گروه نرم افزاری آسمان

بخش اول میوه‌ها





اشاره

ص: 3

اترج- بالنگ

اشاره

گیاه بالنگ در کتب طب سنتی با نام «اترج کبیر» آمده است. میوه آن را به فارسی «بالنگ» گویند و از نظر گیاه‌شناسی واریته‌ای از بادرنگ است. به فرانسوی‌Cedrat و درخت آن راCedratier و به زبان انگلیسی‌Citron tree نامند. گیاهی است یا به عبارت روشنتر درختچه‌ای است از خانواده نارنج‌Rutaceae نام علمی آن‌Citrus medica L .var macrocarpa Risso . می‌باشد.
این درختچه دارای میوه‌های درشتی است که گاهی به وزن یک کیلوگرم نیز می‌رسد.
نوع دیگری از بالنگ را به فارسی «بادرنگ» می‌نامند و در کتب طب سنتی با نامهای «بادرنج»، «بادزنج» و «اترج صغیر» آمده است. در لاتین آن را «چیتروس مدیکه» خوانند، یعنی «بادرنگ مادی» [هرمزدنامه . به فرانسوی‌Cedrat و به انگلیسی‌Citron گویند. نام علمی آن‌Citrus medica L . و مترادف آن راC .medic var Medica Proper نیز می‌نامند. به هندی آن را «ترنج» می‌نامند.

مشخصات

بالنگ درختچه‌ای است به شکل غیر منظم، برگهای آن با کمی اختلاف شبیه سایر انواع مرکبات ولی میوه آن بکلی متفاوت و نوع کبیر آن در ابعاد یک خربزه کوچک است. شکل آن دراز از طرف متصل به شاخه کمی پهن و از طرف دیگر به نوک
ص: 4
باریکی ختم می‌شود. پوست آن به رنگ زرد طلایی خیلی ضخیم، موج‌دار، و دارای برآمدگی‌هایی مانند تاول درشت است، قسمت عمده میوه را پوست زرد و گوشت سفید داخل پوست فراگرفته و تقریبا جایی برای پولپ ترش غیر خوراکی وسط آن باقی نگذارده است. گل آن سفید می‌باشد.
درختچه بالنگ آب و هوای گرم و کمی مرطوب را دوست دارد و معمولا ازدیاد آن از طریق قلمه است. قلمه را در اوایل بهار به فواصل 4 متر از هر طرف در محل اصلی می‌کارند. درختچه را حتی الامکان در ارتفاع 5/ 1 متر نگه می‌دارند که به هر حال از باد و سرمای غیر منتظره زمستانی منطقه صدمه نبیند. در برخی مناطق معمول است در پناه درخت زیتون می‌کارند و در زمستان برای حفاظت از سرمازدگی پای درختچه را خاک می‌دهند. این درختچه در شمال ایران تک و توک و در جنوب ایران بیشتر پرورش داده می‌شود. در بعضی از مناطق از طریق خوابانیدن تکثیر می‌شود.
میوه بالنگ
1- گل درخت بالنگ

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی در پوست بالنگ روغن فرّاری وجود دارد که شامل لیمونن 6]، دیپنتن 7] و سیترال 8] است.
ص: 5
در برگهای رقم پولپ ترش آن کومارین 9]، ایزوپیم پینلین 10] و سیتروپتن 11] مشخص شده است.

خواص- کاربرد

بالنگ دارای پوست زردرنگ طلایی با بوی معطر بخصوص نوع کوچک آن که پوستش صاف است، معطرتر است. قسمت گوشتی سفید متصل به پوست خارجی آن ضخیم و کمی شیرین و قسمت پولپ وسط آن که در میان پرده‌های ضخیم طولانی واقع است، دارای الیاف و غلافهای پر از مایعی است که در بعضی انواع شیرین و در برخی ترش می‌باشد. تخمهای آن که در قسمت پولپ آن واقع است کمی دراز و در غلاف سفیدی واقع و مغز تخم، سفید و طعم آن کمی تلخ است.
از نظر طبیعت طبق نظر حکمای طب سنتی پوست زرد آن کمی گرم و خشک است و شحم آن یا به عبارت دیگر قسمت گوشت سفید داخلی متصل به پوست زرد آن در ارقامی که این قسمت شیرین است از نظر طبیعت سرد و تر و در ارقامی که این قسمت کمی ترش است سرد و خشک می‌باشد و تخم آن سرد و خشک و برگ و شکوفه آن گرم و خشک است. از نظر خواص معتقدند که پوست زرد آن برای تقویت قلب و دماغ و کبد سرد و معده و احشای داخل شکم مفید است و برای تحلیل بادها و نفخ و کمک به هضم غذا مؤثر می‌باشد، بخصوص مربای آن با عسل. البته در خوردن مربای آن اسراف نباید بشود زیرا هضم آن مشکل می‌شود. دم‌کرده پوست زرد خشک‌شده آن مسکن قی صفراوی و جویدن آن خوش‌بوکننده دهان است. اگر پوست و گوشت سفید خشک‌شده آن را در لابلای لباسها بگذارند مانع بید زدن می‌شود و اگر پوست یک عدد اترج را در شراب بیندازند خیلی سریع آن را ترش و تبدیل به سرکه می‌نماید و برای کبد و دماغ گرم‌مزاجان مضر است و از این نظر باید با عسل و بنفشه و با گوشت سفید ترش آن خورده شود. مقدار خوراک خشک آن تا 20 گرم و از مربای پوست زرد تا 25 گرم است.
روغن پوست زرد بالنگ: پوست زرد 6 عدد بالنگ را گرفته در یک کیلوگرم روغن کنجد بیندازند و در آفتاب گذارند و هر سه شبانه‌روز پوستهای بالنگ را عوض
ص: 6
کرده و پوست جدید در روغن می‌اندازند تا 5- 4 بار، به این ترتیب روغن بالنگ به دست می‌آید.
روغن بالنگ از نظر طبیعت گرم و خشک است و مالیدن آن برای رفع بیحسی، فلجی، لقوه، رعشه و درد مفاصل، سیاتیک، امراض سرد عصبانی و درد کلیه، مثانه و خوشبویی عرق نافع است. روغن شکوفه آن نیز همین اثر را دارد و روغن برگ آن قوی‌تر است.
خوردن قسمت گوشت سفید متصل به پوست زرد خارجی آن خیلی ثقیل است و دیر هضم می‌شود و مصرف آن باید به صورت مربا با شکر و یا با عسل باشد.
آب قسمت مغز ترش مزه بالنگ اگر با غذا خورده شود برای مالیخولیای حاصل از سودا نافع است و چون ترشی آن برای اشخاص سوداوی مضر است باید با شکر و قند شیرین شود و سپس خورده شود.
ضماد پخته تمامی میوه بالنگ در سرکه برای درد مفاصل و نقرس و ورمهای مختلفه نافع است.
در هند از ریشه بالنگ به عنوان ضد کرم و ضد یبوست مزاج استفاده می‌شود و ضمنا معتقدند که برای سنگ مثانه نیز مفید است و از شکوفه و جوانه‌های آن به عنوان محرک و قابض و از میوه رسیده آن چون عامل مقوی معده و نیرودهنده و از آب فشرده پولپ آن به عنوان خنک کننده و قابض استفاده می‌کنند.
در چین از جوشانده ریشه و پوست بالنگ به عنوان ضد سرفه، نرم‌کننده سینه و رفع ناراحتی لومباگو[12] استفاده می‌کنند [هو].
در هند و چین بالنگ را قطعه‌قطعه کرده و در الکل خیس می‌کنند و به عنوان ضد آسم می‌خورند.
تخم بالنگ کرم‌کش و ضد تب است [پتلو*]. در تخم آن یک ماده سیانوژنتیک 13] وجود دارد [برکیل*].
دم‌کرده سرشاخه‌های تازه سبز و جوان آن را در شبه‌جزیره مالایا به عنوان اشتهاآور و ضد کرم و معالجه شکم‌درد می‌خورند [برکیل و هانیف**].
ص: 7

ازگیل

اشاره

به‌طور کلی در ایران ازگیل گفته می‌شود و در مناطق شمال ایران که به‌طور وحشی در جنگلها می‌روید با نامهای محلی شناخته می‌شود از جمله در آستارا «ازگیل»، در طوالش «سر، زر و ترشه‌سر»، در اطراف رشت «ترشه‌سر»، در رامسر و شهسوار «ترشه‌کنس»، در رامیان «تالاس‌گور»، در گیلان و مازندران «کنس‌کنوس» و در گرگان و کجور «کندز و کندس». به عربی «نلکا»، «زعرور»، «کنوس طبری»، «ینی‌دنیا» و «مشملا» نامیده می‌شود. به فرانسوی‌Neflier و به انگلیسی‌Medlar وMedlar tree گفته می‌شود. درختی است از خانواده‌Rosaceae ، نام علمی آن‌Mespilus germanica L . و مترادفهای آن‌Mespilus communis Guldenst . وPyrus germanica L . وMespilus vulgaris Rchb . وOstinia mespilus ,Clairv از طرف گیاه‌شناسان مختلف نامگذاری شده است.

مشخصات

ازگیل درخت کوچکی است که ارتفاع آن حدود 6 متر، شاخه‌های آن خاردار، در جوانی خزی و رفته‌رفته صاف می‌شود. از مشخصات اختصاصی آن این است که دارای ریشه‌ای عمودی و پوست خاکستری نقره‌ای است. برگهای آن بیضی کمی کشیده نوک‌تیز کناره برگها بی‌دندانه یا چند دندانه دارد و ابعاد آن 13- 10* 5- 3 سانتی‌متر تغییر می‌کند. روی برگ سبز تیره پشت برگ سبز خاکستری. گلهای آن سفید
ص: 8
درشت منفرد بدون پایه و میوه آن گرد و کروی و گاهی گلابی‌شکل و قهوه‌ای‌رنگ است. روی پوست میوه کرکهای نمدی مخملی و عدسکهای سفید دیده می‌شود. ابعاد میوه در حد گیلاس تا گردو می‌باشد. چوب آن سخت و به رنگ حنایی روشن است.
از چوب آن روستاییان عصا و داس و چوب‌دستی درست می‌کنند. چوب‌دستی پرگره درویشان معمولا از چوب ازگیل تهیه می‌شود.
ازگیل در تمام جنگلهای شمال ایران از ارسباران تا گلی‌داغ و چناران از بجنورد و در تمام ارتفاعات سواحل دریا تا ارتفاعات بالای جنگل انتشار دارد. در دامنه‌های جنوبی البرز در دره کرج و مناطق استپی نیز دیده می‌شود.
در مناطق خشک برای تکثیر ازگیل از پیوند آن روی پایه زالزالک یا ولیک 14] استفاده می‌شود. گاهی نیز در خاکهای غنی و قوی می‌توان ازگیل را روی پایه گلابی پیوند زد (البته بندرت) و در زمینهایی که خاک زیرین آن مرطوب است، روی پایه به پیوند می‌زنند. نوع پیوند شکمی است که در تابستان انجام می‌شود.
ازگیل شاخه میوه‌دار
ازگیل شاخه گل‌دار
ص: 9

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی در پوست درخت و برگ و میوه ازگیل مقدار زیادی تانن وجود دارد. به علاوه میوه ازگیل دارای لعاب و مقداری قند و در حدود 1 درصد اسیدهایی نظیر مالیک اسید[15] و سیتریک اسید[16] و ... می‌باشد.

خواص و کاربرد

ازگیل طبق نظر حکمای طب سنتی از نظر طبیعت سرد و خشک است و با تانن قابل ملاحظه‌ای که دارد مقوی و قابض است. ورم روده را کاهش می‌دهد و در رفع اسهالهای ساده بسیار مؤثر است. اگر نارس باشد بیشتر قابض است و برای جلوگیری از خونریزی مفید است. از جوشانده برگ ازگیل که 50 گرم برگ را در هزار گرم آب بجوشانند بصورت غرغره برای فرونشاندن ورم مخاط گلو و ناراحتیهای حلق و گلو استفاده می‌شود.
شربت ازگیل: در حدود 200 گرم ازگیل نارس را، پوست و هسته خارج کرده و گوشت آن را قطعه‌قطعه می‌نمایند و در یک لیتر آب در حدود 20- 15 دقیقه می‌جوشانند و پس از آن در حدود 50 گرم برگ تازه ازگیل به آن اضافه کرده به مدت 5- 4 ساعت دم می‌کنند و بعدا قند اضافه می‌نمایند تا به شکل شربت غلیظ درآید، از این شربت یکی دو فنجان در شبانه‌روز برای رفع حالت اسهالی و جمع شدن شکم به بچه‌ها می‌دهند و خیلی مفید است.
ص: 10

آلو

اشاره

انواع آن به فارسی «گوجه برغانی»، «آلو سیاه»، «قطره‌طلا»، «آلو بخارا» و در کتب سنتی با نامهای عربی آن از جمله «اجاص» (آلو بخارایی)، «برقوق» (آلو زرد)، «قلوب الدجج» (آلو سیاه) آمده است. به فرانسوی به‌طور کلی آلوهایی که برای خشک کردن مناسب می‌باشندPrunes secher یاPrnueaUX و آلوهایی که تازه خورده می‌شودPrune table گویند. به انگلیسی‌Plum وGarden plum وCommon garden plum و نوعی از آن که خوب خشک می‌شود و برای تهیه آلو خشک به کار می‌رودPrune گفته می‌شود.
آلو ثمر درختی است که درخت آن را به فرانسوی‌Prunier de Damas و به انگلیسی‌Common garden plum tree گویند. درخت آلو از خانواده‌Rosaceae و نام علمی آن‌Prunus domestica L . و مترادف آن‌Prunus communis Huds . می‌باشد.
واریته‌ای از گونه فوق به نام علمی‌P .domestica L .var insititia Bailey که مترادف آن‌P .insititia L . می‌باشد نیز آلو بخارا گفته می‌شود.
آلوهایی که تازه خورده می‌شوند ارقام مختلفی دارد که از جمله‌Reine -claude یا آلو سبز آبدار یا زرد طلایی که بزرگ و کروی است وGoutte d'or یا قطره طلا که زرد بزرگ و تخم‌مرغی است وMirabelle یا آلوی زرد کوچک با نقطه‌های قرمز که بیشتر برای کمپوت و کنسرو مصرف می‌شود وSaint -Antoine که آلوی سیاه
ص: 11
آبی‌رنگ است.

مشخصات

درخت آلو درخت کوتاهی است عموما بدون خار به بلندی 5- 4 متر، ریشه آن زیاد عمیق نمی‌شود. تنه آن دارای چوب سخت با رگه‌های قرمز، تاج درخت در بعضی ارقام کروی و در بعضی از ارقام تخم‌مرغی دراز است، پوست ساقه‌ها صاف و براق و پوشیده از کرک ظریف و خزی، برگها بیضی‌شکل یا کشیده، حاشیه برگها با دندانه و قوسی و زیر و روی برگ خزی است. گلهای آن به قطر 5/ 2- 5/ 1 سانتی‌متر و دم گل آن صاف و یا خزی به طول 2 سانتی‌متر. میوه آن تخم‌مرغی یا گرد و به رنگهای زرد، بنفش، سرخ و دارای هسته تخم‌مرغی کوچک چسبیده به میوه می‌باشد.
اراضیی با رطوبت دایم و باتلاقی که خوب زهکشی نشود، برای درخت آلو مناسب نیست و باعث خفه شدن ریشه و پوسیدن آن می‌شود، به این جهت خاک قابل نفوذ و نسبتا خشک برای آن مناسب است.
تکثیر آلو خیلی ساده است و به آسانی از راههای کاشت هسته، قلمه زدن، خوابانیدن شاخه آن و یا پیوند زدن، انجام می‌شود. پس از اینکه نهال جوان در خزانه بدست آمد و آماده انتقال به محل اصلی شد، آن را در باغ با فاصله معمولا 8- 7 متر می‌کارند. پیوند درخت آلو را معمولا پیوند شکمی و در سطح خاک می‌زنند. انواع درخت آلو به‌طور خودرو در جنگلهای شمال ایران از بندر گز تا گیلان و همچنین در مناطق کوهستانی اطراف کرمانشاه، در بیستون و در آذربایجان غربی و در فارس دیده می‌شود و در اکثر مناطق ایران نیز کاشته و پرورش داده می‌شود.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی یک دهایدرو فلاوونول 17] به نام دی‌هایدرو کمپفرید[18] از چوب درونی آلو جدا شده است. در پوست آن در حدود 3 درصد تانن است و در میوه تازه آن مالیک اسید، سیتریک‌اسید، سوکسینیک اسید[19]، سالیسیلیک اسید[20]،
ص: 12
و در حدود 4- 3 درصد ساکاروز و قندهای تبدیل‌شده و 5- 4 درصد هیدراتهای کربن وجود دارد. در میوه خشک آن مقدار قند زیاد و در حدود 40 درصد قند تبدیل‌شده و 18- 15 درصد هیدراتهای کربن می‌باشد.
در مغز هسته آلو یک ماده چرب و آمیگدالین 21] است و از تقطیر آن‌HCN یا اسید سیانیدریک 22] به دست می‌آید. به همین دلیل مغز هسته آلو سمی و تلخ است و خوردن آن خطرناک می‌باشد.
در هریک صد گرم آلوی پخته تازه مواد زیر موجود است:
آب 80- 78 گرم، پروتئین 5/ 0 گرم، قند و سایر هیدراتهای کربن 19- 12 گرم، کلسیم 12 میلی‌گرم، فسفر 17 میلی‌گرم، آهن 5/ 0 میلی‌گرم، سدیم 1 میلی‌گرم، ویتامین‌A 300 واحد بین‌المللی، تیامین 23] 03/ 0 میلی‌گرم، رایبوفلاوین 24] 03/ 0 میلی‌گرم، نیاسین 25] 5/ 0 میلی‌گرم، ویتامین‌C 5 میلی‌گرم و پتاسیم 299 میلی‌گرم.
شاخه گلدار آلو
ص: 13

خواص- کاربرد

در هند: آلو بخارا بعنوان ملین و خنک‌کننده و مخلوط با سایر داروهای مناسب برای قطع ترشحات سفیدرنگ مهبل تجویز می‌شود. ضمنا در موارد بی‌نظمی در عادت ماهانه برای تنظیم کردن قاعده مفید است و به علاوه برای تقویت بدن در موارد ضعفهای عمومی بعد از شکستهای زندگی بسیار مؤثر است.
آلو از نظر طبیعت طبق نظر حکمای طب سنتی ایرانی انواع میوه شیرین آن سرد و تر و نوع ترش آن بیشتر سرد است و برگ آن سرد و خشک است و قابض از نظر خواص ملین است، اگر قبل از غذا خورده شود برای سردرد گرم و تبهای صفراوی مفید است و حدت صفرا، قی صفرایی، تشنگی، حرارت دل و خارش بدن را فرو می‌نشاند و مسهل صفراوی رقیق است و آشفتگی‌های ناشی از صفرا را آرام می‌کند خصوصا نوع کمی ترش و شیرین و به اصطلاح میخوش آن. آلوی سیاه ملین است و مسهل. اگر با آب عسل خورده شود برای دفع ضررهای احتمالی آن کمک می‌کند، بخصوص در مورد معده‌های سرد. معمولا خوردن آلو قبل از غذا اثر بهتری دارد و توصیه این است که با فاصله کافی قبل از غذا خورده شود که تا شروع خوردن غذا هضم شده باشد. آلوی خشک را اگر بپزند و صاف نموده با ترنجبین و یا عسل و شکر بخورند بیشتر ملین است. آلوی سرخ کوهی یا یک نوع قیسی را معمول است می‌پزند و آن را مالیده می‌گذارند که غلیظ شود و از آن قطعات گردی مانند نان درست می‌کنند به نام لواشک آلو و در آش بیماران مصرف می‌شود و یا به‌طور خام خورده می‌شود.
آلوی وحشی غیر پیوندی برای معده مضر است و موجب بند آمدن شکم می‌شود.
ضماد شکوفه‌های آن را اگر بر سر گذارند برای سردرد گرم مفید است. غرغره و مضمضه دم‌کرده برگ و ریشه آن برای ورم لوزتین و تقویت لثه مفید است و خوردن آن برای دفع کرم معده نافع است. برای دماغ مضر است از این نظر باید با عناب خورده شود و از جهت ضرری که برای معده دارد باید با گل قند خورده شود و در سردمزاجان باید با مصطکی و آب عسل خورده شود. مقدار خوراک آلو تا 200 گرم و جانشین آلو از نظر خواص تمر هندی است. و صمغ آلو که آن را صمغ فارسی گویند گرمتر از صمغ عربی است و یبوست آن کمتر از آن است. برای سرفه نافع است و سنگ مثانه را خرد می‌کند و زخم را التیام می‌بخشد. مالیدن آن به چشم موجب افزایش دید چشم است و ضماد آن با سرکه برای جوشهای بدن اطفال مفید است.
ص: 14
شاخه آلو با میوه
آلو را به صورت آش، رب، سکنجبین، مربا، معجون خیس کرده و انواع مأکولات و مشروبات درست می‌کنند که هریک در نوع خود قسمتی از خواص آن را دارا می‌باشد.

نظری به تحقیقات جدید علمی درباره خواص درمانی آلو

علی‌رغم اینکه تقریبا اغلب مردم می‌دانند آلو یک ملین بسیار عالی است و آلو خشک در هر کوی و برزن در تمام دنیا به عنوان ملیّن در معرض فروش قرار دارد و با اینکه دانشمندان وقت زیادی برای تحقیق خواص آلو از نظر لینت صرف کرده‌اند مع هذا هنوز هویت ماده شیمیایی که این خاصیت را به آلو می‌دهد به‌طور دقیق و قانع‌کننده روشن نشده است.
آلو منبع غنی از الیاف گیاهی 26] قابل حل است که ممکن است خاصیت لینت آلو مربوط به آن باشد ولی به‌هرحال الیاف گیاهی قابل حل در آلو تمام جواب مسئله نیست، زیرا آب آلو و عصاره آلو که تقریبا فاقد الیاف گیاهی است نیز ملین خوبی است.
ص: 15
در سالهای 1950 و 1960 مرکز تحقیقات ناحیه‌ای غرب وزارت کشاورزی امریکا تلاش علمی زیادی نمود که این رمز و معما را کشف نمایند و در آزمایشهایی مقدار زیادی بی‌حساب آلو خشک از نوع آلو خشک کالیفرنیا به نام سانتاکلارا به موشهای آزمایشگاهی خوراندند. دکتر یوسف کورس 27] یکی از محققان آن مرکز می‌گوید البته موشها آثار لینت محسوسی نشان دادند و ملین بودن آلو کاملا منعکس گردید ولی ماده شیمیایی فعّال موجود در آلو که خاصیت لینت از آن ناشی می‌شود باز هنوز مجهول بود. پس از اینکه محققان وزارت کشاورزی امریکا صدها آزمایش بعمل آوردند، سرانجام بهترین حدس دانشمندان این شد که شاید وجود قند یا منیزیم در آلو منشأ این خاصیت باشد.
دکتر سیدنی ماسری 28]، کارشناس بیوشیمی مرکز تحقیقات وزارت کشاورزی امریکا، که روی این طرح تحقیقات کار می‌کرد تقریبا متقاعد شده است که ماده شیمیایی فعّال آلو در مورد خاصیت لینت آن منیزیم معدنی موجود در آن است. اگر این نظر صحیح باشد بار دیگر ثابت می‌شود ماده شیمیایی که از یک خوراک طبیعی جدا و خارج شود از نظر خواص دارویی مثل وقتی که در عصاره طبیعی آن خوراک خورده شود نمی‌باشد. مثلا شیر منیزی یک ملیّن معروف است ولی مغزهای گیاهی که مقدار زیادی منیزیم دارند به هیچ وجه ملین نیستند. در همین راستا در آزمایش حیرت‌آور دیگری که محققان وزارت کشاورزی امریکا، ماده شیمیایی فسفات آمونیوم و منیزیم را از آلو جدا و خارج کردند خاصیت لینت آلو تقریبا به صفر رسید، ولی وقتی که منیزیم تصفیه‌شده آلو را به موش دادند نیز هیچ لینت مزاجی نشان نداد.
با این آزمایشها به نظر می‌رسد ماده فعّال شیمیایی مربوط به لینت مزاج در آلو فقط وقتی که در آلو خورده شود خاصیت لینت را نشان می‌دهد. دکتر ماسری معتقد است منیزیم ما دام که در آلو وجود دارد و با سایر مواد شیمیایی موجود در آلو قفل شده است آن خاصیت لینت را نشان می‌دهد. به همین دلیل هلو و زردآلو که مقدار زیادی منیزیم دارند نیز میوه‌های ملین ملایمی هستند. دکتر ماسری معتقد است مواد فعّال شیمیایی آلو اثرش نظیر اثر سولفات منیزیم می‌باشد. به این ترتیب که از جدار کولون آب گرفته و به داخل روده بزرگ می‌ریزد و موجب رقیق شدن محتویات روده بزرگ و تسهیل دفع می‌شود. این تحقیقات دیگر دنبال نشده زیرا فکر می‌کنند نتایج
ص: 16
حاصله با هزینه زیادی که انجام می‌شود متناسب نیست. به‌هرحال برای اینکه مبادا مردم به نیروی درمانی آلو شک ببرند به آزمایش زیر که مرکز تحقیقات پیری‌شناسی اسکس بل‌ویل 29] در نیوجرسی انجام داده، توجه نمایید:
رئیس این مرکز تحقیقات که کارشناس رژیمهای غذایی و پزشک و دانشمند تغذیه است به این فکر افتاد که 300 نفر بیمار مسنّ را که اغلب آنها دچار یبوست بوده و هر روز قرص ملین می‌خوردند، داروی آنها را قطع نماید و به جای آن هر روز 20 گرم سبوس از انواع سبوس که دارای مقدار زیادی الیاف گیاهی است به آرد یولاف صبحانه آنها اضافه کند. این کار باعث شد که 60 درصد بیماران بدون قرص ملین روبراه شدند و برای بقیه 40 درصد دیگر علاوه بر رژیم بالا هر روز نصف پیمانه یعنی در حدود 100 گرم عصاره خشک آلو خشک مخلوط با کمی سوس سیب به غذای آنها اضافه نمودند، یک سال بعد 90 درصد آنها احتیاجی به قرص ملین نداشتند و از این رژیم ساده استفاده می‌کردند و پس از اینکه دوره کوتاه نفخ و گاز و ناراحتی‌های روده‌ای را که معمولا در اوایل شروع رژیم سبوس و آب آلو برای اشخاص ایجاد می‌شود گذراندند، تمام آنها اظهار می‌داشتند که کم‌کم احساس راحتی می‌کنند و در نتیجه اجرای این طرح حدود 44000 دلار که در هر سال برای خرید قرصهای ملین صرف می‌شد به نفع مرکز تحقیقات پیری‌شناسی اسکس صرفه‌جویی شد.
توجه و توصیه:
1. در ابتدای شروع رژیم آلو و آب آلو اشخاص ممکن است احساس امتلا و پری و نفخ و گاز و انواع دیگر ناراحتی‌های روده‌ای و معدی نمایند. ولی پس از چندی روده‌ها خود را با این شرایط تطبیق داده و این عوارض در مدت کوتاهی شاید ظرف 4- 3 هفته رفع می‌شود.
2. در آغاز رژیم سعی شود از خوردن مقدار زیادی آلو خودداری شود و بهتر است همیشه با مقدار کمی شروع و بتدریج اضافه شود. مثلا روزی 35- 30 گرم اضافه شود تا وقتی که وضع لینت مزاج طبیعی شود.
گونه‌هایی از آلوی وحشی به‌طور خودرو در ایران می‌روید که به نام آلوچه معروف هستند و با نامهای آلو وحشی یا آلوی بری در کتب طب سنتی آمده است که به ذکر معروف‌ترین آنها به‌طور مختصر می‌پردازیم.
ص: 17

آلوچه

به فارسی «آلوچه»، در سردشت «هلهلو»، در گیلان و شهسوار «شال‌هلو» و در آستارا و طوالش «آلچه» نامیده می‌شود. نام علمی آن‌Prunus divaricata Ledeb . و مترادفهای آن
Prunus cerasifera subs divaricata( Ledeb. )Schneider
وPrunus phoeniocarpa Hausskn . می‌باشد.
درختچه‌ای است بی‌خار یا کمی خاردار، کوتاه، بلندی آن تا 3 متر می‌رسد. در جنگلهای شمال ایران به‌طور جنگلی می‌روید. میوه آن تخم‌مرغی کوچک به قطر 3- 2 سانتی‌متر و پس از رسیدن به رنگ زرد و سرخ متمایل به بنفش درمی‌آید. مزه آن ترش و شیرین است.
2.
Prunus divaricata Ledeb. sub caspica Kov. Ekim.
و مترادف آن‌Prunus caspica Kov .Ekim .. این تحت‌گونه در جنگلهای جلگه‌ای شمال ایران و در جنگلهای مخروبه شمال از گرگان تا طوالش می‌روید. درختی است که بلندی آن تا 5 متر است. میوه آن گرد نارنجی مایل به سرخی می‌باشد و به درشتی گوجه نارس.
مزه آن وقتی رسید شیرین است. نامهای محلی آن در شمال در کجور «آلوچه»، در آستارا و طوالش «آلچه» و در لاهیجان و رودسر «آلو- هلو» می‌باشد.
3.Prunus divaricata Ledeb .sub divaricata . این تحت‌گونه نیز به نام آلوچه معروف است و علاوه بر جنگلهای شمال در مناطق استپی کشور هم دیده می‌شود. از گرگان تا گیلان در ارتفاعات 250 متری و در مناطق استپی مانند کرمانشاه در دامنه
ص: 18
کوه پرو و بیستون و در همدان، نهاوند و سپیددشت لرستان، در باغ غیچ شیراز، پس‌قلعه و توچال در اطراف تهران دیده می‌شود. نام آن به‌طور کلی آلوچه و در شمال شال‌هلو می‌باشد.
ص: 19

آلوبالو- گیلاس

اشاره

درختی است از خانواده‌Rosaceae به فارسی نوع شیرین آن را «گیلاس» و انواع ترش وحشی آن را با نامهای مختلفی از جمله «آلوبالو»، «آلی‌بالی»، «آلوی بوعلی» گویند. ضمنا در مناطق مختلفه ارقام وحشی نامهای محلی نیز دارند که در مورد هر رقم جداگانه ذکر خواهد شد.
در کتب طب سنتی به‌طور کلی با نام «قراصیا»، «قراسیا»، «جراسیا» و نوع شیرین یا گیلاس را «قراصیای شیرین» و نوع ترش آن را «قراصیای ترش» نام می‌برند. به فرانسوی به‌طور کلی نوع شیرین یا گیلاس راCerise و درخت آن راCerisier و به انگلیسی‌Cherry و درخت آن راCherry tree گویند و نوع ترش یا آلبالو راGriotte و درخت آن راGriottier وMerise وMerisier نامند.
در زیر به‌طور جداگانه نام علمی و محل رویش و نامهای محلی و خواص گونه‌های مختلف این جنس شرح داده می‌شود:
1. گیلاس: نام علمی گونه وحشی یا جد درختان پرورشی گیلاس‌Cerasus avium (L .) Moench . و مترادفهای آن‌Prunus avium L . وPrunus cerasus L .var avium L . وCerasus dulci Borck . می‌باشد.
به فرانسوی‌Cerisier des bois وCerisier des oiseuax وGuignier sauvage و به انگلیسی‌Cherry tree وWild Cherry tree وBird Cherry وSweet cherry نامیده می‌شود.
ص: 20
انواع پرورشی گیلاس را به فرانسوی‌Bigarreau وGuigne و درخت آن راBigarreautier وGuignier و به انگلیسی‌Cherry tree می‌نامند.
این درخت در اروپا و آسیا انتشار دارد. در ایران در سرتاسر جنگلهای شمال از طوالش تا گرگان به‌طور خودرو می‌روید. نامهای محلی آن در آستارا «گیلاس»، در نور و کجور «الوکک، آلوکک و هلی‌کک»، در مازندران «سیاه‌هلی»، در شیرگاه «هلار»، در گرگان «آلی‌کک»، در طوالش «گیله‌بند»، در شهسوار «هلدانه» و در کتب قدیم با نام کرزبرّی آمده است.

مشخصات گیلاس

درختی است بزرگ که بلندی آن تا 20 متر می‌رسد، پوست تنه درخت تیره، پوست شاخه‌های جوان آن صاف سبز و سپس قهوه‌ای و سرخ براق می‌شود. برگها تخم‌مرغی با نوک کشیده، با دندانه‌های اره‌ای. گلها سفید، میوه آن شفت کروی کوچک به قطر یک سانتی‌متر کمی سرخ یا سیاه براق، مزه آن ترش و شیرین، هسته آن تخم‌مرغی است.
شاخه گلدار گیلاس
ص: 21
میوه گیلاس پرورشی درشت، شیرین، آبدار و بسیار لذیذ است. ارقام‌Bigarreaux وGuignes و سایر ارقام شیرین از طریق انتخاب و کارهای اصلاح نژاد از گونه وحشی‌Prunus avium به دست آمده‌اند و ارقام گیلاس که شیرین و کمی ترش هستند از آمیختن ارقام شیرین نظیرBigarreau و ترش نظیرGriotte به دست آمده‌اند.
2. آلوبالو: به فرانسوی‌Griottier وMerisier و به انگلیسی‌Sour cherry وWild cherry گفته می‌شود. درختی است از خانواده‌Rosaceae نام علمی آن‌Cerasus vulgaris Mill . و مترادف آن‌Prunus cerasus L . است و آن راCerasus acida نیز می‌گویند.
درخت یا درختچه آلوبالو در ایران در ارتفاعات دره کرج، دامنه‌های اشتران‌کوه و در خرم‌آباد لرستان به‌طور خودرو دیده می‌شود و در باغهای ایران کاشته می‌شود.

مشخصات آلوبالو

آلوبالو درختی است کوچک یا درختچه‌ای است که برگهای آن سبز و کوچکتر از برگهای گیلاس و گلهای آن سفید می‌باشد.
میوه آن کوچکتر از گیلاس به رنگ قهوه‌ای تیره یا سیاه، ترش، کمی تلخ و آبدار است. هسته آن تخم‌مرغی می‌باشد.
3. آلوبالوی تلخ: به فرانسوی‌Mahaleb یاCerisier -Seint -Lucie وCerisier odorant و به انگلیسی‌Rock cherry وPerfumed cherry وThe St .Lucie's cherry گفته می‌شود. از خانواده‌Rosaceae نام علمی آن‌Cerasus mahaleb (L .) Mill . و مترادف آن‌Prunus mahaleb L . می‌باشد.
این درخت بومی اروپای جنوبی است و در آسیا و امریکا نیز انتشار دارد. در ایران در جنگلهای ارسباران، لرستان، کردستان، بختیاری و همچنین در همدان و دره کرج می‌روید. در ایران به‌طور کلی (محلب) گفته می‌شود و در لرستان «ملحو»، در کرج «ملحم»، در پشتکوه «ملو» و در سردشت «کنره- کنر» نامیده می‌شود.

مشخصات آلوبالوی تلخ

درختی است به بلندی تا 10 متر، پوست تنه آن تیره ولی شاخه‌های جوان آن ابتدا سبز و سپس قهوه‌ای می‌شود.
برگها سبز روشن براق صاف تخم‌مرغی با نوک کمی کشیده و قاعده قلبی، رگبرگ
ص: 22
پشت برگ خزی است به ابعاد 8- 6* 6- 5 سانتی‌متر که با دمبرگی به طول 3 سانتی‌متر به شاخه‌ها متصل هستند. گلهای آن سفید و معطر با عطر بادام تلخ است. میوه آن شفت تخم‌مرغی صاف به رنگ ابتدا زرد و سپس سرخ و سیاه و ترش‌مزه به ابعاد 12- 7* 10- 6 میلی‌متر است.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی در برگهای گیلاس باریوم 30] وجود دارد و در میوه آن 15- 10 درصد قند یافت می‌شود. در آلوبالو که ترش است مقدار اسیدها بیشتر و بخصوص دارای اسید سیانیدریک(HCN) است.
در هسته آلوبالو مقدارHCN بیشتر و از نظر دارویی جانشین‌HCN می‌باشد. در برگ آلوبالو مقداری پروسیک اسید[31] که همان اسید سیانیدریک است وجود دارد و لذا عرق برگ آلوبالو از مسکنها می‌باشد. در گونه محلب از نظر ترکیبات شیمیایی کومارین، سالیسیلیک اسید، و آمیگدالین وجود دارد.
در هریک صد گرم گوشت میوه گیلاس شیرین خام مواد زیر وجود دارد:
آب 80 گرم، پروتین 3/ 1 گرم، مواد چرب 3/ 0 گرم، هیدراتهای کربن 17 گرم، خاکستر 6/ 0 گرم، کلسیم 22 میلی‌گرم، فسفر 19 میلی‌گرم، آهن 4/ 0 میلی‌گرم، سدیم 2 میلی‌گرم، پتاسیم 191 میلی‌گرم، ویتامین‌A 110 واحد بین المللی، تیامین 05/ 0 میلی‌گرم، رایبوفلاوین 06/ 0 میلی‌گرم، نیاسین 4/ 0 میلی‌گرم، ویتامین‌C 10 میلی‌گرم.

خواص- کاربرد

در هندوستان از نظر دارویی از میوه گیلاس به عنوان قابض و تونیک استفاده می‌شود. در مورد آلوبالو پوست درخت تلخ، قابض، تب‌بر و ضد نقرس است و مغز هسته آن تونیک اعصاب است و در همان مواردی که‌HCN یا اسید سیانیدریک به کار می‌رود و در همان حد مجاز از نظر مقدار، تجویز می‌شود.
در مورد محلب از مغز هسته آن به عنوان جانشین‌HCN و در همان مواردی که‌HCN مصرف می‌شود تجویز می‌گردد و چون به علت وجود گلوکوزید آمیگدالین
ص: 23
در آن که مولدHCN است، سمّی می‌باشد، مصرف داخلی و اصولا مصرف آن باید با کمال احتیاط صورت گیرد. به علاوه تونیک اعصاب است و در موارد عقربزدگی مفید می‌باشد.
از نظر طبیعت طبق نظر حکمای طب سنتی گیلاس و آلوبالو و یا به‌طور کلی طبق اصطلاح آنها قراصیا، وقتی که میوه خام است کمی سرد و خشک و قابض و همین‌که نیم‌رس و سرخ و ترش شد، بیشتر سرد و خشک ولی وقتی که کاملا رسید و شیرین و آبدار و قرمز تیره یا سیاه‌رنگ شد گرم و تر است. در مورد خواص آن معتقدند که گیلاس برای رفع خشونت حلق و ریه مفید است ولی چون معده را ضعیف و غذا را ترش می‌نماید و مانع هضم سریع غذا می‌شود، توصیه این است که بعد از غذا خورده نشود و اگر بی‌درنگ بعد از غذا خورده می‌شود برای رفع عوارض آن باید از جوشانده یا دم‌کرده گیاهان گرم و مقوی برای کمک به تسریع هضم غذا استفاده نمود.
گیلاس تازه ملین است. آلوبالو عطش را تسکین می‌دهد، حدت و حرارت خون و صفرا و آشفتگی، دل‌به‌هم‌خوردگی، قی صفراوی و اسهال را تسکین می‌دهد. مقوی معده و کبد گرم است. قابض است و نیروی قابضه خشک آن بیشتر از تازه آن است.
اگر مغز هسته آن را کوبیده عصاره گرفته و با 1/ 0 وزن آن رازیانه بخورند برای خرد کردن سنگ کلیه و مثانه و التیام قرحه‌های مجرای بول و سوزش مجرای بول نافع است. قاعده‌آور می‌باشد. دم‌کرده یا جوشانده دم گیلاس و آلوبالو مدرّ است و باید دم گیلاس یا آلبالو را قبلا در آب سرد مدت 15- 10 ساعت خیسانده و بعد جوشانده 30 در هزار آن را تهیه و پس از صاف کردن به عنوان مدر مصرف نمود. شربت آلوبالو و گیلاس برای کاهش تب و برای مبتلایان به ناراحتی‌های کبدی و ورمهای مزمن روده و معده و کلیه تجویز می‌شود. از دم‌کرده پوست درخت آلوبالو به عنوان قابض و تب‌بر استفاده می‌شود.

صمغ قراصیا

اشاره

درختان گیلاس و آلوبالو اغلب صمغی از خود بیرون می‌دهند که به فارسی «انگوم»، «جدو»، «زدو»، «ازدو» و «صمغ فارسی» گویند و به فرانسوی‌Gomme notras نامیده می‌شود. اغلب درختان خانواده‌Rosaceae نظیر هلو، زردآلو، گوجه، آلو و ... نیز از این نوع صمغ ترشح می‌کنند، رنگ آن زرد تیره و از نظر شیمیایی
ص: 24
انواع مختلف گیلاس
ص: 25
دارای ماده‌ای به نام سرازین 32] است. فرق این ماده با آرابین 33] که در صمغ عربی است، این است که در آب سرد حل نمی‌شود ولی چون آن را بجوشانند در آن تغییر حاصل و شبیه صمغ عربی می‌شود.

خواص- کاربرد

صمغ قراصیا از نظر طبیعت طبق نظر حکمای طب سنتی گرم و خشک است و از نظر خواص معتقدند که اخلاط لزج را قطع می‌کند، بنابراین برای رفع خشونت قصبه ریه نافع است ضمنا برای روشن شدن رنگ صورت و تحریک اشتها و خرد کردن سنگ مثانه نیز مفید است. اگر با آب سرد خورده شود، برای تسکین سرفه‌های مزمن مفید است و مقدار خوراک آن 5 گرم است. مالیدن آن برای افزایش دید چشم و رفع خارش و جرب پلک مفید است و مالیدن آن به پوست پاک‌کننده و جلادهنده است.

نظری به باورهای غیر علمی و همچنین تحقیقات علمی جدید درباره خواص درمانی گیلاس در مغرب‌زمین

در کتب طب سنتی یونان قدیم آمده است که پزشکان، گیلاس را برای درمان صرع تجویز می‌نموده‌اند. در قرن نوزدهم و در سالهای 1920 و پس از آن در امریکا پزشکان از گیلاس سیاه برای معالجه سنگ کلیه و ناراحتی‌های کیسه صفرا استفاده می‌کردند. در 1950 دکتر لودویگ بلو[34] در کتابی که با عنوان گزارشهای تکزاس در زیست‌شناسی و پزشکی منتشر کرده ادعا نموده است که او عده‌ای از بیماران مبتلا به نقرس را که برای راه رفتن ناچار به استفاده از چرخ 35] بودند با تجویز خوردن 8- 6 گیلاس در روز درمان کرده است و ما دام که به خوردن گیلاس ادامه می‌دادند نقرس از آنها دور بوده است. دکتر لودویگ درباره این ادعای خود هیچ گونه توجیه علمی ارائه نداده ولی اضافه می‌کند که حد اقل 12 بیمار دیگر مبتلا به نقرس نیز که از رژیم گیلاس و یا خوردن عصاره گیلاس استفاده کردند شفا یافتند. در
ص: 26
مجله پری ونشن 36] نیز توصیه‌هایی در این باره درج شده و به علاوه تعداد زیادی از مردم مبتلا به نقرس نیز اعلام کرده‌اند که با خوردن روزانه 20- 15 عدد گیلاس قرمز یا سیاه در ابتدای امر و سپس ده گیلاس در روز نقرس آنها کنترل شده است.
توجه شود که نظریات فوق ظاهرا توجیه علمی جدید ندارد و فقط برای استحضار اهل تحقیق در اینجا آمده است ولی آنچه که در تحقیقات علمی جهان تحقق یافته این است که طبق آزمایشهای علمی جدید که درباره خواص درمانی گیلاس شده محقق شده است که عصاره گیلاس یک ضد باکتری قوی بر ضد فساد دندان و یا به اصطلاح کرم‌خوردگی دندان است. در یک بررسی علمی که در مرکز تحقیقات دندان‌پزشکی فورسیت 37] به عمل آمده دریافته‌اند که عصاره گیلاس سیاه تا 89 درصد فعالیت آنزیمهایی که موجب تشکیل پلاکهای دندانی 38] می‌شوند متوقف کرده است.
پلاکهای دندانی توده‌ای از موجودات ذره‌بینی سقزی‌شکل می‌باشند که در قسمت تاج دندان رشد کرده و تا ریشه دندان گسترش می‌یابند و پیشاهنگ کرم‌خوردگی و فساد دندان می‌باشند.
ص: 27

انار

اشاره

در کتب طب سنتی با نام عربی آن «رمان» نام برده شده است. به فرانسوی‌Grenade و به انگلیسی‌Pomegrenate گفته می‌شود.
میوه درختی است که درخت آن را درخت انار و به فرانسوی‌Grenadier و به انگلیسی‌Pomegrenate tree گویند. گیاهی است از خانواده‌Puniaceae یاGranataceae ، نام علمی آن‌Punica granatum L . می‌باشد.

مشخصات

انار که مشهور است از سرزمین ایران برخاسته درخت کوچکی است با شاخه‌های کمی تیغدار. برگهای آن کاملا سبز، براق، گل آن به رنگ قرمز اناری دارای تعداد زیادی اتامین (آلت نر) و یک تخمدان که دارای خانه‌های متعدد می‌باشد. میوه آن کروی‌شکل، پوست آن ضخیم و قرمز و داخل آن تعداد زیادی دانه سخت است که اطراف هر دانه را پوشش آبدار شیرین یا ترش و شیرین قرمز رنگ شفاف شیشه‌ای فراگرفته است. این دانه‌ها و پوشش آبدار اطراف آنها قسمت خوردنی انار را به عنوان میوه تشکیل می‌دهد ولی از نظر طب سنتی تمام قسمتهای اندام این گیاه مفید و دارویی است که شرح داده خواهد شد.
انار یک گیاه نیمه گرمسیری است که از قدیم در مناطق نیمه گرم ایران می‌روید. در ایران در بلوچستان در مناطق مرکزی اطراف کویر مرکزی، مناطق غربی، و شمال ایران
ص: 28
به‌طور وحشی وجود دارد. و در اغلب مناطق نیمه گرم ایران نیز به‌طور پرورشی کاشته می‌شود. در بین النهرین، شمال افریقا، جنوب اروپا و اسپانیا نیز انتشار دارد.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی در گزارشی در]G .I .M .P[ آمده است که از پوست درخت انار آلکالوئید، پله‌تیه‌رین 39] و ... گرفته می‌شود. و در پوست ریشه آن چهار آلکالوئید به نامهای پزودوپله‌تیه‌رین 40]، پله‌تیه‌رین، ایزوپله‌تیه‌رین 41]، متیل‌پله‌تیه‌رین 42] و مقدار زیادی تانن یافت می‌شود.
در گزارش دیگری در]S .G .I .M .P[ آمده است که در پوست درخت بتولیک اسید[43] و اورسولیک اسید[44] نیز وجود دارد و در برگهای آن نیز هر دو نوع اسید فوق یافت می‌شود. در پوست درخت علاوه بر 4 آلکالوئید یادشده، سه نوع ترکیب اساسی دیگر نیز وجود دارد.
عصاره پوست درخت به عنوان ضد کرم بر ضد تیپ‌ورم 45] و همچنین بر ضد هایمنولپی‌دوزیس 46] مؤثر است. عصاره آبی آن اثرش کمتر از عصاره تهیه‌شده با سرکه 47] می‌باشد. اثر ضد کرم و کرم‌کشی آن مربوط به وجود آلکالوئید ایزوپله‌تیه‌رین می‌باشد.
پوست ریشه آن دارای اثر کرم‌کشی بر ضد تنیاکانینا[48] است.
در هریک صد گرم پولپ قرمزرنگ پر آبی که اطراف دانه‌های انار را فراگرفته است در حالت خام مواد زیر وجود دارد:
آب 82 گرم، پروتئین 5/ 0 گرم، مواد چرب 3/ 0 گرم، هیدراتهای کربن 16 گرم،
ص: 29
کلسیم 3 میلی‌گرم، فسفر 8 میلی‌گرم، آهن 3/ 0 میلی‌گرم، سدیم 3 میلی‌گرم، پتاسیم 259 میلی‌گرم، تیامین 03/ 0 میلی‌گرم، رایبوفلاوین 03/ 0 میلی‌گرم، ویتامین‌C 4 میلی‌گرم و نیاسین 3/ 0 میلی‌گرم.
پوست ریشه انار در سرتاسر خاور دور به عنوان داروی مؤثر کرم‌کش بر ضد تیپ ورم شناخته شده است. [ماسون*- لیو*- باکر*]. همچنین بر ضد سایر انواع کرم روده نیز مؤثر است ولی توصیه شده است که در مواقع خوردن جوشانده پوست ریشه انار، از خوردن روغن کرچک خودداری شود زیرا ممکن است مسمومیت ایجاد نماید [چیو*]. میوه آن دارای مقدار زیادی تانن و بنابراین قابض است و جوشانده میوه یا پوست میوه آن برای معالجه اسهال و اسهال خونی نافع می‌باشد [وان‌استی‌نیس- کروزمان*]. این جوشانده به عنوان مایع شست‌وشو برای التیام بواسیر و ترشحات سفید مهبل یا لوکوره‌آ[49] نیز مصرف می‌شود [پتلو*]. این جوشانده را می‌توان از غنچه‌ها، گل و پوست ساقه‌های آن نیز تهیه نمود [پتلو*].
[لو*] در کتابش می‌نویسد که از پوست درخت به عنوان داروی تهیه غرغره برای شست‌وشو و غرغره زخمهای گلو و مایع شست‌وشو برای قطع خونریزی بینی استفاده می‌شود. در مورد التیام زخم گلو و تهیه غرغره [کاریونه- کیمورا*]، جوشانده پوست میوه انار را توصیه می‌کند. جوشانده برگهای جوان نیز برای غرغره مستعمل است [کوئی زمبینگ و جوشانده برگها و ریشه‌های درخت انار نیز برای رفع بی‌نظمی قاعدگی تجویز می‌شود و مرهمی از له‌شده برگها را نیز برای رفع خارش روی موضع می‌اندازند [برکیل و هانیف**]. از گلهای له‌شده انار مخلوط با روغن کنجد پماد خوبی برای سوختگی درست می‌کنند [هو]. میوه انار ضد سرفه [لیو**] و ملین [روا*] است.
جوشانده پوست درخت و ریشه آن ضد کرم کدو است. در ویتنام شمالی به عنوان ضد کرم کدو یا تنیافوژ[50] مصرف می‌شود وPetelot هشدار می‌دهد که در موارد مصرف برای دفع کرم کدو باید محتاط بود، زیرا ممکن است عوارض مسمومیت ایجاد نماید.
[موزینگ و [شرام معتقدند که گیاه دارای خاصیت باکتری‌کشی نیز می‌باشد.
در هندوستان از پوست ریشه درخت و از پوست ساقه درخت به عنوان قابض و
ص: 30
کرم‌کش مخصوصا ضد کرمهای نواری استفاده می‌شود و از پوست میوه انار مخلوط با ادویه معطر مانند میخک 51] و نظایر آن در موارد اسهال و اسهال خونی به کار می‌رود. تخم آن مقوی معده و آب انار مقوی قلب و معده و خنک‌کننده است.

خواص- کاربرد

از تمام گل، برگ، پوست ساقه‌های سبز و جوان و پوست ریشه، پوست میوه و دانه و سرانجام عصاره و آب انار استفاده درمانی به عمل می‌آید.
از نظر طبیعت طبق نظر حکمای طب سنتی به‌طور کلی تمامی میوه انار سرد و تر است و قابض می‌باشد.
شاخه گلدار انار با گل و میوه. 1. مقطع میوه
ص: 31
آب فشرده انار نیز سرد و تر است و کمتر از پوست انار قابض می‌باشد. پوست انار سرد و خشک و بسیار قابض است. انار ترش روده‌ها را خراش می‌دهد بخصوص اگر ناشتا خورده شود و ممکن است موجب التهاب روده‌ها شود.
گل انار بسیار قابض است و پوست درخت و پوست ریشه بسیار قابض‌تر از سایر قسمتها می‌باشد.
انار شیرین: از نظر طبیعت سرد و معتدل و کمی تر و درعین‌حال قابض است. از نظر خواص معتقدند که تولید اخلاط صالح می‌کند ولی نفاخ است، لذا در گرم مزاجها موجب و باعث نعوظ می‌شود. ملین شکم است و ترشح ادرار را افزایش می‌دهد و مدرّ است. ایجاد تشنگی می‌نماید. اگر آب انار شیرین بعد از طعام خورده شود برای تصفیه خون و تقویت کبد و یرقان و خفقان و سرفه گرم و صاف شدن صدا و رفع حکه و باز شدن رنگ صورت نافع است. اسراف در خوردن آن مضر است. غذا را در معده فاسد می‌کند و معده را سست می‌نماید و ایجاد نفخ می‌کند. در این قبیل موارد باید از انار ترش برای رفع عوارض حاصله استفاده شود و در مورد اشخاص سردمزاج زنجبیل پرورده بخورند.
رب انار شیرین در این‌گونه خواص از آب آن قوی‌تر است و برای احتراز از بروز عوارض فوق الذکر بهتر است با مصطکی خورده شود. اگر سر انار شیرین را سوراخ کرده و به دفعات تا آنجا که گنجایش داشته باشد روغن بادام شیرین یا روغن بنفشه در آن ریخته و آن را روی آتش گذارند تا روغن آن جذب شود و سپس آن را فشار دهند و بمکند، برای رفع درد سینه و سرفه مزمن خشک بسیار مجرب است و اگر آب انار را با شکر و نشاسته و صمغ عربی و روغن بادام نیم‌گرم مخلوط و آن را بخورند نیز همین اثر را دارد. دانه آن نفاخ است و در معده ایجاد گاز می‌کند و گرد گل سوخته آن برای التیام جراحتها و خشک کردن آنها مفید است.
اگر غنچه گل ناشکفته انار شیرین را (2- 1 عدد بسته به سن و نیروی بدنی طفل) با قدری از برگهای نورسته خار مغیلان (2- 1 گرم) و کمی زیره سفید ساییده (2- 1 گرم) با قدری آب نیم‌گرم مخلوط و به اطفال شیرخوار یا کمی بزرگتر بخورانند اسهال ساده آنها را که به سبب دندان درآوردن و عوارض ساده دیگر ایجاد شده باشد، رفع می‌کند. البته این کار باید چند روز تکرار شود.
انار شیرین و ترش را که به فارسی میخوش گویند در سردی و تری معتدل است و انار خیلی ترش خیلی سرد و خشک است و قابض و ترشح ادرار را زیاد می‌کند و
ص: 32
حرارت معده و غلیان خون را تسکین می‌دهد و اسراف در خوردن آن موجب ایجاد زخم و التهاب در روده‌هاست و برای سردمزاجها مضر می‌باشد و عمل کبد را ضعیف می‌کند و نیروی جنسی را کاهش می‌دهد و از این نظر باید با انار شیرین و زنجبیل پرورده و نظایر آن خورده شود. آب مخلوط انار شیرین و ترش (500- 250 گرم) که با حدود 100 گرم شکر مخلوط شده و خورده شود مسهل صفرا و مقوی معده است و برای تبهای صفراوی و یرقان و جرب و حکه بسیار مفید است. مضمضه آب آن برای زخمهای بد دهان نافع است. رب انار ترش در جمیع موارد از آب آن قوی‌تر است. اگر داخل انار را خالی کرده و روغن گل سرخ در آن بریزند و بر آتش ملایم گذارند و سپس چند قطره در گوش بچکانند برای درد گوش بسیار نافع است.
مخلوط انار شیرین و ترش، سرد و خشک است و قابض و برای کاهش التهاب و تشنگی مفرط و تبهای تند و قی و خماری و رفع و یار زنان حامله و بدی و زردی رنگ صورت، بسیار نافع است.
دانه انار: قابض‌تر از آب و رب انارین است. کوبیده دانه انار ترش که به‌طور مساوی با مویز و معادل یک‌پنجم وزن آن زیره کرمانی مخلوط و خورده شود، برای رفع قی و تقویت معده بسیار مؤثر است. مضر التهاب روده و سرفه می‌باشد و از این نظر باید با گردو و مویز خورده شود.
گل انار که به گلنار فارسی معروف است به صورت دم‌کرده به‌طور غرغره برای التیام زخمهای دهان و خونریزی بن دندان و عصاره آن با گلاب برای رفع ورم چشم و با آب بارهنگ برای زخم آلات تناسلی مرد و با آب برای رفع خراشهای پا که از کفش تنگ ایجاد شده باشد و با سرکه برای باد سرخ بسیار نافع است.
عصاره پوست و قسمت پیه سفید داخل انار از نظر درمانی قائم‌مقام عصاره گل آن است.
معمولا در ایران بیشتر از گل انارهای وحشی استفاده می‌شود که آن را گلنار فارسی گویند، بخصوص در شمال ایران و در گیلان که انار وحشی فراوان است مرسوم است که از دم‌کرده گلنار فارسی برای رفع اسهالهای مزمن و در استعمال خارجی به عنوان غرغره‌های قابض به‌طوری که فوقا ذکر شد، استفاده می‌کنند.
پوست انار و گوشت سفید داخل آن بسیار قابض است و سرد و خشک‌کننده می‌باشد. گرد کوبیده و خشک آن برای خشک کردن زخم شانکر ساده مفید است.
مضمضه جوشانده آن برای تقویت لثه و قطع خونریزی آن و خوردن جوشانیده آن
ص: 33
برای کنترل سلس البول و شستن مقعد با آب جوشانده آن برای بواسیر و بیماری‌های مقعد و خوردن از گرد خشک شد و ساییده آن به اندازه 4 گرم مخلوط با آب گرم برای دفع کرم معده و روده بسیار مفید است. اگر جوشانده ریشه درخت انار تهیه شود در تمام موارد فوق مؤثرتر است.
برای دفع کرم کدو دم‌کرده ریشه انار از سایر قسمتها مؤثرتر است (اثر آلکالویید پله‌تیه‌رین) و مضمضه با دم‌کرده ریشه آن برای تسکین درد دندان بسیار مؤثر است.
اگر در جوشانیده پوست بنشینند برای قطع سیلان مفرط ترشحات عادت ماهیانه و همچنین در مواردی که مقعد بیرون آمده باشد، مفید است.
ص: 34

آناناس

اشاره

به فرانسوی‌Ananas وAnanas Comestible و به انگلیسی‌Pineapple گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Bromeliaceae ، نام علمی آن‌Ananas comosus Merr . و مترادف آن‌Ananas sativus Schult .f . وAnanassa sativa Lindl . می‌باشد.

مشخصات

گیاهی است پایا و علفی، بومی جزایر آنتیل و امریکای حاره، برگهای آنکه به طور گروهی از ناحیه یقه بوته گیاه بیرون می‌آید دراز، باریک، نوک‌تیز و سخت و اغلب در کناره برگها خار وجود دارد. گلها به صورت خوشه‌ای فشرده در ابعاد یک مخلوط میوه کاج و بزرگتر و تخم‌مرغی درشت است. میوه‌های آن به تعداد خیلی زیاد در اطراف ساقه که قبلا از گل پوشیده شده به‌طور فشرده و گوشت‌دار ظاهر شده و در بالای هر میوه، به شکل کاکل یک دسته از برگها دیده می‌شود. بعضی از انواع آن برای زینت کاشته می‌شوند ولی هدف زراعت بزرگ آناناس نخست انواعی است که به عنوان میوه مصرف وسیعی دارد.
آناناس که ابتدا در جزایر آنتیل کاشته می‌شده بعدها در دوران لویی پانزده به اروپا وارد شده و برای اولین بار در مزرعه سبزیکاری و صیفی‌کاری ورسای فرانسه کاشته شده و بعدها در سایر مناطق گرم دنیا نیز برده شده است. گیاهی است گرمسیری،
ص: 35
در مناطق معتدل و سرد باید در گلخانه کاشته شود و حد اقل 2 سال طول می‌کشد که گیاه به میوه بنشیند. تکثیر آن از طریق کشت پاجوشهای گیاه و یا جوانه‌هایی که در کاکل گیاه بالای میوه می‌رویند انجام می‌گیرد.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی در گیاه وجود بروملین 52] مشخص شده است و به علاوه در هریک صد گرم گیاه در حدود 008/ 0 میلی‌گرم ارسنیک یافت می‌شود. در عصاره میوه ماده بروملین که یک انزیم 53] است و به هضم غذا کمک می‌کند، وجود دارد.
از نظر ترکیبات شیمیایی در بررسی‌های دیگری گزارش شده است که در میوه رسیده آن قند، اسیدهای آزاد آلی، مقدار کمی وانیلین 54] و انزیم بروملین وجود دارد.
در هریک صد گرم قسمت قابل خوردن میوه رسیده خام آناناس به‌طور متوسط مواد زیر وجود دارد:
آب 85 گرم، پروتئین 4/ 0 گرم، چرب 2/ 0 گرم، مواد قندی 13 گرم، خاکستر 4/ 0 گرم، کلسیم 17 میلی‌گرم، فسفر 8 میلی‌گرم، آهن 5/ 0 میلی‌گرم، سدیم 1 میلی‌گرم، پتاسیم 146 میلی‌گرم، ویتامین‌A 70 واحد بین‌المللی، تیامین 09/ 0 میلی‌گرم، رایبوفلاوین 03/ 0 میلی‌گرم، نیاسین 2/ 0 میلی‌گرم، و ویتامین‌C 17 میلی‌گرم.

خواص- کاربرد

عصاره برگهای آناناس ضد کرم و انگل‌کش است. میوه نرسیده آن برای سقط جنین مؤثر است و عصاره میوه آن دارای ویتامین‌C بوده و برای رفع عوارض کمبود ویتامین‌C مفید است.
در هند و چین از میوه رسیده آن به عنوان خونساز و تصفیه‌کننده خون استفاده می‌شود [فوکود] و مدرّ است. دم‌کرده ریشه آن برای سوزاک به کار می‌رود. دم‌کرده ریشه آن را اغلب مخلوط با ریشه پاپایا تهیه می‌کنند و برای معالجه سنگ کلیه به کار
ص: 36
آناناس
1. گل 2. مقطع گل 3. میوه
می‌برند [می‌نات و پتلو**]. در شبه‌جزیره مالی عصاره میوه نیمه‌رسیده آناناس را مانند مسهل قوی مصرف می‌کنند و برای سقط جنین نیز به کار می‌برند. اگر به مقدار کم مصرف شود ضد کرم است. میوه آناناس و عصاره میوه آن به هاضمه کمک می‌کند و برای ناراحتی‌های گلو داروی شفابخشی است [هین وان‌استی‌نیس**].
برگهای جوان گیاه تب‌بر است و از جوشانده برگهای آن برای معالجه بیماری‌های آمیزشی استفاده می‌شود [برکیل و هانیف**]. در فیلی‌پین از مایع زردرنگی که از خیس کردن برگهای آن در آب به دست می‌آید برای تسهیل وضع حمل استفاده می‌شود و برگهای له‌شده آن را مخلوط با نمک برای مالش کمر و تسکین درد کمر به کار می‌برند.
ص: 37

انبه

اشاره

در کتب طب سنتی با نامهای «انبج»، «انبه»، «انب»، و «نغزک» آمده است. به فرانسوی‌Mangue وManguos و به انگلیسی‌Mango گویند. میوه درختی است که درخت آن را به فرانسوی‌Manguier و به انگلیسی‌Mango tree نامند. گونه مورد نظر در این بخش انبه هندوستان است که‌Manguier des Indes نامیده می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Anacardiaceae ، نام علمی آن‌Mangifera indica L . می‌باشد و مترادفهای آن‌Mangifera domestica Gart . وM .gladiata Boj . وM .viridis Boj . وM .rubra Boj . از طرف گیاه‌شناسان نامگذاری شده است.

مشخصات

درخت بزرگی است که ارتفاع آن تا 12 متر می‌رسد. برگهای آن نیزه‌ای، گلهای آن به صورت خوشه‌ای در انتهای شاخه گل‌دهنده است. میوه آن تخم‌مرغی شکل خوراکی و شیرین است. گوشت شیرین که داخل آن یعنی در مرکز میوه به صورت هسته بزرگی قرار دارد. این درخت بومی هندوستان و مالزی و مالت است و حالیه در سایر مناطق آسیای حاره نظیر جاوه کاشته می‌شود. در ایران در جنوب کاشته می‌شود.
ص: 38

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی وجود مانگی‌فرین 55]، مانگین 56] و رنگ زردی به نام پیوری یا پیوری یلودای 57]، بنزوئیک اسید[58]، سیتریک اسید و در حدود 10 درصد تانن در آن گزارش شده است [والنزوئلا]. هسته آن منبع غنی از مواد چرب و هیدراتهای کربن و تانن و گالیک اسید[59] است. روغن ثابت موجود در آن شامل اولئو دیستآرین 60] است. در خاکستر آن کلسیم، منیزیم و فسفر یافت می‌شود. تجزیه شیمیایی هسته آن نشان می‌دهد که در آن آلکالوئید و گلوکوزید و ساپونین 61] و اسانس وجود ندارد [کارئون . گلهای انبه در حدود 04/ 0 درصد اسانس دارد و از پوست درخت مانگی‌فرین جدا شده است.
در ریشه آن مانگی‌فرین، فریدلین 62] و بتاسیتوسترول 63] یافت می‌شود.
در هریک صد گرم میوه خام انبه مواد زیر موجود است:
آب 81 گرم، هیدراتهای کربن 8/ 16 گرم، کلسیم 10 میلی‌گرم، فسفر 13 میلی‌گرم، آهن 4/ 0 میلی‌گرم، سدیم 7 میلی‌گرم، پتاسیم 189 میلی‌گرم، ویتامین‌A 4800 واحد بین‌المللی، تیامین 05/ 0 میلی‌گرم، رایبوفلاوین 05/ 0 میلی‌گرم، نیاسین 1/ 1 میلی‌گرم، ویتامین‌C 35 میلی‌گرم.

خواص- کاربرد

پوست درخت قابض است و در موارد دیفتری و روماتیسم و خونریزی از رحم، مصرف دارویی دارد.
صمغ انبه از نظر خواص طبی جانشین صمغ عربی است و از گرد آن برای معالجه
ص: 39
ترک پا و جرب پوست استفاده می‌شود (جرب بیماری پوستی مسری است که عامل آن سارکوپتس اسکامبیه‌ای 64] می‌باشد). و به علاوه صمغ آن به عنوان داروی ضد سیفیلیس به کار می‌رود.
عصاره برگ، پوست، ساقه و میوه نارس انبه به مقدار محدودی خاصیت ضد باکتری بر ضد مایکروکوکوس پیروژنس واریته اورئوس 65] دارد. میوه رسیده آن خاصیت ضد قارچی دارد. معمولا از جوشانده برگ، ساقه، میوه، هسته و صمغ آن در پزشکی استفاده می‌شود. مغز هسته آن قابض است و عاری از مواد سمی و دارای مقداری آمینواسید است. گرد مغز هسته آن به عنوان ضد کرم و در موارد بواسیر خونی به کار می‌رود.
گوشت میوه رسیده انبه عطش را تسکین می‌دهد و جریان خون را رونق می‌بخشد [استوارت . در حالی که پوست میوه خاصیت تونیک و مقوی دارد [راجر]. میوه نارس انبه را قطعه‌قطعه کرده و خشک می‌کنند و در موارد سپتی‌سمیا[66] به کار می‌برند [پالو: اوکابه . (سپتی‌سمیا حالت بیماری است که در نتیجه وجود تعداد زیادی میکربهای بیماری‌زا در خون شخص مریض ایجاد می‌شود). از خیسانده برگهای آن به عنوان خنک‌کننده مثل چای دم می‌کنند و می‌خورند [استوارت . برای کاهش تب و سرماخوردگی نیز از کمپرس یا حمام یا آب خیس کرده و دم‌کرده آن استفاده می‌شود [استوارت .
از گرد برگهای سوخته و زغال‌شده آن برای تهیه مشمع به منظور کندن زگیل استفاده می‌شود و به علاوه برای بند آوردن خونریزی نیز از گرد آن استفاده می‌شود [اوکابه*]. در فیلیپین از پوست ریشه آن به عنوان مدرّ [هاو]، قابض [گررو*]، بندآورنده خون و ضد روماتیسم [راجر] استفاده می‌شود.
در موارد روماتیسم گرد پوست ریشه آن را به مقدار زیاد دم می‌کنند، بدن و مواضع دردناک روماتیسمی را حمام می‌کنند و از آن برای شست‌وشو به منظور جلوگیری و یا قطع ترشحات مهبل نیز استفاده می‌شود [می‌نات*].
از مغز هسته آن برای معالجه سرماخوردگی و سرفه‌های سخت استفاده می‌شود [لوئی**] و همچنین برای قطع اسهالهای سخت، بواسیر خونی و قطع خونریزی
ص: 40
رحمی خارج از موعد قاعدگی نیز کاربرد دارد [هولمز]. مغز هسته آن را بو داده و می‌خورند ضد اسهال است و کرم‌کش [رومفیوس*]. از رزین آن برای التیام زخمهای دهان [گررو*] و همچنین به عنوان ضد سیفیلیس [راجر] و معالجه اسهال خونی استفاده می‌شود [می‌نات*]. اگر صمغ آن را با روغن و آب لیمو مخلوط نمایند برای رفع ناراحتی‌های پوست بسیار مؤثر است [گوام .
انبه از نظر طبیعت طبق نظر حکمای طب سنتی، میوه خام و نارس آن سرد و خشک و مولد بلغم و سودا و میوه رسیده شیرین آن گرم و خشک است. از نظر خواص بسیار مقوی است و برای اعضای رئیسه بدن، جهاز تنفس، مری، معده، روده‌ها و کلیه نافع است. مقوی مثانه و نیروی جنسی است و درخشان‌کننده رنگ چهره و خوش‌بوکننده دهان است. خفقان، سردرد سرد، تنگی نفس، سرفه، بواسیر، اسهال، عطش، ضعف، کسالت و سستی بدن را رفع می‌کند و ترشح ادرار را افزایش می‌دهد و با اینکه قابض است در عین حال به مزاج انسان لینت می‌دهد.
انبه برای گرم‌مزاجان مضر است بخصوص در مواقعی که معده خالی باشد و از این نظر باید با سکنجبین یا آب‌دوغ سرد خورده شود.
انبه از نظر هضم ثقیل و نفاخ است و ایجاد بیماری‌های سوداوی و خارش و جرب و دمل می‌نماید. از نظر نفخ آن باید با زنجبیل خورده شود و یا اینکه روی گوشت آن نمک بریزند و یا مخلوطی از زنجبیل و نمک روی آن بریزند و بخورند. کبد را ضعیف می‌کند و از این نظر باید با شربت زرشک و سکنجبین آن را خورد. برای لثه و دندان مضر است و اسپرم را رقیق می‌کند و برای چاق شدن و تقویت نیروی جنسی باید روی آن شیر تازه خورد.
میوه تازه ترش آن صفرا را تسکین می‌دهد و اشتهاآور است و برای بلغمی و سوداوی مزاجها مضر است، از مغز هسته آن برای تسکین آسم استفاده می‌شود.
لاتکس یا شیرابه آن بسیار گرم و زخم‌کننده پوست است و بوی تند نامطبوعی شبیه بوی بنه نارس (میوه نوعی پسته وحشی) دارد و برای رفع ناراحتی آن باید روی محلی از پوست که شیرابه انبه ریخته شده روغن مالید.
گل انبه و مغز هسته انبه بسیار سرد و خشک است، اسهال را بکلی بند می‌آورد و خشک‌کننده و بندآورنده اسپرم می‌باشد بخصوص که اگر مغز هسته آن را کمی بو داده باشند و اگر شکوفه تازه آن را خشک کرده و هر روز در حدود 4- 3 گرم آن را با 12- 10 گرم شکر بخورند از سیلان جریان زیاد اسپرم و سرعت انزال جلوگیری
ص: 41
شاخه انبه با میوه
می‌نماید. اگر برگ و گل را ساییده و در آب خیس کرده و مخلوط نمایند، مضمضه با این آب مقوی دندان و لثه و محکم‌کننده آنهاست. پاشیدن خاکستر چوب و گردبرگ آن برای جلوگیری از خونریزی مفید است و دود کردن برگ خشک آن در چپق یا سیگار برای دفع بادهای کلیه نافع است و همچنین دود کردن پوست خشک درخت انبه نیز همین خاصیت را دارد.
مالیدن آب برگهای جوان انبه و همچنین مالیدن روغن انبه یعنی روغنی که در آن پوست انبه خام در آفتاب پرورده شده باشد، برای درازی و سیاهی مو و جلوگیری از ریزش مو مفید است.
در بعضی از موارد قنادها از مغز هسته انبه به جای مغز بادام شیرین استفاده می‌نمایند. معمولا قبل از خوردن میوه رسیده انبه باید ریشه‌های آن را قطع کرد و به علاوه قسمت سر آن را که شیرابه یا لاتکس دارد، بریده و پس از آن بخورند، هرچه میوه بیشتر رسیده باشد مقدار شیرابه آن که متقرّح و مجروح‌کننده پوست و فوق‌العاده گرم است، کمتر می‌شود.
ص: 42

انجیر

میوه درختی است که به فارسی «انجیر» و در کتب طب سنتی با نام عربی آن «تین» نام برده شده است. به فرانسوی‌Figuier commun وFiguier و به انگلیسی‌Fig tree گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Moraceae ، نام علمی آن‌Ficus carica L . می‌باشد.