سیب
اشاره
میوه درختی است که به فارسی «سیب» و درخت سیب و در مناطق مختلف جنگلی شمال که این درخت بهطور وحشی میروید با نامهای محلی مختلفی نامیده میشود از جمله در لاهیجان و رودسر «آسیب، هسی و هسیب»، در طوالش «سیف»، در رامسر و شهسوار «ترشهسی و تلخهسی»، در مازندران «سه»، در آستارا و ارسباران و گلیداغی «آلما»، در کردستان و سردشت «سیو» و سرانجام در مهاباد «سو» گویند. در کتب طب سنتی با لغت عربی آن «تفاح» نام برده میشود. به فرانسوی آن راPomme و درخت آن راPommier و به انگلیسیApple و درخت آن راApple tree مینامند. گیاهی است از خانوادهRosaceae ، نام علمی آن در مدارک مختلفه علمی به شرح زیر آمده است:
در مدارک گیاهشناسان ایرانی نام علمی آنMalus orientalis Ugl . و نامهای مترادف آنMalus pumila Grossh . وPyrus malus L .. در مدارک گیاهشناسان اروپایی نام علمی آن راMalus communis L . و مترادفهای آنMalus communis Desf . وPyrus malus L .. در مدارک گیاهشناسان امریکاییMalus pumila Mill . وPyrus malus L .var tomentosa Koch . و در مدارک گیاهشناسان هندی در عدهای از مدارکMalus pumila Mill . و مترادف آنPyrus malus L . و در عدهای دیگرMalus pumila Mill . و مترادف آن راMalus sylvestris Hort .non Mill . وPyrus malus L . ذکر کردهاند.
ص: 166
بههرحال تمام نامهای علمی فوق نامهای سیب است که گیاهشناسان مختلف نامگذاری کردهاند، منتهی اختلاف فقط عمدتا بر سر این است که نام اصلی و نامهای مترادف را در هر دستهای به نحوی ارائه مینمایند.
مشخصات
سیب درختی است به ارتفاع متوسط، پوست تنه آن خاکستری برگهای آن ساده، بیضی کشیده، روی برگ کرکدار به ابعاد حدود 5/ 3- 5/ 1* 8- 3 سانتیمتر. گلهای آن درشت به قطر 5- 4 سانتیمتر، رنگ گلها سفید و پشت آنها صورتی است. میوه آن گرد، انواع اهلی و پرورشی آن درشت آبدار و انواع وحشی آن کوچک و مزه و طعم آن در بعضی ارقام شیرین و در بعضی ارقام ترش و در برخی ترش و شیرین است.
سیب اهلی در اغلب مناطق عالم کاشته میشود بخصوص در مناطق کوهستانی و معتدل خوب رشد میکند.
در ایران بهطور وحشی در جنگلهای شمال ایران در ارتفاعات مختلف از جلگه تا قسمتهای فوقانی جنگل حتی نواحی استپی انتشار دارد. در دامنههای جنوبی البرز نیز میروید و به علاوه در دشت ارژن، نیریز، دژ شاهپور در کردستان، در باختران، هرسین، بیستون و در لرستان در دورود انواع وحشی آن دیده میشود. انواع اهلی و پرورشی آن نیز در اغلب مناطق ایران کاشته میشود.
تکثیر سیب از طریق پیوند ارقام پرورشیافته مورد نظر روی پایههای سیب وحشی است. معمولا، نوع پیوند شکمی و در تابستان در فاصله 8- 6 سانتیمتری خاک انجام میشود.
ترکیبات شیمیایی
از نظر ترکیبات شیمیایی در برگهای سیب در حدود یک درصد گلوکوزید فلوریزین 272] و در تخم آن علاوه بر آمیگدالین در حدود 8 درصد وزن تازهاش نیز گلوکوزید فلوریزین وجود دارد]G .I .M .P[ .
بررسی دیگری نشان میدهد که در برگهای سیب یک ماده ضد باکتری به نام فلورتین 273] (در حدود 4/ 2 درصد) وجود دارد. این ماده ضد باکتری از رشد تعداد
ص: 167
شاخه گلدار سیب و مقطع سیب
زیادی از باکتریهای گرام مثبت 274] و باکتریهای گرام منفی 275] که تراکم آنها کم و در حدودppm 30 باشد جلوگیری میکند. در میوه رسیده سیب مقدار قابل ملاحظهای هیدراتهای کربن وجود دارد که حدود 80 درصد آن را انواع قندها تشکیل میدهند.
این قندها در حدود 60 درصد فروکتوز و 25 درصد گلوکوز و 15 درصد سوکروز است S .G .I .M .P[ .
در قسمت قابل خوردن سیب در حدود 96/ 0- 14/ 0 درصد پکتین به صورت کلسیم پکتات 276] وجود دارد.
در سیب رسیده 50 درصد مواد ازته غیر پروتئینی را ماده آسپاراژین 277] تشکیل میدهد.
ویتامینهایی که در میوه تازه سیب وجود دارند بیشتر در پوست سیب و در بشره قرمزرنگ آن متمرکز است و عمدتا عبارتاند از تیامین، رایبوفلاوین، نیاسین و
ص: 168
اسکوربیک اسید[278]. در نژادهای وحشی سیب مقدار ویتامینها بیشتر است. در میوه رسیده سیب مالیک اسید، سیتریک اسید، لاکتیک اسید و سوکسینیک اسید وجود دارد و قسمت عمده جمع کل اسیدهای سیب را مالیک اسید تشکیل میدهد.
در دانه سیب علاوه بر آمیگدالین در حدود 25 درصد روغن ثابت و مقداری نیز از انزیمهای مختلف وجود دارد.
در هریک صد گرم قسمت قابل خوردن میوه سیب خام مواد زیر یافت میشود:
آب حدود 85 گرم، هیدراتهای کربن 5/ 13 گرم، کلسیم 7 میلیگرم، آهن 3/ 0 میلیگرم، سدیم 1 میلیگرم، پتاسیم 110 میلیگرم، ویتامینA حدود 90 واحد بینالمللی، تیامین 03/ 0 میلیگرم، رایبوفلاوین 02/ 0 میلیگرم، نیاسین 1/ 0 میلیگرم، ویتامینC 4 میلیگرم و فسفر 10 میلیگرم.
خواص- کاربرد
در هند: خوردن میوه سیب برای جلوگیری از یبوست مفید است و ملین میباشد.
دمکرده پوست درخت سیب به عنوان تببر و در موارد تبهای نوبهای، تب مالاریا و تبهای صفراوی تجویز میشود. ریشه آن طبق نظر [استوارت در چین به عنوان ضد کرم و خنککننده و خوابآور استفاده میشود]G .I .M .P[ و در مدارک دیگر پوست ریشه آن عامل اصلی ذکر شده است. برگ درخت سیب مدر است و از دمکرده آن برای رفع التهاب کلیه و مثانه استفاده میشود. میوه سیب ضد اسهال، ملین، مدر و آرامکننده است و توصیه این است که با پوست خورده شود. سیب پخته ملین است و برای رفع بیخوابی مفید است. سیب مانع تشکیل اسید اوریک در بدن میشود و خوردن آن برای نقرس، روماتیسم و تصلب شریانها مفید است. عصاره سیب یا آب تهیهشده از فشردن سیب رسیده شیرین در موارد سرماخوردگی، گرفتگی صدا و سرفه آثار نافع دارد.
در مقاله پزشکی که در مجلهای به نام داروی امریکایی در سال 1927 منتشر شده آمده است که سیب برای درمان انواع شرایطی که منجر به اسیدوز در بدن میشود و همچنین برای نقرس، روماتیسم، زردی و انواع اختلالات کبد و کیسه صفرا و بیماریهای اعصاب و پوست که ناشی از نارسایی کار کبد باشد و ازدیاد ترشی و حالات مسمومیتهای داخلی مختلفه مفید است.
ص: 169
برای تهیه دمکرده برگ سیب مقدار 120 گرم برگ سیب و برای دمکرده پوست درخت سیب مقدار 120 گرم پوست درخت سیب را در هزار گرم آبجوش در حدود 15 دقیقه دم میکنند و یک دو فنجان میخورند.
میوه سیب پخته ملین و خوابآور و آرامشبخش است. برای تهیه جوشانده پوست خشک میوه سیب ده گرم پوست برای صد گرم آب که در حدود 15 دقیقه جوشیده شود مصرف میشود.
سیب از نظر طبیعت طبق نظر حکمای طب سنتی شیرین آن گرم و تر و ترش آن سرد و خشک و میخوش یا ترش و شیرین آن در حرارت و برودت معتدل و کمی خشک است و اعضای درخت همه سرد و خشک است و برگ و میوه آن قدرت ضد سمی نیز دارد.
از نظر خواص مقوی دماغ و کبد چه از طریق خوردن یا بوییدن و برای خفقان و سخت نفس کشیدن و تقویت دهانه معده خوب است و اشتهاآور میباشد. شیرین آن فرحآور و لطیفکننده روح و پخته آن برای سرفه خشک نافع است. آب آن با کمی سرکه و آبگوشت برای رفع غش مجرب است و بخارپز آن در جمیع خواص از جرم آن یعنی گوشت خام آن قویتر است و برای تفریح قلب و تقویت معده و کبد و رفع سودا و وسواس و دفع سموم خصوصا سم عقرب نافع است. مسکن حرارت است و مربای سیب نیز همین خواص را دارد. اگر سیب مشوی یعنی سیبی که در خمیر گرفته زیر آتش بگذارند تا پخته شود را بخورند برای اسهال خونی بسیار مفید است و برای اشخاص مبتلا به سل و تنگی نفس و لاغری نافع است. ضماد سیب که بر چشم گذارده شود برای تسکین درد چشم نافع است. اسراف در خوردن سیب نارس بهاره تبآور است و فراموشی ایجاد میکند و ایجاد ناراحتیهایی نظیر نفخ و کشیدگی و درد عضلات و پریدن ناگهانی اعضای بدن مینماید. در این موارد باید از دارچین و غذاهای لطیف استفاده کرد.
سیب ترش قابض است، قی و عطش را تسکین میدهد و برای معدههای صفراوی مفید است و پخته آن در خمیر برای اسهال خونی نافع است. آب سیب ترش با آب انار و داروهای مناسب برای تقویت معده و اسهال صفراوی و تسکیل قی نافع است.
اسراف در خوردن سیب ترش مضر سینه است، برای اصلاح آن باید از گل قند و دارچین و عسل استفاده کرد.
سیب ترش و شیرین اخلاط مفید و صالح تولید میکند و تشنگی و قی صفراوی را
ص: 170
تسکین میدهد و در سایر خواص مانند سیب ترش است. سیب خام نارس بیمزه مضر است و ایجاد ناراحتی و تب مینماید.
رب سیب ترش که آب آن را بدون شیرینی قوام آورده باشند، کمی سرد و از نظر خشکی و رطوبت معتدل و برای غلبه صفرا و غلیان خون و اسهال صفراوی و قی صفراوی و رفع غم و دردهای سوداوی نافع است. مضر اسهال خونی و ریه و ادامه خوردن آن مضر اعصاب است.
ضماد برگ سیب برای ورمهای گرم در ابتدای ورم مفید است و شکوفه سیب با داروهای مناسب برای رفع اخلاط متعفن مؤثر است و مربای شکوفه سیب یا به عبارت دیگر گل قند از گل سیب برای ضعف دل و دماغ و برانگیختن نیروی جنسی نافع است و برای این کار شکوفه سیب را با دو برابر وزن آن شیره گل قند گل سرخ مخلوط نموده و میخورند. توصیه میشود که گرممزاجان همیشه سیب ترش بخورند یا ترش و شیرین و سیب شیرین را سردمزاجان بخورند. البته سیب شیرین برای گرممزاجان هم مضر نیست.
ویتامینهای سیب بیشتر در پوست سیب قرار دارد بنابراین سیب اگر با پوست خورده شود (البته برای اشخاصی که از نظر وضع معده اجازه خوردن پوست سیب خام را داشته باشند) مفیدتر است. در مناطق خاور دور در جوشاندههای برگ سیب از پوست میوه سیب به صورت خشکشده یا تازه نیز میریزند که آن را مطبوع سازد.
مصرف سیب رسیده آبدار تازه برای ورم حاد روده اطفال و اسهال خونی تبهای حصبهای و امثال آنها نافع است.
پوست سیب خشکشده به صورت جوشانده برای رفع ورم مفاصل، روماتیسم، نقرس و ناراحتیهای کلیه که منجر به کاهش ادرار میشود بسیار مفید است، زیرا مدر است و دستگاه هاضمه را مرتب میکند و دفع اسید اوریک را تسهیل مینماید.
تهیه شربت سیب: سیب رسیده اعلا را 3- 2 عدد قطعهقطعه کرده در مقداری آب بجوشانند که جمعا 1000 گرم به دست آید و آن را صاف کرده و به آن شکر بیفزایند و شربت سیب تهیه میشود. مصرف 50 گرم از این شربت بسیار گوارا و ضدعفونیکننده فرحآور و خنککننده است.
نظری به تحقیقات جدید علمی در مورد خواص درمانی سیب
تحقیقات علمی جدید سیب را چون بستهای جادویی مملو از داروهای طبیعی
ص: 171
شفابخش توصیه میکنند و معتقدند که سیب شایستگی این شهرت را که با وارد شدن آن به بدن پزشک دور میشود واقعا دارا میباشد.
سیب به عنوان حافظ و حامی قلب
سیب به حفظ سلامت سیستم عروق قلبی کمک میکند. ابتدا دانشمندان ایتالیایی و بعدا محققان ایرلندی و پس از آن دانشمندان فرانسوی همه متفقا تأیید میکنند که سیب در کاهش کلسترول خون مؤثر است. یک تیم از دانشمندان به سرپرستی دکتر سابله آمپلی 279] در دانشگاه پلساباتیه 280]، مؤسسه فیزیولوژی در تولوز[281] از اولین گروههایی بودند که در آزمایشهای خود دریافتند که خوردن سیب باعث کاهش 28 درجه کلسترول خون در هامستر[282] سالم (نوعی موش آزمایشگاهی) و خیلی بیشتر در حدود 52 درجه در جانورانی که دارای کلسترول بالایی هستند، کلسترول خون را کاهش میدهد.
این بررسیها دکتر آمپلی را تشویق و وادار نمود از گروهی متشکل از 32 نفر از دانشگاهیان مرد و زن خواهش کند بدون اینکه هیچ تغییر دیگری در رژیم غذایی معمولی خود بدهند هر روز 3- 2 سیب را برای مدت یک ماه اضافه بخورند، یک سیب در ساعت 10 صبح و دومی در ساعت حدود 4 بعد از ظهر. در آخر یک ماه مشاهده شد کلسترول خون 24 نفر یعنی 80 درصد آنها کاهش یافته است. در نصف آن عده کاهش بیش از 10 درصد بود و در یکی از آنها 30 درصد پایین آمده بود.
به علاوه سیب در بدن آنها طوری عمل کرده بود که جزء مفیدHDL کلسترول خون افزایش یافته و جزء مضرّ و مخرّب کلسترول یعنیLDL کاهش یافته بود. به عقیده دکتر آمپلی رمز این خاصیت سیب در وجود پکتین 283] سیب که از الیاف گیاهی قابل حل است نهفته میباشد. پکتین نظیر مادهای است که در ژله وجود دارد. پکتین خالص که در میوهها وجود دارد یک عامل ضد کلسترول است. ولی توجه شود که تنها پکتین نمایانگر نیروی کلسترولزدایی سیب نیست و سیب صرفنظر از داشتن پکتین با سایر
ص: 172
موادی که دارد خود یک کاهشدهنده نیرومند کلسترول است و حتی نیروی کلسترولزدایی آن از تمام پکتین که از یک سیب خارج شده باشد نیز بیشتر است. نظر دکتر آمپلی این است که پکتین موجود در سیب با سایر مواد مؤثر سیب و شاید با ویتامینC سیب در آویخته و واکنش نموده و متفقا با نیروی بیشتری کلسترول را از خون خارج میسازند. مطالعات جدیدی در فرانسه آغاز شده که مکانیسم حمایت قلبی سیب را بهطور علمی دریافته و توجیه و تشریح نمایند.
اثر سیب در قند خون
قدر مسلم این است که سیب برای بیماران دیابتیک و سایر اشخاصی که در نظر دارند از سرعت افزایش قند خون خود بکاهند بسیار مفید و مؤثر است. سیب در لیست گلیسمیک ایندکس 284] خوراکیها درست در پایین لیست و در ردیف لوبیای خشک که یکی از مؤثرترین مواد غذایی تنظیمکننده قند خون است قرار دارد.
(گلیسمیک ایندکس اندازهای است که تعیین میکند و نشان میدهد که پس از خوردن غذا قند خون با چه سرعتی بالا میرود). این امر نشان میدهد که به رغم وجود قند طبیعی در سیب، خوردن سیب در افزایش سریع قند خون اثر نمیگذارد.
سیب در کاهش فشار خون نیز مؤثر است. محققان دانشگاه ییل 285] معتقدند سیب چنان در کاهش فشار خون مؤثر است که حتی بوییدن آن نیز فشار خون را کاهش میدهد.
دکتر گری شوارتز[286] مدیر مرکز مطالعات فیزیولوژی روانی دانشگاه ییل گزارش داده است که عطر گونههای مختلف سیب روی عده زیادی اشخاص که مایلند فشار خون آنها کاهش یابد اثر آرامبخش میگذارد.
سیب از خوراکیهای رژیم لاغری
خوردن سیب بهطور کامل یعنی با پوست، سطح قند خون را برای مدتی بالا نگه میدارد و لذا پس از خوردن سیب کامل شخص بیشتر احساس سیری میکند تا اینکه به جای خوردن خود سیب، معادل کالری حاصل از یک سیب، عصاره سیب یا پوره سیب بخورد. و این خاصیت مورد استقبال اشخاصی است که در رژیم لاغری هستند.
ص: 173
عصاره سیب خیلی سریعتر ترشح انسولین را تحریک کرده و قند خون را پایین میآورد و در نتیجه انسان زود گرسنه میشود. بنابراین برای کاهش وزن بهتر است خود سیب بهطور کامل و طبیعی خورده شود و نه آب سیب یا پوره سیب.
سیب به عنوان ضد ویروس و ضد سرماخوردگی
ویروسها در عصاره سیب مدت زیادی زنده نمیمانند. مطالعات انجامشده در کانادا نشان میدهد که عصاره سیب برای غیر فعال کردن ویروس پولیو[287] در لوله آزمایشگاه آثار نیرومندی دارد. در آزمایشی برای مقایسه آثار ویروسکشی عصاره سیب با عصاره 18 نوع میوه دیگر، عصاره سیب و عصاره انگور و چای در بالای لیست جای داشتند زیرا تقریبا صد درصد ویروسها را از بین میبرند. محققان همچنین دریافتهاند اشخاصی که بیشتر سیب میخورند کمتر به سرماخوردگی و ناراحتی قسمتهای فوقانی جهاز تنفسی مبتلا میشوند (منظور عفونتهای مربوط به بینی، حنجره و برونشها و این قسمتها میباشد).
محققان دانشگاه ایالتی میشیگان معتقدند که در واقع سیب یک خوراکی است که سلامتی را از هر جهت تأمین میکند. در سال 1968 دانشمندان این دانشگاه پرونده بهداری 1300 نفر از دانشجویان دانشگاه را از نظر مقایسه دفعات بیمار شدن آنها در مدت 3 سال و تعداد سیب که برحسب عادت هر دانشجویی خورده است مطالعه نموده و دریافتهاند دانشجویانی که بیشتر علاقهمند به خوردن سیب هستند و سیب زیاد میخورند 30 درصد کمتر از دانشجویانی که اصولا سیب دوست ندارند و نمیخورند به بهداری برای مداوا مراجعه کردهاند. زیرا خیلی کمتر مریض شده و کمتر دچار ناراحتیهای حنجره و نای و برونشها و بینی و ... شدهاند.
سیب به عنوان ضد سرطان
خوردن سیب طبیعی تازه و رسیده بهطور کامل و با پوست آثار ضد سرطان دارد.
توصیهها:
- هر قدر سیب بهطور کامل و طبیعی خورده شود (البته تا حد منطقی) به همان نسبت بیشتر احتمال میرود کلسترول خون کاهش یابد. البته این خاصیت در اشخاص
ص: 174
مختلف متناسب با فیزیولوژی و ساختمان شیمیایی بدن هرکس متفاوت است.
- به دلایل ناشناختهای به نظر میرسد که پس از خوردن یک سیب کلسترول خون زنها بیشتر از مردان کاهش مییابد.
- در اولین سه هفتهای که سیب زیاد خورده شود ممکن است کلسترول توتال کمی بالا برود ولی پس از آن بتدریج کاهش مییابد و از میزان معمول نیز کمتر میشود. در عین حال مطالعات فرانسویها نشان میدهد که خاصیت کاهش کلسترول سیب، برای تمام اشخاص عمومیت ندارد.
- همیشه سعی شود که سیب با پوست خورده شود (البته اگر وضع سلامت معده اجازه بدهد) و خوب جویده شود و سیب شیرین و رسیده و تازه باشد. پوست سیب از نظر پکتین خیلی غنی است ولی در عصاره سیب مقدار خیلی کمی پکتین وجود دارد در حدی که نمیتوان انتظار داشت کلسترول و فشار خون را کاهش دهد و قند خون را متعادل سازد. همچنین در عصاره سیب یا آب سیب عوامل شیمیایی ضد سرطان بسیار کم است.
احتیاطها:
- شراب سیب یا عصاره تخمیرشده سیب خاصیت طبیعی حل کردن لخته خون را سرکوب میکند بنابراین باید از خوردن آن پرهیز شود زیرا خوردن آن باعث میشود که خون آسیبپذیر شده و احتمال لخته شدن در آن افزایش یابد. ولی عصاره طبیعی سیب چنین اثر منفی ندارد.
- عصاره سیب حتی به مقدار کم ممکن است در برخی کودکان اسهال مزمن را تشدید کند. محققان دانشگاه کونکتیکت 288] اعلام نمودهاند که چند نفر از کودکان بیمار آنها در سنین 31- 13 ماهگی پس از خوردن آب سیب عکس العمل نشان داده و علایم اسهال در آنها ظاهر شده است و محققان اینطور فکر میکنند که شاید برخی کودکان نمیتوانند مواد قندی سیب را کاملا جذب نمایند.
ص: 175
کیوی
اشاره
درختچهای است که میوه آن را به انگلیسیKiwi fruit مینامند، به فرانسوی نیزKiwi گفته میشود. اروپاییان آن را در بعضی از مناطق اروپا اشتباهاChinese gooseberry میخوانند و این صحیح نیست. زیراChinese gooseberry طبق شرحی که درPentsao آمده نامی است برای میوهAverroha carambola ولی نام علمی کیویActinidia میباشد. کیوی گیاهی است از خانوادهDilleniaceae جنسActinidia و دارای چهارگونه معروف است:
1.
Actinidia polygama( Sied. Zucc. )Planch. ex Maxim.
2.
Actinidia arguta( sied. Zucc. )Planch. ex Maxim.
3.Actinidia chinensis Planch .
4.Actinidia rufa Planch .
از چهار گونه فوق دو گونهA .chinensis وA .rufa دارای میوه مأکول و خوردنی است. این درختچه به ایران وارد و در رامسر کاشته شده و برای جانشینی مرکبات که در شرایط نامساعد جوی رامسر هرچند سال یکبار در اثر سرما دچار سرمازدگی میشوند در نظر گرفته شده است، زیرا این درختچه مقاوم به سرما میباشد و به علاوه میوه آن از نظر ویتامینC منبع بسیار غنی است. این نهالها در حال حاضر به صورت درختانی درآمده و برای تکثیر به سایر نقاط شمال ایران نیز برده شده و بارور گردیده و میوه آن به بازار آمده است.
ص: 176
مشخصات
کیوی درختچهای است که بعضی گونههای آن بالارونده است. برگهای آن نسبتا گرد و پوشیده از کرک. میوه آن به رنگ مایل به سبز در ابعاد یک تخممرغ یا یک آلو درشت. میوه آن خوردنی است با مزه ترش. نارس آن دارای ترشی بیشتر است.
ترکیبات شیمیایی
از نظر ترکیبات شیمیایی در میوهA .polygama ماتاتابیک اسید[289] وجود دارد و میوهA .chinensis از نظر مقدار ویتامینC بسیار غنی است [روا*].
خواص- کاربرد
در چین و ژاپن از میوهA .Polygama شربتی به نام پلیگامول 290] درست میکنند و برای تقویت قلب مصرف مینمایند [کاریونه و کیمورا*]. و معتقدند که مدر میباشد [چیو*]. جوشانده میوه رسیده خشکشده آن برای معالجه روماتیسم و کولیک 291] مصرف میشود [ایچیمورا].
در کره از میوه و از برگهایA .arguta به عنوان تببر و رافع تشنگی و حشرهکش استفاده میشود [چونگ**].
در چین میوه ترشA .chinensis را به عنوان قابض و برای فرونشاندن تشنگی و منبع غنی ویتامینC برای رفع عوارض کمبود ویتامینC میخورند [روا*]. و از برگ و شاخه گیاه به عنوان حشرهکش و از جوشانده آن برای تهیه حشرهکش استفاده میشود [چونگ کوئوتونونگ یائوچی .
در چین از میوهA .rufa برای معالجه فیستول آنال 292] استفاده میشود [کروست و پتلو**].
ص: 177
گریپفروت
اشاره
از مرکبات است، نوعی از آن را به فرانسویPamplemousse و به انگلیسیGrape fruit وPomelo وShaddock pomelo گویند. گیاهی است از خانواده مرکباتRutaceae ، نام علمی آنCitrus paradisi Macf . میباشد.
عدهای از گیاهشناسان معتقدند که گریپفروت از موتاسیون مرکبات دیگری به نام توسبز به وجود آمده و برخی آن را هیبریدی از توسبز(C .decumana) میدانند.
مشخصات
درختی است متوسط خاردار، برگهای آن سبز چرمی ساده و کامل با دمبرگ بالدار بیضی نوکتیز موجدار، گل و شکوفههای آن سفید شبیه سایر انواع مرکبات، میوه آن درشت و خیلی بزرگتر از پرتقال، پوست آن وقتی که رسیده باشد نازک، رنگ آن ابتدا سبز و پس از رسیدن به رنگ زرد روشن گوگردی درخشان و صاف و اگر از حد رسیدن گذشته و باز چیده نشود پوست آن کلفت و اسفنج سفید داخل پوست آن ضخیم و پولپ آن کمآب میشود. میوه رسیده آن دارای پولپی آبدار به رنگ زرد کمرنگ با طعم ترش و یا ترش و شیرین و کمی تلخ و لطیف است. واریتهای از آن دارای پولپی قرمزرنگ است که آن را در شمال ایران توسرخ مینامند.
گریپفروت در چین و هند و مناطق خاورمیانه چون یونان، فلسطین، سوریه و ایران
ص: 178
پرورش داده میشود. در ایران در شمال ایران و بیشتر در مناطق جنوب کشور کاشته میشود.
ترکیبات شیمیایی
از نظر ترکیبات شیمیایی پولپ گریپفروت گونهC .paradisi منبع غنی ویتامینC وB 1 است. پوست آن از نظر پکتین بسیار غنی است و دارای نارینگین 293] میباشد.
اسانس روغنی پوست آن دارای لیمونن و سسکیترپن 294]، آلدئید[295]، ژرانیول 296]، کادینن 297]، ترکیبات فرّار اکسیژنه 298]، سیترال و ... است. علاوه از پوست گریپفروت از برگها و سرشاخههای سبز گریپفروت نیز اسانس پتیگرین میگیرند.
در هریک صد گرم پولپ گریپفروت ارقام پولپ سفید یا قرمز یا صورتی بهطور متوسط مواد زیر وجود دارد:
آب 88 گرم، پروتئین 5/ 0 گرم، انرژی غذایی 41 کالری بزرگ، چربی 1/ 0 گرم، هیدراتهای کربن (بیشتر قند) 6/ 10 گرم، کلسیم 16 میلیگرم، آهن 4/ 0 میلیگرم، سدیم 1 میلیگرم، پتاسیم 135 میلیگرم، ویتامینA 80 واحد بینالمللی، تیامین 04/ 0 میلیگرم، رایبوفلاوین 02/ 0 میلیگرم، نیاسین 2/ 0 میلیگرم، ویتامینC 38 میلیگرم و فسفر 16 میلیگرم.
خواص- کاربرد
در هندوستان از آب گریپفروت برای افزایش مقاومت بدن در مقابل سرماخوردگی استفاده مینمایند و همچنین خوردن آب گریپفروت مقاومت بدن را در مقابل گسترش و ناراحتی زخمهای عفونی افزایش میدهد. بقیه خواص آن بخصوص پوست آن از نظر خواص شبیه خواص گونهC .grandis یا سلطان مرکبات است که در دنباله گریپفروت شرح داده میشود.
ص: 179
نظری به تحقیقات جدید علمی در مورد خواص درمانی گریپفروت
گریپفروت میوه دارویی بسیار مؤثر و شفابخش برای قلب است، زیرا دارای ترکیبات نیرومندی است که کلسترول خون را کاهش میدهد و حتی شریانها را از زواید ریزی به نام پلاک 299] پاک نموده و روند پیشرفت تصلب شرایین را برعکس مینماید. اولین و شاید مهمترین ترکیبات شیمیایی گریپفروت از نظر این خاصیت، یک پولیساکارید[300] است که در پکتین گریپفروت وجود دارد. طبق نظر دکتر جیمز سردا[301]، استاد کرسی گاسترو اینترولوژی 302] دانشگاه فلوریدا که از کارشناسان معروف در این رشته است، پکتین گریپفروت از نظر میزان اثر در کاهش کلسترول، برابر قدرت تأثیر داروی شیمیایی معمول و معروف کولستیرامین 303] برای کاهش کلسترول میباشد. مطالعات دکتر سردا نشان میدهد گروهی که دارای کلسترول خون زیادی بودهاند (بین 300- 200)، پس از اینکه روزانه 15 گرم پکتین گریپفروت خوردهاند پس از مدت 4 ماه بهطور متوسط 8 درصد کلسترول خون آنها کاهش یافته است و در ثلث آن گروه که مدت 4 ماه رژیم خوردن پکتین گریپفروت داشتهاند، کلسترول خون 19- 10 درصد کاهش داشته است، به علاوه در نیمی از آن عده کیفیت کلسترول یعنی نسبت بحرانیHDL اصلاح شده و بهتر شده است. دکتر سردا میگوید در حالی که معمولا هریک درصد کاهش کلسترول، خطر بیماریهای قلبی را دو درصد کاهش میدهد، چنین نتیجهای که از خوردن پکتین گریپفروت برای آن گروه حاصل شده واقعا هیجانانگیز است. دکتر سردا اضافه میکند اگر گریپفروت بهطور کامل یعنی با پوست و پولپ تمام خورده شود احتمالا تأثیرش بیشتر از خوردن پکتین تنها میباشد زیرا به نظر میرسد سایر مواد شیمیایی موجود در گریپفروت نظیر ویتامینC نیز خاصیت کلسترولزدایی گریپفروت را بیشتر میکند.
چنانچه در مورد خوردن سیب هم اگر بهطور کامل و با پوست خورده شود اثرش در کاهش کلسترول بیشتر از خوردن فقط پکتین خالص آن است. و ضمنا مقدار مصرف درمانی پکتین ممکن است کمتر از 15 گرم باشد. حال چقدر باید گریپفروت کامل
ص: 180
خورد تا لااقل 15 گرم پکتین خورده شود به نظر دکتر سردا بهطور دقیق مشخص نیست. تجزیههایی که اخیرا به عمل آمده ارقام متفاوتی را نشان میدهد. در یک آزمایش فقط در دو گریپفروت 15 گرم پکتین وجود داشته است ولی در آزمایش دیگری این مقدار پکتین در 15 گریپفروت بوده است. ولی بههرحال اگر هر روز یک گریپفروت خورده شود به نظر میرسد آثار درمانی لازم را تأمین نماید.
دکتر سردا معتقد است که مواد شیمیایی موجود در گریپفروت در معکوس نمودن روند پیشرفت تصلب شریانها نیز از طریق حل کردن پلاکهایی که در جدار شریان رسوب کرده و آن را تنگ و سخت نموده است، تأثیر دارند. و چون تنگ و سخت شدن شریانها احتمال وقوع حملههای قلبی را افزایش میدهد بنابراین گریپفروت در جلوگیری از حملههای قلبی نیز مؤثر است. در آزمایشهایی که در مورد خوک شده است، خوکهایی که در رژیم غذایی آنها پکتین اضافه شده و به موازات آن حتی هر روز غذاهای پرچربی و کلسترول به خوک داده شده، معهذا در تشریح جسد حیوان دیده شده است که نه تنها شریانهای اکلیلی قلب و آئورت محسوسا خیلی کم بیمار و تنگ شدهاند بلکه در عین حال کلسترول خون حیوان نیز 30 درصد کاهش داشته است. بنابراین پکتین گریپفروت به میزان محسوسی با آثار بیماریزایی غذاهای پرچربی نیز مقابله و مبارزه میکند.
نظریه در این مورد این است: مقدار متراکم و غلیظ گالاکتورونیک اسید[304] موجود در گریپفروت از نظر شیمیایی در برابرLDL کلسترول که عامل اصلی انباشته شدن پلاکها در شریان است واکنش نشان میدهد و این واکنش موجب جلوگیری از انباشته شدن پلاکها شده و آنها را از صحنه خارج ساخته و شریانها را پاک نموده و به وضع سلامتی و عادی بازمیگرداند.
گریپفروت یا نیروی ضد سرطان
اصولا تمام مرکبات و از جمله گریپفروت بهطور مسلم دارای توانایی ضد سرطان هستند. دانشمندان معتقدند در مناطقی که ساکنین آن مقدار زیادی مرکبات میخورند معمولا ابتلای به سرطان خیلی کم است. ممکن است تصور شود که قسمتی از این رخداد مدیون وجود مقدار زیادی ویتامینC در مرکبات است زیرا ویتامینC یک ماده شیمیایی ضد اکسیدکنندهها میباشد و میتواند عوامل سرطانزا را خنثی کند، ولی
ص: 181
بههرحال سایر مواد متعدد مفیدی که در گریپفروت یافت میشود نیز قطعا در این ماجرا سهم دارند.
در آزمایشهایی که روی جانوران آزمایشگاهی به عمل آمده گریپفروت آثار قطعی ضد سرطان از خود نشان داده است. در تحقیقاتی که ژاپنیها انجام دادهاند، پس از اینکه عصاره گریپفروت زیر پوست تعدادی موش تزریق شد، رشد تومور متوقف و روند پیشرفت بیماری معکوس گردیده است. پس از چندی بهطور کامل و یا نسبی بهبود یافتهاند. ژاپنیها معتقدند که در پوست گریپفروت یک نوع آنتیموتاژن 305]، یعنی عامل ضد ایجاد موتاسیون سلولی وجود دارد و پوست گریپفروت با داشتن این خاصیت با تغییرات جهشی سلولی که منجر به سرطان میشود مبارزه میکند.[306]
معارف گیاهی ؛ ج2 ؛ ص181
نشمندان سوئدی در مطالعات و تحقیقات مربوط به رژیمهای غذایی مشهور هستند. در یک تحقیقی 1986 ماده غذایی گروهی را مورد مطالعه قرار دادند. در این گروه عدهای مبتلا به سرطان لوز المعده بوده و عدهای سالم میباشند. پس از تجزیه و تحلیل انواع رژیمهای مختلف دریافتهاند که مرکبات و هویج مؤثرترین مواد غذایی برای حمایت از سرطان انسان هستند.
اشخاصی که تقریبا هر روز مرکبات میخورند احتمال ابتلای به سرطان در آنها خیلی کمتر است. هلندیها نیز به نظیر این نتیجه دست یافتهاند و معتقدند که رژیم مرکبات در کاهش خطر ابتلای به سرطان معده بسیار مؤثر است.
توصیههای عملی: در مورد بیماریهای قلبی سعی شود گریپفروت حتی الامکان با پیه سفید زیر پوست و همچنین با غشاء نازکی که قسمتهای مختلف پولپ را از هم جدا میکند خورده شود. پکتین درمانی گریپفروت در دیوارههای سلولی پیه زیر پولپ و غشاء مرکبات بیشتر است و برای کاهش کلسترول باید قسمتهای جویدنی میوه نیز خورده شود. عصاره مرکبات و گریپفروت دارای مقدار زیادی پکتین نیست و کلسترول را کاهش نمیدهد.
لیمو هندی- سلطان مرکبات
گونه دیگری از مرکبات است که شبیه گریپفروت است و در برخی مناطق ایران آن را نیز گریپفروت نامند، درشتتر از گریپفروت میشود. درخت آن شبیه
ص: 182
درخت گریپفروت و خاردار است.
به فرانسویPamplemousse گفته میشود. نام علمی آنCitrus grandis (L .) Osbeck و مترادفهای آنC .decumana L . وC .maxima Merr . میباشد.
از اینگونه بیشتر در چین و در مناطق مختلف هندوستان نیز میروید و بیشتر مصرف دارویی دارد. در ایران تک و توک در شمال ایران یافت میشود.
ترکیبات شیمیایی
از نظر ترکیبات شیمیایی شبیه گریپفروت است و در آن نارینگین مشخص شده است.
در اسانس پوست آن دی- لیمونن و آلفا- پینن 307]، لینالول، ژرانیول و ... وجود دارد. از برگها و سرشاخههای جوان و سبز اینگونه نیز اسانس پتیگرین گرفته میشود.
خواص- کاربرد
در هندوستان از آب ترش آن به عنوان مقوی قلبی و خنککننده استفاده میشود.
و از برگهای آن در موارد صرع و سرفههای با تشنج مصرف میشود.
در چین از جوشانده پوست آن که تلخ و معطر است به عنوان مقوی معده و ضد سم و برای معالجه سوء هاضمه استفاده میکنند [استوارت .
ضمنا در موارد قی، تهوع، وبا و سرماخوردگی مفید میباشد [لوئی**]. به علاوه به محلولهای شستوشو برای رفع خارش و کورک و جوش اضافه میشود [هو].
دانههای آن را در آب با بادیان یا انیسون میپزند و آب آن را برای رفع فتق [هو]، و دردهای مثانه و ورم دستگاه تناسلی مصرف میکنند [لوئی**].
در شبهجزیره مالایا جوشانده برگهای آن برای شستوشوی زخم مصرف میشود و از جوشانده گرم آن برای کاهش درد ورمها به صورت کمپرس استعمال میشود [برکیل و هانیف**].
به علاوه برگهای آن را برای معالجه سردرد روی شقیقهها میگذارند [استوارت و گروف**].
در هند و چین میوههای نارس آن را نصف کرده خشک میکنند و به عنوان مقوی و ضد اسهال خونی مصرف مینمایند [فوکود و پتلو*].
ص: 183
در فیلیپین از دمکرده و یا جوشانده برگها و شکوفهها و پوست آن به عنوان مسکّن در موارد ناراحتیهای اعصاب میخورند و به علاوه برای تهیه حمام معطر کاربرد دارد [گررو و کوئیزمبینگ . آب ترش آن را با جوشانده پوست درختچه اوجن 308] مخلوط کرده و میخورند برای معالجه و قطع ترشحات خونی 309] نافع است.
توسبز
نوع دیگری از مرکبات است که ظاهرا منشأ اولیه گریپفروت بوده و در اثر تغییرات ناگهانی و جهشهای ژنتیکی گریپفروت از آن حاصل شده است. شکل آن کمی کشیده و گلابیشکل، رنگ گوشت یا پوست داخل آن مغزپستهای یا سبز و طعم آن خیلی ترش و آبدار و الیاف پولپ آن خشن است. پوست آن ضخیم و پنبهای و خارج آن ناصاف و به رنگ زرد است. توسبز را در شمال ایران «بشقابی» نیز میگویند.
نام علمی آنCitrus decumana Murray var piriformia است.
دارابی
نام علمی آنCitrus decumana Murray var است، پوست آن صاف، گوشت یا پوست داخل آن زرد و طعم آن ترش و شیرین و کمآب و خشک است. در شمال ایران تک و توک از درخت آن در خانهها و باغات وجود دارد. خواص پوست ارقام اخیر کموبیش شبیه گریپفروت میباشد.
ص: 184
گوجه وحشی
اشاره
به فارسی «گوجه وحشی» و «هلاله»، در عمارلو «هلانه» و در گیلان «خالودار» و در کتب طب سنتی با نام «اجاصبری» نام میبرند. به فرانسویPrunellier وPrunier sauvage وPrunier epineux وEpine noire و به انگلیسیSloe tree وBlack thorn وSpiny plum گفته میشود. درختچهای است از خانوادهRosaceae ، نام علمی آنPrunus spinosa L . میباشد.
مشخصات
درختچه گوجه وحشی کوتاه به ارتفاع 2- 1 متر دارای شاخههای متعددی است که تیغهای فراوان دارد. برگهای آن بیضی کوچک نوکتیز و یا نوک قوسی و کناره برگها دندانهای و قوسی. روی برگهای تازه آن کمی کرکدار و پشت برگها صاف و یا کموبیش خزی است. ابعاد برگ 5/ 2* 5 سانتیمتر و کوچکتر. دم برگ آن صاف یا خزی است و یک سانتیمتر طول دارد. گلهای آن سفید و زودرس، منفرد و بندرت 2 تایی و 5/ 1 سانتیمتر قطر دارد که در بهار قبل از برگها ظاهر میشود و دم گل آن صاف یا خزی به طول 1 سانتیمتر است. میوه شفت گرد و کبود تیره متمایل به سیاهی و گردآلود و غباری است و 2- 5/ 1 سانتیمتر قطر دارد. هسته آن تخممرغی صاف و چسبیده به گوشت میوه است و طعم میوه خیلی ترش است.
درختچه گوجه وحشی در ایران، اروپا، آسیای صغیر و قفقاز میروید و در ایران
ص: 185
گوجه وحشی
شاخه میوهدار شاخه گلدار
در مازندران، دره چالوس، گیلان، نوارود طالش، منجیل، اردبیل و ارسباران انتشار دارد. تکثیر آن از طریق کاشت جستهای آن به سهولت انجام میگیرد.
ترکیبات شیمیایی
از نظر ترکیبات شیمیایی پوست درختچه گوجه وحشی در حدود 3 درصد تانن دارد. گلهای آن دارای کمی اسید سیانیدریک(HCN) و کوئرستین(C 51 H 01 O 7) میباشد.
در میوه آن یعنی در گوجه ترش سبز وجود تانن، قندهای مختلف، مالیک اسید و ...
و در هسته آن یک ماده چرب و آمیگدالین و از تقطیر آنHCN (اسید سیانیدریک) به دست میآید.
ص: 186
خواص- کاربرد
آلوچه یا گوجه وحشی جنگلی از نظر طبیعت، مانند آلو سرد و تر است ولی از آلوی بخارایی بیشتر سرد است و لینت آن برای مزاج کمتر است و در برخی موارد و بعضی مزاجها علاوه بر اینکه لینت ندارد شکم را میبندد ولی در معدههایی که پاک نیست که غالبا اینطور است، ملین است و مسهل. برای رفع ضرر گوجه ترش برای معدههای سرد، گوجه را میپزند و با شکر و یا با عسل خوشاب درست میکنند که در این صورت ضرر آن مرتفع میشود.
پخته گوجه وحشی در گلاب قابض است و صمغ گوجه که به فارسی «صمغ فارسی» گفته میشود، از صمغ عربی گرمتر است و یبوست آن از صمغ عربی کمتر است. سنگ مثانه را خرد میکند و برای سرفه نافع است. مالیدن آن به چشم برای افزایش بینایی مفید است و ضماد صمغ فارسی با سرکه برای رفع جوش بدن اطفال نافع است.
جوشانده 40 گرم پوست گوجه وحشی در هزار گرم آب قابض است. جوشانده پوست ساقه و یا پوست ریشه گوجه وحشی نیز به همین ترتیب تهیه میشود و تببر است. جوشانده 30 گرم گل گوجه وحشی در هزار گرم آب که 3- 2 فنجان خورده شود خونساز و ملین است و برای مواردی که ماهیچهها گرفته میشود و شکمروش و سرفه و سنگ کلیه و رفع ترشحات زنانگی مفید میباشد.
جوشانده 30 گرم میوه در هزار گرم آب در رفع اسهال خونی مفید است. در استعمال خارجی غرغره آن برای تحلیل ورم و رفع گلودرد و اگر از بینی کشیده شود برای قطع خونریزی از بینی نافع است.
ص: 187
گلابی
اشاره
در کتب طب سنتی با نامهای «کمثرا» و «انجاص» نام برده میشود. انواع پرورشی و درشت آن به فارسی در مناطق ایران نامهای محلی متنوعی دارند از جمله «شاهمیوه»، «حسینی»، «عباسی»، «شاهامرود»، «امرود» و ... که ضمن شرح مشخصات گونههای گلابی بومی ایران جداگانه گفته خواهد شد. به فرانسوی میوه آن راPoire و درخت آن راPoirier و به انگلیسی میوه آن راPear و درخت آن راPear tree وCommon pear tree مینامند. درختی است از خانوادهRosaceae از جنسPyrus ، نام علمی آن بهطور کلیPirus communis L . یاPyrus communis میباشد.
این درخت در ایران انواع متنوعی دارد که کاشته میشود و گونههای وحشی مختلفی در مناطق مختلف ایران در دامنههای البرز و زاگروس میروید که مشخصات و نام علمی و محل رویش هریک جداگانه و در آخر این بخش شرح داده میشود.
مشخصات
گلابی درختی است که در مناطق سردسیر کوهستانی لطیف و شاداب میشود ولی در مناطق مختلف ایران از مرطوب و نیمهمرطوب تا استپی خشک و نیمهخشک کاشته میشود.
میوه انواع پرورشی آن درشت، مخروطیشکل، گوشتدار شیرین یا شیرین و ترش و آبدار است و در داخل میوه دانههای آن قرار دارد که شبیه دانههای به و سیب
ص: 188
است، ولی هیچگونه لعاب ندارد. ریشه درخت گلابی عمودی است و بهطور مخروطی و ضخیم در زمین فرومیرود.
تکثیر گلابی عملا از طریق پیوند انجام میگیرد. پیوند گلابی ممکن است روی پایه مادری که از بذر آن به دست میآید، انجام گیرد.
در خاکهای عمیق از نهال مادری به عنوان پایه برای پیوند گلابی استفاده میشود.
درختان گلابی که از پیوند گلابی رقم مورد نظر روی پایه مادری گلابی حاصله از بذر به دست آمده باشند خیلی دیر به میوه مینشینند و مثلا از حدود سال دوازدهم میوه دادن را آغاز مینمایند در صورتی که گلابیهایی که از پیوند گلابی مورد نظر روی پایه به حاصل شده باشند از سال 5- 4 شروع به میوه دادن مینمایند. در زمینها و خاکهای خشک معمولا از سرخ ولیک(Aubepine) به عنوان پایه برای پیوند گلابی استفاده میشود.
نوع پیوند شکمی است که معمولا در مردادماه روی نهالهای جوان در ارتفاع 10- 8 سانتیمتر از یقه گیاه انجام میشود.
برای پیوند گلابی از پیوند شکافی و پیوند تاجی نیز استفاده میشود، بخصوص در مواردی که قطر پایه از ضخامت انگشت تجاوز کرده باشد.
ترکیبات شیمیایی
از نظر ترکیبات شیمیایی در برگهای تازه آن 9/ 2- 8/ 0 درصد تانن مشخص شده است.
در برگهای خشک آن 3/ 1- 3/ 0 درصد اورسولیک اسید یافت میشود. در برگهای جوان گلابی یک ترکیب جدید فنولیک که به کمپوندU معروف است وجود دارد که آثار فیزیولوژیکی آن نشان میدهد که ممکن است مشابه با آربوتین باشد]S .G .I .M .P[ .
در پوست ریشه و ساقه درخت گلابی وجود گلوکوزیدی به نام فلوریدزین مشخص شده است.
در دانه گلابی نیز کمی آمیگدالین و در حدود 15 درصد روغن ثابت گزارش گردیده است.
تجزیه شیمیایی نشان میدهد که در هریک صد گرم گلابی خام پرورشی اهلی با پوست بهطور متوسط مواد زیر وجود دارد:
ص: 189
شاخه میوهدار گلابی
آب 83 درصد، هیدراتهای کربن 14 درصد، خاکستر 4/ 0 درصد، کلسیم 8 میلیگرم، فسفر 11 میلیگرم، پتاسیم 130 میلیگرم، آهن 3/ 0 میلیگرم، سدیم 2 میلیگرم، ویتامینA خیلی کم (20 واحد بینالمللی)، ویتامینC 4 میلیگرم، اسیدهای آلی آزاد مانند مالیک اسید و سیتریک اسید و تانن و غیره در حدود 2- 1 درصد، تیامین 02/ 0 میلیگرم، رایبوفلاوین 04/ 0 میلیگرم، نیاسین 1/ 0 میلیگرم، نوع قند موجود در گلابی بیشتر از لوولوز است که همان فروکتوز میباشد.
خواص- کاربرد
میوه گلابی بهطور کلی قابض و آرامبخش و تببر است. از نظر طبیعت نوع شیرین و درشت آن طبق نظر حکمای طب سنتی معتدل مایل به گرم و در ضمن تر میباشد.
از لحاظ خواص، مقوی و فرحآور و قابض و در عین حال ملین است. دماغ را تر و تازه میکند. مقوی قلب و معده و هاضمه است و رافع خفقان و تشنگی. سوزش
ص: 190
مثانه را رفع میکند و ملین مزاج است ولی بعد از لینت دادن و کار کردن قبض میکند.
تمام اعضای گیاه شامل برگ و شکوفه سرد و خشک است. شکوفه آن مقوی دل است و خونریزی و اسهال را بند میآورد. ضماد شکوفه گلابی ورم چشم را تحلیل میبرد. تخم گلابی ایجاد آشفتگی مینماید و ضد کرم است و اگر 10 گرم آن را بخورند کرم را کشته و خارج میسازد و برگ آن اسهال را بند میآورد و اگر 20 گرم از آن را بخورند اسهال را قطع میکند. گرد برگ آن برای خشک کردن و التیام زخم نافع است و سوخته چوب و برگ آن از نظر خواص قایممقام توتیا میباشد. اگر گلابی کاملا رسیده و تازه باشد ضرر آن کم است و برای گرممزاجان مفید و مقوی ولی در سردمزاجها و اشخاصی که معده ضعیف دارند اسراف در خوردن آن نفاخ است خصوصا اگر میوه نارس خورده شود، از این نظر اشخاص سردمزاج باید مربای زنجبیل و رازیانه بخورند.
گلابی نباید در مواقعی که شکم خالی است خورده شود، به علاوه بعد از خوردن گلابی نباید آب خورد، خصوصا آب سرد و غذای غلیظ که احتیاج به آب خوردن باشد.
گلابی ترش که به «گلابی چینی» معروف است از نظر طبیعت سرد و خشک است.
مقوی معده و کبد است. اشتهاآور، مسکّن غلیان خون و حدت صفرا میباشد، تشنگی را رفع میکند و قی و اسهال را بند میآورد. گلابی ترش برای اشخاص سالخورده و بیماران مبتلا به فلج و سردمزاجان مضر است و باید با عسل و زیره و کندر و نظایر آن بخورند و یا آن را به صورت کمپوت و پخته با شکر و عسل بخورند.
گلابی وحشی که انواع آن در ایران در آخر این بخش شرح داده میشود از نظر طبیعت خیلی سرد و خشک است. از لحاظ خواص، قابض است و اگر گرد خشک آن خورده شود اسهال را بند میآورد. ریختن گرد آن روی جراحتها برای خشک کردن جراحت و التیام آن مفید است. انواع دشتی یا کوهی آن از نظر طبیعت شبیه و خواص آنها نیز مشابه وحشی است.
میوه گلابیهای وحشی خیلی کوچک است و سفت و به اصطلاح در گوشت آن ریگهای گوشتی ریز دارد که زیر دندان احساس میشود. تعداد تخم آن زیاد و از تخم گلابی نوع انچوچک به نام «انچوچک» استفاده میشود.
از دمکرده برگهای جوان درخت گلابی 100 گرم برگ در هزار گرم آب جوش که در حدود نیم ساعت دم شود برای معالجه بیماری قند و به عنوان مدر و برای رفع
ص: 191
سنگ در مجاری ادرار استفاده میشود. در مدارک چینی از جوشانده برگ برای کنترل بیماری قند استفاده میشود [کاریونه- کیمورا*].
«دانج ابروج» یا تخم «انچوچک» که «تخم امرود» نیز گفتهاند، از نظر طبیعت طبق نظر حکمای طب سنتی کمی گرم و از نظر تری و خشکی معتدل است. از نظر خواص برای نرم کردن سینه و حنجره و اعصاب متشنج مفید است. فربهکننده است و در افزایش نیروی جنسی نقش دارد و مدرّ میباشد. اگر آن را بکوبند و در آب شیره آن را بگیرند خوردن آن قاعدهآور است. اسراف در خوردن آن برای معده خوب نیست و برای رفع عوارض آن باید از شیرینیها استفاده کرد.
گونههای مختلف گلابی در ایران
1.Pyrus amygdaliformis Vill . درختچه یا درخت کوچکی است که ارتفاع آن تا 6 متر میرسد، شاخههای آن خاردار و شاخههای جوان آن کرکدار سفید مخملی است و پس از مسن شدن صاف میشود. برگها بیضی با کناره صاف یا دندانههای قوسی نامحسوس که با کرکهای بلند ابریشمین پوشیده شده. ابعاد برگ حدود 5/ 5* 2 سانتیمتر، دمبرگ آن کوتاه و گاهی نیز بدون دمبرگ است. گلها، چندتایی به رنگ سفید خاکستری نمدی، میوه آن تقریبا گرد به رنگ زرد و قهوهای، قبطر آن 3- 2 سانتیمتر است.
این درختچه در جنوب شرقی اروپا و کشورهای شرقی مدیترانه، ترکیه و ایران به طور وحشی میروید، در ایران در آذربایجان غربی انتشار دارد.
2. گلابی گونهPyrus Boissieriana Buhse . به فارسی در مناطق مختلف با نامهای محلی مختلفی شناخته میشود. در ارسباران «آرموت»، در طوالش «خرس آرموت»، در شفارود «آمبرو»، در ارتفاعات منجیل و هرزویل «همرو»، در کلارستاق و کجور «امرود»، در رامسر و شهسوار «گالاربو»، در نور «سوتی» و سرانجام در مازندران «تلکا و تلکو» میباشد. درختی است به ارتفاع 5 متر دارای شاخههای خارمانند. برگ آن تخممرغی با قاعده گرد و یا قلبی روی برگ صاف و براق و پشت برگهای جوان و حایه آن را تارهای عنکبوتی پوشیده که رفتهرفته صاف میشود.
رنگ آن سبز روشن، طول صفحه برگ 4- 2 سانتیمتر ولی طول دمبرگ زیاد و در برخی موارد دو برابر آن است. گلهایش سفید و داخل کاسبرگهای مثلثی آن پشمین و سرخ است. میوه آن کوچک گرد و یا کمی گلابیشکل است و روی یک پایک به
ص: 192
طول 3 سانتیمتر قرار دارد. قطر میوه به 5/ 1 سانتیمتر بالغ میشود. رنگ آن سرخ تیره متمایل به سیاهی و روی آن خالهای سفید دیده میشود.
3. گلابی گونهPyrus communis L . و مترادف آنP .achras Gaertn . وP .pyraster Bartch . از طرف گیاهشناسان نامگذاری شده است، نام آن به فارسی «خج» است.
خج درستی است بزرگ و ارتفاع آن تا 20 متر میرسد. شاخههای آن خاردار، برگ آن تخممرغی با قاعده گرد ولی تمام یا قسمتی از کناره آن دارای دندانه ارهای یا کمانی است. پشت و روی برگهای جوان با کرکهای خزی و عنکبوتی پوشیده شده که بعدا صاف میشود و فقط کرکها در امتداد رگبرگها باقی میماند. روی برگ سبز براق و پشت آن روشنتر است و پس از خشک شدن سیاهرنگ میشود. طول صفحه برگ 7- 2 سانتیمتر و عرض آن 3- 5/ 1 سانتیمتر، دمبرگ نیز کموبیش خزی است. گلها سفید دارای دم گل صاف و خزی به طول 3- 5/ 2 سانتیمتر میباشد.
میوه خج گرد یا گلابی، رنگ آن سبز کمی سرخ و کوچک 4- 3 سانتیمتر طول و 2- 5/ 1 سانتیمتر قطر آن است.
4. انچوچکPyrus glabra Boiss . و مترادف آنP .syriaca var glabra Wenzig . میباشد. در کتب طب سنتی تخم آن را دانجابروج نامند. درختی است کوچک که ارتفاع آن تا 6 متر میرسد. شاخههای آن صاف و خاکستری، برگ آن باریک کشیده و نیزهای است و رنگ آن سبز زیتونی مات. گلهایش سفید کوچک و میوه آن قهوهای روشن و کرویشکل به قطر 5/ 2- 5/ 1 سانتیمتر، در داخل میوه دارای دانههایی درشت است و از دانههای آن به نام «انچوچک» پوست آن را گرفته و میخورند. نامهای محلی آن در بختیاری و فارس «انچوچک»، در ارسباران «قوشآرمید» و یا «قوشآرموت» یعنی «گلابی گنجشک» میباشد. انچوچک در ارتفاعات آذربایجان غربی تا سردشت و کردستان و لرستان، بختیاری تا دامنههای سیسخت، تل خسرو، کوه دنا، دشت ارژن و همچنین در ارسباران انتشار دارد. در سردشت تا 1600 متر ارتفاع پایین میآید و در لرستان تا 3000 متر ارتفاع از سطح دریا بالا میرود.
5. گلابی گونهPyrus hyrcana Fedor . درختی است به ارتفاع 25 متر با شاخههای بیخار و پوست تنه سیاهرنگ، میوه آن کروی و قهوهای به قطر 3 سانتیمتر و دارای پایک کوتاه. این گونه در گیلان و شمال ایران میروید.
ص: 193
شاخه گلدار گلابی
6. گلابی گونهPyrus mazanderanica Schonbech -Temesy و مترادف آنP .syriaca Boiss .var abbreviata Bornm .Gauba میباشد.
درختی است خاردار، شاخههای جوان آن سرخرنگ و صاف که رفتهرفته خاکستریرنگ میشود. برگهای آن بیضی با قاعدهای گرد و کناره آن دارای دندانه قوسی یا ارهای است. روی برگ صاف و پشت آن ابتدا خزی است که بعدا صاف میشود. ابعاد برگ 5- 2 سانتیمتر. طول دمبرگ در حدود نصف طول برگ است.
میوه آن به شکل گلابی، قاعده آن بتدریج باریک شده منتهی به پایک میشود و در حقیقت قاعده میوه کمکم تبدیل به پایک میشود. طول میوه حدود 3 سانتیمتر است و قطر میوه در حدود 5/ 2 سانتیمتر میباشد.
این درخت در دره کرج انتشار دارد و در دره رزکان در 1900 متر ارتفاع و دره اشترک نزدیک گچسر در 2400 متر ارتفاع دیده میشود.
ص: 194
7. گلابی گونهPyrus oxyprion Woron .. درختچهای است خاردار به ارتفاع 5- 2 سانتیمتر با پوست خاکستری، میوه آن گرد یا به شکل گلابی و خزی به ابعاد 2* 5/ 1 سانتیمتر است. طول پایک میوه 5- 4 سانتیمتر است. انتشار این درختچه در کردستان و سردشت تا ارمنستان ادامه دارد.
8. گلابی گونهPyrus salicifolia Pall . و مترادف آنP .argyrophylla Diapulis درختی است خاردار به ارتفاع 10 متر، شاخههای آن در جوانی کرکدار نمدی پرپشت به رنگ خاکستری سفید و بعدا صاف و خاکستریرنگ میشود. برگهای آن نیزهای باریک دراز با دمبرگی کوتاه، ابعاد آن حدود 10* 2 سانتیمتر میباشد. کناره برگها بدون دندانه ولی در انشعابات بدون میوه گاهی دارای دندانه درشت میباشد.
پشت و روی برگها را نیز کرکهای ابریشمین نقرهای فراگرفته است. ولی کرکهای روی برگ پس از مدتی از بین رفته صاف میشود.
گلهای آن کوچک و پایک آن از کرکهای نمدی نقرهای یا سفید، زرد یا خاکستری پوشیده شده است.
میوه آن گلابیشکل یا تقریبا گرد به ابعاد 2- 1 سانتیمتر است، رنگ میوههای رسیده زرد طلایی مایل به سبز خالدار و خزی است.
این درخت در آذربایجان غربی میروید. نام محلی آن در شاپور آذربایجان «داغآرموت»، «داغآرموتی» و در اشنویه «هرمه» میباشد.
9. گلابی گونهPyrus sosnovskii A .Fed . که نام محلی آن در سردشت «چوویلا» میباشد. درختی است به ارتفاع 5 متر خیلی پربرگ با خارهای درفشی به طول یک سانتیمتر. رنگ ساقههای چندساله آن خاکستری میباشد. برگهایش سبز براق معمولا کوچک بیضی نوکتیز به ابعاد 5- 5/ 2* 5/ 1- 1 سانتیمتر است. میوه آن گرد و به طول 2 سانتیمتر و قطر 3 سانتیمتر (شلجمی است).
موطن این درخت را قفقاز نام بردهاند، در ایران در سردشت در اطراف قریه لیلانه نزدیک شهرستان سردشت دیده میشود.
10. امرودPyrus syriaca Boiss . درختی است به ارتفاع 10 متر با انشعابات خاردار، برگها کشیده بیضی، ابعاد آن 10- 5/ 2* 5/ 3- 5/ 1 سانتیمتر میباشد.
کناره برگها ارهای یا کمانی است. گلهای آن پایکدار و طول پایکها 5- 2 سانتیمتر میشود. گلها کوچک و میوه آن به شکل گلابی یا تقریبا گرد به رنگ قهوهای و ابعاد میوه 5/ 2* 2 سانتیمتر است. در کردستان از چوب این درخت در ساختن تخته نرد و
ص: 195
صنایع ظریفه استفاده میشود. نام محلی این درخت در لرستان «امرود، مرو و مرود»، در مریوان «هرمی، هرمو و همرو»، در سردشت «کویلا» و در آذربایجان غربی «داغآرموت» میباشد.
ص: 196
گواوا
اشاره
در ایران کاشته میشود و در شمال ایران با نام خارجی آن «گواوا» میشناسند و در جنوب آن را اشتباها «زیتون» میخوانند. به فرانسوی درختچه آن راGoyavier و به انگلیسیGuava وCommon guava میگویند. گیاهی است از خانوادهMyrtaceae ، نام علمی آنPsidium guajava L . میباشد، که مترادفهای آنP .pomiferum L . وP .pyriferum نیز نامگذاری شده است.
مشخصات
گواوا درختچهای است همیشه سبز. برگهای آن بدون کرک یا پوشیده از کرک و گلهای آن خیلی معطر است. میوه آنBaie (گوشتدار که دانههای آن در گوشت قرار دارند مانند حبه انگور). در ابعاد زیتون شبیه انار کوچکPsidium) در لغت یونانی به معنای انار است) و در بالای میوه شبیه به انار آن، کالیس مانند تاج قرار دارد و تا آخر باقی میماند. رنگ میوه قرمز یا زرد میباشد. شیرین و خوردنی است و آن را بهطور خام یا پخته به شکل مربا و ژله میخورند.
این درختچه بومی امریکای حاره و نیمهحاره است و در امریکای مرکزی، پرو، برزیل میروید. به ایران وارد شده و بهطور پرورشی در شمال و جنوب ایران کاشته میشود.
ص: 197
ترکیبات شیمیایی
از نظر ترکیبات شیمیایی در آن تریترپینوئید[310]، اسانس روغنی فرّار [ارتور]، تانن، روغن ثابت و اوژنول 311] [والنزوئلا] وجود دارد]M .P .E .SE .A[ .
بررسیهای آزمایشگاهی دیگری که در هند شده نشان میدهد، در برگهای گیاه اسانس روغنی فرّار و اوژنول یافت میشود. در بررسیهای شیمیایی دیگری که جدیدا در هند به عمل آمده است، مقدار اسانس گیاهی که در اللّهآباد هند روئیده 31/ 0 درصد بوده که شامل دی- ال- لیمونن 312] میباشد.
میوه آن دارای گواواپکتین 313] است که شامل دی- گالاکتورونیک اسید[314] و ال- آرابینوز[315] و دی- گالاکتوز[316] است. در پوست ساقه آن الاجیک اسید[317] یافت میشود. در برگهای آن بتا- سیتوسترول، ماسلینیک اسید یا کراتگولیک اسید[318] و گیجاوالیک اسید و یک اسید دیگر نامعین وجود دارد.
در هریک صد گرم میوه رسیده خام گواوا مواد زیر موجود است:
آب 82 درصد، پروتئین 8/ 0 گرم، چربی 6/ 0 گرم، هیدرات کربن 15 درصد، خاکستر 6/ 0 گرم، کلسیم 23 میلیگرم، فسفر 42 میلیگرم، آهن 9/ 0 میلیگرم، سدیم 4 میلیگرم، پتاسیم 289 میلیگرم، ویتامینA 280 واحد بینالمللی، تیامین 05/ 0 میلیگرم، رایبوفلاوین 05/ 0 میلیگرم، نیاسین 2/ 1 میلیگرم و ویتامینC یا اسکوربیک اسید 242 میلیگرم وجود دارد.
خواص- کاربرد
تمام قسمتهای گیاه شامل میوههای جوان و نارس آن قابض است. در سرتاسر مناطق از چین تا فیلیپین جوشانده برگهای آن و یا جوشانده مخلوطی از برگ و پوست ساقه و
ص: 198
درخت گواوا
مقطع میوه شاخه میوهدار
پوست ریشه باهم به عنوان ضد اسهال خورده میشود [گررو*، مینات*، برکیل و هانیف**، هین، برکیل*، فوکود و واناستینیس کروزمان*].
در فیلیپین از جوشانده بالا و یا از جوشانده پوست خشک درختچه برای معالجه درد معده خورده میشود، و در استعمال خارجی که قدری غلیظتر تهیه شود، برای رفع ناراحتی پوست، جرب و زخمها به کار میرود [برکیل و هانیف**- برکیل*].
از برگهای پخته آن برای استعمال خارجی ضماد درست میکنند. از برگهای گیاه به عنوان آنتیبیوتیک خفیف در مقابلStaphylococcus استفاده میشود [کولیه- و اندرپیجل*]. جویدهشده و لهشده برگها با دندانها که آلوده به بزاق شده باشد، برای قطع خونریزی زخم [فوکس*] و التیام زخم [گررو*] مفید است. از برگ این درخت مانند برگ چای استفاده کرده و دمکرده آن را مانند چای میخورند [لیو**]. از جوشانده برگ و پوست آن به عنوان قاعدهآور استفاده میشود [فوکسورتی**]. و بعد از تولد بچه نیز به زائو داده میشود [هولمز و برکیل*].
ص: 199
آب فشرده میوه آن برای دیابت مفید است [کوئیزمبینگ . میوه رسیده خشک آن برای معالجه اسهال خونی مصرف میشود [تایوان: لیو**].
میوه آن نرمکننده سینه و تونیک و کمی ملین است [پتلو*].
میوه گواوا غنی از ویتامینB میباشد [هرمانو و سپولودا]. گیاه از حشرهکشها است [چونگ کوئوتونونگ یائوچی .
ص: 200