد الحسين خان مدير الملك امير تومان مهماندار سفراي خارجه، جنرال قونسول قفقاز و مأمور به اقامت تفليس شد.

مستشاري پطرزبورغ‌

در ماه ذي قعده، ميرزا مرتضي خان ممتاز الملك مستشار سفارت بطرزبورغ شد.
______________________________
(1). متن همه‌جا: كارگذاري
ص: 243

كارگزاري مازندران‌

در ماه ذي قعده 15 [ميرزا عبد الحسين لسان السلطنه نايب اول وزارت خارجه ژنرال آجودان حضور همايوني يعني بنده]، مؤلف به كارگزاري خارجه [و رئيس تجارت و عدليه و امين اوقاف و وظايف] مازندران مأمور شدم. [8 ذي الحجة الحرام سال 1315]

كارگزاري سرخس‌

در ماه ذي قعده، محمد ابراهيم خان معتمد حضور [پسر حاجي خازن الملك] نايب اول وزارت خارجه كارگزاري سرخس شد.

لقب فخر الممالك‌

ميرزا آقا خان غفاري كاشاني سرتيپ، [پسر ميرزا همايون به تصويب اقبال الدوله] در ماه ذي قعده 15 ملقب به فخر الممالك شد.

لقب مبين الدوله‌

ميرزا باقر خان مستوفي كاشاني پيشكار كرمانشاهان [منشي اقبال الدوله حاكم كرمانشاه] ملقب به مبين الدوله شد.

لقب مميز الممالك‌

در ماه ذي قعده ميرزا معصوم [ميرزاي اقبال الدوله] ملقب به مميز الممالك گرديد.

لقب معدل الممالك‌

در ماه ذي قعده 15، ميرزا احمد خان مستوفي [منشي اقبال الدوله] ملقّب به معدل الممالك شد.

لقب مصدق دفتر

در ماه ذي قعده، ميرزا علي اكبر خان مستوفي [ميرزاي اقبال الدوله] ملقّب به مصدق دفتر شد.
ص: 244

استيفاء

در ماه ذي قعده، ميرزا حسينعلي خان به منصب استيفا از درجه دوم نائل شد و ميرزا غلامحسين خان به منصب استيفا نيز از درجه دوم سربلند گرديد. القاب و امتيازات فوق برحسب استدعاي جناب اقبال الدوله حكمران مملكت كرمانشاهان مرحمت شد.

تسطيح ميدان ارگ عراق‌

ميدان ارگ عراق وسيع است، ولي از بي‌مبالاتي خراب و محل خاكروبه اهالي است.
در ماه محرم 16 كه محمد تقي خان امير تومان از طرف شاهزاده مؤيد الدوله به حكومت عراق رفت، حكم داد خاكروبه آنجا را برداشته و زمينش را طرح باغچه ساخته و نرده كشيده، دورش را هم غرس اشجار نمودند.

واقعه نياوران‌

در ماه صفر 1316، در عمارت نياوران كه اعلي‌حضرت شهرياري تشريف داشت، در شب، امير بهادر جنگ كشيكچي‌باشي شخصي را گرفتار ساخت. گفتند سوء قصدي در نظر داشت. بعضي مي‌گويند از مجانين است. به زندانش بردند تا حالش معلوم شود.

واقعه بروجرد

در ماه صفر 1316، مردم بروجرد به شاهزاده حاجي ابو النصر ميرزا حسام السلطنه حكمران ياغي شدند و به ارگ حكومتي ريخته، مالش را غارت كردند و به سرش رسوايي آوردند، با اين‌كه شاهزاده مرد سالم بي‌آزاري بود. از دار الخلافه سوار و سرباز براي نظم آنجا فرستادند. در هر صورت ديگر كاري از پيش او نرفت و عازم طهران شد تا در ماه صفر 1317، در قم از غصه و هيبت الوار وفات كرد، چنان‌كه بعد از شورش بروجرد، مكرر در خواب فرياد مي‌زد كه لرها ريختند و كشتند و بردند.

مديري خط عثماني‌

در صفر 1316، مديري خط عثماني از طرف وزارت خارجه به ميرزا جعفر خان يمين الممالك رئيس اداره تذكره و مدير خطوط دول غيرهمجوار مرحمت شد. [سابق بر
ص: 245
اين به دست مدبر الدوله پسر ثقة الملك بود] يمين الممالك پسر مرحوم ميرزا محمد صديق الملك رئيس وزارت خارجه است. جواني نظربلند و باگذشت است. خط تحريري از خود به شيوه مطبوع اختراع كرده كه امروزه سرمشق ساير نويسندگان است.

ابتياع توپ جديد

در روز جمعه چهارم صفر 1316، توپ‌هاي جديد را كه از فرنگ ابتياع شده بود به نياوران برده در حضور مبارك امتحان شد.

تشريف‌فرمايي به لشكرك‌

روز سه‌شنبه پنجم صفر 1316، اعلي‌حضرت شهرياري از صاحبقرانيه شميران به قريه لشكرك تشريف برد و پنج شب در آنجا توقف داشت و روزها به كوه ورجين كه از شعب جبال البرز است و از شكارگاههاي مخصوص سلطنتي است تشريف مي‌برد و شكار زياد به دست مبارك صيد شد.

حكومت همدان‌

در ماه صفر 16، حكومت همدان به نواب والا شاهنشاه‌زاده عضد السلطان، پسر چهارم اعلي‌حضرت شهرياري مرحمت شد. ميرزا محسن خان مظفر الملك به نيابت حكومت همدان رفت.

سواد دستخط همايوني به نظام السلطنه‌

چون حسينقلي خان نظام السلطنه از وزراي عمده دربار دولت و كفاة رجال عتبه سلطنت، و از زمان شاه شهيد مبرور- البسه الله من حلل النور- تاكنون متكفل مشاغل و خدمات عمده دولتي بوده، مراتب صداقت و حسن معاملت و كمال كفايت او در حضور ما مشهود است، لهذا به موجب اين دستخط وزارت ماليه و رياست دفتر استيفاي دولت را كه از مشاغل خطيره و اعمال مهمه و درخور اصلاحات كليه است، به عهده كفايت و كفالت معزي اليه واگذار و محول فرموديم كه بدون مداخله غير، در تنقيح معاملات و اتمام محاسبات و رعايت صرفه دولت، كمال سعي و اهتمام به عمل آورد و شرايط امانت را كاملا مرعي دارد. مي‌بايد مستوفيان عظام و تمام اجزاي دفترخانه استيفا معزي اليه را رئيس مستقل خود دانسته از صلاح و صوابديد او تخلف ننمايند. في شهر محرم الحرام 1316.
ص: 246

سواد دستخط مبارك به بيگلربيگي‌

چون ميرزا فتح الله خان بيگلربيگي از چاكران قابل و كافي دولت و در اين مدت كه اداره گمرك به عهده مشار اليه محول شد مراتب كفايت و كمال قابليت و صداقت را به ظهور رسانيد، لهذا به موجب اين دستخط مبارك، وزارت كليه گمرك دولت را به‌عهده او محول و واگذار فرموديم. موافق دستور العمل جداگانه كه مقرر است به شرايط و لوازم خدمت مزبوره بپردازد.
شهر محرم 1316.

وزارت ذخيره‌

در ماه صفر 1316، وزارت ذخائر عسكريه را به حسن خان اجلال السلطنه پيشخدمت مرحمت كرد.

حكومت قم‌

در ماه صفر، حكومت قم به ميرزا سيد رضا خان بديع الملك مرحمت شد.

لقب رئيس الكتاب‌

ميرزا محمد حسين رئيس الكتاب مستوفي چندي قبل وفات كرد. در ماه صفر 16، لقبش با عنوان جنابي به ميرزا عبد الوهاب خان پسرش مرحمت شد.

رياست نظام خراسان‌

در ماه محرم 16، رياست قشون خراسان به شاهزاده اعدل الدوله پسر شاهزاده ركن الدوله فرمانفرماي خراسان و سيستان مرحمت شد.
در ماه صفر 16، جناب نظام الملك، نيابت حكومت ساوه و زرند و شاهسون بغدادي را به قوام نظام داد.

فوت حاجي ميرزا ابو الفضل‌

جناب حاجي ميرزا ابو الفضل مجتهد، پسر مرحوم حاجي ميرزا ابو القاسم مجتهد طهراني معروف به كلانتري كه داراي اغلبي از فنون عربيه و ادبيه و فن منقول و معقول و
ص: 247
فقه و اصول بود، در [سن] به مرض [] «1» در روز سه‌شنبه هشتم ماه صفر 1316، در طهران به رحمت ايزدي پيوست. مجلس تعزيه او را به امر دولت عليه در مسجد شاه به پاي داشتند.

احضار امين السلطان از قم‌

در نوزدهم ماه صفر 1316، ميرزا علي اصغر خان امين السلطان از قم به دستخط تلگرافي به طهران احضار شد. در سه‌شنبه بيست و دوم صفر، در صاحبقرانيه يكسره به خاكپاي همايوني مشرف شده، مورد مراحم ملوكانه آمد. مي‌گويند در ماه ربيع الاول صدراعظم مي‌شود. در آن روز رجال دار الخلافه، همه نوع احترامات از امين السلطان مرعي داشتند. اغلبي از اهالي طهران از ورودش خوشحال مي‌باشند، خصوصا مردمان مفت‌خور از قبيل سادات و علما و مردمان بيكار و تهي‌دست!

رياست وزراي امين السلطان‌

در عشر اول ربيع الاول 16، جناب امين السلطان، حسب الامر اعلي‌حضرت همايوني، هر روزه در مجلس دربار حضور به هم رسانيده به اتفاق ساير وزرا به رتق‌وفتق امور پرداخت. وزراي درباري غوامض امور خود را از او استفسار كردند.

تولد محمد حسين ميرزا

در عشر آخر صفر 16، براي شاهنشاهزاده اعظم شعاع السلطنه پسري متولد شد.
جناب امام جمعه در شب بيست و ششم صفر، به حرمخانه سلطنتي دعوت شد. بعد از قرائت ادعيه، برحسب دستخط همايوني، محض ارادت به خانواده آل طه اسمش را محمد حسين ميرزا نهاد.

التفات همايوني‌

در ماه صفر المظفر، يك قبضه شمشير مرصع از درجه اول به امير بهادر جنگ كشيكچي‌باشي (جناب وزير دربار) مرحمت شد.
______________________________
(1). در متن نانوشته است.
ص: 248

عطيت همايوني‌

در ماه صفر، يك ثوب سرداري ترمه كشميري شمسه مرصع از درجه اول به امين بقايا پسر وزير بقايا مرحمت شد.

لقب معز السلطنه‌

شيخ مزعل خان معز السلطنه، پسر حاجي جابر خان نصرة الملك حكمران شط العرب و محمره «1» كه از سركردگان نمره اول ايران است و دول همسايه همه نوع ملاحظه از او داشتند، در ماه محرم 1316 وفات كرد. اعلي‌حضرت شهرياري حكومت شط العرب و محمره را به برادرش شيخ خزعل خان مرحمت كرد و به منصب امير توماني مفتخرش فرمود و يك قطعه تمثال همايوني و يك قبضه شمشير مرصع نيز به او التفات شد. پسرش شيخ جاسب خان ملقب به نصرة الممالك گرديد. حاجي محمد علي رئيس التجار محمره به خطاب جنابي سربلند آمد.

منصب استيفا

در ماه صفر، ميرزا مصطفي خان مستوفي نواده مرحوم ميرزا محمد علي خان شمس الشعرا، منشي‌باشي شاهنشاه‌زاده سالار الدوله به منصب استيفاي اول مفتخر شد و برادرش ميرزا مرتضي خان به استيفاي سوم نائل آمد.

فوت شمس العلماء

شمس العلماء كه از علماي تبريز است، در روز سيزدهم صفر 1316 به رحمت ايزدي پيوست. حضرت اقدس ولايت‌عهد به مجلس تعزيت او رفته امر به ختم مجلس او نمود.

تگرگ قراجه‌داغ‌

در ماه صفر 1316، در قراجه‌داغ تگرگي باريده به زراعات و باغات اهر خسارت رسانيده شب آن روز از رودخانه معروف به كوچك كه از وسط قصبه قراجه‌داغ مي‌گذرد سيلي عظيم جاري شد، لكن خسارتي نرسانيد.
______________________________
(1). نام قديم خرمشهر.
ص: 249

ملخ‌خوارگي در سرخس‌

در ماه صفر 16، در شوريجه از محال سرخس، ملخ باريده جزئي خسارتي رسانيد.
از آنجا به سرخس ناصري رفت، در آنجا نيز به زراعت پنبه و گندم مختصر ضرري وارد آورد، در آنجا توقف نكرده به خاك روسيه رفت. گفتند هر ملخي به‌قدر بچه گنجشكي بود. در وقت پرواز هوا سياه مي‌شد.

ايل خواجه‌وند

در ماه صفر، سواره و ايل خواجه‌وند به ميرزا عبد الله خان سردار امجد حكمران مازندران مرحمت شد.

پل رودخانه پسي‌خان

رودخانه پسي‌خان در دو فرسخي رشت است. هر ساله در طغيان آب جمعي را تلف مي‌كند. در ماه صفر 16 حاجي محمد مهدي تاجر كورايي ساكن رشت خيال دارد پلي به رودخانه ببندد. بيست و پنج هزار تومان مخارج اين كار است. يكصد ذرع عرض رودخانه و نه چشمه مي‌خورد.

تلفن راه انزلي‌

كنپاني روسي كه مشغول شوسه راه از رشت به طهران است در ماه صفر مشغول كشيدن تلفن از رشت به انزلي و از آنجا به پير بازار است. مي‌خواهد وصل به بندر آستارا نمايد.

منع اسلحه در عراق‌

محمد تقي خان امير تومان حاكم عراق، به جهت اين‌كه در عراق شب‌ها دزدي مي‌شد و الواط اسلحه با خود داشتند، قدغن كرد كه كسي در سلطان‌آباد «2» با اسلحه راه نرود و صد نفر سرباز فوج فراهان را براي مستحفظي شهر اضافه كرد.
______________________________
(1). متن همه‌جا: پسي‌فان
(2). نام قديم اراك.
ص: 250

ايجاد انجمن معارف‌

در اواخر سال هزار و سيصد و پانزده هجري، در طهران ايجاد انجمن تأسيس مكاتب مليه شد كه هر روزه جمعي از دانشمندان در آن حوزه اجتماع كرده، در ترقي معارف سخن مي‌كردند و اعلان ذيل را چاپ كرده منتشر داشتند:

اعلان انجمن تأسيس مكاتب ايران‌

سابقا در ضمن ورقه اعلان ترتيبات مدارس علميه و ابتدائيه و رشديه، اجمالا اشعار شده بود كه رجوع طالبان تحصيل و دخول در اين مدارس، و نيز دهندگان وجوهات اعانه و ساليانه و ماهانه و غيره، تماما به اطاق مخصوص مجلس انجمن كه در مدرسه علميه است خواهد بود.
باز مزيدا للتوضيح اعلان مي‌شود كه مدرسه مزبوره، در جنب ميدان توپخانه مباركه و اول خيابان لاله‌زار واقع است و چنان‌كه سابقا هم اشعار شده اين مجلس روزهاي يكشنبه و چهارشنبه، از چهار ساعت به غروب مانده الي غروب منعقد و انجمن مزبور براي ترتيبات لازمه و اصلاح و تأسيس ساير مكاتب و مدارس در آنجا حاضر خواهند بود و وجوهاتي كه به اسم اين مدارس و مكاتب برسد، تماما به موجب قبوض چاپي خواهد بود و مهر مخصوص انجمن كه به اين عبارت است «انجمن تأسيس مكاتب مليه ايران» در پاي آن زده، و پشت تمام قبوض هم حسب الرسم به مهر وزارت جليله علوم مختوم خواهد شد، و مهر مخصوص انجمن در دست جناب مفتاح الملك خواهد بود، و حساب اين وجوهات در دفتر مخصوص انجمن كه در تحت نظارت جناب معزي اليه است ضبط خواهد شد، و خط ثبت و مهر جناب معزي اليه هم در پشت تمام قبوضات خواهد [بود] و در آخر هر سه ماه، جمع و خرج وجوهات واصله به اين مدارس در كتابچه مخصوص نوشته شده و براي ملاحظه مشتركين عظام در دفتر مخصوص انجمن حاضر خواهد شد كه هروقت بخواهند مي‌توانند به آن رجوع فرمايند.
بنابراين، هريك از اعاظم و اعيان و ارباب همم عاليه و غيرتمندان ملت و هواخواهان عالم انسانيت، در اين امر خير شركت و براي اشاعه و توسيع دائره اين مدارس و مكاتب التفات و اعانتي بفرمايند، بايد مستقيما رجوع به مجلس مزبوره نموده و وجهي را كه مرحمت مي‌فرمايند، تسليم صندوق انجمن و از قرار تفصيل فوق، قبض صحيح دريافت نمايند و الا اگر به وسائل ديگر ارسال فرمايند، از وصول آن اطمينان حاصل نمي‌توان نمود و اين انجمن مسئول حساب آن نخواهد بود. و نيز لازم است، اشخاصي كه از داخله و خارجه تا اين تاريخ، به اسم
ص: 251
اين مدارس و مكاتب تنخواهي داده و قبض صحيح از قرار فوق دريافت نكرده باشند، مستقيما به اين مجلس اعلام فرمايند و اطلاع بدهند. پس از تحقيق و وصول و ايصال آن به صندوق انجمن، قبض به تفصيل فوق [صادر] خواهد شد. بيست و دوم شهر محرم الحرام 1316.

ايجاد روزنامه «احتياج» در تبريز

در ماه محرم الحرام 1316، در تبريز به اهتمام عليقلي خان و قلم ميرزا مهدي خان معاون الكتاب روزنامه از صنايع و تجارت و مطالب مفيده مليه مسمّي به «احتياج» شد.

وفات حاجي ميرزا احمد مجتهد كاشاني‌

جناب آقا ميرزا احمد مجتهد نراقي كاشاني بن مرحوم حجة الاسلام آقاي حاجي ملا مهدي نراقي كه مدت چهل سال ساكن عتبات عاليات و مشغول تدريس بود و در اين سال به زيارت ارض اقدس عزيمت كرد، در ورود به شهر سمنان، مبتلا به مرض محرقه شد و به رحمت ايزدي پيوست. در مسجد سرپولك طهران، از طرف دولت، فاتحه او را منعقد داشتند.

ايجاد كتاب تأديب الاطفال‌

ميرزا محمود خان مفتاح الملك نايب اول وزارت خارجه معروف به «رموز» «1» كتابي براي شاگردان ابتدايي فارس‌خوان نوشت و به طبع رسانيد مسمي به تأديب الاطفال. در ماه محرم 1316، كتاب ديگري براي فارسي ابتدايي نوشت مسمي به تعليم الاطفال و سابقا براي شاگرد، تحصيل فارسي و الف باء سخت بود. چون اين دو كتاب را مفتاح الملك نوشت امر تحصيل آسان شد.

ايجاد مكتب احساني‌

در ماه ربيع الاول 1316، شاهزاده مغرور ميرزا موثق الدوله خوانسالار، به صوابديد
______________________________
(1). اين ميرزا محمود خان در وزارت خارجه متصدي رمز بوده و بدين جهت به «رموز» شهرت يافته. لقب مفتاح الملك هم تلميحي بدين نكته است.
ص: 252
حاجي محمد حسين شريعتمدار تبريزي، مكتبي در طهران ايجاد كرده مسمّي به «مكتب احساني». تمام مخارج به گردن شاهزاده است. ديناري از اطفال ماهانه نمي‌گيرد.
درس‌هاي اين مكتب از مقدمات عربي و اقسام علوم شرعيه و حساب و نجوم و هيئت و غيره است.

واقعه محله يهود طهران‌

در روز دوم ربيع الاول 1316، يك نفر بناي مسلمان با شاگرد خود در محله يهود كار مي‌گيرد. وقت ظهر براي خوردن ناهار دست از كار مي‌كشد و از كوچه عبور مي‌كند و مي‌بيند دو نفر يهودي از پشت‌بام يك اصله تير را مي‌خواهند براي بنايي به نقطه ديگر برند. دو نفر عمله مسلمان هم در كوچه ايستاده منتظر وصول تير مي‌باشند. اتفاقا دو نفر يهودي از عهده نگاهداري تير برنيامد [ند] و طناب نيز گسسته، تير به سر شاگرد بنا مي‌خورد. در حال جان مي‌سپارد. اشرار مسلمان خبردار شده شورش مي‌نمايند و در محله يهود بناي هرزگي را مي‌گذارند. مختار السلطنه وزير نظميه فورا سرباز و سوار به محله يهود مي‌گذارد و مردم بلوايي را جلوگيري مي‌كند.

عزل نظام الملك از حكومت طهران‌

در عشر سوم ربيع الاول 16، جناب حاجي ميرزا لطف الله صدر الواعظين و جناب اكبر شاه روضه‌خوان به زيارت حضرت امامزاده داود مشرف شدند. از قضا، شاهزاده عزيز كه از نجباي الواط طهران است، با جمعي از اشرار براي گردش، به زاويه امامزاده داود آمده بودند. مابين ايشان در سر جا و مكان نزاع درگرفت. چون جمعيت اشرار بر افزون بود غالب شدند و هردوان را بي‌حرمت نمودند. ناچار با حالت پريشان به طهران رجعت كرده، يكسره به منزل جناب نظام الملك حكمران مي‌روند و واقعه را بيان داشتند.
نظام الملك از نايب حسن معروف به شيشه‌بر فراشباشي دار الخلافه، شاهزاده عزيز را مي‌خواهد. چون نايب حسن سابقه عداوت با شاهزاده عزيز داشت، به‌علاوه خود نيز مردي بدفطرت و شقاوت‌پيشه بود، آقا عزيز را به قوه جبريه حاضر مي‌نمايد و
ص: 253
نظام الملك را آگهي نمي‌دهد كه او شاهزاده است.
بالجمله پس از آن‌كه در معرض سياست آمد، سخنان درشت گفت. حكمران امر كرده او را فلك كرده چوبش زدند. در زير چوب كلمات ناشايست ادا كرد. يك تير رولور براي نظام الملك انداخت، رد شد! نظام الملك ناچار مراتب را در خاكپاي همايوني معروض داشت. حكم به قطع دست شاهزاده عزيز شد. دستش را قطع كردند! ساير جوانان شاهزادگان برآشفتند و در منزل شاهزاده حاجي بهاء الدوله اجتماع كردند كه بايد نظام الملك و ميرزا ابو القاسم خان وزير از كار خلع شوند و نايب حسن شيشه‌بر هم كه عرض خلاف كرده مطرود شود، و الا خود مجتمعا قصاص خواهيم كرد. [بچه‌ها و زنهاي شاهزاده جمع مي‌شوند و به كالسكه نظام الملك چوب و سنگ مي‌زنند]
پس از آن‌كه اعلي‌حضرت شهرياري از حركات آنها آگهي به دست كرد، امر فرمود نظام الملك از حكومت استعفا كند و نايب حسن هم از شهر خارج شود و ششصد تومان هم از مواجب نظام الملك در حق شاهزاده عزيز به قصاص مرحمت شد.

حكومت دار الخلافه‌

در عشر سوم ربيع الاول، بعد از عزل جناب نظام الملك، حكومت طهران به جناب ميرزا اسد الله خان ناظم الدوله كه از سادات طباطبايي آذربايجان است مرحمت شد.
سابقا وزارت عدليه و تجارت را داشت. به يك زوج سردوشي الماس از درجه اول مفتخر گرديد.

صورت اعلان حكومت طهران براي نرخ در ماه ربيع الثاني 1316

چون عمل نان و گوشت و ترتيب تنزل نرخ آن از اعمال مهمه است و متدرجا با تدابير صحيحه بايد دست به اين كار زد و نيت مقدس همايوني در رفاه حال رعايا و برايا بر همه واضح است، محض اين‌كه بدانند حكومت جليله جدا در اجراي مقاصد عليه حاضر است و خودداري ندارد، عجالة براي آسايش عموم نرخ نان و گوشت و تره‌بار و ميوه‌جات را كه در نهايت گراني و اغتشاش بود، قدغن نمودند از قرار تفصيل ذيل بفروشند تا ان شاء الله تعالي در باب تنزل قيمت نان و گوشت به‌زودي قرار درستي داده شود:
ص: 254
نان به سنگ تمام يك من بيست و هفت پول «1» مرآت الوقايع مظفري ج‌1 254 صورت اعلان حكومت طهران براي نرخ در ماه ربيع الثاني 1316 ..... ص : 253
شت به سنگ تمام ده سير هيجده پول
پنير پرچك اعلي يك سير چهار پول، وسط سه پول
بادنجان تازه اعلي دو عدد يك پول، وسط چهار عدد يك پول
هندوانه اعلي يك من تبريز هشت پول، وسط شش پول
گلابي اعلي ده سير هشت پول، وسط شش پول
شليل اعلي ده سير هشت پول، وسط شش پول
انگور عسكري اعلي ده سير سه پول، وسط دو پول
خيار تازه اعلي دو دانه يك پول، وسط چهار عدد يك پول
طالبي و خربوزه اعلي يك من تبريز دوازده پول، وسط نه پول
سيب اعلي ده سير هشت پول، وسط شش پول
تخم‌مرغ يك دانه يك پول
ماست ده سير هشت پول
سيب‌زميني ده سير شش پول.
اين پول‌ها از قرار سي عدد يك قران است. به عموم خريدار قدغن اكيد مي‌شود هركس علاوه بر اين قيمت مي‌خواهد بفروشد به اداره جليله اطلاع بدهند. لهذا به تمام كسبه شهر اعلان مي‌شود كه چون حضرت احديت- جلّ شأنه- به پيغمبر خود صلّي اللّه عليه و اله و سلم وعده صريح مي‌دهد كه تا مردم به يكديگر ترحم ننمايند، ما هم به آنها ترحم نخواهيم كرد. پس وقتي كه كسبه بناي بي‌انصافي را بگذارند، البته از طرف اعلي‌حضرت همايوني كه سايه خداست و امناي دولت روزافزون، در حق آنها اغماض و عفو نخواهد شد. بهتر اين است كه از روي انصاف اين اجناس را از رعيت بخرند و به قسمي كه نوشته شده بفروشند، نه رعيت را مغبون كنند و نه كلاه سكنه را بردارند. البته رحمت الهي شامل حال آنها شده و مورد الطاف اعلي‌حضرت شاهنشاهي- ارواح العالمين فداه- باشند و آن‌كس كه تجاوز نمايد مورد سياست و تنبيه سخت خواهد شد. حكومت جليله دار الخلافه طهران.

تشريف‌فرمايي به گلندوك‌

بعد از مراجعت اعلي‌حضرت شهرياري از ييلاقات لار، در عشر دوم ربيع الاول، به
______________________________
(1). هر قران بيست شاهي (- پنج عباسي) و چهل پول بوده است.
ص: 255
قريه گلندوك تشريف برد و روز هفدهم كه روز ميلاد مبارك حضرت ختمي مرتبت صلّي اللّه عليه و اله بود، در آنجا مراسم عيد سعيد به عمل آمد و در روز سه‌شنبه مراجعت به صاحبقرانيه فرمودند.

صدارت امين السلطان‌

پس از آن‌كه جناب ميرزا علي اصغر خان امين السلطان از قم مراجعت كرد و از طرف سلطنت كبري مقرر رفت كه هر روزه در مجلس دربار حضور به هم رساند، قريب بيست روز، جناب معظم با حضور وزرا به شرايط مقرره مي‌پرداخت.
در روز پنجشنبه بيست و دوم، اعلي‌حضرت شاهنشاهي از صاحبقرانيه به دار الخلافه تشريف آورد تا عصاي صدارت را يكباره، كما في السابق، به دست جناب امين السلطان گذارد. بفرمود وكيل الملك وزير خلوت و وزير حضور همايوني دستخط ذيل را كه مشحون به صدارت او بود ترقيم داشت. در حالتي‌كه تمام وزرا و خود جناب امين السلطان در مجلس دربار جاي داشتند، با يك ثوب جبه ترمه كشميري مرصع به شمسه الماس و آويزهاي لآلي و قلمدان تمام مرصع و شرابه مرواريد و خاتم صدارت به مجلس دربار آورد و دستخط مبارك را قرائت كرد.
بعد از صرف شربت، امين السلطان صدراعظم به اتفاق شاهزادگان و وزرا در همان روز به خاكپاي همايوني تشرف جستند. اعلي‌حضرت همايوني شفاها مراحم قلبي خود را نسبت به صدراعظم مشهود داشت و در نظم مملكت و رفع نواقص دولت تأكيدات فرمود.

سودا دستخط همايوني درباره صدارت امين السلطان‌

چون جناب اشرف ميرزا علي اصغر خان امين السلطان، علاوه بر اين‌كه از خواص و اعاظم رجال دولت است، در مراتب كارآگاهي و حسن اداره و كمال كفايت و استعداد به امثال و اقران خود درجه برتري و مزيت دارد و به كليه امور و پلتيك دولتي از خارجه و داخله خبير و بصير است، لهذا به رعايت مصالح دولتي و ملاحظه سوابق خدمات معزي اليه، از اين تاريخ به بعد به موجب اين دستخط مبارك منصب جليل صدارت و شخص اولي دولت و رياست كليه را با استقلال و اقتدار تمام به‌عهده معزي اليه محول و موكول داشتيم، چنان‌كه سابقا به اين
ص: 256
خدمت مسبوق بود با نهايت استقرار و استقلال به تكاليف و شرايط شغل مزبور و ترتيب و انتظام مجلس وزرا و ساير خدمات مقرره بپردازد. مي‌بايد عموم وزرا و چاكران دربار و ساير [ين]، جناب معزي اليه را شخص اول و صدراعظم دولت و واسطه عرايض خود در حضور ما دانسته و به هيچ‌وجه از صلاح و صوابديد او تخلف نورزند. شهر ربيع الاول 1316.

سواد دستخط همايوني به قلم مبارك است‌

جناب اشرف صدراعظم، از آنجايي كه شما مدت‌ها خدمت كرده و به امورات مملكت بصيرت داريد، لهذا چون لازم بود كه شخص كافي را در سر اين خدمت بگذاريم، شما را منتخب كرده و اين خدمت بزرگ را به شما مرحمت فرموديم. شما هم بايد در كمال درستي و خداشناسي اين خدمت را انجام بدهيد. ان شاء الله.

ارض اقدس‌

امناي آستانه مقدسه، عريضه تلگرافي مشحون به رضايت از جناب مدير الدوله متولي‌باشي به حضور همايوني در ماه صفر المظفر نمودند. اعلي‌حضرت شهرياري تلگراف ذيل را به مدير الدوله فرمود:

سواد دستخط تلگرافي به مدير الدوله‌

مدير الدوله متولي‌باشي، تلگراف اهل آستانه مبني بر رضامندي از شما را به عرض رسيد.
ما شما را به واسطه اعتماد خاصي كه داشته و داريم به خدمت آنجا مأمور فرموده‌ايم. رضامندي و عدم رضامندي اهل آستانه چيزي بر علم ما نمي‌افزايد و حالا هم كمال اطمينان و التفات در حق شما داريم. با كمال استقلال بايد حركت كنيد و هيچ ملاحظه در كار نداشته باشيد البته.
هفدهم شهر صفر.

غريبه كرمانشاهان‌

بزي از مال بيوه‌زني در قريه كوربلاغ از قراي كرمانشاهان بزغاله‌اي زائيده. از قدرت كامله الهي بزغاله چهارماهه بدون زادوولد به شير آمده، بيشتر از مادرش شير مي‌دهد.

وزارت عدليه نصرت السلطنه‌

در ماه ربيع الاول 1316، وزارت عدليه به شاهزاده نصرة السلطنه [دايي مظفر الدين شاه]
ص: 257
رئيس خلوت همايوني و خازن مهر مبارك مرحمت شد و به دستخط مبارك ذيل مفتخر آمد:

سواد دستخط همايوني به نصرة السلطنه‌

چون نصرة السلطنه از جمله چاكران كافي و وافي و محل اعتماد و وثوق است، به موجب اين دستخط مبارك از اين تاريخ رياست ديوانخانه عدليه را كه از امور مهمه دولت و انتظام آن مايه حصول دعاگويي است، برحسب تصويب جناب اشرف ميرزا علي اصغر خان صدراعظم، به عهده معزي اليه محول و واگذار فرموديم كه در رسيدگي عرايض متظلمين و احقاق حق آنها، موافق دستور العمل جداگانه كه مقرر شده، نهايت سعي و اهتمام به عمل آورده، مراتب كفايت خود را در اداره مزبوره كاملا به‌ظهور برساند. في شهر ربيع الاول ايت‌ئيل 1316.

وزارت معادن‌

در ماه ربيع الاول، وزارت معادن به ميرزا نظام مهندس الممالك غفاري كاشاني كه از بستگان مخصوص صدارت عظمي است مرحمت شد به‌موجب دستخط همايوني:

سواد دستخط همايوني به مهندس الممالك‌

چون ميرزا نظام الدين مهندس الممالك از جمله خانه‌زادان و چاكران مخصوص دولت و سابقه خدمات او از زمان وليعهدي تاكنون در نظر است و علم و اطلاع و احاطه او در كار معادن در حضور مبارك مشهود است، لهذا برحسب تصويب و تصديق جناب اشرف اكرم ميرزا علي اصغر خان صدراعظم، به موجب اين دستخط مبارك، وزارت كليه معادن را به عهده كفايت و كفالت مشار اليه واگذار داشته و محض تكميل مرحمت يك ثوب لباده شمسه مرصع براي خلعت او عنايت فرموديم كه موافق دستور العمل جناب اشرف صدراعظم، به مراسم خدمت مزبوره پرداخته، مراسم كفايت خود را بيشتر ظاهر سازد. ربيع الاول 1316.

حكومت جزاير فارس‌

رضا قلي خان مجير السلطنه «1» امير تومان در ماه ربيع الاول 16 به حكومت بنادر فارس و اختيار جهاز پرس‌پوليس مفتخر شد.
______________________________
(1). همان‌كه بعدها به نام رضا قلي خان نظام السلطنه در كرمانشاهان دولت موقت درست كرد و وقتي روسها در جنگ با تركان عثماني چيره شدند، همراه مهاجرين به دولت عثماني پناهنده شد.
ص: 258

كارپردازي عراق عرب‌

در ماه ربيع الاول 1316، ميرزا جهانگير خان ناظم الملك، پسر مرحوم ميرزا محبعلي خان ناظم الملك نايب اول وزارت خارجه و مدير تحريرات اداره انگليس به كارپردازي و جنرال قونسولگري عراق عرب مفتخر شد.

ترك بعضي اجحافات در طهران‌

سابق‌براين، بعضي عوارض به اسم تفاوت عمل كارگزاران حكومت طهران از قبيل پيشكشي قصابخانه و حق الحكومه ميدان‌هاي بارفروشي و درب باغي و غيره مي‌گرفتند.
ناظم الدوله حكمران دار الخلافه به دستياري مختار السلطنه وزير پليس، تمام آن عوارض را موقوف كرد و براي اجناس نرخي معين داشته، اعلانات انتشار دادند [كه] از اين پيش صورت آن ذكر شد.

تبريز

به جهت گرمي هواي تابستان شهر تبريز، در ماه ربيع الاول 1316، حضرت اقدس ولايت‌عهد به ييلاق جانقور كه در دو فرسنگي شهر تبريز واقع است تشريف برد.

حريق مراغه‌

در صبح غره ربيع الاول 16، حريقي در مراغه حادث شد. در ظرف دو ساعت و نيم هفتصد باب دكان و سه باب كاروانسرا را سوزانيد.

كرمانشاهان‌

پس از آن‌كه جناب ميرزا محمد خان اقبال الدوله غفاري كاشاني به حكومت كرمانشاهان منصوب شد، حكومت و رياست كلهر را كما في السابق به محمد علي خان ايلخاني و حكومت گوران را با محافظت سرحد به حسين خان امير تومان و حكومت سنجابي را به شير محمد خان و حكومت سنقر را به معاون نظام داد.

گروس‌

جناب حسنعلي خان امير نظام، در ماه ربيع الاول، حكومت گروس را به عسكر خان سرتيپ داد.
ص: 259

گلپايگان‌

در ماه ربيع الاول، از طرف شاهزاده مؤيد الدوله، اميرزاده محمد حسن ميرزا پسر مرحوم كيومرث ميرزاي ملك آرا به حكومت گلپايگان منصوب شد.

فوت آقا ميرزا محمد

آقا ميرزا محمد پسر جناب امام جمعه دار الخلافه، در سي سالگي، به مرض اسهال و تب لازم در نوزدهم ربيع الاول 1316، در طهران وفات كرد. دو، سه روز مجلس فاتحه‌اش را در مسجد اعظم سلطاني منعقد داشتند.

شركت وداديه‌

حاجي ملا عبد الرحيم بن ابو طالب تبريزي معروف به طالبوف كه از جمله فضلاي غيرتمند است و كتب مفيده علميه به زبان فارسي نوشته، در هذه السنه 1316، ايجاد شركت وداديه نموده كه عبارت از چهار هزار سهم است كه هر سهمي يكصد تومان باشد. محل شركت را در تبريز قرار داده، پس از آن‌كه سهام جمع شد شروع به ايجاد كارخانجات و بعضي صنايع مفيده نمايند. خود مشار اليه در ولاد قفقاز روسيه سكنا دارد. تجار طهران اين شركت را پسنديدند، لكن مي‌گويند كه اگر مركز طهران باشد زودتر پيش خواهد رفت. به‌علاوه هواي حدود دار الخلافه مساعدتر است براي پرورش نباتات سردسيري و گرمسيري.

ايجاد كتابخانه ملتي‌

در روز دوشنبه هفتم جمادي الاخري 1316، در طهران در خيابان علاء الدوله، ايجاد كتابخانه عمومي ملتي شد. تأسيس آن از اجزاي انجمن معارف است و همان‌جا را انجمن معارف قرار دادند و رياست كتابخانه به دست ميرزا اسمعيل خان امير تومان آجودان‌باشي توپخانه است و نيز مدرسه براي علوم و السنه در آنجا دائر شد كه مردمان مسن بتوانند در آنجا تحصيل نمايند.
ص: 260

ايجاد خلاصة الحوادث در طهران‌

در ماه جمادي الاخري 1316، در وزارت انطباعات، تلگرافات يوميه كه خلاصه وقايع عالم است و به انگليسي است ترجمه به فارسي كرده، هفته‌اي پنج روز منطبع و منتشر مي‌شود و در ماهي بيست عدد داده مي‌شود و قيمت تمام آن در هر ماه، دو هزار و پانصد دينار است. به انگليسي او را پوبليك نيوز «1» مي‌گويند و به خلاصة الحوادث موسوم است.

امتحان مدارس مليه مظفريه‌

روز يكشنبه پانزدهم جمادي الاولي 1316، انجمن معارف براي امتحان شاگردان مدارس علميه و ابتدائيه و افتتاحيه و مدرسه شرف، هنگام عصر، جناب امين السلطان صدراعظم و ديگر بزرگان طهران به مركز علميه و انجمن معارف دعوت كرد. چهارصد شاگرد كه قريب سه ماه بود به اين مدارس آمده بودند حضور داشتند. بعد از امتحان شاگردان، ميرزا كاظم خان ناظم مدرسه علميه و ابتدائيه، صورت نطق ذيل را كه از طرف انجمن معارف املا شده بود عرض و قرائت نمود و پس از اختتام تمام شاگردان آمين گفتند:

صورت نطق انجمن معارف در حضور صدارت عظمي‌

اجزاي انجمن معارف، پس از شكر و سپاس خداوند بي‌نياز بنده‌نواز، تشكرات صميمانه از توجهات خالصانه بندگان حضرت مستطاب اجل اشرف اعظم- ادام الله تعالي اقباله- از جانب عموم اهالي مملكت و ابناي ملت به عرض عاجزانه جسارت مي‌نمايند كه، بفضل الله تعالي، بر ضمير منير ملازمان حضور مبارك كه از اوضاع داخله و خارجه كاملا اطلاع دارند، پوشيده نيست كه ساير ملل متمدنه به‌واسطه تكثير علوم و صنايع تا چه درجه به مقامات عاليه ارتقا جسته و تا چه‌اندازه قدرت و ثروت براي آنها حاصل شده و اين ملت و مملكت ما، به جهات عديده، تا چه پايه از آنها عقب مانده و در جميع علوم و صنايع و مايحتاج خود به آنها
______________________________
(1).Public News
ص: 261
گرديده‌اند و سوء نتايج و وخامت عواقب اين مسئله كالشمس في رابعة النهار واضح و آشكار و مستغني از عرض و اظهار است و براي اصلاح اين معايب و سد باب اين مفاسد بزرگترين تدابير و بهترين وسائل چنان‌كه ديگران هم به‌كار برده‌اند، ايجاد مدارس و مكاتب عديده مليه و تكميل و نشر علوم و صنايع به آن وسيله است تا شايد ما هم بتوانيم تا يك درجه رفع نقائص و معايب كار خود را كرده و به يك اندازه حفظ حالت و مقام ملت خود را بنماييم كه بكلي پايمال حوادث زمانه نگرديده و در انظار دوست و دشمن اظهار حياتي كرده باشيم.
بنابراين اجزاي انجمن، محض غيرت دين و دولت و حفظ ناموس ملت و مملكت، دامن همت به كمر استوار كرده و تمام هم خود را صرف اجراي اين مقصود مقدس نموده‌اند و، بفضل الله تعالي، در ظل مراحم ملوكانه و به حسن‌نيت و توجه بندگان اعلي‌حضرت اقدس همايون شاهنشاه دين پناه- ارواحنا فداه- تا يك درجه به مقصود خود نائل شده و در اندك زماني چند مدرسه ملتي معتبر ايجاد و دائر كرده و تهيه اسباب آنها را طوري نمودند كه اميدواري كامل حاصل است بتوانند به اين وسيله، در قليل مدتي به آن مقصود مقدس خود كاملا نائل شوند. لهذا استدعاي عاجزانه از حضور قدرشناس مبارك دارند كه پس از تدقيقات كامله و تحقيقات لازمه و ملاحظه وضع تحصيل و ترتيبات كار آنها، اگر در نظر مبارك مطبوع و مستحسن افتد، در تكميل لوازم و اسباب كار اين مدارس و تقويت و اجراي مقاصد مقدسه اين انجمن، به مقتضاي تكليف خيرخواهي دين و دولت و براي تربيت و ترقي ابناي ملت و مملكت، آنچه را خاطر مبارك صلاح بداند و رأي انور تجويز فرمايد اقدام مجدانه فرموده و به موقع اجرا گذارند تا به توفيق خداوند متعال و قادر لايزال و اقبال مصون از زوال بندگان اعلي‌حضرت اقدس همايون شاهنشاه اسلاميان پناه- روحنا فداه- و حسن توجه ملازمان صدارت جليله عظمي آن مقصود مقدس اجزاي انجمن كاملا حاصل شود. ان شاء الله تعالي بمنه و جوده.
جناب صدراعظم در آن روز پانصد تومان به معلمين انعام داد و صد ورقه نقشه به شاگردان داد و چون عمارت مدرسه علميه و ابتدائيه براي شاگردان تنگ بود و به‌علاوه كرايه‌اي بود، جناب صدراعظم مقرر داشت كه از خود خانه‌اي خريده، مجانا به مدرسه بدهد. ميرزا علي محمد مجير الدوله رئيس وزارت انطباعات كه در آن مجلس حضور
ص: 262
داشت مرتجلا اشعار ذيل را در مديح صدراعظم انشا و انشاد كرد:
مقدم ميمون صدراعظم ايران‌باد مبارك بدين خجسته دبستان
علم و ادب هين ببال بر خود كامروزقدر ترا خواجه برفراخت به كيوان
گرچه دبستان سراچه‌ايست محقرشد ز قدوم تو رشك روضه رضوان
از پس ابن عميد و صاحب عبادوز پي خواجه نظام ملك به دوران
مدرسه و درس مندرس شد و از آن‌نام و نشاني نبد به خطّه ايران
دست تو او را نمود زنده دگر بارچون دم عيسي و كف موسي عمران
گر بود از ابر و باد و تابش خورشيدتازگي سبزه و چمن به بهاران
گشت چنان تازه از تو مزرع دانش‌كش نبود زين سپس خزان چو گلستان
شاد بزي اي خجسته عنصر دانش‌دير بمان اي كفت چو چشمه حيوان
كز تو بپايد روان دانش و بينش‌وز تو برد كام دل جهان و جهانبان
نيست مديح تو حد انجمن علم‌هستي قدسي و قدسيانت ثناخوان

افتتاح مدرسه افتتاحيه‌

روز شنبه پانزدهم ربيع الثاني 1316، در محله سنگلج طهران، در خانه مرحوم محمد اسمعيل خان وكيل الملك، ايجاد و افتتاح مدرسه مليه شد مسمّي به «افتتاحيه».
مخارجش از صندوق انجمن معارف است و مدير اين مدرسه ميرزا محمود خان مفتاح الملك نايب اول وزارت خارجه است و هركس بخواهد وجه اعانه به اين مدرسه بدهد، بايد تحويل اطاق مخصوص انجمن كه در مدرسه علميه است نمايد. ترتيبات مدرسه از قرار ذيل است:
اولا: [در] اين مدرسه به مناسبت وسعت محل و استعداد مكان، تا پانصد نفر شاگرد پذيرفته خواهد شد.
ثانيا: شاگرداني كه در اين مدرسه پذيرفته مي‌شوند، كمتر از هفت سال و زياده بر دوازده سال نخواهند داشت.
ثالثا: تحصيل شاگردان در اين مدرسه، خط و سواد فارسي و اصول و فروع دين و عقايد مذهبي و تهذيب اخلاق و مسائل شرعيه و مقدمات عربي و تاريخ و مختصري از علم حساب و
ص: 263
جغرافيا و غيره به‌موجب دستور العمل علي حده كه شرح آن در اينجا موجب اطناب است، خواهد بود.
رابعا: مدت تحصيل شاگردان در اين مدرسه افتتاحيه كه مدرسه ابتدائيه است پنج سال خواهد بود كه- ان شاء الله تعالي- در اين مدت خط و سواد فارسي و مقدمات عربي و علوم مزبوره را به درجه‌اي كه لازم است تحصيل و تكميل خواهند نمود.
خامسا: تمام شاگردان اين مدرسه در تحت حكم واحد و قانون مساوات خواهند بود.
سادسا: لباس شاگردان اين مدرسه از حيثيت وضع و ترتيب و رنگ به دستور العمل مدرسه خواهد بود، يعني لباس خودشان را به دستور العمل رئيس مدرسه خواهند دوخت كه هم ارزان‌تر و سهل‌تر و هم تمام شاگردان به يك وضع و يك لباس باشند و مهما امكن بايد لباس‌ها از پارچه‌هاي كار ايران باشد لاغير، و محاسن نكات آن البته در نظر ارباب بصيرت پوشيده نخواهد بود ولي علمازادگان عظام محض احترام شرع انور هرگاه بخواهند با عمامه و عبا و لباس معتاد خود حاضر شوند مختار خواهند بود.
سابعا: تمام مصارف و مخارج اين مدرسه از قبيل مواجب و مخارج مدير و معلمين و اجزا و خدام و كرايه مدرسه و اثاث البيت و اسباب كار از صندوق انجمن داده [مي] شود و فقط از هر شاگردي ماهي يك تومان گرفته خواهد شد كه بايد در اول هر ماه بدهند.
ثامنا: كتاب‌هايي كه به عنوان اعانه به مدرسه برسد به شاگردان مجانا داده خواهد شد كه از روي آن درس بخوانند و پس از رفع حاجت به كتابخانه مدرسه تسليم خواهند نمود و علاوه بر آن كتاب‌ها هر كتاب ديگر كه براي آنها لازم شود، صاحبان اطفال خودشان به دستور العمل مدير مدرسه خواهند خريد.
تاسعا: ناهار شاگردان اين مدرسه هم عجالتا به ملاحظات عديده به عهده خودشان خواهد بود كه هركدام غذاي مختصري مناسب مزاج و ميل خودشان از منزل خود بياورند و مخصوصا بايد خيلي مختصر و بدون تكلف باشد و اسباب كلفت و زحمت نشود تا- ان شاء الله تعالي- بعد از ترتيبات و تنظيمات لازمه و افزوده شدن وجه اعانه و سرمايه انجمن به همت اعاظم و اعيان و اكابر ملت براي ناهار عموم مكاتب و مدارس مليه كه در تحت نظارت انجمن است قرار لازم مجددا داده خواهد شد.
عاشرا: بعد از رسيدن عدد شاگردان ماهيانه بده، به يكصد نفر، آن‌وقت تا بيست و پنج نفر هم از اطفال يتيم و بي‌بضاعت و فقير، در صورت داشتن ضامن و معرف، مجانا و بدون مطالبه هيچ‌وجهي پذيرفته خواهد شد و اجزاي انجمن لوازم تحصيل آنها را از هر جهت فراهم و براي آنها اطاق مخصوص و معلمين خواهند نمود و هم‌چنين بعد از افزوده شدن هر يكصد نفر
ص: 264
بر عدد شاگردان ماهيانه بده، بيست و پنج نفر ديگر بر عدد شاگردان مجاني افزوده و پذيرفته خواهد شد به تفصيل مذكور.

تشريف‌فرمايي به منزل صدراعظم‌

روز يكشنبه دوم ربيع الثاني 1316، اعلي‌حضرت شهرياري برحسب دعوت جناب امين السلطان صدراعظم، از صاحبقرانيه به باغ قيطريه كه منزل ييلاقي اوست تشريف برد و جمعي از خدام عظام در ركاب مبارك بودند و ناهار را در آنجا صرف فرمود و عصر به قصر صاحبقرانيه مراجعت كرد.

مقاله لرد كرزن درباره قشون ايران‌

لردكرزن فرمانفرماي هندوستان در سياحتنامه خود از بي‌علمي ايرانيان و قشون آن مذمت‌ها كرده و در سال هزار و سيصد و شانزده به طبع رسيده، مقاله ذيل را درباره استعداد قشون ايران نويسد:
ملت ايرانيه عموما و ايلات و احشام‌نشينان خصوصا مردان سلحشور فوجي مي‌باشند. اگر دائره تعليم ايران قوت گيرد و مدارس عسكريه را وسعت دهند و ايلات وحشي جاهل را كه در اين‌وقت دولت از وجود آنها به‌جاي نفع زيان مي‌بيند، به قوت علم در لباس تمدن درآورند و به قواعد جديد، از روي قرعه، آنها را مشق عسكري بياموزند، در عرض بيست سال دولت ايران داراي دو ميليون «1» قشون است.
قوت طبيعي كه به‌جهت ايران ميسر بلكه موجود است در هيچ دولتي نيست. تمام ايلات و احشام‌نشينان ايران مطيع دولت مي‌باشند و ماده ايشان مستعد است از براي لشكري، ولي به واسطه عدم توجه دولت و جاهل ماندن آنها هميشه قواي خود را كه بايد صرف تأمين و وسعت ملك نمايند، در قتل و غارت و خرابي و اغتشاش مملكت صرف مي‌نمايند و اجراي اين امر به هيچ‌وجه مشكل نيست كه بگويم خزينه دولت تاب تحمل آن مصارف گزاف را ندارد. به صرف دو ميليون ليره كه به تدريج در عرصه ده سال دولت خرج كند، از روي قاعده و سليقه، داراي دو ميليون قشون مستعد معلم مي‌تواند شد، ولي به يك شرط كه دولت اصول تشويق را از دست ندهد، يعني هريك از آنها به هر درجه كه لياقت پيدا كردند، عهده و منصب عسكري ببخشد. اگر دولت دو كرور تومان ايراني صرف تعليم و مشق و مواجب معلمين فرنگ
______________________________
(1). متن: همه‌جا مليون.
ص: 265
نمايد و اصول تشويق نيز- چنانچه ذكر كرديم- مرعي دارند، در عرصه ده سال تمام ايلات ايران قشون يدكي شده، كامل در فنون عسكري خواهند شد و نام آنها را دولت [مي‌تواند] در رديف [ذخيره] ثبت نمايد تا وقتي‌كه دولت را ضرورتي پيش نيايد، آنها مشغول به كارهاي ملكي خود باشند و هرگاه ضرورت پيش آيد در سلك عسكري آيند، چنانچه رسم عثماني و آلمان و آمريكا و روس بلكه تمام دول بزرگ است.
آمريكا در وقت امن، غالبا داراي 28 هزار قشون تحت السلاح [است]. بعد از اين‌كه اين اقوام وحشي را دولت به زور علم تربيت و متمدن نمود، از پرتو آنها، در عوض مصارف سالي دو كرور، پنج كرور منفعت خواهد برد. چرا كه وقتي متمدن شوند لابدا درصدد زراعت و صناعت يا كارهاي ديگر ملكي كه منفعت آن عايد ملك و ملت است خواهند شد و دولت بدين راه از ايشان منتفع خواهد گرديد و با اين‌حال اين طايفه به‌جاي نفع، براي ملك و ملت نقصان دارند.

تشريف‌فرمايي به انبار توپخانه‌

روز سه‌شنبه چهارم ربيع الثاني 1316، اعلي‌حضرت شهرياري از صاحبقرانيه به طهران تشريف آورد و در عصر آن روز، به سركشي انبار توپخانه كه در جنب ميدان مشق واقع است تشريف برد و تمام توپهاي قديم و جديد را بازديد فرمود. جناب صدراعظم و شاهزاده امير خان سردار معظم در ركاب مبارك بودند و عصر را مراجعت به صاحبقرانيه نمود.

تشريف‌فرمايي به اردوي قزاق‌

در فصل تابستان، اردوي قزاقخانه موافق سنواتي، در صحراي دوشان‌تپه اردو مي‌زنند. روز پنج‌شنبه ششم ربيع الثاني، اعلي‌حضرت همايوني هنگام عصر از قصر صاحبقرانيه به اردوي قزاق محض بازديد مشق قزاق تشريف آورد. جمعي از رجال دولت و صاحبمنصبان نظامي حضور داشتند. جناب صدراعظم در ركاب مبارك بود.
كاساكوفسكي رئيس بريگاد قزاق چادر مخصوص ترتيب داده بود و چادري هم براي وزراي مختار خارجه مهيا داشت. جمعيت قزاق از صاحبمنصب و تابين بالغ بر هفتصد نفر مي‌رسيد و چهار باطري توپخانه هم با موزيك حاضر بود. به محض ورود
ص: 266
اعلي‌حضرت شهرياري به سراپرده «1»، سه دفعه شليك توپ شد. پس از آن شروع به مشق مانور «2» و تاكتيك «3» گرديد. در خاكپاي همايوني مطبوع افتاد. قريب هزار تومان انعام به آنها مرحمت كرد. و نيز محض كمال التفات از آشپزخانه بريگاد عبور فرمود. نمونه‌اي از شام صاحبمنصب و تابين به حضور همايوني آوردند. از نان و نمك آنها تناول فرمود و پس از صرف عصرانه مراجعت به صاحبقرانيه نمود.

ترتيب اداره قزاقخانه در ايران‌

در اواخر سلطنت مرحوم مبرور ناصر الدين شاه- طاب ثراه- در طهران، ايجاد سواره قزاق شد. يك نفر كلنل قزاق از روسيه به طهران خواستند. ايجاد سواره و پياده قزاق به فرم روس شد و لباس قزاق‌ها مانند قزاق روس است. در اين اواخر تابين و صاحبمنصب بالغ بر هزار و دويست نفر رسيد. چون پاي خارجه در ميان بود، مواجب آنها خوب و به موقع مي‌رسد و محل مخصوصي كه ماليات ساوه و زرند باشد براي مواجب قزاق قرار دادند.
از ادارات منظم ايران، اداره قزاقخانه است آن هم به بركت روس‌ها كه مواجب تابين و صاحبمنصب را رئيس نمي‌خورد و توماني دو ريال پول دفتر مستوفي نمي‌دهد. اين است كه جمعي از سرتيپ و امير تومان، محض حفظ مواجب خود، خود را در اداره قزاق درآورده‌اند. محل قزاقخانه در طهران در جنب ميدان مشق است «4»
پس از آن‌كه ترتيب قزاق در طهران برقرار شد از آنجا به بعضي ولايات معظم ايران قزاق فرستادند. محل ييلاقي قزاق در تابستان، در صحراي حوالي قصر قاجار است. در سال هزار و سيصد و شانزده همه نوع ترتيبات براي قزاق فراهم است. در آن سال
______________________________
(1). متن: اعلي‌حضرت شهرياري به محض ورود به سراپرده.
(2).Manoevre
(3).Tactique
(4). محل قزاق‌خانه در شمال محدوده‌اي بود كه اداره كل شهرباني در شرق آن قرار دارد و عمارات وزارت خارجه در غرب آن. سبك روسي و خشن بنا كاملا آشكار است. در جلو ساختمان چند لوله توپ كار گذاشته شده. پس از آن‌كه واحدهاي نظامي در زمان رضا شاه به باغ شاه و عشرت‌آباد منتقل شدند محوطه وسيع ميدان مشق به وزارتخانه‌هاي مختلف واگذار شد و ادارات پست و شهرباني و ثبت كل و موزه ايران باستان و كتابخانه ملي و وزارت خارجه در اين اراضي ايجاد گرديد.
ص: 267
رياست به دست كلنل كاساكوفسكي بود «1» و سفره‌خانه و آشپزخانه عام براي قزاق در حوالي قصر قاجار ساخت. در عهد سلطنت شاه شهيد، اداره قزاقخانه در تحت اداره نواب اشرف آقاي نايب السلطنه «2» وزير جنگ بود و از آن پس به تحت اداره صدارت عظمي [در] آمد و در وزارت جنگ شاهزاده فرمانفرما مستقلا خود اداره بود و قبول اطاعت فرمانفرما را نكردند.
قزاق پياده ماهي چهار تومان و پنج قران و قزاق سواره ماهي شش تومان مواجب دارد با عليق اسب. وضع قزاق اين است كه اگر با كسي طرف شود و به قزاق فحش دهد، حق دارد كه با شوشكه به او بزند و رئيس قزاق از او بازخواست نمي‌كند. صاحبان اداره هريك چند نفر قزاق دارند، در حقيقت اسباب جلال خود قرار داده‌اند و براي مأموريت و وصول مطالبات امروزه در ايران بهتر از قزاق نيست، زيرا كه به هرجا بروند وصول نكرده برنمي‌گردند و حق قلق و رشوه ندارند.

منصب شاهزاده باشيگري‌

در ماه ربيع الاول 16، رياست شاهزادگان عظام به شاهزاده معظم سلطان احمد «3» ميرزا عضد الدوله بن خاقان فتحعلي شاه برحسب دستخط مبارك ذيل مرحمت شد و به شاهزاده‌باشي مخاطب آمد.

سواد دستخط همايوني‌

رياست شاهزادگان طبعا و عادة با شخص همايون خودمان است. چون جلائل امور مهمه دولت مانع از آن است كه علي الاتصال در مواقع مختلفه مستحضر از حال هريك باشيم و هريك دسترس به اظهار مطالب و عرايض خود داشته باشند، لهذا وجود يك نفر كه شأنا و
______________________________
(1). متن: است.
(2). يعني كامران ميرزا ملقب به امير كبير و نايب السلطنه كه خيابان اميريه به نام اوست.
(3). در متن، نام كامل شاهزاده نيامده. سلطان احمد ميرزا پدر سلطان عبد المحمد ميرزا سيف الدوله و وجيه الله ميرزا سپهسالار و سلطان عبد المجيد ميرزا عين الدوله بود. يك دختر هم داشت به نام شمس الدوله كه زن ناصر الدين شاه بود.
ص: 268
احتراما نازل منزله ذات مقدس ما باشد و قبول عمومي داشته باشد براي نيابت ما در پرستاري و رياست اين سلسله محترمه لازم بود، لهذا عم محترم عضد الدوله را از طرف قرين الشرف خودمان انتخاب و اختيار كرديم كه تمام وزراي عظام و رؤساي ادارات و حكام ولايات امور راجعه به شاهزادگان را از جزئي و كلي به استحضار و توسط معزي اليه راجع دانسته و به توسط او قطع و فصل نمايند و بدون اطلاع معزي اليه، اقدام به امور مرجوعه به اين سلسله محترمه ننمايند. 21 شهر ربيع الاول سنه 1316.

وزارت تجارت‌

در ماه ربيع الاول 16، وزارت تجارت به ميرزا ابراهيم خان معاون الدوله غفاري «1» كاشاني برحسب دستخط مبارك ذيل مرحمت شد و به يك ثوب لباده ترمه شمسه مرصع مفتخر آمد:
از آنجا كه ميرزا ابراهيم خان معاون الدوله از جمله چاكران دولت و سالها در خارجه و داخله با كمال صداقت و كفايت مشغول بوده و خاطر مهر مظاهر ملوكانه از طرز كفايت و مردمداري او قرين خشنودي است، لهذا به موجب اين دستخط مبارك، وزارت تجارت دولت را كه از امور مهمه است، برحسب تصويب جناب اشرف اكرم ميرزا علي اصغر خان صدراعظم، به عهده مشار اليه محول و واگذار فرموديم كه در رسيدگي به عرايض تجار و احقاق حق آنها و ترويج امر تجارت و رعايت ساير تكاليف لازمه شغل مزبور كمال سعي و اهتمام به عمل آورد و محض تكميل مرحمت و عنايت يك ثوب لباده ترمه شمسه مرصع براي خلعت او مرحمت فرموديم. شهر ربيع الاول 1316.

فتوت مدير الملك‌

قبر مسلمانان ايراني در تفليس ديوار و حافظي نداشت، به‌علاوه از شهر تا آن محل پنج ورس «*» مسافت داشت و تمام راه سنگلاخ و مخروبه بود كه ناچار اجساد مسلمين را در باركش گذاشته بدانجا حمل [مي] داشتند. بسيار مي‌شد كه جسد ميت از باركش به زمين [مي] افتاد. در سال 1316 شيخ الاسلام قفقازيه و مدير الملك امير تومان ژنرال قونسول تفليس و ساير مسلمانان ايراني، در مسجد شاه عباس تفليس، اجتماع كردند و
______________________________
(1). معاون الدوله پسر فرخ خان امين الدوله كاشي در دوران مشروطيت به وزارت امور خارجه هم رسيد.
(*). واحد مسافت است و معادل 3500 پا يا 06 ر 1 كيلومتر.
ص: 269
در تسهيل اين امر مشورت نمودند. بعد از گفتگوها قرار شد دو هزار منات براي ديوار قبرستان و شوسه راه فراهم شود. در همان مجلس مدير الملك سيصد منات داد و سايرين هم نهصد منات پرداختند. مدير الملك به گردن گرفت كه باقي‌مانده را تدريجا بپردازد و اين كار خير شروع شود. اين فتوت و جوانمردي جاي هزاران تمجيد است.

تعمير پل‌هاي اردبيل‌

چون ديرزماني بود كه كسي پل‌هاي اردبيل را تعمير نكرده و عبورومرور دشوار شده بود، در اين سال 1316، جمعي از اهالي پول‌ها به اشتراك فراهم داشتند و شروع به كار شد.

التفات همايوني‌

در ماه ربيع الاول 1316، يك ثوب خلعت تن‌پوش همايوني با يك زوج شمسه مرصع به اقتدار الدوله مرحمت شد.

امراض طهران‌

در تابستان 1316، اسهال و درد چشم و تب نوبه و غيره در تهران شيوع دارد، لكن عاقبت‌به‌خير است.

معجزه در يزد

شخصي سالها در شهر يزد مبتلا به ناخوشي استسقاي زقي بوده، تمام اطباي ايراني و فرنگي از علاجش مأيوس شده، مشار اليه بعد از يأس از علاج، در شب جمعه، به امامزاده جعفر- عليه الرحمه- ملتجي مي‌شود و از بركت توسل شفا مي‌يابد.

حريق همدان‌

در عشر ثاني ربيع الاول 1316، سراي معروف به سراي ميرزا ابراهيم، واقعه در همدان، آتش مي‌گيرد و يك مرتبه پنجاه صندوق نفط مشتعل مي‌شود. از كثرت دود روز روشن شب تار مي‌شود. قريب بيست هزار تومان ضرر وارد مي‌آيد.
ص: 270

طبع كتاب مسترس هورتسنت‌

[در رجب المرجب 1316] كتاب سرگذشت مسترس هورتسنت خانم انگليسي كه در بلواي عام هندوستان است به فارسي ترجمه شده و اين اوقات در طهران به طبع رسيده.

تشريف‌فرمايي به عشرت‌آباد

روز شنبه هفتم جمادي الاولي، اعلي‌حضرت همايوني از صاحبقرانيه به باغ و عمارت عشرت‌آباد كه در حوالي طهران است تشريف آورد.

مرحمت درباره صدراعظم‌

در عشر اول جمادي الاولي، يك دستگاه ساعت مرصع گرانبها كه داراي تمثال شاهنشاهي و صورت شاه شهيد بود به انضمام دستخطي مرحمت‌آميز به جناب امين السلطان صدراعظم التفات شد.

مسافرت شاهنشاه‌زاده شعاع السلطنه به فرنگستان‌

در ماه جمادي الاولي، شاهنشاهزاده شعاع السلطنه، محض اصلاح مزاج، از خاكپاي همايوني رخصت گرفته جانب فرنگستان گرفت. جناب ميرزا عبد الرحيم خان قايم‌مقام وزير وظايف و اوقاف به جهت سابقه ايشان به فرنگستان در خدمت ايشان در اين سفر بود.

مرحمت درباره وزير همايون‌

در ماه جمادي الاولي 1316، يك عدد قلمدان با دوات مرصع، به ميرزا مهدي خان وزير همايون، پسر مرحوم فرخ خان امين الدوله وزير اعظم غفاري كاشاني، مرحمت شد.

فوج نظميه و التفات درباره مختار السلطنه‌

در ماه ربيع الثاني 1316، فوج افشار بكشلو به كريم آقاي مختار السلطنه وزير نظميه و احتساب مرحمت شد كه در قراولخانه‌هاي طهران به حراست شهر پردازند و آن فوج موسوم به فوج نظميه شد.
ص: 271

مجلس نرخ اجناس‌

در عشر آخر ربيع الثاني، حسب الامر همايوني، در محضر جناب صدراعظم، مجلسي از وزرا و اعيان و معارف تجار منعقد است كه علت گراني نرخ اجناس معلوم شود و رفع آن را بنمايند.

سيل و تگرگ ميانج‌

روز بيست و هفتم ربيع الاول 16، وقت عصر در ميانج، هوا منقلب شده و تگرگ شديدي باريده است به درشتي گردو و سيل عظيمي در دره‌ها جاري گرديد.

نزاع ميانه ايلات شاهسون و فولادلو

در ماه ربيع الاول، مابين طايفه شاهسون اردبيل و طايفه فولادلو اختلاف درگرفت و هر روزه اسباب نزاع و زدوخورد بود. حضرت ولايت‌عهد شاهزاده ظهير السلطان را بدان صوب مأمور كرده، اصلاح ذات بين نمود و چند نفر اشرار طرفين را به تبريز فرستاد.

لقب ضرغام نظام‌

در ماه ربيع الثاني 16، يزدان‌بخش خان سرتيپ پيشخدمت، نواده مرحوم جنرال ملقب به ضرغام نظام شد.

واقعه بندر لنجه‌

در ماه جمادي الاولي 1316، شيخ حكمران بندر لنجه از اداي ماليات به دولت ايران خودسري دارد و سوار و پياده به دور خود فراهم كرده. از طرف دولت عليه به دريابيگي تلگراف شد كه تدارك كرده با جهاز «پرس‌پوليس» بدان سوي رود و با توپ و سوار در بندر لنجه منتظر حكم ثانوي باشد. در اين وقت مجير السلطنه از حكومت بندر عباس و بوشهر معزول مي‌شود و نيابت حكومت به دريابيگي مرحمت شد. دولت انگليس هم به اسم حفظ رعاياي خود يك كشتي جنگي به بندر لنجه فرستاده. دريابيگي گفته كه با دويست تفنگچي بندر را امن مي‌نمايد!
______________________________
(1). همان بندر لنگه فعلي.
ص: 272

ترقي اسلام در اين سنوات‌

امروزه ترقي ملت اسلام را هيچ‌يك از ملل ندارند، زيرا كه يك خمس از تمام نفوس كره ارض اهل اسلام است. از روي دقايق حسابيه، از ده سال قبل تا حال از روي مردم‌شماري «1» سالانه يكصد و هشتاد و سه هزار و هفتصد و سي و هفت نفر از ملل ديگر به دين مقدس اسلام آمده‌اند. ازاين‌رو حساب كرده‌اند كه پانصد و سي سال ديگر، در كره ارض، ملتي بجز ملت شريفه اسلام نخواهد بود. يكي از كشيشان امريك گفته كه در مدت ده سال از روي حساب سالانه هفت هزار و هشتصد و نود و شش نفر دين نصاري را اختيار كرده‌اند و هرگز اين دين با ملت اسلام برابري نتواند نمود.

التفات درباره صدراعظم‌

جناب امين الدوله در صدارتش، به جهت بعضي مخارجات دولت، مبلغي كه يك كرور تومان باشد يا بيشتر از انگليسي‌ها قرض كرد و گمرك بندر بوشهر و كرمانشاه را نزد بانك شاهنشاهي گرو گذاشت. چون جناب امين السلطان صدراعظم شد، خود آن پول را ضمانت كرد و بندر را از گرو بيرون آورد. در چهاردهم جمادي الاخري 16، بندر از تصرف انگليسي‌ها بيرون آمد. اعلي‌حضرت شهرياري از اين خدمت خشنود شد و به يك قبضه قمه مرصع مفتخرش فرمود.

عدد نشان‌هاي دولت‌

چندين قسم نشان در دولت ايران مي‌باشد. نشان محترم اين دولت نشان «اقدس» و «قدس» و «مقدس» است كه شكل آن مدور و پره‌پره است. بر بالا صورت تاجي دارد و تمام نشان مكلل به جواهر است و در وسط آن شير و خورشيد كه نشان مخصوص دولت ايران است، مي‌باشد. اقدس از قدس و قدس از مقدس بزرگتر است. اين نشان‌ها را نشان شير و خورشيد نيز گويند. در سال 1279 ايت‌ئيل در سلطنت اعلي‌حضرت ناصر الدين شاه قاجار ايجاد شد به ترتيب مذكوره ذيل:
______________________________
(1). امروزه ما «سرشماري» مي‌گوييم.
ص: 273

مقدمه‌

نشان در دولت‌هاي متمدنه، موضوع است در ازاي يك امر معنوي كه حاصل مي‌شود براي اشخاص از مجاهدات بليغه آنها در كسب مراتب لياقت و شرف و چون امور معنويه را جنبه شهود و عيان در نظرها نيست، لهذا خواسته‌اند كه به واسطه نصب علايم حسيه هريك از آن مراتب معنويه را در انظار محسوس نمايند تا از صورت به معني پي‌برده شود و آن فخر و شرف كه شخص در تحصيل آن عمري تلف كرده است، در اسم و وجود او پاينده و باقي ماند. پس اراده عليّه همايون بر اين قرار گرفت كه اين نشان همايون به كسي داده نشود، مگر به استحقاق حقيقي و موجود بودن شرايط مقرره در اين قانون و شرط اعطاي اين نشان مبارك و امتيازات مترتبه آن در ضمن خاتمه بيان خواهد شد.

باب اول‌

اقسام و اسامي اين نشان مبارك منقسم به سه قسم است و موسوم است به اسامي مخترعه مفصله نشان اقدس، نشان قدس، نشان مقدس و اوصاف هريك ذكر مي‌شود.

باب دويم‌

نشان موسوم به «اقدس» وقتي كه مكلل به الماس شد داده نخواهد شد مگر به سلاطين عظيم الشأن كه مابين اعلي‌حضرت شاهنشاهي و ايشان عهد مودت و يگانگي به درجه كمال و از طرفين شرايط يكرنگي به منصه شهود و عيان رسيده باشد. در اين‌صورت حمايل آن به رنگ آبي روشن خواهد بود كه مخصوص شخص وجود همايون است و از براي عزت و احترام اين قسم از نشان همايون، همان‌قدر كافي است كه بجز پادشاهان عظيم الشأن، احدي دسترس به مقام رفيع آن نخواهد داشت و نيز همين نشان موسوم به «اقدس» داده نخواهد شد مگر به وزراي عظام كه اولين مقام خدمت را فائز شده‌اند. حكمران‌هاي بزرگ ممالك عظيم را نيز از خانواده سلطنت و ساير كه ولات و حكام بزرگ كه در زير حكم آنها باشند، راه اعطاي آن مسدود نيست، مشروط به اين‌كه در دولت به درجه وزارت عظمي مفتخر شده باشند.
در خارجه نيز وزراي عظام دول دوست اهل و شايسته اين مقام خواهند بود و حمايل اين نشان عبارت از حرير سبز است كه خط باريك آبي از طرفين او قرار داده باشند و فرقي ميان قسمين اين نشان اقدس ملاحظه نشده است، مگر اين‌كه مخصوص شخص وجود همايون و سلاطين عظيم الشأن را مكلل به الماس بودن حتم و لازم است و حمايل آن آبي روشن به ضميمه لزوم صورت تاج و جيقه در صدر آن.
ص: 274
نشان موسوم به «قدس» داده نخواهد شد مگر به اشخاصي كه درجه منصب آنها تالي مرتبه وزارت عظمي باشد. سفراي كبار و ايلچيان مخصوص و سرداران بزرگ نيز اهليت دريافت «1» اين نشان [را] خواهند داشت. حمايل آن عبارت از حرير سبز است كه خط باريك سرخ در طرفين آن قرار داده باشند.
نشان موسوم به «مقدس» داده نخواهد شد مگر به اشخاصي كه يك درجه بيشتر فاصله ميان مرتبه آنها و درجه وزارت عظمي نباشد. وزراي مقيم و امراي تومان و حكام ولايات در حالتي‌كه به درجه امير توماني رسيده باشند نيز شايسته و سزاوار اين موهبت عظمي خواهند بود. حمايل آن عبارت از حرير سرخ است كه طرفين آن به خط باريك سبز معلم شده باشد.

باب سيم‌

اداره نظم اين نشان‌هاي «مقدس» در كف كفايت رئيس واحد خواهد بود كه اراده عليّه همايون به انتخاب آن قرار گرفته باشد و هروقت يكي از آحاد محترمه طبقات مسطوره در مظنه اتحاف يا بذل يكي از اين عواطف مقرره برآيد، محول به تصديق و تشخيص آن رئيس خواهد بود كه حالت او را بسنجد و در مطالب «2» اين عطاياي عظيمه با اهليت آن شخص غور و امعان بليغ نمايد تا چنين موهبت دولت به غير اهل نرسيده باشد.

باب چهارم‌

هرگاه يكي از اشخاص طبقات فوق، دلايل استحقاق به نيل يكي از درجات نشان‌هاي مقدسه را اقامه نمود، از جانب سنّي الجوانب اقدس همايون، اشاره به يكي از وزارتخانه‌هاي درباري كه مناسبت به حالت آن شخص داشته باشد خواهد شد و از آن وزارتخانه نيز ابلاغ مكتوبي مشتمل بر ادله استحقاق شخص رئيس مزبور خواهد گشت. بعد از آن‌كه دلايل مزبوره در نزد رئيس موجه و با شرايط مقرره مطابق افتاد، بعد از امضاي همايون، فرمان همايون و نشان و حمايل را، از آن تاريخ تا يك هفته، حاضر و به آن وزارتخانه كه ابلاغ فرمايش كرده بود، خواهد فرستاد.

خاتمه چند مقاله اولي‌

در بيان شرايط استحقاق دارندگان نشان‌هاي مباركه است و چون سلسله باتمكين سلاطين به واسطه عظم شأن و جلالت قدر دخلي به ساير ناس ندارند و ايشان خود مالك منع و اعطا
______________________________
(1). متن: اعطاي.
(2). اين كلمه در اين‌جا بي‌مناسبت مي‌نمايد و ظاهرا «تناسب» باشد.
ص: 275
هستند، كسي را نمي‌رسد كه در حق ايشان سخن گويد. همين‌قدر كه اراده يكي از ايشان به اهداي نشان خود به پادشاهي تاجدار قرار گرفت كافي خواهد بود. اما سايرين، پس شرط اعطاي «نشان اقدس» در داخله دولت به يكي از وزراي عظام آن است كه آن وزير بعد از آن‌كه به‌علاوه خدمات مختصي به واسطه يك تدبير بزرگي، نيز در دايره متعلقه به خود خدمت نماياني به دولت نمايد كه از آن خدمت ترقي و افزايش شايسته نسبت به حالت دولت حاصل آيد و در نظر اقدس همايون و امناي دولت، محسوسا واضح و آشكار شود كه اين تدبير وسعت و پيشرفت امور دولت را زياده بر آنچه بوده باعث افزوني شد، در اين‌صورت آن وزير استحقاق حقيقي براي دريافت «1» آن نشان خواهد داشت و امتيازات آن در ضمن مقاله چهارم بيان خواهد شد. و در خارجه آن است كه آن وزير دولت خارج نيز شرايط مقرره را ظاهر سازد، اعم از اين‌كه آن شرايط نسبت به دولت متبوعه او كه دوست اين دولت است باشد يا نسبت به اين دولت عليه باشد، به‌طوري‌كه فوائد عمده بر آن مترتب آيد. در اين‌صورت مي‌توان اين نشان جليل الشأن را به تصديق سفراي اين دولت عليّه بر آن وزير نيكخواه عطا و عنايت نمود.

مقاله ثانيه‌

شرط اعطاي نشان قدس به يكي از سرداران بزرگ آن است كه در مقام لشكركشي و جنگ با دشمن منشأ فتح بزرگ فوق العاده براي دولت متبوعه خود باشد، مشروط بر اين‌كه درجات نشان‌ها را كه در قانون نظام مقرر است مشروحا بعد از فتوحات و خدمات نمايان جايز و نائل شده باشد. در اين‌صورت نظر به ظهور فتح نمايان و طي مراتب نشان‌هاي نظامي، مستحق دريافت «2» اين نشان جليل خواهد بود و در حق حكام و ولات بزرگ آن است كه به علاوه اداي تكاليف عاديه حكومتي، اعم از اداي منال ديواني و سرپرستي آحاد و افراد ناس كه به دست اختيار او سپرده شده‌اند و رفع ظلم و بدعت و تأمين طرق و شوارع.

تمثال مبارك حضرت مرتضوي‌

از جمله نشان‌هاي دولت ايران تمثال مبارك حضرت امير المؤمنين علي مرتضي عليه السّلام است كه مخصوص اعلي‌حضرت شهرياري است. ايجادش در سال 1273 هجري شد، وقتي كه مملكت هرات در سلطنت اعلي‌حضرت ناصر الدين شاه قاجار به دست سلطان مراد ميرزا حسام السلطنه مفتوح شد و خبرش در طهران به خاكپاي همايوني رسيد، محض تبرك و تيمن،
______________________________
(1). متن: اعطاي
(2). متن: اعطاي
ص: 276
تمثال بي‌مثال حضرت ولي الله اعظم را كه از اين پيش در خزانه دولتي بود بيرون آورده، بفرمود در مرصع به‌كار بردند و در روزهاي سلام از سينه خود آويخت و اين روش در ايران براي پادشاهان رسم شد.

تمثال همايوني‌

از جمله امتيازات دولت ايران تمثال اعلي‌حضرت همايوني است كه در سال [] «1» ايجاد شد و در جواهر ترصيع است و درجات اول و دوم و سوم دارد و به رجال برحسب خدمت و مناصب ايشان داده مي‌شود. اعلي‌حضرت مظفر الدين شاه برحسب استعداد چاكران تمثال همايون خود يا تمثال شاه شهيد را عنايت مي‌فرمايد.

نشان آفتاب‌

از جمله نشان‌هاي دولت ايران نشان آفتاب است كه خورشيدي در جواهرات ترصيع شده و درجات دارد و مخصوص بزرگان نسوان است. در عشر اول محرم 1314 اعلي‌حضرت همايوني محض التفات درباره شمس الدين بيك سفير فوق العاده دولت عثماني، يك قطعه نشان آفتاب به زوجه او مرحمت كرد.

امتياز سردوشي‌

از جمله امتيازات دولت ايران كه اهميت دارد سردوشي الماس است كه درجات اول و دوم و سوم دارد. در عهد سلطنت اعلي‌حضرت ناصر الدين شاه قاجار در سال [] «2» ايجاد شد.

امتياز و كسيلبند مرصع‌

امتياز و كسيلبند مرصع از الماس كه مخصوص شخص سلطنت است، در عهد سلطنت اعلي‌حضرت ناصر الدين شاه در سال 12 [13] ايجاد شد.

امتياز نشان شير و خورشيد كلاه‌

از جمله نشان‌هاي دولت ايران نشان شير و خورشيد است كه در اواخر سلطنت شاه
______________________________
(1). در متن جاي سال خالي مانده
(2). در متن جاي سال نانوشته مانده.
ص: 277
شهيد- طاب ثراه- ايجاد شد كه در وسط كلاه اهالي نظام استعمال مي‌شود. مخصوص شخص سلطنت شير و خورشيدش مرصع از الماس است. سرداران نشان شان دو شير دارد. امراي تومان تمام طلا، سرتيپان اول و مير پنجه تمامش طلا مگر شمشيرش كه نقره است، سرتيپان دوم و سوم [] «1» سرباز و تابين تمام شير و خورشيدش مس سفيد است. از آن پس قرار شد كه صاحب منصباني كه به درجه سرداري رسيدند شير و خورشيد دوشيره از طلا استعمال نمايند. اعلي‌حضرت شهرياري نيز اغلب در كلاه شير و خورشيد الماس نشان استعمال نمودند و اين نشان مخصوص شخص سلطنت است تا در هشتم ماه شعبان 1323 كه اعلي‌حضرتش از سفر سوم فرنگستان مراجعت فرمود و حضرت اقدس ولايت‌عهد كه در اين سفر قائم‌مقام پدر بود و در تمشيت ممالك ايران جد و جهد كامل به عمل آورد به نشان شير و خورشيد الماس نشان سربلند شد.

امتياز شير و خورشيد خارجه‌

از جمله امتيازات دولت ايران نشان [شير] و خورشيد است كه پره‌پره مي‌باشد و از درجه اول تا درجه پنجم مي‌باشد. درجه اولش حمايل سبز نيز دارد. هرگاه دولت ايران بخواهد به سفراي خارجه يا رجال ايشان امتيازي بدهد، اين نشان را برحسب مقام و شأن ايشان مي‌دهد. رتبه شير و خورشيد درجه اول تالي امير توماني است. رفته‌رفته به رجال ايران هم داده مي‌شود. تمام نشان‌هاي مذكوره از نقره است.

نشان علمي‌

از جمله نشان‌هاي دولت ايران نشان علمي است كه بي‌تحصيل در مدرسه به كسي داده نمي‌شود. در اوايل سلطنت شاه شهيد ايجاد شد. از طلا و نقره و مس برحسب درجات علم شخص داده مي‌شود.

امتيازات شمشير مرصع‌

از جمله امتيازات دولت شمشير مرصع است كه دسته شمشير را از طلاي مرصع به جواهر ساخته‌اند. درجات دارد برحسب شئونات داده مي‌شود.
______________________________
(1). يك سطر نانوشته مانده.
ص: 278

امتيازات قمه مرصع‌

از جمله امتيازات دولت ايران قمه دسته مرصع است كه درجاتش مثل درجات شمشير است.

عصاي مرصع‌

از جمله امتيازات دولتي عصاي دسته مرصع است كه درجات اول و دوم و سوم [دارد] خصوصيت اين امتياز بيشتر براي وزراي داخله است. سابقا مخصوص صدراعظم و وزير اول بود.

جبه شمسه مرصع‌

جبه شمسه مرصع يا خرقه شمسه مرصع از امتيازات ايران است كه جبه‌اش ترمه كشميري يا ترمه ايران است و يك زوج شمسه در سينه دست راست و دست چپ جبه است كه از نقره ساخته‌اند به هيئت كف‌دستي پره‌پره كه بر آن جواهرات مي‌باشد. درجه اول و دوم و سوم دارد. كوچك و بزرگ است و [جبه] بعضي از محترمين با شرابه مرواريد است كه از آن آويخته مي‌شود. اين اواخر بعضي از محترمين كه سزاوار جبه شمسه مرصع مي‌شوند، خودشان هر نوع بخواهند مي‌سازند و گاهي هم از دولت امتياز آويختن شمسه به رجال داده مي‌شود [كه] خود آن شخص مي‌خرد و مي‌آويزد. بعضي‌ها هم كه از طرف دولت نائل اين رتبه مي‌شوند، به جهت پريشاني، پولش را به ثلث و نصف مصالحه كرده، از صندوقخانه مي‌گيرند. اين صفت بيشتر مخصوص دانشمندان اين عهد است. هرگاه صاحب امتياز شمسه سيصد توماني بگيرد، از صندوقخانه بيشتر از صد و صد و پنجاه تومان عايد او نمي‌شود. و هكذا داستان ساير امتيازات و نشان‌ها از روي اين ترتيب است