گروه نرم افزاری آسمان

انگور فرنگی خاردار





اشاره

به فارسی «انگور فرنگی» و به ترکی «فرنگ اوزومی» گفته می‌شود، در اصطلاح مازندران در نور و کجور «گالش انگور» و «گالش انگورک» و در رودسر «دیوانگوری» نامیده می‌شود. به فرانسوی‌Groseillier وGroseillier epineux وGroseillier mquereau و به انگلیسی‌Gooseberry وEuropean gooseberry وCatberry گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Saxifragaceae ، نام علمی آن‌Ribes uva -crispa L . و مترادفهای آن‌Ribes grossularia L . وGrossularia uva -crispa Mill . وRibes reclinaum L . وRibes caucasicum Adams . از طرف گیاه‌شناسان مختلف نامگذاری شده است.
توضیح: گیاه‌شناسان هندی نام اصلی این گیاه راR .grossularia L . و سایر نامها را نامهای مترادف ذکر می‌کنند.

مشخصات

انگور فرنگی خاردار درختچه‌ای است خاردار با خارهای سه شاخه. ساقه درختچه خاکستری و ارتفاع آن کمتر از 2 متر است. برگهای آن قلبی نوک‌تیز با قاعده‌ای گرد، با دمبرگ دراز، دارای 5- 3 قسمت که کناره هر قسمت با دندانه و پشت و روی برگها را کرکهای خزی پوشانیده است. گلها متمایل به سبزی یا متمایل به ارغوانی. میوه آن سته در ابعاد یک نخود به رنگ سبز مغز پسته‌ای، پوست خارجی
ص: 62
میوه صاف کرکدار است. تکثیر این درختچه از طریق قلمه آن معمول است.
این درختچه در افریقای شمالی و قفقاز تا مناطق هیمالیا انتشار دارد. در ایران در ارتفاعات بالای جنگلهای شمال در جنگلهای نور و کجور و گدوک و دره تالار در 2400 متری از سطح دریا دیده می‌شود.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی در برگهای تازه گیاه وجود اسید سیانیدریک(HCN) گزارش شده است. در میوه انگور فرنگی تیغدار مقداری قند [شامل حدود 7 درصد دکستروز[117] و لوولوز] و در حدود 5/ 1 درصد اسیدهای آزاد نظیر سیتریک اسید، مالیک اسید و وینیک اسید[118] و در میوه نرسیده سوکسی‌نیک اسید، کمی مواد آلبومینوئیدی، تانن و ... یافت می‌شود. در تخم آن مقادیری لعاب وجود دارد.

خواص- کاربرد

میوه انگور فرنگی به علت لعابی که دانه‌های آن دارد، ملین است و برای رفع یبوست مفید می‌باشد.
اسراف در خوردن میوه انگور فرنگی مضر است و اختلالاتی بوجود می‌آورد.
انگور فرنگی از نظر دارویی معمولا به عنوان مدر، خنک‌کننده و ملین مصرف می‌شود و اغلب به حالت خام و نارس خورده می‌شود. برای روش تهیه عصاره انگور فرنگی به انگور فرنگی خوشه‌ای مراجعه فرمایید.

انگور فرنگی سیاه

گونه دیگری از انگور فرنگی است، به فرانسوی‌Cassis وCassissier وGroseillier و به انگلیسی‌Black currant گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Saxifragaceae ، نام علمی آن‌Ribes nigrum L . و مترادف آن‌Ribes boreale Turcz . می‌باشد.
ص: 63
شاخه انگور فرنگی خاردار با میوه

مشخصات

درختچه‌ای است شبیه درختچه انگور فرنگی معمولی با این اختلاف که رنگ میوه آن سیاه است. این گیاه بیشتر در جنگلهای مرطوب و عمق دره‌های جنگلی و دره‌های مرطوب می‌روید. در اروپا انتشار وسیعی دارد. با احتمال زیاد در ایران در جنگلهای مرطوب شمال وجود دارد ولی تا حال گزارشی از محل دقیق آن داده نشده است.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی در غنچه‌ها و جوانه‌های گیاه اسانس روغنی فرار وجود
ص: 64
دارد. در میوه آن مالیک اسید، سیتریک اسید، تارتاریک اسید و پکتین 119] مشخص شده است. در اسانس جوانه‌های آن نوپینن 120]، ال‌سابی‌نن 121] و دی- کاریوفیلن 122] یافت می‌شود.

خواص- کاربرد

میوه‌های انگور فرنگی سیاه سرد و خشک است، خنک‌کننده، ملین و مسکن درد است. در آلمان برگهای آن به عنوان مدر، سرد، خنک‌کننده و پاک‌کننده چرک مصرف می‌شود. دم‌کرده برگها و سرشاخه‌ها به عنوان مدر و برای تسکین روماتیسم و قابض و در موارد نقرس و ورم مفاصل و استسقا و سنگ کلیه اثر مفید دارد. به علاوه در اغلب انواع میگرنها و سرفه‌های سخت و سیاه‌سرفه مفید است. غرغره جوشانیده آن برای تسکین درد گلو و ورم لوزه و بند آوردن خونریزی از لثه مفید است. در فرانسه معمول است که به عنوان مدر و در موارد سنگ مثانه و روماتیسم 60- 30 گرم از برگهای خشک گیاه را در یک لیتر آب جوش دم کرده و 3- 2 فنجان در روز می‌خورند، آخرین فنجان موقع خوابیدن خورده می‌شود.
اخیرا محققان سوئدی دارویی ضد اسهال به نام پکارین 123] از انگور فرنگی سیاه تهیه کرده‌اند. به این ترتیب پوست و لایه خارجی میوه انگور فرنگی سیاه را که در حدود 40 درصد میوه را تشکیل می‌دهد گرفته و خشک می‌کنند و به صورت گرد درمی‌آورند. این گرد به نام پکارین معروف است. گرد پکارین دارای مقدار زیادی آنتوسیانوزید[124] است. آنتوسیانوزیدها مواد شیمیایی هستند که ضد باکتری می‌باشند و رشد باکتری‌ها بخصوص اشریچیاکولی 125] را که عامل اسهال است متوقف می‌کنند.
عصاره انگور فرنگی سیاه برای عفونتهای معده روده‌ای مفید است و معمولا در غالب داروخانه‌های سوئد و سایر مناطق اروپا عرضه می‌شود.
ص: 65

قره‌غات

این نام با گیاه دیگری که آن را قراقاط می‌نویسند و درختچه‌ای است که از هر نظر بکلی متفاوت با این قره‌غات می‌باشد و شرح آن نیز در سایر مجلدات این کتاب آمده است اشتباه نشود.
قره‌غات گونه دیگری انگور فرنگی است که به انگلیسی‌Oriental currant گفته می‌شود. نام علمی آن‌Ribes orientale Desf . می‌باشد.
درختچه‌ای است بی‌خار، برگهای آن گرد قلوه‌ای که 5- 3 قسمت دارد و به ابعاد 5/ 4* 5/ 5 سانتی‌متر است، دندانه‌دار و دارای دمبرگ است، پشت و روی برگ کرک غده‌ای دارد. گلها زردرنگ و میوه آن در ابعاد انگور فرنگی به رنگ سرخ و شاداب است که با کرکهای ریز غده‌ای پوشیده شده. این گیاه را در ارسباران قره‌غات گویند. در جنگلهای ارسباران و در دامنه‌های جنوبی البرز در کردان و در رودبار و در کوه هزاران در ارتفاع 4500 متر از سطح دریا دیده شده است. واریته‌ای از آن نیز در آب گرم دماوند و زیارت گرگان می‌روید که نام علمی آن‌Ribes orientale var -melananthum Boiss . می‌باشد.
از نظر خواص، میوه‌های این درخت که شبیه انگور فرنگی قرمز است مسهل است و لینت آن بیش از سایر انواع انگور فرنگی است.
ص: 66

انگور فرنگی خوشه‌ای

اشاره

به فارسی «انگور فرنگی قرمز» و به فرانسوی‌Groseillier grappes وGrisseillier fruits rouges و به انگلیسی‌Red currants وGarden currants گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Sexifragaceae ، نام علمی آن‌Ribes rubrum L . و مترادفهای آن‌R .arabum L . وR .vulgare Lam . وR .sativum Syme . از طرف گیاه‌شناسان مختلف نامگذاری شده است.

مشخصات

درختچه‌ای است شبیه و در ابعاد درختچه انگور فرنگی تیغدار(Ribes uva -crispa) . گلهای آن سفید و رنگ میوه آن که به صورت خوشه است، قرمز می‌باشد و در بعضی ارقام آن رنگ میوه آن سفید است.
انگور فرنگی خوشه‌ای بومی آسیای شمالی و امریکای شمالی است. میوه آن در اوایل تابستان می‌رسد. این گونه انگور فرنگی خوشه‌ای در ایران کاشته می‌شود و به حالت خودرو دیده نمی‌شود.
تکثیر این درختچه از طریق قلمه آن معمول است که از شاخه‌های 2- 1 ساله گرفته می‌شود و در دوره زمستان در لای ماسه نگهداری می‌شود و در اوایل بهار در خزانه یا در محل اصلی کاشته می‌شود.
ص: 67
شاخه انگور فرنگی خوشه‌ای با میوه

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی از برگهای تازه این درختچه اسید سیانیدریک(HCN) جدا شده است. ترکیبات شیمیایی آن نظیر میوه انگور فرنگی خاردار یا تیغدار است که در بخش خود گفته شده است، در میوه این انگور فرنگی ماده رنگی به نام سیانیدرین گلوکوزید[126] گزارش شده است.
ص: 68

خواص- کاربرد

میوه نارس انگور فرنگی قرمز اشتهاآور است. از نظر طبیعت مانند سایر انواع انگور فرنگی سرد می‌باشد. کمک به هاضمه می‌کند. التهاب جهاز هاضمه را تسکین می‌دهد و ملین می‌باشد. به‌طور خلاصه از نظر خواص شباهت زیادی به سایر انواع انگور فرنگی دارد و به عنوان خنک‌کننده و مدر مصرف می‌شود.

تهیه عصاره انگور فرنگی

انگور فرنگی قرمز 20 واحد، گیلاس 2 واحد، و آلبالو 1 واحد. میوه‌ها را پاک کرده خرد نموده و در روی الک فشار دهند و عصاره آنها را گرفته 24 ساعت در محل خنکی بگذارند تا حالت تخمیر در آن بروز کند و پس از آن از صافی رد کنند و حفظ کنند و یا از آن بی‌درنگ شربت درست کنند.

تهیه شربت غلیظ انگور فرنگی

100 واحد عصاره صاف‌شده انگور فرنگی و 150 واحد قند را بجوشانند و حفظ کنند. در مواقع تبرید و خنک شدن از آن مصرف کنند.
توصیه این است که تهیه شربت انگور فرنگی در ظرف مسی که تازه قلع شده باشد انجام نگیرد، زیرا طعم غیر مطبوعی می‌گیرد و بهترین ظرف برای این کار ظروف مینادار یا لعابی می‌باشد.

تهیه لیموناد یا شربت معمولی انگور فرنگی

100 واحد شربت غلیظ انگور فرنگی و 900 واحد آب را مخلوط کرده و به عنوان مشروب خنک‌کننده مصرف شود.
ص: 69

آووکادو

اشاره

گیاهی است که به فرانسوی درختچه آن راPersee وAvocatier و میوه آن راAvocat وPoire d'avocat و به انگلیسی درخت و میوه آن راAvocadopear وAvacado می‌نامند. درختچه‌ای است از خانواده‌Lauraceae ، نام علمی آن‌Persea americana Mill . و مترادف آن‌Persea gratissima G rtn . می‌باشد.

مشخصات

آووکادو درختچه‌ای است کوچک که میوه‌اش خوراکی است و از نظر مصرف در خوراک و به عنوان دارو مورد نظر است. میوه‌اش به شکل و در ابعاد گلابی، رنگ خارجی آن قهوه‌ای مایل به بنفش ولی رنگ گوشت داخل آن سبز رنگ است و گوشت مغز آن سبز روشن مایل به سفید. در مرکز میوه یک دانه مدور با دو لپه قرار دارد.
این گیاه در برزیل و قسمت گرم امریکا و غرب هندوستان و در برخی مناطق دیگر دنیا کاشته می‌شود.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی گوشت میوه آن چرب است و از دانه آن نیز روغن ثابتی استخراج می‌شود که شامل حدود 7 درصد اسیدهای اشباع‌شده نظیر پالمی‌تیک
ص: 70
اسید[127]، استئآریک اسید[128]، آراشیدیک اسید[129]، میریستیک اسید[130] و حدود 80 درصد اسیدهای اشباع‌نشده نظیر اولئیک اسید[131]، لینولئیک اسید[132] و ... است. این روغن در مقابل هوا خیلی زود تند می‌شود.
آووکادو
در هریک صد گرم قسمت قابل خوردن و خوراکی میوه آووکادو خام مواد زیر موجود است:
آب 74 گرم، پروتئین 2 گرم، چربی 16 گرم، هیدراتهای کربن 6 گرم، خاکستر 2/ 1 گرم، کلسیم 10 میلی‌گرم، فسفر 42 میلی‌گرم، آهن 6/ 0 میلی‌گرم، سدیم 4 میلی‌گرم، پتاسیم 604 میلی‌گرم، ویتامین‌A 290 واحد بین‌المللی، تیامین 11/ 0 میلی‌گرم، رایبوفلاوین 20/ 0 میلی‌گرم، نیاسین 6/ 1 میلی‌گرم و ویتامین‌C 14 میلی‌گرم.

خواص- کاربرد

آووکادو مقوی معده است. در فیلیپین از جوشانده برگهای آووکادو برای رفع
ص: 71
دردهای پشت و بند آوردن اسهال خونی می‌خورند [فاکس*]. از تخم آن نیز به عنوان دارو استفاده می‌شود [اوکابه*].
در صنعت از روغن آووکادو برای خوش‌بو کردن انواع کرمهای مالیدنی استفاده می‌شود.
میوه آن شامل انواع ویتامینهای چرب و مطبوع است و به صورت سوس در سالاد بسیار مقوی، لذیذ و مفید می‌باشد.
ص: 72

به

اشاره

به فارسی «به»، «آبرود»، «آبی» و در کتب طب سنتی با نام عربی آن «سفرجل» نام برده می‌شود و در نقاط مختلف شمال ایران با نامهای محلی، در آستارا «آیوا و هیوا»، در مازندران و رامیان و کتول «شغال‌به و شال‌به»، در لاهیجان و رودسر «توچ» و در رامسر و شهسوار «سنگه» نامیده می‌شود.
نامهای فوق برای میوه و درخت هر دو استعمال می‌شود. میوه درخت به است که به فرانسوی‌Coing و به انگلیسی‌Quince و درخت آن را به فرانسوی‌Cognassier و به انگلیسی‌Quince می‌نامند. گیاهی است از خانواده‌Rosaceae ، نام علمی آن‌Cydonia oblonga Mill . و مترادفهای آن‌Cydonia vulgaris pers . وCydonia -maliformia Mill . وPyrus cydonia L . از طرف گیاه‌شناسان مختلف نامگذاری شده است.

مشخصات

نام جنس‌Cydonia منسوب است به شهر صیدون لبنان که دارای درختان به فراوان بوده است. به درختی است کوچک که پوست ساقه و تنه آن به رنگ قهوه‌ای سیر که شکاف نمی‌خورد، ولی وقتی که درخت کهنسال شد قطعاتی از پوست از درخت کنده می‌شود. برگها پوشیده از کرک و روی برگها صاف و بی‌کرک و تار است. جوانه‌های آن کوچک و پوشیده از تار است. گلهای آن خیلی بزرگ به‌طور
ص: 73
منفرد به رنگ سفید یا صورتی که دارای 5 گلبرگ است. میوه آن زردرنگ، گرد یا به شکل گلابی و سطح آن اغلب پوشیده از کرک است و داخل آن دانه‌های به، معمولا در هر خانه 12 عدد، وجود دارد. درخت به بومی مشرق زمین و مرکز آسیا است، در جنگلهای شمال ایران به‌طور خودرو جنگلی در ارتفاع متوسط می‌روید. تکثیر درخت به از طریق قلمه (قلمه پاشنه‌ای)، خوابانیدن شاخه، ساقه و پیوند زدن است. از به به عنوان پایه برای پیوند گلابی نیز استفاده می‌شود. انواع مورد نظر به را روی پایه به در مردادماه به صورت شکمی پیوند می‌زنند. نهالهای پیوند خورده به را که رشد کافی کرده باشد، معمولا با فواصل 5- 4 متر در باغ می‌کارند.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی در مغز دانه به گلوکوزید آمیگدالین (در حدود 1 درصد) وجود دارد و از مغز دانه در حدود 19- 15 درصد روغن ثابت گرفته می‌شود. در جوانه‌های به یک گلوکوزید سیانوژنتیک یافت می‌شود.
از پوست و سرشاخه‌های آن اسید سیانیدریک(HCN) گرفته می‌شود.
قشر خارجی دانه به در حدود 20 درصد لعاب محلول در آب دارد و این لعاب به قدری است که اگر 5- 4 گرم آن در آب انداخته شود محلولی شبیه سفیده تخم‌مرغ حاصل می‌شود. برگ درخت به نیز دارای کمی گلوکوزید آمیگدالین است.
بررسی دیگری نشان می‌دهد که در تخم به یا به دانه چند گلوکوزید، مواد لعابی و پکتین، لیپید[133]، رزین 134] و ویتامین‌C وجود دارد. در برگهای به در حدود 11 درصد تانن یافت می‌شود و ضمنا دارای روتین فلاون 135] است. در به‌دانه آلکالوئید، ساپونین و تانن وجود ندارد.
بررسی گوشت میوه به که شیرین و گس است نشان می‌دهد که در هریک صد گرم گوشت میوه مواد زیر وجود دارد:
آب 83 گرم، مواد قندی و کربوهیدراتها 15 گرم، خاکستر 4/ 0 گرم، کلسیم 11 میلی‌گرم، فسفر 17 میلی‌گرم، آهن 7/ 0 میلی‌گرم، پتاسیم 197 میلی‌گرم، ویتامین‌A خیلی کم در حدود 40 واحد بین‌المللی، ویتامین‌C در حدود 15 میلی‌گرم، تیامین
ص: 74
02/ 0 میلی‌گرم، رایبوفلاوین 03/ 0 میلی‌گرم، نیاسین 2/ 0 میلی‌گرم و سدیم 4 میلی‌گرم.

خواص- کاربرد

برگهای درخت به و جوانه‌های آن و پوست ساقه‌های آن قابض است. میوه به قابض و نرم‌کننده سینه و مقوی قلب است. دانه به ضد تب و برای بند آوردن اسهال ساده و اسهال خونی و جراحات گلو استفاده می‌شود. لعاب به‌دانه در استعمال خارجی برای زخمها و سوختگی پوست در اثر آتش مفید است.
میوه به شیرین از نظر طبیعت طبق نظر حکمای طب سنتی، قریب به اعتدال یا کمی گرم و تر است.
میوه به از نظر طعم معمولا 3 نوع است: نوع شیرین، نوع ترش و نوع ترش و شیرین یا به اصطلاح طب سنتی مز که به فارسی میخوش نامیده می‌شود.
به فرح‌آور، مقوی دماغ و معده و مدر است. خوردن میوه به خام قابض و مسدودکننده مجاری عروق است. به شیرین خام برای اشخاص گرم‌مزاج مضر است.
به ترش از نظر طبیعت سرد و خشک است. در تقویت معده از شیرین آن قوی‌تر است اگر زیاد خورده شود مسهل است. عصاره به برای تنگی نفس، آمدن اخلاط خونی از سینه، قی، تقویت معده، ازدیاد ترشح ادرار و بند آوردن خونریزی نافع است.
به ترش و شیرین یا مز از نظر حرارت و برودت معتدل ولی خشک است. خواص آن مانند سایر انواع است و برای رفع آشفتگی و جلوگیری از قی و بند آوردن خونریزی داخلی مفید است. خوردن به به‌طور خام مضر است و بهتر است به صورت مربا خورده شود. ریختن قطره آب به در مهبل برای رفع سوزش مجرای ادرار نافع است و جراحات مجرا را التیام می‌بخشد و اگر به را زیر آتش گذارند که بریان شود به حدی که رنگ آن تیره گردد و بخورند برای قطع اسهال مزمن بسیار مجرب است، بخصوص که در داخل آن بجای به‌دانه جوز بوا را خرد کرده و پر کرده باشند. مقدار خوراک از آب به تا 120 گرم است.
رب به ترش، سرد و خشک است و قابض و قی و اسهال را بند می‌آورد. تشنگی را تسکین می‌دهد، حرارت و درد معده و روده‌ها را که از اخلاط موجود باشد، کاهش می‌دهد. مسهل است و اگر با آب برگ نعنا خورده شود برای جلوگیری از
ص: 75
آشفتگی و قی خصوصا قی صفراوی مفید است. مضر ریه و سرفه است. مقدار خوراک از رب آن تا 80 گرم می‌باشد. رب به شیرین نیز نظیر رب به ترش است.
شکوفه تازه به معتدل است، درد سر و غلیان حرارت را تسکین می‌دهد و مقوی دل و دماغ و معده است و مربای شکوفه به برای تقویت سینه، دل و آلات داخل شکم و خفقان گرم نافع است.
ضماد گوشت میوه و برگ درخت به برای ورمهای گرم چشم مفید است. پرزی که روی پوست میوه است، بسیار قابض و برای حلق و صدا مضر می‌باشد. گرد میوه خشک‌شده به برای بند آوردن خون جراحتها مفید است.
روغن به: برای تهیه روغن به ابتدا به را کاملا پخته و فشرده و آب آن را می‌گیرند و با دو برابر وزن آب گرفته‌شده روغن زیتون جوش می‌دهند آن‌قدر که آب تبخیر شود و فقط روغن بماند و باید مراقبت شود که روغن نسوزد.
روغن به از نظر طبیعت سرد و تر و قابض است. برای زخمهای دهان و سرگیجه و طنین در گوش مفید است. خوردن آن برای سردرد گرم، خونروی از سینه، ورم کبد، اسهال مزمن، شکم‌روش گرم، زخم روده‌ها و رفع سم حشرات گزنده مفید است و تنقیه یا حقنه با آن نیز همین اثر را دارد.
به‌دانه: از نظر طبیعت بیشتر سرد و تر است. لعاب به‌دانه برای خشونت حلق، سرفه گرم و خشک، تسکین حرارت معده، تبها، سوزش زبان و دهان و خشکی زبان و دهان نافع است. صاحب ذخیره خوارزمی می‌گوید که به‌دانه با وجود لعاب داشتن مضر معده نیست. مالیدن لعاب به‌دانه به پوست برای تسکین و التیام سوختگی آتش، آب‌جوش و معالجه آفتاب‌زدگی پوست نافع است و جویدن به‌دانه برای رفع کندی دندان‌ها و مغز آن در گرم‌مزاجها برای تقویت نیروی جنسی مفید است و برای سل و اعضای تنفسی، سرفه، گرفتگی آواز و زخم روده‌ها نافع است. مقدار خوراک از دانه تا 10 گرم و از لعاب آن تا 50 گرم است. به‌دانه معده را سست و ضعیف می‌کند از این نظر باید گرم‌مزاجها با شکر و سردمزاجها با رازیانه بخورند. جانشین به‌دانه اسفرزه است.
روش مقشر نمودن به‌دانه آن است که ابتدا لعاب آن را بگیرند و تخم لعاب گرفته را در پارچه کرباسی بسته با فشار بمالند تا پوست آن جدا گردد.
ص: 76

پاپایا

اشاره

در ایران به نام «پاپایا»، «درخت خربزه»، «انبه هندی» نامیده می‌شود. به عربی «بابایا» و به هندی «پاپایا» گویند. به فرانسوی‌Papayer و به انگلیسی‌Papaya وMelon tree گفته می‌شود. درختی است از خانواده‌Papayceae ، نام علمی آن‌Carica papaya L . می‌باشد.

مشخصات

درختی است با تنه استوانه‌ای که ارتفاع آن 6- 5 متر می‌باشد. دو پایه است. گلهای نر آن به رنگ سفید مایل به زرد با بوی تند و گلهای ماده آن سفید است. برگهای آن بزرگ، دندانه‌دار، منشعب که به‌طور گروهی از چند برگ شبیه برگ انجیر به یک دمبرگ دراز متصل و دمبرگ به ساقه وصل می‌شود، به طوری که در انتهای هر دمبرگ تعدادی به‌طور متوسط 8 برگ قرار دارد. میوه آن به شکل خربزه کوچک به طول 35- 20 سانتی‌متر و قطر 10- 8 سانتی‌متر که پوست آن پس از رسیدن به رنگ نارنجی درمی‌آید. در داخل میوه تعداد زیادی دانه قهوه‌ای رنگ در ابعاد سیاه‌دانه یا دانه هل وجود دارد.
تکثیر پاپایا از طریق کاشت تخم آن صورت می‌گیرد و همیشه باید به یک نسبتی پایه‌های نر بین پایه‌های ماده کاشته شود. این درخت بومی مناطق حاره امریکای لاتین است ولی در حال حاضر توسعه یافته و به حالت نیمه‌وحشی در هندوستان، جزایر
ص: 77
موریس، جزایر آنتیل مناطق دیگر می‌روید. در ایران در بلوچستان می‌روید و میوه آن را محلی‌ها مانند خربزه می‌خورند و خیلی مطبوع است.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی در پاپایا مواد کارپایین 136]، کارپوزید[137]، پاپائین و کاریسین 138] یافت می‌شود.
ماده پاپائین را پپسین گیاهی می‌نامند و خواص آن نظیر پپسین است که در رفع سوء هاضمه و بی‌اشتهایی مفید است. گوشت میوه تازه پاپایا دارای سوکروز[139]، قند انورت 140]، یک ماده رزینی، پاپائین، مالیک اسید، املاحی از تارتاریک اسید و سیتریک اسید می‌باشد.
هر دو نوع میوه رسیده و میوه نارس آن بسیار غنی از پکتین است. در میوه پاپایا مواد رنگی کاروتنوئید[141] وجود دارد. میوه پاپایا منبع بسیار غنی از ویتامینها می‌باشد.
تخمهای پاپایا دارای یک سولفور است که ماده قابل توجه کارپازمین 142] می‌باشد. در برگهای درخت پاپایا یک گلی‌کوزید، ماده کارپوزید و یک آلکالوئید کارپائین یافت می‌شود. در تخمهای پاپایا و همچنین در پوست و ریشه درخت نیز ماده کارپائین به مقدار کم وجود دارد. کارپائین یک سم قلبی است، از نوع گلوکوزید قلبی نمی‌باشد ولی در عین حال یک آمیب‌کش 143] قوی است، یعنی خاصیت آمیب‌کشی دارد. در برگهای پاپایا ویتامین‌C وE وجود دارد. در ریشه‌های پاپایا یک گلی‌کوزید مشابه سی‌نی‌گرین 144] که احتمالا مشابه کارپوزید است، یافت می‌شود، به علاوه در ریشه پاپایا یک انزیم مشابه مایروزین 145] وجود دارد. از شیرابه یا لاتکس پاپایا دو نوع آنزیم به
ص: 78
نامهای پاپائین و کیموپائین 146] در شکل متبلور آنها جدا شده است.
در بررسیهای شیمیایی دیگری آمده است که در برگها، میوه، ساقه و ریشه پاپایا مواد زیر وجود دارد:
انزیم پاپائین، فیتوکیناز[147]، مالیک اسید، کلسیم مالات 148] و در شیرابه تازه آن ماده کیموپائین وجود دارد. در برگهای آن کارپائین، کارپوزید، ساکاروز، دکستروز، لوولوز و سیتراتها یافت می‌شود و در تخم آن اسانس وجود دارد]M .P .E .S .E .A[ .

خواص- کاربرد

شیرابه یا لاتکس که در تمام اعضای درخت وجود دارد، دارای یک انزیم می‌باشد که به هضم مواد آلبومی نوئیدی کمک می‌کند و به علاوه روی انواعی از جرمها دارای خاصیت جلوگیری از رشد باکتری‌ها می‌باشد [پتلو*]. این لاتکس معمولا از میوه نارس پاپایا گرفته می‌شود و در بازار کشورهای خاور دور به‌طور وسیعی به عنوان داروی معالج سؤهاضمه عرضه می‌گردد. خوردن لاتکس پاپایا اثر کرم‌کش دارد [توبانگی و بازاکا*] و برای کشتن کرمهای نوع روند ورم 149] [پتلو*]، نوع پین‌ورم 150] [وان‌استی‌نیس- کروزمان*] و در اسناد قدیم آمده است که بر ضد تیپ ورم 151] نیز مؤثر است [تئوبالد*].
موارد استعمال دیگری که برای شیرابه پاپایا در مدارک طب سنتی خاور دور ذکر می‌شود، معالجه ورم غشای معده [تاناکا و اوداشیما*] می‌باشد. همچنین برای معالجه طحال بزرگ‌شده نیز مفید است [تئوبالد*]. در استعمال خارجی از لاتکس پاپایا برای رفع درد سوختگی پوست استفاده می‌شود و ضمنا به عنوان داروی زیبایی برای رفع لکه‌های پوست [برکیل*]، و کک‌مک [والنزوئلا]، زگیل، اکزما و پزوریازیس 152] که نوع دیگری بیماری پوست است که با ایجاد صفحات فلس‌مانند قرمز رنگ مشخص می‌شود [پتلو*]، بسیار مفید است. در اندونزی به محل گزیدگی مار مالیده می‌شود
ص: 79
[وک . در فیلیپین هم به عنوان کمکهای اولیه مارگزیدگی استعمال می‌شود و قسمت بالای میوه نارس را گرفته و روی محل نیش مار آن‌قدر می‌مالند که خون بیاید.
ریشه تازه پاپایا قرمزکننده پوست است ولی وقتی خشک می‌شود، این خاصیت قرمزکنندگی آن کاسته می‌شود [پتلو*]. از ریشه پاپایا بتنهایی و یا در ترکیب با سایر داروها برای درست کردن مشمع دارویی استفاده می‌شود که برای معالجه تومورهای رحمی مفید است [می‌نات*]، همچنین از ریشه پاپایا برای بند آوردن و جلوگیری از خونریزی رحمی (خارج از موعد قاعدگی) و به عنوان مدر برای معالجه سنگ کلیه مصرف می‌شود [می‌نات*]. در اندونزی از ریشه و تخم پاپایا به عنوان ضد کرم استفاده می‌شود [وان‌استی‌نیس- کروزمان*]. از دم‌کرده ریشه پاپایا به عنوان داروی مدر برای رفع ناراحتی‌های مثانه و مجاری ادرار و ترشح ادرار استفاده می‌شود [می‌نات*]. در فیلیپین از جوشانده ریشه پاپایا برای تقویت معده و به عنوان مقوی و تونیک استفاده می‌شود [گررو*] و در معالجه بواسیر نیز به کار می‌رود.
از برگهای تازه پاپایا پمادی درست می‌کنند و مانند ضماد برای التیام زخمها، ورمها [هاو]، جوش و کورک [برکیل و هانیف**] و قسمتهایی از بدن که روماتیسمی هستند و همچنین التیام زخمهای بد [کوئی‌زمبینگ استفاده می‌شود.
کارپائین، آلکالوئید موجود در برگها و تخم آن در صورت مصرف خارج از حد ممکن است ایجاد فلج و بی‌حسی مراکز عصبی نماید [کاریونه و کیمورا*] و قلب را نیز ضعیف می‌کند [گیملت* و برکیل*]. و طبق نظر [فوکود] برای معالجه اسهال خونی (اسهال آمیبی) مؤثر است.
میوه پاپایا: مهمترین مصرف میوه پاپایا تهیه لاتکس یا شیرابه آن است که محتوی پاپائین می‌باشد. از گوشت خشک‌شده میوه پاپایا در چین برای کاهش ورم پا استفاده می‌شود [لوئی**]. در فیلیپین میوه رسیده آن را به عنوان نیرودهنده و مقوی می‌خورند [کوئی‌زمبینگ . در هند و چین تخم پاپایا را در اوایل تشکیل جنین برای سقط جنین می‌خورند و معتقدند برای سقط جنین در اوایل تشکیل جنین مؤثر است [گیملت*] و به‌هرحال قاعده‌آور است [وان‌استی‌نیس- کروزمان*].
در مورد خاصیت آنزیم آن روی تسریع لخته شدن خون مطالعات شده است. دو عامل در گرد شیرابه پاپایا پیدا شده است یکی از این دو عامل موجب تسریع و دیگری موجب جلوگیری از لخته شدن می‌گردد [راما کریشنان .
معمولا شیرابه پاپایا مانند تیغ زدن تریاک با تیغهای کم‌عمقی که خراش سطحی
ص: 80
پاپایا 1. گل 2. میوه
روی سطح میوه می‌دهد، گرفته می‌شود. شیرابه پس از خروج زود سفت می‌شود و برای خشک کردن، در مقابل خورشید و یا گرما آن را خشک می‌کنند. خشک آن به رنگ قهوه‌ای و با بویی نامطبوع است. این نوع را پاپائین خام می‌گویند زیرا ناخالصی دارد. برای تهیه پاپائین خالص شیرابه را در محیط بدون هوا و در خلأ غلیظ می‌کنند، بعدا با ده برابر وزن آن الکل مطلق مخلوط می‌نمایند و خوب بهم می‌زنند و رسوب آن را در خلأ خشک می‌کنند و مجددا الکل مطلق اضافه می‌کنند و رسوب آن را گرفته خشک می‌کنند. به این ترتیب پاپائین خالص‌تری به دست می‌آید. پاپائین در آب حل می‌شود ولی در الکل حل نمی‌شود.
خوردن دم‌کرده ریشه آناناس مخلوط با ریشه پاپایا برای معالجه سنگ کلیه مفید است [می‌نات و پتلو**]. در هندوچین از تخم پاپایا برای کنترل و مداوای گزش حشرات سمی استفاده می‌شود [می‌نات*].
مقدار خوراک پاپائین خالص در رفع سوء هاضمه از 40- 10 سانتی‌گرم است که به صورت شربت یا گرد یا الکسیر مصرف می‌شود و در برخی موارد در بزرگسالان برای کشتن کرم معده مقدار بیشتری حتی تا 2 گرم در روز نیز زیر نظر پزشک می‌توان خورد. ولی به‌هرحال توجه شود که سمی است و خطرناک و اسراف در آن
ص: 81
بی‌احتیاطی است.
مقدار خوراک از شیرابه گیاه برای کشتن کرم در اطفال 8- 7 ساله نصف قاشق چای‌خوری و در جوانها یک قاشق چای‌خوری است. شیرابه را در کمی آب پخته با قدری عسل و روغن کرچک مخلوط کرده می‌خورند.
در هندوستان از شیرابه میوه نارس در زیبایی برای برطرف کردن چین و چروک و سایر انواع لکه‌های پوست استفاده می‌شود. این شیرابه کرم‌کش است بخصوص در خارج کردن کرم نوع‌Lumbrici مفید است، از میوه رسیده آن برای تقویت معده و به عنوان بادشکن و مدر و از هسته آن به عنوان کرم‌کش و قاعده‌آور و برای فرونشاندن تشنگی استفاده می‌شود.
در هریک صد گرم گوشت خام داخل میوه پاپایا که خورده می‌شود مواد زیر موجود است:
آب 7/ 88 گرم، انرژی 39 کالری بزرگ، پروتئین 6/ 0 گرم، چربی 1/ 0 گرم، هیدراتهای کربن بیشتر قند 9 گرم، کلسیم 20 میلی‌گرم، فسفر 16 میلی‌گرم، آهن 3/ 0 میلی‌گرم، سدیم 3 میلی‌گرم، پتاسیم 234 میلی‌گرم، ویتامین‌A 1750 واحد بین‌المللی، تیامین 04/ 0 میلی‌گرم، رایبوفلاوین 04/ 0 میلی‌گرم، نیاسین 3/ 0 میلی‌گرم و ویتامین‌C 56 میلی‌گرم.
ص: 82

پرتقال

اشاره

به فرانسوی‌Orange و به انگلیسی‌Orange نامیده می‌شود. میوه درختی است که درخت آن را به فرانسوی‌Agrume وOranger وOranger commun و به انگلیسی‌Orange tree وCommon orange گویند. گیاهی است از خانواده‌Rutaceae ، نام علمی آن‌Citrus sinensis (L .) osbeck . و مترادفهای آن‌Citrus aurantium L . وCitrus aurantium L .var sinensis L . می‌باشد.

مشخصات

پرتقال درختی است یا به عبارت بهتر درخت کوچکی است دارای برگهای سبز، گلها و میوه آن معطر و گلهای آن به رنگ سفید و میوه آن متوسط در برخی ارقام درشت، پوست آن نارنجی کمی ناصاف، گوشت آن شیرین و یا ترش و شیرین و بسته به ارقام مختلف دارای رنگ زرد و زرد تیره و قرمز می‌باشد.
درخت پرتقال و به‌طور کلی مرکبات درجه حرارت پایین را تحمل نمی‌کنند و باید در مناطق با آب و هوای مدیترانه‌ای با زمستانهای نسبتا گرم کاشته شوند.
ارتفاع از سطح دریای بیش از 400 متر برای این درخت مناسب نیست و درجه حرارت کمتر از 5- 4 درجه زیر صفر سانتی‌گراد در مدت طولانی به آنها صدمه می‌زند.
در مناطق شمال ایران و در جنوب ایران کاشته می‌شود. ارقام مختلف پرتقال را با
ص: 83
پیوند شکمی روی پایه‌های نارنج که از بذر حاصل شده باشند به دست می‌آورند. در برخی موارد برای به دست آوردن ارقام جدید با کاشتن بذر پرتقال نیز برای تکثیر آن استفاده می‌شود. نهالهای بذری خیلی دیر بارور می‌شوند ولی پوست میوه آنها نازکتر و طعم آنها نیز شیرین‌تر می‌شود.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی پرتقال منبع غنی از ویتامین‌C می‌باشد. در پوست آن اسانس یافت می‌شود که دارای دی- لیمونن 153]، دسایکلیک آلدئید[154] لینالول 155]، دی‌ال- ترپی نئول 156] و ... می‌باشد. اسانس روغنی فرار که از گلهای آن گرفته می‌شود به اسانس نرولی 157] معروف است و اسانسی که از برگ و سرشاخه‌ها گرفته می‌شود، اسانس پتی‌گرین 158] نامیده می‌شود.
در برگهای آن مواد ال- استاچیدرین 159]، گلیکوزید[160] و هسپریدین 161] وجود دارد.
در هریک صد گرم پرتقال خام پوست‌کنده مواد زیر موجود است:
آب 86 گرم، پروتئین 1 گرم، چربی 2/ 0 گرم، هیدراتهای کربن 12 گرم، کلسیم 41 میلی‌گرم، فسفر 20 میلی‌گرم، آهن 4/ 0 میلی‌گرم، سدیم 1 میلی‌گرم، پتاسیم 200 میلی‌گرم، ویتامین‌A 200 واحد بین‌المللی، تیامین 1/ 0 میلی‌گرم، رایبوفلاوین 04/ 0 میلی‌گرم، نیاسین 4/ 0 میلی‌گرم، ویتامین‌C 50 میلی‌گرم.
در هریک صد گرم پوست پرتقال خام مواد زیر موجود است:
آب 72 گرم، پروتئین 5/ 1 میلی‌گرم، چربی 2/ 0 میلی‌گرم، هیدرات کربن 25 گرم، کلسیم 161 میلی‌گرم، فسفر 21 میلی‌گرم، آهن 8/ 0 میلی‌گرم، سدیم
ص: 84
شاخه میوه‌دار پرتقال و شاخه پرتقال
گل- مقطع میوه پرتقال
3 میلی‌گرم، ویتامین‌A 420 واحد بین‌المللی، تیامین 12/ 0 میلی‌گرم، رایبوفلاوین 09/ 0 میلی‌گرم، نیاسین 9/ 0 میلی‌گرم، ویتامین‌C 136 میلی‌گرم و پتاسیم 212 میلی‌گرم.

خواص- کاربرد

پوست و آب پرتقال مقوی معده، معطر، بادشکن و ضد عوارض کمی ویتامین‌C و ضد قی و ضد سم و مدر و نرم‌کننده سینه است. خوردن جوشانده پوست آن برای آرام کردن سرفه، سرماخوردگی و سوء هاضمه مفید می‌باشد. پوست له‌شده آن به عنوان مرهم برای اکزما و ناراحتی‌های پوست بدن نافع است. جوشانده برگهای پرتقال مانند سایر مرکبات برای شست‌وشوی ورمها و کاهش درد آنها نافع است.
پرتقال به‌طور کلی ضد اسپاسم و آرامبخش است.
اسانس پرتقال اثر ضدعفونی‌کننده دارد و از پوست آن گرفته می‌شود و چون خیلی زود فاسد می‌شود، همیشه باید تازه مصرف شود و اگر نگهداری شود برای مدت کم در جای تاریک و خنک باید گذارده شود.
ص: 85
در هند معتقدند که میوه پرتقال خون را تصفیه می‌کند و تشنگی را فرومی‌نشاند و اشتها می‌آورد. آب پرتقال برای رفع ناراحتی‌های صفراوی و اسهالهای صفراوی نافع است.
در چین تخم پرتقال را له کرده و شب روی پوست صورت می‌اندازند برای رفع چین و چروک صورت نافع است [استوارت*]. برگ پرتقال در هند و چین به عنوان معرق و مسکن و در فیلیپین در موارد هیستری و سکسکه کاربرد دارد. دم‌کرده گلها و شکوفه آن در موارد آشفتگی و دل‌به‌هم‌خوردگی مفید و مسکن و آرامبخش است و سوء هاضمه را رفع می‌کند [پتلو*]. به علاوه برگهای پرتقال نرم‌کننده سینه است و برای معالجه برونشیت مصرف می‌شود [می‌نات*]. آب پرتقال را در فیلیپین به عنوان ملین می‌خورند و با نمک برای دفع کرم، رینگ ورم 162] مؤثر است. اسانس پرتقال روغن مالیدنی مؤثری برای تسکین درد نقرس و روماتیسم است. تخم سرخ‌شده و بوداده پرتقال محرک می‌باشد [کوئی‌زمبینگ .

نظری به تحقیقات جدید علمی در مورد خواص درمانی پرتقال

کارشناسان مؤسسه ملی سرطان امریکا معتقدند علت اینکه سرطان معده در امریکا کم و نادر می‌باشد این است که در تمام ماههای سال پرتقال و مرکبات در دسترس مردم است و عموما اغلب مصرف می‌کنند.
یکی از عوامل مهم مهارکننده سرطان در میوه پرتقال ویتامین‌C است. ویتامین‌C دشمن نیرومندی برای عامل سرطانزای معروف به نام نیتروزامینها[163] می‌باشد. به علاوه نشان داده شده است اشخاصی که خیلی به پرتقال و سایر میوه‌ها علاقه‌مند هستند و زیاد می‌خورند خیلی کمتر از سایرین به سرطان مبتلا می‌شوند. در یک آزمایش به منظور مقایسه نرخ ابتلای به سرطان در اشخاصی که خیلی فراوان پرتقال می‌خورند با اشخاصی که خیلی کم می‌خورند روشن شده است، خطر ابتلای به سرطان بخصوص سرطان نای در اشخاصی که زیاد پرتقال می‌خورند 50 درصد کمتر از اشخاصی است که کم می‌خورند و یا نمی‌خورند. در یک پژوهش علمی جدید در سوئد نشان داده شده است اشخاصی که به مرکبات و هویج خیلی علاقه دارند و زیاد می‌خورند دارای کمترین نرخ ابتلا به سرطان لوز المعده می‌باشند. محققان مرکز تحقیقات فلوریدا در
ص: 86
تحقیقات خود دریافته‌اند که پرتقال و سایر انواع مرکبات در کاهش کلسترول مؤثر می‌باشند. پژوهشهای متعددی نشان می‌دهد که پکتین 164] یعنی ماده الیافی که در پوست و پیه و ورقه‌های نازک بین قسمتهای داخل پرتقال و گریپ‌فروت وجود دارد کلسترول را در انسان و جانوران کاهش می‌دهد. تحقیقات جدید دیگری نشان می‌دهد که پرتقال بخصوص عصاره پرتقال ضد عفونتهای ویروسی است. در یک تحقیق بسیار جالب، پژوهشگران دانشگاه فلوریدا، پس از اینکه گروهی را از طریق بینی با ویروس بیماری سرخجه 165] (سرخک آلمانی) آلوده نمودند، به نیمی از گروه روزانه یک لیتر آب پرتقال طبیعی تازه دادند و از رژیم غذایی نیم دیگر بکلی عصاره پرتقال و هرگونه ویتامین به صورت طبیعی یا مکمل را قطع نمودند و در نتیجه مشاهده کردند، گروهی که پس از آلوده شدن از عصاره پرتقال استفاده کرده‌اند با عفونت ویروسی مقاومت نشان داده و علایم بیماری در جهاز هاضمه خیلی کم و خفیف و در خون آنها پادتنهای جنگنده با ویروس سرخجه بسرعت ظاهر شده بودند.
محققان این خاصیت عصاره پرتقال را نه فقط مدیون ویتامین‌C موجود در آن بلکه مدیون وجود یک ترکیب ناشناخته ضد ویروس قوی در عصاره پرتقال نیز می‌دانند.
دانشمندان دیگری در تحقیقات خود دریافته‌اند که پوست پرتقال برای کشتن باکتری‌ها و قارچها نیز کمک می‌کند و در کاهش کلسترول نیز مؤثر است.
توصیه: در مواردی که هدف کاهش کلسترول و تأمین سلامت شریانها می‌باشد برای اینکه از حد اکثر نیروی درمانی پرتقال استفاده شود توصیه می‌شود که پرتقال و گریپ‌فروت با پیه سفید زیر پوست و ورقه‌های نازک بین قسمتهای داخل پرتقال که همه دارای پکتین هستند یکجا به‌طور کامل خورده شود.
تناقض: در یک بررسی در کانادا آب پرتقال که از سوپرمارکتها در داخل شیشه یا ظروف دیگر خریده و آزمایش کرده‌اند هیچ‌گونه آثار ضد ویروسی نشان ندادند.
ص: 87

پونسیروس

اشاره

به فرانسوی‌Poncire و به انگلیسی‌Trifoliate orange وHardy orange گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Rutaceae ، نام علمی آن‌Poncirus trifoliate (L .) Rafin . و نامهای مترادف آن‌Aegle sepiaria DC . وCitrus fusca Lour . وCitrus trifoliata L . وPseudaegle trifoliata Nak . می‌باشد که از طرف گیاه‌شناسان مختلف اسمگذاری شده است.

مشخصات

درخت کوچک یا درختچه خارداری است که عده‌ای از باغبانها از آن به عنوان پایه خوبی برای پیوند مرکبات استفاده می‌کنند. نوعی لیمو است. به سرما بیش از سایر مرکبات بردبار است به همین علت در اقلیم کرج خوب رشد می‌کند و گل و میوه می‌دهد. میوه آن گرد کوچک و زردرنگ است ولی خوردنی نیست و چون رشد آن از پرتقال کمتر است بعضی باغبانها آن را برای پایه پرتقال مناسب نمی‌دانند.
برگهای آن تخم‌مرغی و در حدود 6- 3 سانتی‌متر طول دارد. گلهای آن سفید است.
این درخت بومی چین و ژاپن است، به ایران وارد شده و در شمال ایران در بعضی از باغها کاشته می‌شود.
ص: 88

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی در میوه آن یک اگلوزید[166] و یک اسانس روغنی فرار شامل لیمونن و لینالول استات 167] [روا*] یافت می‌شود.

خواص- کاربرد

در کره، از میوه خشک پونسیروس به عنوان داروی کمک به هاضمه [ایشی‌دویا] و به عنوان تب‌بر و رفع اکزما [چونگ**] مصرف می‌شود. در چین به عنوان دارویی با خواص مقوی معده، ضد اسهال، بندآورنده قی [چیو*] و ملین [لوئی**]، ضد تشنج، محرک، ضد بلغمی [ابرت و مدر [روا*] مورد استفاده می‌باشد. میوه آن دارویی برای روماتیسم [روا*] است.
پوست آن را در روغن کنجد ریخته و گرم می‌کنند و این مخلوط را برای ناراحتی گلو تجویز می‌نمایند [هو]. تیغها و خارهای آن برای رفع دندان درد و تخم آن در موارد زکام و پوست آن در موارد سرماخوردگی توصیه می‌شود [استوارت*].
ص: 89

تمشک

اشاره

به فارسی به‌طور کلی «تمشک» و گونه‌های آن که در مناطق مختلف ایران می‌رویند با نامهای محلی خاص نامیده می‌شوند از جمله در رودسر و رامسر «تمشک و تموش»، در نور «لم»، در رامیان «تموشی»، در گیلان «ولش- لوش»، در آستارا «هندل»، در کردستان «تورک»، در سردشت «دردوک»، و در الوند و اشتران‌کوه «تودر». در کتب طب سنتی با نامهای «گیهه کوهی»، «علیّق»، «توت شوکی» و «علیق الجبل» آمده است. به فرانسوی‌Ronce و به انگلیسی‌Black -berry وBramble گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Rosaceae جنس‌Rubus دارای گونه‌های متعددی است که در مناطق مختلف جهان می‌رویند.

مشخصات

نام علمی چند گونه از آنکه از نظر خواص دارویی بررسی شده و مورد توجه است عبارت است از:
1.Rubus saxatilis L .؛ گیاهی است چندساله با شاخه‌های کوتاه، ساده، کمی پوشیده از تار و تیغهای تیز. برگها سبز پوشیده از کرک. گلها به تعداد 6- 3 عدد که در انتهای شاخه گلدار با رنگ صورتی ظاهر می‌شوند. این گیاه در ایران در لاهیجان می‌روید و در هندوستان در ناحیه تبت از کشمیر تا کومائون به‌طور خودرو انتشار دارد.
ص: 90
2.Rubus caesius L .: به تمشک کبود معروف است، به فرانسوی‌Ronce bleue گویند و تقریبا در تمام مناطق شمال ایران و شمال غرب و غرب ایران و در منطقه اطراف تهران و در الوند و اشتران‌کوه می‌روید. نام محلی آن در الوند و اشتران‌کوه «تودر» می‌باشد.
گیاهی است پایا دارای ساقه‌های استوانه‌ای با شاخه‌های متعدد پوشیده از سوزنکهای نازک خزنده و خاردار. برگها سبز تقریبا بدون دمبرگ مشتمل بر 5 برگچه تخم‌مرغی، بعضی از آنها دارای غده و برخی بدون غده است. روی برگها دارای موهای ریز و پشت برگها کرکهای نمدی سفید. گلها سفید و میوه آن شبیه شاه‌توت به رنگ آبی سیر است.
3.Rubus fruticosus : از گونه‌های معروف است، به فرانسوی‌Ronce frutescente وRonce commune و به انگلیسی‌Common black berry یاCommon bramble گفته می‌شود. گیاهی است چندساله و به کمک تیغهای قوی و زیادی که روی ساقه و شاخه‌ها دارد به گیاهان مجاور خود بند شده و از آنها بالا می‌رود. گلها سفید، ساقه‌ها پنج‌وجهی، برگها سبز دارای 5 برگچه بیضی دندانه‌دار و ناصاف. میوه آن سیاه براق. این گیاه در پرچینهای کنار مزارع مناطق جنگلی بوفور می‌روید. در اروپا و هندوستان فراوان است، در ایران تا به حال دیده نشده است، ولی از نظر خواص دارویی شبیه گونه‌Saxatilis است که در ایران می‌روید.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی در تمشک گونه‌R .fruticosus که مورد تجزیه قرار گرفته در برگهای آن وجود لاکتیک اسید[168]، سوکسی‌نیک اسید، مالیک اسید، اکسالیک اسید، تانن و مواد آلبومی‌نئیدی تأیید شده است. در میوه‌های تمشک سیانیدین- مونوگلوکوزید[169] یافت می‌شود]G .I .M .P[ .
در گزارش فنی و علمی دیگری آمده است که در هریک صد گرم از قسمت خوردنی میوه انواع مختلف تمشک به‌طور متوسط مواد زیر وجود دارد:
آب 5/ 84 گرم، پروتئین 2/ 1 گرم، چربی 9/ 0 گرم، هیدراتهای کربن 9 گرم، خاکستر 5/ 0 گرم، کلسیم 32 میلی‌گرم، فسفر 19 میلی‌گرم، آهن 9/ 0 میلی‌گرم،
ص: 91
شاخه تمشک با گل 1. میوه تمشک
سدیم 1 میلی‌گرم، پتاسیم 170 میلی‌گرم، ویتامین‌A 200 واحد بین‌المللی، تیامین 03/ 0 میلی‌گرم، رایبوفلاوین 04/ 0 میلی‌گرم، نیاسین 4/ 0 میلی‌گرم و ویتامین‌C 21 میلی‌گرم.

خواص- کاربرد

در هندوستان جوشانده ریشه گونه‌R .fruticosus برای لینت و رفع اسهال خونی خورده می‌شود و در موارد حمله‌های تشنجی سخت سرفه و برای تسکین سیاه‌سرفه بسیار نافع است.
از دم‌کرده برگهای گیاه برای قطع اسهال و بند آوردن برخی از خونریزیها مصرف می‌کنند.
گیاه به‌طور کلی قلبی است و برای تقویت قلب مفید است و به علاوه ملین می‌باشد.
از گونه‌R .saxatilis به عنوان جانشین‌R .fruticosus از نظر خواص دارویی مصرف می‌شود.
در چین به‌طور کلی از تمشکها به عنوان مقوی و برای تقویت نیروی جنسی و تونیک می‌خورند [هوپر].
ص: 92
طبق نظر حکمای طب سنتی تمشک از نظر طبیعت مرکب القوا یعنی متعادل است ولی به‌طور غالب تمایل به طرف سردی و خشکی دارد. در مورد خواص آن معتقدند که تمام اعضای گیاه خنک‌کننده و خشک‌کننده است. خونریزی را بند می‌آورد.
خونروی از سینه را قطع می‌کند. خونروی از رحم را بند می‌آورد. مقوی احشا و اعضای داخل شکم است. ضماد برگ آن برای التیام زخمهای سر و ورمهای حدقه چشم نافع است.
عصاره برگ و ساقه تازه سبز آن با کمی صمغ عربی برای بیماری‌های گرم سر و چشم خصوصا برای زخم و اشک آمدن و ورمهای چشم نافع است. جویدن برگ یا میوه آن برای زخمهای لثه و سستی لثه‌ها و بدبویی دهان و جراحات تازه دهان مفید است. خوردن آب برگ و ساقه تازه و سبز آن با کمی صمغ عربی برای تقویت معده و جلوگیری از اسهال و خونروی از سینه مفید است.
ضماد برگ آن و یا ضماد عصاره برگ آن که در سایه غلیظ شده باشد برای جلوگیری از خونریزی بواسیر نافع است. میوه آن از سایر اعضا قابض‌تر است و خوردن آن برای تقویت روده‌ها و خوردن پوست ریشه آن برای خرد کردن سنگ کلیه نافع است. ضماد برگ آن برای تحلیل ورمها و جلوگیری از توسعه ورم و مالیدن عصاره میوه تمشک تازه یا عصاره گل آن برای خشک کردن زخمها و جراحتهای تر و جلوگیری از جریان چرک نافع است.
دم‌کرده برگ و میوه آن برای سیاه کردن مو به عنوان جانشین رنگ جالب است.
تمشک مضر کلیه است و از این نظر باید با شکر خورده شود. مقدار خوراک از عصاره گل آن 14- 12 گرم است.
گونه‌های پرورشی و یا به اصطلاح نوع بستانی تمشک به فارسی «گیهه» و «تمشک پرورشی» گفته می‌شود و معمولا در باغها کاشته می‌شود. این گونه‌ها نیز از خانواده‌Rosaceae هستند. به‌طور کلی آنها را به فرانسوی‌Ronce framboisier وFramboisier و میوه آن راFramboise و به انگلیسی‌Raspberry نامند. میوه آنها شیرین و معطر است و انواع قرمز و سیاه و ارغوانی دارد و نامهای علمی چند گونه معروف از آنها به شرح زیر است:
1. تمشک پرورشی قرمز که به انگلیسی‌Red respberry گفته می‌شود. نام علمی آن‌Rubus idaeus است و در کوهستانات اروپا به‌طور وحشی انتشار دارد و واریته‌ای از آن با نام علمی‌Rubus idaeus var strigosus در امریکا می‌روید و میوه
ص: 93
آن در بازارهای امریکا و اروپا عرضه می‌شود.
2. تمشک سیاه که به انگلیسی‌Black respberry گفته می‌شود. نام علمی آن‌Rubus occidentalis می‌باشد و در امریکای شمالی انتشار دارد.
3. تمشک ارغوانی که به انگلیسی‌Purple respberry گویند. آمیخته‌ای از دو گونه فوق است. اصولا تمشکها به آسانی باهم آمیخته می‌شوند به این دلیل صدها گونه و رنگ متفاوت دارند.
تمشکها دو نوع عمده دارند یکی انواعی که یک محصول می‌دهند و آنها را به فرانسوی‌Non remontantes نامند و دیگر انواعی که دو محصول می‌دهند و به‌Remontantes معروف هستند. یک محصول در بهار و یک محصول در پاییز. از نظر ترکیبات شیمیایی در هریک صد گرم میوه تمشک معطر خام مواد زیر موجود است:

الف) تمشک سیاه

آب 80 گرم، پروتئین 5/ 1 گرم، چربی 4/ 1 گرم، هیدراتهای کربن 15 گرم، کلسیم 30 میلی‌گرم، فسفر 22 میلی‌گرم، آهن 9/ 0 میلی‌گرم، سدیم 1 میلی‌گرم، پتاسیم 199 میلی‌گرم، ویتامین‌A جزئی، تیامین 03/ 0 میلی‌گرم، رایبوفلاوین 09/ 0 میلی‌گرم، نیاسین 9/ 0 میلی‌گرم و ویتامین‌C 18 میلی‌گرم.

ب) تمشک قرمز

آب 84 گرم، پروتئین 2/ 1 گرم، چربی 5/ 0 گرم، هیدراتهای کربن 13 گرم، کلسیم 22 میلی‌گرم، فسفر 22 میلی‌گرم، آهن 9/ 0 میلی‌گرم، سدیم 1 میلی‌گرم، پتاسیم 168 میلی‌گرم، ویتامین‌A 130 واحد بین‌المللی، تیامین 03/ 0 میلی‌گرم، رایبوفلاوین 09/ 0 میلی‌گرم، نیاسین 9/ 0 میلی‌گرم و ویتامین‌C 25 میلی‌گرم.

خواص و کاربرد

از نظر خواص بسیار مشابه سایر گونه‌های تمشکها هستند. این تمشکها معمولا به صورت میوه تازه و به صورت مربا و کنسرو و شربت مصرف می‌شود.
ص: 94

توت

اشاره

میوه درختی است که به فرانسوی‌Mچ‌re و درخت آن راMچ‌rier و به انگلیسی‌Mulberry گویند. گیاهی است از خانواده‌Moraceae . دو گونه آن معروف است یکی «توت سفید» که به فرانسوی‌Murier blanc و به انگلیسی‌White mulberry گفته می‌شود، نام علمی آن‌Morus alba L . و مترادفهای آن‌M .heterophylla Loud . وM .Candida Dod . وM .hispanica Hort . می‌باشد. دیگری «شاه‌توت» که در کتب طب سنتی با نام «توت شامی» و «توت اسود» نام برده می‌شود، به فرانسوی‌Murier noir و به انگلیسی‌Black mulberry گفته می‌شود. نام علمی آن‌Morus nigra L . می‌باشد.
درخت توت معمولا کوتاه و بلندی آن 5- 4 متر و گاهی تا 20 متر نیز می‌رسد.
برگهای آن با دمبرگ، پهن نزدیک به دایره و قلبی‌شکل و گلهای آن نر و ماده جدا و هریک روی یک پایه نر و پایه ماده است. بعضی از درختان توت فقط پایه‌های نر را دارند، این درختان توت میوه نمی‌دهند ولی برخی دیگر فقط پایه‌های ماده را دارند و میوه می‌دهند. ارقامی از درخت توت نیز هستند که هر دو پایه نر و ماده را روی یک درخت دارا می‌باشند.

مشخصات

توت سفید درختی است که ارتفاع آن تا 20 متر و قطرش تا یک متر می‌رسد. پوست تنه آن
ص: 95
شیاردار، خاکستری مایل به زرد، برگهای آن مختلف، بعضی با کناره صاف و پنجه‌ای و برخی قلبی و با کناره دندانه‌دار، رنگ برگ، سبز روشن و براق با دمبرگ بلند است.
میوه آن مرکب، استوانه‌ای با پایک می‌باشد. طول میوه 4- 2 سانتی‌متر، رنگ آنها سفید تا شکری و قفایی و حتی جگری برحسب واریته‌های مختلف دیده می‌شود، طعم آن شیرین است. از برگ توت در بهار برای تربیت کرم ابریشم استفاده می‌شود و به مصرف خوراک کرم ابریشم می‌رسد و در پاییز مصرف علوفه دام دارد. چوب آن در نجاری مصارف وسیعی دارد، مثلا برای تهیه تار استفاده می‌شود. درخت توت سفید در آذربایجان «دوت» و به عربی «توث» و «فرصاد» و میوه آن را «تکی» نامند.
میوه توت سفید شیرین و مطبوع و ملین است. توت سفید دارای یک واریته است که رنگ آن جگری مایل به سیاه است، نام علمی آن‌Morus alba var nigra . می‌باشد و آن را توت سیاه نیز می‌گویند. توجه شود که این شاه‌توت نیست و توت سیاه از جنس و مزه و خاصیت توت سفید است و فقط رنگ میوه آن سیاه است.

مشخصات شاه‌توت

شاه‌توت درختی است که ارتفاع آن کمتر از توت سفید است و تا 15- 10 متر می‌رسد. پوست تنه آن خاکستری، برگهایش سبز تیره و زبر با قاعده کاملا قلبی، دارای دمبرگ کوتاه است. میوه‌هایش درشت، کرکدار با پایک کوتاه و پس از رسیدن به رنگ سیاه آلبالویی تیره درمی‌آید و مزه آن ترش است. در ایران معمولا با نامهای «شاه‌توت»، در یزد «توت سیاه» و در همدان «توت شرابی» نامیده می‌شود.
شاه‌توت بومی ایران و آسیای صغیر است. در ایران، در آذربایجان غربی در حوالی دره قاسملو به حالت وحشی دیده می‌شود. در ارتفاعات کرمانشاه در دامنه کوه پرو و همچنین در ییلاقات بیرجند نیز به حالت خودرو دیده می‌شود.

ترکیبات شیمیایی توت سفید

پوست ریشه توت سفید دارای بتا- آمیرین 170]، سیتوسترول 171]، رزینوتانول 172] و مقداری اسانس است [چونگ یائوچی . در برگهای آن کاروتن و سوکسی‌نیک اسید،
ص: 96
آدنین 173]، کولین 174]، آمیلاز[175] و در تخم آن اوره‌آز وجود دارد. در میوه آن ویتامین‌C ، مواد قندی و سیتریک اسید یافت می‌شود. در خاکستر گیاه مقدار زیادی کربنات کلسیم و سالیسیلیک اسید وجود دارد [وان‌استی‌نیس- کروزمان*].

خواص- کاربرد توت سفید

در چین از پوست ریشه، سرشاخه‌های جوان، برگ و میوه آن در طب سنتی استفاده می‌شود. ریشه آن را در زمستان از خاک خارج و کاملا شسته و خوب تمیز می‌نمایند و شکافهای طولی به آن می‌دهند و در نتیجه پوست آن براحتی جدا می‌شود و آنها را بسته‌بندی می‌نمایند و در آفتاب خشک می‌کنند. بهترین نوع پوست ریشه توت، آن است که تمیز و سفید و انعطاف‌پذیر باشد. دو روش برای تهیه پوست ریشه توت قبل از خوردن آن در چین معمول است: روش اول این است که پوست ریشه خشک‌شده را شسته و در آب می‌گذارند تا نرم شود، سپس آن را قطعه‌قطعه کرده و سرخ می‌کنند. روش دوم این است که 50 کیلوگرم پوست ریشه خشک را گرفته با آب جوش و 15 کیلوگرم عسل مخلوط و روی آتش ملایم می‌گذارند تا که پوستها زردرنگ شوند، بعد آنها را بیرون آورده پهن می‌کنند تا خشک شوند. پوست ریشه توت که به این ترتیب تهیه می‌شود، شیرین، سرد و خنک‌کننده است و برای معالجه انواع بیماریهای جهاز تنفسی و همچنین برای استسقا به کار می‌رود [چونگ یائوچی ، بخصوص برای معالجه فشار خون بالا و بی‌حسی در دست و پا مصرف می‌شود [چونگ کوئوتونونگ یائوچی .
از شیره سرشاخه‌های جوان و برگ آن نیز برای رفع بی‌حسی دست و پا استفاده می‌شود [هاو]. برگهای توت که پس از یخبندان در ماههای آذر و دی چیده شوند اثر بهتری دارند، آنها را چیده، بسته‌بندی کرده خشک می‌کنند [هو]. در تابستان نیز مقداری از سرشاخه‌های جوان و برگهای جوان چیده و نگهداری می‌شود. برگ توت پس از خوردن تلخ و شیرین به نظر می‌رسد. خنک‌کننده و تب‌بر است. خون را خنک می‌کند و التهاب آن را فرومی‌نشاند و چشمها را درخشان می‌سازد و در موارد سرماخوردگی سخت، سرفه، قرمزی و التهاب چشم تجویز می‌شود [چونگ یائوچی .
ص: 97
آب دم‌کرده برگها برای رفع تورم چشم مفید است [هو]. ضمنا خوردن دم‌کرده برگ و سرشاخه‌های جوان آن صاف‌کننده خون و خونساز است.
میوه توت سفید برای تمام مواردی که پوست ریشه آن به کار می‌رود با همان خواص مصرف می‌شود به علاوه ضد مسمومیت می‌باشد [استوارت*] و برای معالجه روماتیسم نیز به کار می‌رود [ایشی‌دویا]. سرشاخه‌های جوان، ساقه‌های جوان، میوه و پوست ریشه توت، همه آنها مقوی و تونیک و نیروبخش و مدر و برای نرم کردن سینه، رفع سرفه، آسم، عوارض سل و سایر ناراحتی‌های سینه‌ای و استسقا و روماتیسم مفید می‌باشند و برگهای آن خونساز و تصفیه‌کننده خون و خنک‌کننده و محلل است.
میوه آن تشنگی را رفع می‌کند و نیروبخش است.
توت سفید و شیرین یا به‌طور کلی توت شیرین از نظر طبیعت طبق نظر حکمای طب سنتی گرم و تر است و خواص آن: خونساز است و دماغ را تر و تازه می‌کند و گرفتگی‌ها را باز می‌کند. برای کبد خوب است. چاق می‌کند و برای تقویت نیروی جنسی مفید می‌باشد. مدر است و ملین طبع و برای آبله و سرخجه نافع است.
طبق نظر شیخ الرئیس ابو علی سینا با این همه خواص در سردمزاجان، خون را فاسد می‌کند و ایجاد سردرد می‌نماید و معده را مختل می‌سازد از این نظر سردمزاجان باید سکنجبین ترش با آن بخورند.

ترکیبات شیمیایی شاه‌توت

در شیره میوه کمی نارس شاه‌توت 3- 2 درصد سیتریک اسید وجود دارد. در میوه رسیده آن در حدود 12 درصد مواد قندی و در برخی ارقام خیلی شیرین تا 20 درصد قند و کمی صمغ و مقدار جزئی مالیک اسید و مقدار قابل ملاحظه‌ای مواد چرب وجود دارد.

خواص- کاربرد شاه‌توت

شاه‌توت از نظر طبیعت طبق نظر حکمای طب سنتی سرد و خشک است و قابض و شاه‌توت خشک از نظر خواص جانشین سماق می‌باشد.
لطیف‌کننده و بازکننده گرفتگی‌هاست. حدت خون را تسکین می‌دهد و عوارض صفرا را از بین می‌برد و ورمهای گرم حلق و حنجره را رفع می‌کند و تحلیل می‌برد و عطش را فرومی‌نشاند و اشتها را بیدار می‌کند. غرغره با آب یا رب آن برای
ص: 98
شاخه و میوه توت سیاه
زخمهای بد، جوشهای دهان، تحلیل ورم حلق، کام و زیان و تقویت آنها مفید است، خصوصا اگر با آب برگ گشنیز تازه یا آب برگ کاسنی، و یا بامرمکی، و یا زعفران، و یا ایرسا و یا کندر مخلوط شده باشد. خوردن شاه‌توت برای زخم روده و اسهال گرم و اسهال خونی خصوصا خشک آن با داروهای کمکی و مقوی بسیار مفید است. شاه‌توت مضر سینه و ریه و عصب است و از این نظر باید با عسل و آب انار شیرین خورده شود.
رب شاه‌توت در عمل قائم‌مقام میوه آن است. آب دم‌کرده ریشه توت و شاه‌توت که با حدود 40 گرم ریشه دم شده باشد برای اخراج کرم کدو خصوصا اگر برگ شفتالو به آن اضافه کرده باشند، مفید است و اگر ریشه شاه‌توت نیم کوبیده را 40 گرم در نیم کیلوگرم آب بپزند که به یک‌چهارم برسد و شکر و عسل در آن ریخته باشند برای رفع سموم و جنون و درد کمر و پشت که ناشی از خلط خام باشد، بسیار نافع است.
خوردن دم‌کرده برگ آن نیز همین اثر را دارد و غرغره آن برای خنازیر نافع است. خوردن دم‌کرده 30 گرم ریشکهای ریشه آن با 100 گرم انجیر که در نیم کیلوگرم آب پخته شده و به نصف رسیده باشد مسهل قوی سودا می‌باشد. مضمضه آن برای درد دندان و کمپرس آن برای تحلیل ورمهای بزرگ مفید است.
ص: 99
اگر آب ریشه شاه‌توت را که با ایجاد شکاف در آن گرفته باشند در حدود 200 گرم با 30 گرم برگ مو و 30 گرم انجیر سیاه و کمی آب در ظرفی ریخته درب آن را محکم ببندند و آن‌قدر بجوشانند که به یک‌ششم برسد و موی را با آن بشویند خضاب زیبا و خوبی است.
همچنین دم‌کرده برگ شاه‌توت یا برگ مو و انجیر سیاه نیز همین نتیجه را دارد.
خوردن عصاره برگ آن در حدود 30 گرم برای گزیدن جانوران گزنده و حشرات گزنده مفید است همچنین دم‌کرده پوست درخت شاه‌توت تریاق سم شوکران است.
برای این کار باید پوست را در آب بجوشانند.
معمولا پس از خوردن توت غذای ترش نباید خورد خصوصا پس از شاه‌توت.
چون در برگ شاه‌توت مقدار قابل ملاحظه‌ای کربنات کلسیم وجود دارد لذا دم‌کرده آن را می‌توان برای کاهش قند ادرار و معالجه بیماری قند استفاده نمود.
ص: 100

توت کاغذی

اشاره

به فارسی «توت کاغذی» و در کتب طب سنتی با نام عربی آن «توت الورق» آمده است. به فرانسوی‌Mچ‌rier d'Espagne و به انگلیسی‌Paper Mulberry گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده توت‌Moraceae ، نام علمی آن
Broussonetia papyrifera( L. )L'Herit ex Vent.
و مترادفهای آن‌Morus papyrifera L . وPapyrus Papyrifera Kuntze از طرف گیاه‌شناسان مختلف در زمانهای متفاوت نامگذاری شده است.

مشخصات

توت کاغذی درختی است بومی چین و ژاپن، برگهای آن از نظر شکل متنوع و هتروفیلی زیاد نشان می‌دهد. برگهای تخم‌مرغی، نوک‌تیز، دندانه‌دار، کرک‌دار و کبودرنگ است. درخت دوپایه است و پایه‌های ماده آن میوه‌ای شیرین دانه‌دانه مانند توت و قرمز رنگ دارد که اغلب بچه‌ها می‌خورند.
توت کاغذی درختی است خیلی سریع الرشد و دارای چوبی نرم که مصارف خاصی در کشتی‌سازی دارد. این درخت در ایران کاشته می‌شود.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی در شیرابه برگهای آن سروتیک اسید [اولته**] و
ص: 101
پروته‌آز، لیپاز و کیماز[176] یافت می‌شود. در برگهای آن آمیلاز وجود دارد [روا*].

خواص- کاربرد

توت کاغذی از نظر مصارف طبی بیشتر در چین و هند و چین استعمال می‌شود و تمام قسمتهای گیاه مدر است. از برگهای له‌شده آن با فشار شیرابه‌ای گرفته می‌شود که خونریزی از بینی را متوقف می‌کند، به علاوه این شیرابه را روی محل اکزما می‌مالند، بسیار مفید است [چونگ کوئوتو نونگ یائوچی و به علاوه روی زخمها و محل گزش مار، سگ و حشرات گزنده می‌مالند [هاو]. برگهای آن به عنوان معرق و مسهل به کار می‌رود [فوکود]، قابض و برای معالجه زکام و نزله و اسهال خونی و سوزاک [استوارت و از جوشانده برگها برای بیرون ریختن بیماری‌های تاولی [استوارت استفاده می‌شود. پوست درخت بندآورنده خون و ضد اسهال خونی است [فوکود] و برای معالجه استسقا (دراپسی)[177]، اسیتس 178] و همچنین در موارد منوراجیا یا ترشح مفرط خون در قاعدگی مستعمل است [استوارت . میوه آن مقوی معده و تونیک است [هاو] و داروی خوبی برای اختلالات کلیه و رفع ناتوانی جنسی است [ایشی‌دویا].
ریشه آن را با گوشت پخته و سوپ آن برای ازدیاد ترشح شیر مفید است [هو].
ص: 102

توت‌فرنگی

اشاره

به‌طور کلی در ایران «توت‌فرنگی» و در مناطق آذربایجان با نامهای محلی آذری «چیالک» یا «چیلک» نامیده می‌شود. به فرانسوی‌Fraise و به انگلیسی‌Strawberry گفته می‌شود. میوه گیاهی است که گیاه آن را به فرانسوی‌Fraisier و به انگلیسی‌Alpine strawberry وFreiser وStrawberry می‌نامند. از خانواده‌Rosaceae و نام علمی آن‌Fragaria vesca L . و مترادف آن‌F .nubicola Lindl . می‌باشد.

مشخصات

گیاهی است چندساله. ساقه آن در عین حال که ساقه هوایی است، مانند ساقه زیرزمینی عمل می‌کند به این ترتیب که در نقاط مختلفه ساقه که روی زمین و خاک گسترده است، پایه‌هایی ریشه‌دار ایجاد شده به خاک می‌رود و از آن نقطه به بعد منشأ گیاه و بوته جدید مستقلی می‌شود و از همان محل گره، برگهای آن به صورت رزت یعنی گروهی برگ که دمبرگها همه به یک نقطه پایین وصل شده‌اند می‌روید. ساقه‌ها یک یا چند گل سفید می‌دهند. میوه آن مرکب شبیه توت ولی آبدار، بزرگتر، نرم و شیرین و یا ترش و شیرین بسته به ارقام آن می‌باشد.
تکثیر توت‌فرنگی از طریق کشت بذر آن است و در ماه مرداد بی‌درنگ پس از برداشت در خاکی که مخلوطی از ماسه و خاک‌برگ و خاک باشد انجام می‌گیرد. بذر که کمی روی آن خاک ریخته شده در جای نیمه‌سایه کاشته می‌شود و همین‌که برگها ظاهر
ص: 103
شدند آنها را در شاسی به فاصله 10 سانتی‌متر نشا می‌کنند و این نهالها زمستان را در شاسی می‌گذرانند و در اوایل بهار به فاصله 25 سانتی‌متر در مزرعه کاشته می‌شوند.
روش دوم کاشت پایه‌هایی از بوته توت‌فرنگی است که برای تکثیر جدا می‌شود.
این کار در اواسط تابستان انجام و از پایه‌های مادری جدا می‌شوند. این نهالها در خزانه انتظار برای ریشه‌دار شدن کاشته می‌شوند و پس از آن در اوایل پاییز در محل اصلی با فاصله 40- 30 سانتی‌متر منتقل و دوباره کاشته می‌شوند. محصول این پایه‌ها در خردادماه سال بعد برداشت می‌شود. از یک قطعه توت‌فرنگی نباید بیش از 3- 2 سال محصول برداشت و پس از آن باید مزرعه و خاک آن تجدید و آماده شود.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی در برگهای توت‌فرنگی یک الاجی‌تانن 179] وجود دارد و رنگ قرمز میوه مربوط به وجود پلارگونیدین- 3- گالاکتوزید[180] است. در ریزومهای توت‌فرنگی در حدود 10- 8 درصد تانن و گلوکوزید فراگاریانین 181] یافت می‌شود. در دانه‌های توت‌فرنگی در حدود 15 درصد وزن دانه روغن ثابت وجود دارد. میوه توت‌فرنگی از لحاظ ویتامین‌C بسیار غنی است.
در هریک صد گرم میوه خام توت‌فرنگی مواد زیر وجود دارد:
آب 9/ 89 گرم، مواد چرب 5/ 0 گرم، مواد قندی 4/ 8 گرم، کلسیم 21 میلی‌گرم، فسفر 21 میلی‌گرم، پتاسیم 164 میلی‌گرم، ویتامین‌A برابر 60 واحد بین‌المللی، ویتامین‌C 59 میلی‌گرم و به علاوه دارای حدود یک درصد اسیدهای آزاد نظیر مالیک اسید، سیتریک اسید، وینیک اسید و لاکتیک اسید می‌باشد.

خواص- کاربرد

در هند: میوه توت‌فرنگی به عنوان قابض و مدر و ساقه‌های زیرزمینی آن در کشمیر به جای قهوه مصرف می‌شود. دم‌کرده برگ توت‌فرنگی در موارد اسهال و ناراحتی‌های مجرای ادرار خورده می‌شود. از مخلوط برگ توت فرنگی و دارچین و وانیل دم‌کرده بسیار مطبوعی مانند چای که فرح‌آور و مدر است تهیه می‌شود. دم‌کرده
ص: 104
بوته توت‌فرنگی با میوه
بوته توت‌فرنگی با گل
بوته توت‌فرنگی
ص: 105
30 گرم ریشه توت‌فرنگی در هزار گرم آب مدر است و بازکننده گرفتگی‌ها می‌باشد.
این دم‌کرده دارای رنگ قرمز قشنگی است.
جوشانده 50 در هزار ساقه زیرزمینی یا برگ یا توأم آنها از توت‌فرنگی در استعمال خارجی به‌طور غرغره در رفع آنژین مفید است. جوشانده 30- 20 در هزار برگ توت‌فرنگی برای موارد سنگ کلیه و رفع اسهال خونی و به عنوان مدر برای استسقا نیز مفید است که یک قاشق سوپ‌خوری صبح و شب خورده شود.

نظری به تحقیقات علمی جدید در مورد خواص درمانی توت‌فرنگی

حقیقت این است که دانش جدید غذادرمانی تا به حال توجه کافی به بررسی ابعاد شفابخشی توت‌فرنگی مبذول نداشته است. لذا اسرار خواص درمانی آن به‌طور کامل هنوز در دسترس نمی‌باشد. طبق تحقیقات دانشمندان کانادا توت‌فرنگی نیز مانند اغلب میوه‌ها وقتی که له شده و به صورت عصاره مایع درآید رشد تعدادی از انواع ویروسهای بیماری‌زا را در لوله‌های آزمایش متوقف می‌نماید. در این پژوهشها روشن شده است که توت‌فرنگی ویروسهای زیر را از بین برده است.
- پولیووایروس 182]: عامل بیماری‌زای عفونت حاد ماده خاکستری نخاع است و در اطفال به صورت فلج اطفال ظاهر می‌شود.
- اکووایروس 183]: ویروسی که عامل تعدادی از بیماری‌ها از جمله مننژیت غیر باکتریایی و تعدادی از عفونتهای با و یا بدون تب و خارش است.
- رئووایروس 184]: ویروسی که در مسیر جهاز تنفسی و جهاز هاضمه غالب اشخاص ظاهرا سالم وجود دارد.
- کوکساکیه وایروس 185]: گروه ویروسهایی که اولین بار در سال 1948 از دو کودک ساکن کوکساکی نیویورک جدا شده است. از این نوع ویروس 23 گروه نوع‌B و 6 گروه نوع‌A تا به حال دیده شده است. عفونتهای این ویروسهای کوکساکیه در غالب اشخاص معمولا شدید نیست و عامل انواعی از بیماری‌ها از جمله مننژیت غیر عفونی، عفونتهای قسمت فوقانی جهاز تنفسی و غیره است.
ص: 106
- ویروس هرپس سیمپلکس 186]: ویروس تب‌خال.
هر قدر غلظت عصاره میوه توت‌فرنگی بیشتر باشد اثر ویروس‌کشی آن نیرومندتر است.
دانشمندان معتقدند که توت‌فرنگی برای سیستم عروق قلبی نیز مفید است و ممکن است از سرطان پیشگیری نماید. در پژوهشهای علمی مشاهده شده است که نوع قرمز آن از نظر الیاف گیاهی دارای پکتین که برای کاهش کلسترول خون خیلی مفید است، بسیار غنی می‌باشد. محققان ایتالیایی اخیرا اعلام کرده‌اند که توت‌فرنگی قادر است از تشکیل یکی از نیرومندترین گروه عوامل سرطانزا به نام نیتروسامین‌ها[187] جلوگیری نماید.
نیتروسامینها معمولا در بستر روده‌ها در جریان واکنش شیمیایی نیتریتها با آمینها تشکیل می‌شود. به علاوه توت‌فرنگی از نظر برخی انواع پولی‌فنول‌ها[188] بسیار غنی می‌باشد. پولی‌فنول‌ها ترکیبات شیمیایی هستند که با سرطان می‌جنگند و ضد اکسیدکننده‌ها می‌باشند.
در تحقیقی که اخیرا روی گروهی متشکل از 1271 نفر امریکایی میان‌سال در نیوجرسی در مورد سرطان به عمل آمده نشان داده می‌شود که توت‌فرنگی یکی از دو ماده خوراکی است که نرخ ابتلای به سرطان را کاهش می‌دهد. در این تحقیق روشن شده است گروهی که مقدار زیادی توت‌فرنگی می‌خورند سه بار کمتر از گروهی که توت‌فرنگی نمی‌خورند یا کم می‌خورند مبتلا به سرطان می‌شوند. و سرانجام توت فرنگی ملین ملایم و مدرّ و قابض است.
ص: 107

جام

اشاره

به فارسی نام محلی آن در جنوب ایران «جام» است، به فرانسوی‌Jambosier وJamerosier وpomme rose وPrunier de Malabar و به انگلیسی‌Rose apple وJambos گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Myrtaceae ، نام علمی آن‌Syzygium Jambos (L .) Alston . می‌باشد و مترادفهای آن‌Eugenia Jambos L . وJambos Vulgaris DC . از طرف گیاه‌شناسان مختلف نامگذاری شده است.

مشخصات

درختی است با برگهای کشیده نیزه‌ای و میوه آن معطر با بوی گل سرخ و خوراکی است که مستقیما و یا در نوشابه‌های خنک‌کننده می‌خورند. این درخت بومی هند شرقی است و در مناطق حاره آسیا کاشته می‌شود و در ایران در جنوب کاشته می‌شود و نام محلی آن جام است.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی برگها و میوه درخت غنی از تانن است M .P .E .SE .A[ .
در گزارش دیگری آمده است که برگها و پوست درخت دارای آلکالوئید جامبوزین 189]
ص: 108
شاخه جام 1. مقطع میوه آن
و تانن است. و به علاوه یک نوع صمغ اولئورزین 190] نیز در آن یافت می‌شود]G .I .M .P[ .

خواص- کاربرد

در برمه، از جوشانده برگهای درخت برای معالجه زخمهای چشم استفاده می‌شود [راجر]. در هند و چین از پوست آن به عنوان قابض استفاده می‌شود [د- لانسان*] و از آب برگهای درخت که در آب خیس کرده باشند به عنوان ضد تب استفاده می‌شود [می‌نات*]. تمام قسمتهای اندام گیاه محرک و مقوی است و برای رفع درد دندان مفید است [کروست و پتلو**]. در شبه‌جزیره مالایا گرد برگهای درخت را به بدن بیمار مبتلا به آبله می‌مالند تا تب را کاهش دهد [کانتلی و برکیل و از این گرد ضمادی درست می‌کنند که برای رفع خارش نافع است [برکیل و هانیف**].
در اندونزی از دانه و پوست قابض آن برای معالجه اسهال، اسهال خونی و تبهای نزله‌ای استفاده می‌شود [واندربرگ و هین*].
ص: 109