گروه نرم افزاری آسمان

اکلیل الجبل





اشاره

به فارسی «اکلیل کوهی» و باغبانها در تهران «رومارن» می‌گویند و در کتب طب سنتی با نام «اکلیل الجبل» نام برده شده است. به فرانسوی‌Romarin وRomarin officinal و به انگلیسی‌Rosemary گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Labiatae ، نام علمی آن‌Rosmarinus officinalis L . می‌باشد.

مشخصات

گیاهی است چندساله به صورت درختچه کوچک که ارتفاع آن 2- 1 متر می‌شود. برگهای آن متقابل، باریک، دراز، نوک‌تیز و کمی خشن است. روی برگ بدون کرک و سبز ولی پشت آن پوشیده از کرک پنبه‌ای و سفید است. گلهای آن سفید مایل به بنفش می‌باشد و در اواخر بهار از لابلای برگها بیرون می‌آید. میوه آن چهار فندقه و به رنگ قهوه‌ای و سفت و گرد و تخم آن کوچک که در داخل میوه است.
تمام برگ و شکوفه و اعضای گیاه معطر و خوش‌بو و برگ و شکوفه آن کمی تلخ و تند است.
این گیاه در منطقه مدیترانه و بیشتر در سواحل مدیترانه ولی در عین حال در تپه‌ها و ارتفاعات مناطق خشک صحرا نیز می‌روید. در ایران اکلیل الجبل کاشته می‌شود.
تکثیر آن از طریق کشت بذر آن و قلمه آن در خزانه صورت می‌گیرد و روش قلمه معمول‌تر می‌باشد و پس از اینکه قلمه‌ها ریشه‌دار شدند در فصل مناسب به مزرعه اصلی
ص: 261
منتقل می‌شوند. روش کاشت این است که فاصله بین خطوط 1 متر و فاصله بین بوته‌ها روی خطوط 45 سانتی‌متر گرفته شود. برداشت سرشاخه‌های نازک و برگ آن ممکن است سالی دو بار انجام شود، برگها که برداشت می‌شود برای اینکه اسانس آن از دست نرود باید فورا پس از برداشت در محل سایه پهن شده و خشک شوند و به این ترتیب برگها رنگ سبز و بوی مطبوع تلخ و شیرین خود را حفظ خواهند کرد.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی اکلیل الجبل دارای اسانس روغنی فرّار است (در گیاه تازه در حدود 5/ 1- 5/ 0 درصد). اسانس اکلیل الجبل شامل آلفا- پینن، سینئول 417]، بورنئول، کامفن و رزمارن 418] است. گلها و سرشاخه‌ها گلدار و برگها و اسانس آن هم در طب سنتی کاربرد دارد [والنزوئلا].

خواص- کاربرد

در تایوان، اکلیل الجبل به عنوان مهیج و سقطکننده جنین مورد توجه است و مصرف زیادتر از حد مجاز آن را سمّی می‌دانند. در فیلیپین جوشانده برگهای آن را به عنوان مقوی تونیک، بادشکن، محرک، معرق و قاعده‌آور مصرف می‌کنند، ولی در مصرف داخلی خیلی کم و به مقدار کم استعمال می‌شود. در استعمال خارجی آب خیسانده برگهای آن برای شست‌وشوی چشم در موارد ورمهای ملتحمه زکامی به کار می‌رود و برای حمام کردن زنان که تازه وضع حمل کرده‌اند، به عنوان حمام معطر و همچنین برای حمام کردن بیماران روماتیسمی و فلجها کاربرد دارد [دیگانگکو، پاردو دوتاورنا و کوئی‌زمبینگ . اسانس اکلیل الجبل برای جلوگیری از ریزش مو مؤثر است [پاردو دوتاورنا]. و برگهای آن به عنوان ادویه معطر در آشپزخانه به کار می‌رود [گررو*].
اکلیل الجبل از نظر طبیعت طبق نظر حکمای طب سنتی خیلی گرم و خشک است و خوردن آن برای سرفه‌های رطوبی مزمن و تنگی نفس و خفقان سرد و استسقای زقی (زردآب در پرده صفاق شکم جمع شود) که با حرارت و عطش شدید توأم نباشد و برای باز کردن گرفتگی‌ها، انسداد کبد، طحال، پاک کردن ریه، تحلیل بادها، تسکین
ص: 262
اکلیل کوهی یا اکلیل الجبل
درد کبد، معالجه یرقان سوداوی، خرد کردن سنگ کلیه و مثانه، ازدیاد ترشح بول و حیض مفید است. ضماد آن برای تحلیل ورمهای مزمن مفید است و ضماد برگ آن از سایر اعضا قوی‌تر است و اگر ضماد برگ آن را در موارد چشم‌درد سرد به کار برند، درد را کاهش می‌دهد.
اکلیل الجبل برای گرم‌مزاجان مضر است از این نظر باید با سکنجبین خورده شود، مقدار خوراک آن تا 12 گرم و جانشین آن از نظر خواص دارویی افسنتین است.
در مورد مصرف دم‌کرده آن 20- 5 گرم برگ یا سرشاخه گلدار آن برای هزار گرم آب کافی است. در مواردی که نتیجه خوب گرفته شود این مقدار تا 50 گرم امکان افزایش دارد. خیس‌کرده 40- 30 گرم برگ و سرشاخه‌های گلدار آن در سرکه
ص: 263
رقیق که مدت 3- 2 روز بماند و پس از آن روزی 5- 4 قاشق خورده شود به عنوان مدر برای ازدیاد ترشح بول و استسقا نافع است.
الکولاتور اکلیل الجبل: سرشاخه‌های گلدار تازه اکلیل الجبل 1000 گرم، الکل 80 درجه 3000 گرم، عرق اکلیل الجبل 1000 گرم، مدت 4 روز بخیسانند و سپس در حمام ماریه تقطیر کنند تا جمع محصول تقطیرشده به 2500 گرم برسد. مقدار خوراک 20- 10 گرم بسته به مورد در یک شربت مناسب ریخته روزانه خورده شود.
در فرانسه 10- 5 گرم سرشاخه گلدار و گلهای گیاه را در یک لیتر آب جوش دم می‌کنند و 3- 2 فنجان در روز به عنوان ضد اسپاسم در موارد آسم روزانه می‌خورند.
همچنین به عنوان محرک در موارد سوءهاضمه 20- 10 گرم گیاه اکلیل کوهی خشک را در یک لیتر سرکه رقیق خوب ریخته مدت یک شب می‌گذارند خیس بخورد و سپس صاف کرده و در هر وعده غذا یک لیوان از آن را می‌خورند.
در موارد گریپ نیز مرسوم است 60 گرم گیاه خشک را در یک لیتر آب جوش دم می‌کنند و 3- 2 فنجان در روز به عنوان ضد اسپاسم می‌خورند.
ص: 264

آنژلیک

اشاره

در کتب طب سنتی با نامهای «سنبل ختایی» و «حشیشة الملائک» آمده است. به فرانسوی‌Angelique و به انگلیسی‌Angelica گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Umbelliferae ، نام علمی آن‌Angelica archangelica L . و مترادف آن‌Archangelica officinalis Hoffm . می‌باشد.

مشخصات

آنژلیک گیاهی است علفی دوساله بلند، ارتفاع آن متجاوز از یک متر است. معطر با برگهای بزرگ دارای بریدگی و تقسیم‌بندی‌شده، هریک از تقسیمات برگ نوک‌تیز دندانه‌دار می‌باشد. ساقه آن شیاردار استوانه‌ای به رنگ سبز مایل به قرمز. گلهای آن سفید به صورت چتر در انتهای شاخه گل‌دهنده ظاهر می‌شود. از برگ و ساقه و ریشه آن در طب استفاده می‌شود.
این گیاه در مناطق شمالی اروپا، شبه‌جزیره اسکاندیناوی و کوهستانهای مرکزی اروپا تا روسیه میانه انتشار دارد. در هندوستان در کشمیر می‌روید. در شمال اروپا به عنوان گیاه سبزی خوراکی مورد توجه است و کاشته می‌شود و ریشه‌های آن را به صورت خام یا پخته می‌خورند. در سایر مناطق اروپا علاوه بر خوراکی بودن از خاصیت خوش‌بو بودن آن نیز در قنادی‌ها استفاده می‌شود و از میوه آن برای تهیه یک نوع نوشابه به نام‌Ratafia d'angelique استفاده می‌شود به علاوه خواص طبی آن در
ص: 265
سطح وسیعی مورد توجه است و کاربرد دارد.
تکثیر آنژلیک از طریق کشت بذر آن صورت می‌گیرد به این ترتیب که بذر آن را در بهار در هوای آزاد و یا در پاییز در پناه شاسی می‌کارند و پس از آن نهالهای جوان را به مزرعه منتقل کرده و می‌کارند. معمولا چند ماه پس از کاشت نهالها آماده انتقال می‌شوند، بنابراین کشت بهاره در پاییز به مزرعه منتقل می‌شود و کشت پاییزه در بهار منتقل می‌گردد.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی و مواد عامله، ریشه و قسمت زیرزمینی خشک آنژلیک در حدود 35/ 0 درصد اسانس روغنی فرّار دارد و در میوه آن (3/ 1- 2/ 1) درصد اسانس یافت می‌شود. مواد عمده موجود در اسانس آنژلیک عبارت‌اند از بتا- فلاندرن 419] و به علاوه در اسانس ریشه آنژلیک که در هوا خشک شده باشد مواد د- آلفا- فلاندرن 420]، آلفا- پینن و هایدروکسی پنتادکانوئیک اسید[421] و آلفا- متیل بوتیریک اسید[422] یافت می‌شود.
در ریشه‌ها و ثمر آنژلیک چند فوروکومارین 423] نظیر آنژلیسین 424]، برگاپتن، کزانتوتوکسین 425] و ... وجود دارد و به علاوه اومبلی‌پرنین 426] و چند فنل 427] نیز در آن مشخص شده است G .I .M .P[ .
بررسی‌های شیمیایی جدیدتری نشان می‌دهد که کیفیت اسانس آنژلیک با شرایط اقلیمی محل رویش طبیعی آن ارتباط دارد، هر چقدر ارتفاع از سطح دریای محل رویش طبیعی آن بیشتر باشد، عطر بیشتر و با کیفیت بهتری می‌دهد.
ص: 266
آنژلیک وحشی 1. میوه آن
از گیاه آنژلیک 9 نوع ماده کومارین جدا شده است از جمله یک کومارین جدید به نام آرکی‌سین 428] در آن مشخص شده است S .G .I .M .P[ .

خواص- کاربرد

آنژلیک معمولا در سال اول گل می‌دهد ولی چون ریشه آن رشد کافی نکرده برداشت ریشه در سال دوم انجام می‌گیرد و در آغاز سال دوم ساقه‌های فرعی سال اول را قطع می‌کنند و فقط ساقه اصلی می‌ماند که رشد کافی بنماید و از ساقه‌های قطع‌شده و برگهایی که در خلال سال اول قطع شده نیز پس از خشک کردن استفاده می‌شود. میوه گیاه وقتی کاملا رسید که معمولا در اواخر تابستان است، آماده برداشت می‌شود.
از نظر خواص ریشه آنژلیک و میوه آن محرک و نرم‌کننده سینه و معرق است و ریشه آن بخصوص مقوی، ضد تشنج، بادشکن، خلطآور، قاعده‌آور و معرق می‌باشد.
ص: 267
در فرانسه در مراجع طب سنتی آن دیار مرسوم بوده است که از دم‌کرده ریشه آنژلیک به نسبت 20 گرم ریشه خشک در یک لیتر آب جوش و یا از تنطور الکلی ریشه آنژلیک 10- 2 گرم به عنوان نیرودهنده و هاضم استفاده می‌کنند و از دم‌کرده میوه آن نیز به عنوان مفرح و نیرودهنده خیلی استقبال می‌شود.
گونه‌Angelica sylvestris L . را نیز در بعضی اسناد به نام سنبل ختایی می‌نامند.
گیاهی است پایا به بلندی تا 150 سانتی‌متر و معطر. این گیاه در اروپا و از جنوب غربی چین تا نپال در آسیا می‌روید.
قسمت نرم ریشه این گیاه به عنوان دارو مصرف می‌شود، جوشانده آن برای رفع بی‌حسی اعصاب، رفع گرفتگی در اعضای بدن، روماتیسم وArthritis [چیو]، سردرد، سرگیجه ناشی از سرماخوردگی و تورم در پاها به کار می‌رود.
ص: 268

بادیان رومی

اشاره

در کتابهای طب سنتی و در بازار با نامهای «انیس‌سبز»، «انیسون»، «زنبان»، «زنیان»، «زیره رومی» و «بادیان رومی» و به عربی «بزر الرازیانج رومی»، «رازیانج شامی»، «حب الحلوه» نام برده می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Umbelliferae از جنس‌Pimpinella که به فرانسوی‌Anis وAnis vert و به انگلیسی‌Spanish aniseed وAnise وTrue anise و تخم آن راAnise seed نامند. نام علمی آن‌Pimpinella anisum L . می‌باشد.

مشخصات

این گیاه یکساله به بلندی یک متر، برگهای آن باریک و خوش‌بو و ساقه آن چهارگوش و گلهای آن سفید و تخم آن در غلافی ظریف و طویل به ابعاد 4- 5/ 1 میلی‌متر و از تخم رازیانه کوچکتر و سبزتر و مایل به سفیدی و کمی مثلثی‌شکل که روی پوست آن 5 خط طولی تیره وجود دارد. ممکن است با تخم شود اشتباه شود.
تکثیر بادیان رومی از طریق کاشت تخم آن است که در اوایل بهار مستقیما در زمین اصلی می‌کارند. در حدود 12- 10 کیلو بذر در هر هکتار کافی است. پس از حدود 3 ماه شکوفه‌های سفید آن ظاهر می‌شود و حدود یک ماه بعد نیز میوه آن رسیده و آماده برداشت خواهد بود. تخمها را در سایه خشک نموده بوجاری و بسته‌بندی و در انبار خشکی نگهداری می‌نمایند. معمولا از هر هکتار 800- 500
ص: 269
کیلوگرم تخم بادیان رومی برداشت می‌شود. زمین مزرعه انیس سبز باید آفتابگیر باشد و در معرض باد نباشد و خاک آن خوب باید شخم خورده و آماده شده باشد. تخم انیس سبز چون خیلی سریع قوه نامیه‌اش از دست می‌رود باید در محل خشک نگهداری شود. انیس سبز بومی ایران و آسیای صغیر و مصر و جزایر یونان است. در ایران در مناطق غرب ایران در کردستان و آذربایجان می‌روید و در حال حاضر در مکزیک، اسپانیا، شوروی، آلمان، ترکیه، ایتالیا، ایران و سایر کشورهای مناطق معتدل دنیا حتی در هند و امریکای جنوبی نظر به وجود بازار فروش به صورت وسیع کاشته و تولید می‌شود.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی و از تخم بادیان رومی یا انیس سبز پس از تقطیر اسانس روغنی فرّار بسیار معطری در حدود 3- 2 درصد وزن تخم به دست می‌آید. این اسانس دارای ماده عاملی به نام آنتول 429] است که به اسانس، رنگ زرد کمرنگ می‌دهد.
آنتول ماده‌ای است با فرمول شیمیایی خام‌C 01 H 21 O و بیش از 90- 50 درصد اسانس بادیان رومی را تشکیل می‌دهد و بقیه اسانس شامل پی- متوکسی‌فنیل 430]، آستون 431] و چاویکول 432] می‌باشد.
ماده عامل آنتول در انیس سبز و رازیانه موجود است. اسانس انیس سبز و تخم آن دارای بویی معطر تند شبیه بوی عصاره شیرین‌بیان است در حالی که هیچ‌گونه ارتباط خانوادگی با شیرین‌بیان ندارد.
در انگلستان در قرن سیزدهم در دوران سلطنت ادوارد چهارم مصرف بادیان رومی چنان رواج داشت که دولت انگلیس عوارضی برای فروش آن وضع نموده و از محل دریافتی آن عوارض در سال 1305 میلادی پل معروف لندن تعمیر شده است.

خواص- کاربرد

انیس سبز برای تقویت معده مفید است [لیو**]، به عنوان بادشکن [بووالدا]،
ص: 270
معرق و محرک معطر [اپهوف و افزایش‌دهنده ترشح شیر زنان در چین مصارف وسیعی دارد [مادوس . در شبه‌جزیره مالایا انیس سبز در ترکیبی با سایر داروها برای رفع دل‌درد و قولنج داده می‌شود [برکیل و هانیف**]. و به عنوان تونیک به مادران پس از تولد بچه می‌دهند [فاید برکیل* و ریدلی .
در کتابی که آقای [بووالدا] دانشمند معروف درباره گیاهان خانواده چتریان نوشته اظهار عقیده می‌کند که انیس سبز از ایران از راه هندوستان به چین وارد می‌شود.
[مادوس در کتابش موارد مصرف خیلی وسیعی برای انیس سبز ارائه می‌دهد، ولی ظاهرا انیس سبز مورد نظر او، از انیس وارده از اروپا بوده است، به‌طور کلی اسانس انیس سبز به عنوان داروی ضد نفخ و برای تهیه قطره آرام‌کننده سرفه و همچنین به عنوان داروی خلطآور و بلغم‌آور کاربرد دارد. مصرف انیس سبز به صورت گرد در کپسولهایی تا 2 گرم در هر کپسول به‌طور خالص یا مخلوط با عسل و همچنین به صورت دم‌کرده به نسبت 15- 10 گرم در هزار گرم آب برای تسکین دل‌پیچه و دردهایی که با منشأ عصبی باعث انقباض عضلات معده و روده می‌شوند و به‌طور کلی برای تقویت هاضمه مورد توجه است. خوردن انیس سبز توسط مادران شیرده موجب ازدیاد ترشح شیر می‌شود و ضمنا ناراحتی‌های کودک از نظر درد و دل‌پیچه را نیز از طریق اثری که در شیر می‌گذارد رفع می‌کند.
و اما از نظر طبیعت طبق نظر حکمای طب سنتی بادیان رومی گرم و خشک است و از نظر خواص معتقدند که دم‌کرده آن به عنوان مسکن دردهای معدی و سردرد و زیاد کردن ترشح ادرار و حیض و شیر و عرق بدن و روشن ساختن رنگ رخسار مفید و مؤثر است. اگر بادیان رومی را کوبیده به صورت گرد درآورند و گرد آن را با گل قند بخورند و یا گرد آن را جوشانیده و بخورند برای مالیخولیا بسیار مفید است. اگر دم‌کرده آن را با آب عسل بیاشامند برای کابوس نافع است و اگر گرد آن را با مسواک به دندانها بمالند برای جلای دندان و رفع بدبویی دهان مفید است. جویدن انیس سبز برای سردردهای سرد و باز کردن گرفتگی مجاری تنفس و رفع درد سینه و تنگی نفس و تقویت دهانه معده مفید است. اگر آب دم‌کرده آن را با ریشه شیرین‌بیان تهیه و بیاشامند برای بیماری‌های سینه و باز کردن گرفتگی‌های کبد، طحال، کلیه، مثانه، رحم و رفع استسقا و خرد کردن سنگ مثانه و تقویت نیروی جنسی مفید است و اگر با گرد آن مخلوط با روغن گل سرخ قطره‌ای درست شود و در گوش چکانیده شود برای تسکین درد گوش و رفع کری و سنگینی شنوایی که از ضربه حادث شده باشد مفید
ص: 271
است.
برای ازدیاد شیر، دم‌کرده 30- 20 گرم تخم انیس سبز در 1000 گرم آب توصیه می‌شود که روزانه 20- 15 قاشق بزرگ خورده شود. برای جلوگیری از قی کردن و تقویت معده مفید است، برای این کار یک قاشق قهوه‌خوری تخم بادیان رومی را در دم‌کرده رازیانه می‌ریزند. برای تهیه دم‌کرده رازیانه 10- 5 گرم تخم رازیانه در یک لیتر آب جوش دم می‌شود. برای رفع قی روزی 3- 2 فنجان از این مخلوط می‌خورند.
با انیس سبز نوشابه‌ای درست می‌شود که آن راanisette گویند، برای کمک به هاضمه و اختلالات هضم غذا خیلی مؤثر است.
روش تهیه گرد انیس سبز: تخم انیس سبز را به مقدار مورد نظر گرفته کاملا تمیز و پاک کرده و اجسام خارجی آن را جدا می‌نمایند و در گرم‌خانه در 25 درجه سانتی‌گراد حرارت می‌خشکانند و در هاون نرم کوبیده و از الک نمره 1 داروسازی بدون نخاله بیرون می‌کنند. از این گرد به مقدار 2- 2/ 0 گرم برای تقویت معده و هاضمه استعمال می‌شود.
جوشانده انیس سبز: انیسون 10 گرم، آب 1000 گرم جوشانده و صاف نمایند، این جوشانده محرک مطبوعی است.
دم‌کرده انیس سبز: 5 گرم تخم انیس سبز و 10 گرم ریشه شیرین‌بیان را با یک لیتر آب جوش مخلوط کرده و دم کرده بگذارند سرد شود و صاف کنند. به جای ریشه شیرین‌بیان ممکن است 50 گرم شربت ساده مصرف شود و در عرض روز آن را بتدریج مصرف کنند.
تنطور انیسون: انیسون یک واحد که نیم‌کوب شود، الکل 80 درجه 5 واحد، مدت ده روز انیسون نیم‌کوب را در الکل بخیسانند و گاه‌گاه به هم بزنند و از پارچه گذرانیده با کاغذ صاف کنند. خوردن 20- 2 گرم بتدریج از این تنطور برای تحریک و تقویت معده و رفع قولنجهای باد و نفخ مؤثر است.
تنطور تخم گشنیز و تخم رازیانه و زیره کرمانی و زیره سبز را نیز به همین روش درست می‌کنند.
شربت انیسون: عرق انیسون 100 واحد، قند سفید خرد شده 180 واحد. قند را در حالت سردی در عرق حل می‌کنند و با کاغذ صاف می‌نمایند. 150- 60 گرم از این شربت در تحریک و تقویت معده مؤثر است.
ص: 272
عرق انیسون: یک واحد انیسون را با مقداری آب مخلوط و در حمام ماریه یا وسیله دیگری تقطیر کنند تا جمعا 4 واحد به دست آید و مصرف کنند.
پوسیون بادشکن انیسون: 12 قطره اسانس انیسون، 4 گرم قند سفید، 8 گرم تنطور زنجبیل، 250 گرم عرق نعنا فلفلی را مخلوط کنند. 60- 15 گرم از این پوسیون برای رفع قولنجهای نفخ مؤثر است.
از جنس‌Pimpinella گونه دیگری نیز در ایران می‌روید که نام علمی آن‌Pimpinella Saxifraga L . و واریته‌ای از آن به نام
Pimpinella saxifraga var disectifolia C. B. clarke
است.

مشخصات

گیاهی است پایا با ریشه‌ای قوی دوکی‌شکل. برگهای آن مرکب و سبز است.
برگهای پایین ساقه دارای 9 برگچه دندانه‌دار و برگهای بالای ساقه با بریدگی زیاد به صورت نوار درآمده است. ریشه گیاه بوی نامطبوعی دارد و طعم آن تند و تیز است.
این گیاه در چمنزارهای مرطوب و حاشیه جنگلها به‌طور خودرو می‌روید. در ایران در آذربایجان افشار و بین قطورسو و زاراشورا و در گیلان در داماش دیده می‌شود. از نظر ترکیبات شیمیایی دارای اسانس و ماده تلخ وSaponin است. در ریشه آن وجود ماده تلخ پیم‌پی‌نلین 433] تأیید شده است.

خواص- کاربرد

ریشه گیاه تلخ و گس گزنده و در اروپا به عنوان لیتون تری‌پتیک 434] برای حل کردن سنگهایی که در اعضای مختلف بدن تشکیل می‌شود به کار می‌رود، در ضمن اشتهاآور و مقوی و تونیک و قاعده‌آور نیز می‌باشد. ریشه و سرشاخه‌های گیاه معطر و بادشکن و تونیک معده است [لیو*]. جوشانده گیاه برای رفع نفخ و گازهایی که در اثر سوءهاضمه ایجاد می‌گردد، خورده می‌شود. در استعمال خارجی از جوشانده گیاه آن به‌طور غرغره برای رفع گلودرد و ضد عفونی دهان استفاده می‌شود]G .I .M .P[ .
مقدار خوراک آن از گرد ریشه تا یک گرم و برای تهیه جوشانده سرشاخه گلدار با ریشه آن مصرف می‌شود و 40 گرم گیاه با ریشه را در 1000 گرم آب می‌جوشانند و
ص: 273
انیس سبز یا بادیان رومی
1. گل 2. میوه
صاف کرده و با شکر بتدریج می‌خورند، جوشانده آن برای انقباض رحم در زنان حامله مفید است.
گونه دیگری از این جنس که در بلوچستان می‌روید نام علمی آن‌Pimpinella stocksii Boiss . می‌باشد. گیاه خیلی کوچکی است (15- 10 سانتی‌متر) علفی یکساله. گلهای آن سفید و دارای میوه تخم‌مرغی پوشیده از تار سفید است.
از نظر خواص در هندوستان دانه‌های آن را له کرده با آب مخلوط و برای تسکین دل‌درد می‌خورند.
ص: 274

بادیان کوهی

اشاره

گیاهی است از خانواده چتریان‌Umbelliferae ، نام علمی آن‌Prangos pubularia Lindl . می‌باشد. به هندی و پشتو «فطراسالیون» گفته می‌شود و «فطراسالیون» نامی است که در کتب طب سنتی ایران برای نوعی از کرفس معروف به «کرفس صخری»، «مخزن» و یا «کرفس جبلی»، «تحفه» گفته می‌شود.

مشخصات

گیاهی است علفی بلندی آن 5/ 1- 20/ 1 متر. برگهای آن بزرگ به طول 50- 30 سانتی‌متر که دارای تقسیمات مکرر است و به تقسیمات باریک منتهی می‌شود. گلهای آن زردرنگ، میوه آن خمیده کوتاه دارای بالهای کوچک و موجدار که در آن تخمهای آن قرار دارند.
این گیاه در هندوستان، کشمیر، افغانستان و ایران می‌روید. در ایران در جاهای سایه‌دار بادقیس دیده می‌شود.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی در میوه گیاه اسانس معطر و آلکالوئید و والریک اسید استر[435] یافت می‌شود. در گیاه تازه در حدود 2 درصد اسانس وجود دارد که این اسانس
ص: 275
شامل 48 درصد میرسن 436]، 4 درصد آلفاپینن، مقدار کمی کامفن و بورنئول، 5/ 17 درصد دی‌هایدروکومینول 437] به شکل آزاد یا به شکل استات، مقدار کمی آلدئید و 28 درصد باقیمانده مواد رزینی می‌باشد.
در گزارش دیگری آمده است که از ریشه آن کومارین گرفته می‌شود که شامل:
6/ 3 درصد اوستول 438]، 8/ 0 درصد پوسدانین 439]، 3 درصد اوکسی‌پوسدانین 440]، 1 درصد آوی‌پرین 441] و 4/ 0 درصد کومالین 442] است.
در چتر گلهای آن 18/ 0 درصد اوستول، 02/ 0 درصد ایزوایمپراتورین 443]، 05/ 0 درصد ایمپراتورین 444]، 32/ 0 درصد برگاپتن و 18/ 0 درصد هراکلنین 445] وجود دارد.

خواص- کاربرد

میوه گیاه محرک، بادشکن، مقوی معده، مدر و قاعده‌آور است. خروج جنین را تحریک و تسریع می‌کند. دانه‌های گیاه مقوی معده و محرک نیروی جنسی است.
ریشه آن برای رفع خارش و به عنوان مدر و قاعده‌آور مصرف می‌شود. از نظر طبیعت گرم‌کننده می‌باشد.
گونه‌های متعدد دیگری از این گیاه در مناطق مختلف ایران می‌رویند که چون در لیست گیاهان دارویی جای ندارند از ذکر آنها خودداری می‌شود.
ص: 276

برگ‌بو

اشاره

درخت آن به فارسی «باهشتان» گفته می‌شود، در کتب طب سنتی به نامهای «درخت غار»، «برگ‌بو»، «مازریون»، «دفنه» و «شجرة الرند» نام برده شده است. به فرانسوی‌Laurier commun وLaurier وLaurier sauce و به انگلیسی‌Sweet bay وBay -tree وtrue Laurel وLaurel گفته می‌شود. گیاهی است از تیره‌Lauraceae ، نام علمی آن‌Laurus nobilis L . است. میوه درخت «باهشتان» را «دهشمت» یا «حب الغار» می‌گویند و به هندی نیز حب الغار گفته می‌شود.

مشخصات

برگ‌بو گیاهی است به صورت درخت و درختچه همیشه‌سبز و ناخزان (در مناطق با زمستانهای خیلی سرد باید حفاظت شود)، در شرایط مساعد ارتفاع آن 20- 15 متر هم می‌رسد ولی معمولا 8- 7 متر می‌باشد. گیاهی است پلی‌گام و در عین حال ممکن است گلهای نر و ماده و همچنین گلهای هرمافرودیت (نر و ماده در یک گل) روی یک درخت دیده شود. برگها متناوب، سبز تیره، بیضی‌شکل، نوک‌تیز و معطر و زیبا هستند. گلهای آن کوچک به رنگ زرد یا خاکستری روشن و میوه آن کوچک به رنگ ارغوانی تیره و به اندازه دانه انگور می‌باشد. درختچه‌ای است زیبا، فرانسوی‌ها آن را لوریه شاعران 446] هم می‌گویند.
ص: 277
تکثیر آن با قلمه و قلمه‌های ریشه‌دار و یا با پاچوش انجام می‌شود و پس از 8- 7 ماه ریشه‌های آن به قدر کافی توسعه یافته و مستقر می‌شود. این درخت در خاکهای غنی و قابل نفوذ رشد خوبی دارد. چیدن برگهای معطر آن برای اینکه سبزی کامل داشته باشد معمولا باید صبح زود انجام شود و برای خشک کردن روی‌هم انباشته نشود و در لایه‌های نازک و در سایه پهن و خشک شود. خشک کردن در آفتاب موجب می‌شود که رنگ سبز زیبای آن قهوه‌ای شود و مقدار زیادی روغن معطر و اسانس آن از بین برود.

ترکیبات شیمیایی

میوه این درخت دارای اسانس روغنی فرّاری است که دارای مقدار زیادی اسید لوریک است. اسید لوریک از اسیدهای چرب است که به شکل متبلور سفید درمی‌آید. در برگهای خشک برگ‌بو نیز از 3- 1 درصد اسانس روغنی فرّار بسیار معطر وجود دارد که از طریق تقطیر می‌توان استخراج نمود. در برگهای گیاه نیز اسانس روغنی فرّار وجود دارد.

خواص- کاربرد

از نظر حکمای مغرب زمین تا اواخر قرن هیجدهم که گیاه‌درمانی، رونق وسیعی در اروپا داشت، دانشمندان و حکمای اروپا معتقد بودند که میوه درخت برگ‌بو به عنوان محرک در تسریع و تشدید قاعده زنان مؤثر است و به همین دلیل در مواردی به عنوان دارو برای سقط جنین به کار می‌رفته است. در کتاب گیاه‌درمانی به نام گرت‌هربال 447] که در سال 1526 میلادی دانشمند معروف [پیتر تروریس**] آن را تهیه کرده و در انگلستان چاپ شده، در مورد کاربرد میوه و برگ درخت غار چنین آمده است:
«خمیری که از گرد حاصل از کوبیدن میوه‌های این درخت به دست آمده مخلوط با عسل برای معالجه رنگها و لکه‌های غیر طبیعی پوست صورت و همچنین برای از بین رفتن دانه‌ها و لکه‌های قرمز رنگی که در پوست صورت جوانان می‌زند تجویز می‌شده است.»
ص: 278
دانشمند دیگری به نام [کول‌پپر**] در کتابش به نام کمپلیت هربال 448] که در اواسط قرن هفدهم نوشته است در مورد میوه درخت برگ‌بو می‌نویسد:
«روغنی که از میوه درخت برگ‌بو به دست می‌آید برای انواع ناراحتی‌های مفاصل، اعصاب، معده، شکم و رحم، انواعی از لقوه‌ها و تشنجهای عضلانی، گرفتگی عضلات یا سیخ شدن عضلات، انواع دردها، بی‌حسی در هر نقطه از بدن و دردهای رحمی و زهدان مفید است، به این ترتیب که محل ناراحت را روغن‌مالی می‌کنند. برای رفع دردهای گوش هم از چند قطره از این روغن استفاده می‌شده است و یا بخور حاصل از جوشانده میوه‌ها و برگهای آن را با وسیله‌ای مثل قیف یا بادگیر داخل گوش می‌کرده‌اند.»
برای از بین بردن لکه‌های کبود خونمردگی حاصل از کوفتگی در پوست و گوشت بدن از مالش روغن آن در محل آسیب‌دیده استفاده می‌شده است که خونمردگی خیلی سریع جذب می‌شده است، ضمنا مالش روغن آن برای رفع خارش و عوارض جرب در پوست و عوارض ورم و آثار ضربه‌هایی مانند شلاق روی پوست بسیار مؤثر است.
غار طبق نظر حکمای طب سنتی شرق گرم و خشک است، مغز میوه آن گرمتر از پوست و برگ آن و میوه آن گرمتر از برگ و پوست آن و روغن آن گرمتر از سایر اجزا و حتی از روغن گردو نیز گرمتر است. خواص آن مفرح و مقوی و مدر و ضد سم است خصوصا میوه آن. اگر میوه آن با سرکه خیلی رقیق خورده شود برای سردردهای بلغمی، گازها، نفخها، صرع، وسواس، تقویت ذهن و فهم بسیار نافع است. مالیدن روغن آن برای درد اعصاب و رفع حواس‌پرتی و افزایش حافظه خوب است. اگر ساییده میوه آن با روغن گل سرخ و سرکه مخلوط شود، قطره آن برای رفع دردهای سر و گوش و رفع صدا و طنین در گوش و ثقل سامعه مفید است و موجب تقویت گوش می‌شود و همچنین اگر قطره روغن آن مصرف شود نیز همین نتایج را برای گوش خواهد داشت. مضمضه دم‌کرده برگ آن برای تسکین درد دندان مفید است. اگر با میوه و برگ کوبیده آن مخلوط با عسل انگشت‌پیچ درست شود خوردن آن برای امراض سرد و اگر با سکنجبین انگشت‌پیچ درست شود خوردن آن برای امراض گرم و زخمها و جراحات ریه و سرفه کهنه و تنگی نفس مفید است. خوردن میوه آن برای تحلیل باد و گازهای غلیظ و دل‌پیچه و امراض کبد و طحال و با عسل برای زخم
ص: 279
شاخه برگ‌بو
روده‌ها و خوردن روغن آن با سرکه انگور برای درد کبد مفید است. اگر 10 میلی‌گرم میوه آن را ساییده و بخورند دل‌پیچه را فورا تسکین می‌دهد. روغن آن ایجاد آشفتگی و دل‌به‌هم خوردن می‌کند و قی‌آور است و ترشح ادرار را زیاد می‌کند و ترشح حیض را افزایش می‌دهد. اگر در دم‌کرده آن بنشینند برای امراض کلیه و مثانه و رحم مفید است. خوردن میوه آن برای خرد کردن سنگ مثانه نیز مفید است و شیاف تهیه‌شده از میوه آن موجب سقط جنین می‌شود. خوردن و یا مالیدن روغن آن در مواضع درد برای رفع دردهای مفاصل و درد کمر مفید است، مالیدن روغن آن با سرکه روی پوست برای رفع لکه‌های جلدی مؤثر است.
این گیاه دارای ضررهایی نیز هست. میوه و روغن آن معده را سست کرده و قی‌آور است و مضر سینه می‌باشد و اصلاح آن با خوردن کتیرا میسر است. مقدار
ص: 280
خوراک از میوه و برگ آن 10- 2 گرم است. مقدار 10 گرم آن مسهل است.
در اصطلاح طب سنتی میوه درخت غار را «حب الغار» می‌گویند، به حجم گیلاس، خیلی معطر و سیاه‌رنگ و دارای روغنی سبزرنگ و نیم‌جامد است. تهیه روغن حب الغار به ترتیب زیر است:
روش اول: حب الغار خشک را نیم‌کوب کرده و در روی الک بریزند و روی بخار آب جوش گذارند تا نرم شود، سپس آن را در کیسه محکمی ریخته و آن کیسه را در میان دو قطعه آهن سوراخ‌دار که با آب جوش گرم شده باشند گذارده و فشار می‌دهند. روغنی که از آن خارج می‌شود با کاغذ صاف کنند. سابقا در بازار ایران برگ‌بو را به نام «سازج هندی» عرضه می‌کردند.
روش دوم: دانه گیاه یا حب الغار را گرفته در آب بپزند و بگذارند سرد شود قشری که روی آب می‌گیرد بردارند.
روش دیگر این است که میوه و برگ آن را بپزند و پس از آن عصاره آنها را با فشار گرفته با دو برابر وزن آن روغن زیتون مخلوط، روی آتش ملایم بگذارند، آن‌قدر که آب آن تبخیر شود و روغن بماند و دقت شود که نسوزد و آن روغن را به کار برند.
در هندوستان از میوه گیاه به عنوان قاعده‌آور و بند آوردن اسهال و قطع ترشحات مهبل و استسقا مصرف می‌شود.
تذکر این نکته ضروری است که باید دقت شود که اولا برگها و میوه درخت غار را با برگهای درخت دیگری به نام‌Pimenta acris که آن‌هم معطر است و شبیه آن می‌باشد و از تقطیر آن نوشابه‌ای به نام‌Bay rum درست می‌کنند اشتباه نشود.
ثانیا با درخت دیگری به نام‌Laurier cerise یا غار گیلاسی که در شرایط خاصی سمّی است اشتباه نشود.
ثالثا با درخت دیگری به نام‌Laurier rose یا خرزهره نباید اشتباه شود. البته مشخصات و خواص سایرLaurier ها که باLaurier sauce (برگ‌بو) بکلی متفاوت هستند، در جلدهای دیگر این کتاب خواهد آمد. به مشروح مشخصات و خواص آنها مراجعه فرمایید.
ص: 281

پونه کوهی

اشاره

به فارسی «پونه کوهی» و در کتب طب سنتی با نام «فودنج جبلی» نام برده می‌شود.
شلیمر این گیاه را با نام «آویشن شیرازی» نام برده است. به فرانسوی‌Origan وOrigan vulgaire وOrigan commun وMarjolaine sauvage و به انگلیسی‌Oregano وWild marjoram گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Labiatae و نام علمی آن‌Origanum vulgare L . و نامهای علمی مترادف آن‌Origanum heracleoticum Lour .non L . وOriganum Loureiroi Kostel . می‌باشد.
توضیح: به‌طور کلی در اصطلاح ادویه و در فرهنگ ادویه و گیاهان دارویی،Oregano وMarjoram دو گیاه متفاوت هستند که گاهی از نظر اسم یکی به جای دیگری گفته می‌شود. مرزنگوش یاSweet marjoram یک ادویه برگی نسبتا ملایمی است، ولی‌Oregano یک ادویه تیز و تند مخصوص پیتزا می‌باشد که با نام‌Pizza herb نامیده می‌شود. از نظر گیاه‌شناسی طی قرون متمادی ابهامی از نظر نامگذاری این دو گیاه وجود داشته است و طی سالها و شاید چندین قرن گیاه‌شناسان هر دو نام را مربوط به یک گیاه به نام علمی‌Origanum majoronal یا مرزنگوش می‌دانستند. در حال حاضر عده‌ای از گیاه‌شناسان باز هم هر دو نام یادشده را یعنی‌Oregano وMarjoram را مربوط به یک گیاه به نام علمی‌Majorana hortensis Moench . می‌دانند، ولی عده دیگری عقیده دارند که:Majorana hortensis مربوط به نوع شیرین و گره‌دار آن یعنی‌Sweet marjoram است که گیاهی است از خانواده
ص: 282

Labiatae
و بومی مناطق مدیترانه‌ای و در ایران به نام مرزنگوش معروف می‌باشد وOregano که به نام‌Wild marjoram یاOrgany معروف بوده است در حال حاضر دو نوع آن یعنی نوع اروپایی و نوع مکزیکی مورد توجه می‌باشد.
نوع مکزیکی تند و تیز آن که بومی مناطق گرم نیمکره غربی است، گیاهی است از خانواده‌Verbenaceae جنس‌Lippia و نام علمی آن‌Lippia graveolens HBK یاLippia berbandieri Schauer می‌باشد. نوع مکزیکی تند، گیاهی معطر و بوته‌ای چند ساله است که معمولا در غذاهای تند مصرف می‌شود و در پودر چیلی وارد می‌شود. این گیاه ادویه در بازار بین‌المللی به سه نام» Mexican oregano «و» Mexican marjoram «و» Mexican wild sage «معروف است.
نوع ملایم اروپایی یاOregano گیاهی است از خانواده‌Labiatae و نام علمی آن‌Oreganum vulgare L . می‌باشد و همان گیاهی است که در این بخش با نام فودنج جبلی یا پونه کوهی مطرح شده و در ایران می‌روید.
قسمی از این گیاه که در جزیره کرت در دامنه‌های کوه دیکت می‌روید به نام علمی‌Origanum dictamus L . که آن راOriganum cretium L . نیز می‌گویند می‌باشد که مشخصات آن عینا مانند مشخصات‌O .vuglre است.

مشخصات

فودنج جبلی یا پونه کوهی گیاهی است چند ساله با شاخه‌ها و ساقه‌های سخت پوشیده از کرک به رنگ سبز مایل به قرمز به ارتفاع در حدود 70 سانتی‌متر ولی به‌هرحال ارتفاع آن بیشتر از مرزنگوش است. برگهای آن پوشیده از کرک و به رنگ سبز تیره و پهنتر و بزرگتر از مرزنگوش است. شکل برگها بیضی نوک‌تیز و بدون دمبرگ است. گلهای آن ارغوانی که در اوایل تا اواسط تابستان در انتهای شاخه‌های گل‌دهنده به‌طور مجتمع و گروهی ظاهر می‌شود. فودنج جبلی در مقابل سرما مقاوم‌تر و متحملتر از مرزنگوش می‌باشد.
تکثیر پونه کوهی از طریق کاشت بذر آن در بهار و یا از طریق قلمه آن انجام می‌گیرد. اولین برداشت برگها و سرشاخه‌های جوان سبز پونه کوهی در آغاز ظهور گلها یعنی اواخر بهار شروع می‌شود و گیاه از 8- 7 سانتی‌متری زمین قطع می‌شود. پایه باقی‌مانده گیاه به رشد خود ادامه می‌دهد به طوری که ممکن است یک برداشت دیگر نیز در یک سال انجام شود. مزرعه پونه کوهی ممکن است 5- 4 سال با محصول
ص: 283
کافی مورد بهره‌برداری قرار گیرد، ولی پس از آن باید مزرعه تجدید شود. پس از برداشت، برگهای گیاه باید با دقت تمیز شده و پهن و خشک شود. پونه کوهی دارای بویی معطر است و در سواحل دریاها و دامنه کوهها و جنگلهای مناطق مختلف اروپا و آسیا و ایران می‌روید و پرورش داده می‌شود.
در ایران در مناطق شمال ایران لاهیجان، طالش و آستارا به‌طور خودرو دیده می‌شود.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی وجود اسانس روغنی فرّار به مقدار 525/ 0- 45/ 0 درصد در فودنج جبلی تأیید شده است. بررسیهای دیگری نشان می‌دهد که اسانس روغنی موجود در فودنج جبلی در حدود 50 درصد شامل تیمول است. به علاوه ترکیب اسانس روغنی فرّار آن دارای دی‌ال- پینن 449]، دی‌پنتن، لینالول، مقداری بی‌سیکلیک سسکی‌ترپن 450] و تری‌سیکلیک سسکی‌ترپن 451] می‌باشد.

خواص- کاربرد

طبیعت آن طبق نظر حکمای طب سنتی گرم و خشک است. جوشانده گرم آن قاعده‌آور است و در مواقعی که جریان حیض در اثر سرما بطئی و ناچیز شده باشد، برای طبیعی ساختن و ازدیاد آن بسیار مؤثر است. اسانس آن معطر محرک و مقوی و برای قطع اسهال و تسکین دردهای حاد و پشت سر هم شکم نافع است. دم‌کرده آن برای زکام، یرقان، سرفه، درد گلو و استسقا اثر مفید دارد، زیرا مدر است.
در امریکا در حال حاضر از اسانس پونه کوهی برای معطر کردن سوسیس و انواع غذاها در سطح وسیعی استفاده می‌شود و ضمنا از این اسانس زرد مایل به سبز معطر و مطبوع برای معطر کردن انواعی از صابونها و بعضی لیکورها استفاده می‌گردد و از برگهای خشک آن به عنوان ادویه در انواع غذاهای گوشتی و سوپها مصرف می‌گردد.
مقدار خوراک پونه کوهی به صورت دم‌کرده 20- 10 گرم سرشاخه گلدار گیاه برای تهیه 4- 3 فنجان دم‌کرده کافی است. نوع دیگر آن این است که در حدود 50
ص: 284
گرم از پونه کوهی را در یک هزار گرم سرکه انگور قرمز مدت یک هفته خیس می‌کنند و پس از آن بعد از هر غذا یک لیوان کوچک از آن را می‌خورند. از اسانس پونه کوهی به صورت پوماد برای ضد عفونی کردن زخمها استفاده می‌شود. به علاوه برای تسکین روماتیسم و دندان‌درد و گوش‌درد نیز استعمال موضعی آن مصرف دارد.
در چین جوشانده گیاه را که با گیاه بارهنگ پخته شده باشد، برای معالجه آفتابزدگی می‌خورند [هو]. در هند و چین از گیاه به عنوان تونیک و مهیج [فوکود و دلانسان*]، و برای معالجه سل و ناراحتی‌های کبد، ضعف مفرط و عقیم بودن مصرف می‌شود [دراگن‌درف*].
ص: 285

ترب وحشی

اشاره

به فارسی «ریشه خردل»، «ترب وحشی»، «ترب کوهی» و در کتب طب سنتی با نام «ترب دشتی» و «فجل برّی» نام برده شده است، به فرانسوی‌Raifort وRave sauvage و در اصطلاحهای محلی فرانسوی‌Moutarde des capucins وGrand raifort وCran وCranson وMoutarde des Allemands وMoutardelle و به انگلیسی‌Horse radish وScurvygrass نامیده می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Cruciferae ، نام علمی آن‌Cochlearia armoracia و مترادفهای آن‌Armoracia rusticana Gaertn . وArmoracia lappatifolia Gibb . توسط گیاه‌شناسان مختلف نامگذاری شده است.

مشخصات

ترب کوهی گیاهی است چندساله دارای ریشه بسیار بلند حجیم که گوشت مغز آن سفید و الیافی است. آن را رنده کرده و به عنوان ادویه تند مانند خردل در آشپزخانه به کار می‌برند. برگهای آن دراز، براق بیضی باریک، دو سر آن نوک‌تیز و کناره آن دندانه‌دار. ساقه آن قایم مجوف و شیاردار است. ارتفاع آن 75/ 0- 60/ 0 متر، گلهای آن سفید به‌طور گروهی خوشه‌ای در انتهای شاخه گل‌دهنده هستند. میوه آن خورجین و اغلب عقیم و بسیار کوچک است.
تکثیر این گیاه از طریق کاشت قطعه‌ای از ریشه آن است. برای این کار قسمتهایی
ص: 286
از ریشه به طول 10 سانتی‌متر یعنی قطعاتی به طول 10 سانتی‌متر از عضو زیرزمینی قطور گیاه را بریده روی خطوطی به فاصله 70 سانتی‌متر که فاصله بوته‌ها روی خطوط 25- 20 سانتی‌متر باشد، می‌کارند. برداشت ریشه و قسمت زیرزمینی گیاه به منظور استفاده دارویی از سال سوم که ریشه به حجم یک مشت دست رسیده باشد انجام می‌گیرد و از طریق کاشت ریشکهای گیاه نیز در خاک پوک و تازه، تکثیر آن انجام می‌شود.
ترب وحشی یا ترب کوهی در کوهستانهای مرطوب، گودالها، کنار جریانهای آب، دامنه‌های رو به شمال کوهستانهای اروپا و آسیا و در هندوستان می‌روید. از وجود این گیاه در ایران تا به حال گزارشی نشده است. ولی پرورش آن امکان دارد.
ریشه ترب وحشی ترد و شکننده به طول تا 1 متر هم ممکن است برسد که آن را برای مصرف به قطعاتی تقسیم می‌کنند. طعم آن تند و سوزان است و وقتی آن را بشکنند بوی گزنده بسیار تندی از آن متصاعد می‌شود که بینی و چشم را تحریک می‌کند و معمولا در مصارف طبی از ریشه تازه آن استفاده می‌شود. چون ریشه ترب وحشی حد اکثر رویش را در فصل پاییز دارد و به علاوه حد اکثر تندی آن نیز با برخورد با سرما ایجاد می‌شود، لذا برداشت ریشه از نظر ادویه باید در اواخر پاییز انجام گیرد.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی در ریشه گیاه یک اسانس روغنی فرّار با بوی تند و تیز و خراش‌دهنده وجود دارد. تندی و گزندگی آن در اثر وجود گلیکوزید سینیگرین 452] و انزیم مایروزین 453] در آن است. له‌شده گیاه در اثر داشتن ماده ایزو- تیوسیانات 454] تأثیر بازدارنده روی رشد میکروارگانیسمها دارد. ریشه گیاه منبع غنی ویتامین‌C است.
در گزارش دیگری آمده است که گیاه خاصیت بازدارنده رشد روی جرمهای گرام منفی گروه حصبه و شبه حصبه روده را دارد.
در هریک صد گرم ریشه ترب وحشی خام مواد زیر وجود دارد:
آب 74 گرم، پروتئین 2/ 3 گرم، انرژی 87 کالری، مواد چرب 3/ 0 گرم،
ص: 287
ترب وحشی
1. گل 2. مقطع گل 3. ریشه
هیدراتهای کربن 19 گرم، کلسیم 14 میلی‌گرم، فسفر 64 میلی‌گرم، آهن 4/ 1 میلی‌گرم، سدیم 8 میلی‌گرم، پتاسیم 564 میلی‌گرم، تیامین 07/ 0 میلی‌گرم، و ویتامین‌C 81 میلی‌گرم.

خواص- کاربرد

ترب وحشی طبق نظر حکمای طب سنتی گرم و خشک است. برگها و ساقه‌های جوان گیاه به‌طور کلی محرک، معرق و مدر می‌باشد و به هاضمه کمک می‌کند و در استعمال خارجی به عنوان داروی مؤثر در لومباگو استعمال می‌شود. ریشه گیاه در موارد ناراحتی‌های حاصل از کمبود ویتامین‌C مصرف می‌شود و از دم‌کرده 30- 15 گرم در هزار گرم آب آن و یا خیس‌کرده 30- 15 گرم رنده‌شده آن در هزار گرم سرکه رقیق به عنوان مدر و معالج استسقا، ورم کلیه، سنگ کلیه، روماتیسم مزمن، نقرس، آب آوردن ریه‌ها، آسم مرطوب، ضعف، زردی و یرقان استفاده می‌شود.
ریشه رنده‌شده گیاه شبیه خردل اثر قرمزکننده دارد و ضماد ریشه له‌شده آن روی
ص: 288
پوست پس از چند دقیقه پوست را گرم و قرمز می‌کند و پس از 30- 20 دقیقه، سوزش و سوختگی و تاول در پوست ایجاد می‌کند، بنابراین از ضماد ریشه آن برای دردهای عصبی، سیاتیک، گرفتن عضلات، دردهای روماتیسمی، فلج‌های موضعی و لومباگو استفاده می‌شود.
اگر رنده‌شده ریشه آن را روی پارچه نازک تمیزی پهن کرده روی آن شکر بریزند مایع شیرینی مخلوط با عصاره ریشه از پارچه خارج می‌شود که آن را شربت ریشه ترب وحشی گویند و اگر روزی 2- 1 قاشق سوپخوری از این شربت خورده شود برای کمی ویتامین‌C مجرب و نافع است.
روغن ترب وحشی بسیار گرم است و در اکثر امراض جانشین روغن زیتون کهنه و روغن بلسان است و محلل بسیار قوی است، خوردن آن برای فلج، لقوه، رفع ناراحتی سم گزش عقرب و سایر گزندگان نافع است و قطره آن در گوش برای تحلیل بادهای گوش و رفع درد آن مفید است و مالیدن آن به عضو نیز برای فلج، لقوه و سستی اعضا نافع است.
برای تهیه روغن ترب وحشی به این ترتیب عمل می‌شود که برگ ترب وحشی را در آغاز تخم بستن و تبدیل گل به تخم، چیده و آب آن برگ را با آب تخم ترب گرفته و با دو برابر وزنش روغن زیتون یا روغن کنجد تازه با آتش ملایم بپزند تا آب آن برود و روغن بماند، البته باید دقت کرد که نسوزد.
در حال حاضر مهمترین مصرف ریشه ترب وحشی در اروپا و امریکا، مصرف آن به عنوان ادویه تند است و مرسوم است که از ریشه تازه رنده کرده آن با غذاهای گوشتی نظیر گوشت قرمز، ماهی و زبان مصرف می‌نمایند و یا از ترشی سرکه آن استفاده می‌شود و مخلوط با خردل بوی مطبوع خاصی به خردل می‌دهد.
در فرانسه معمول است ریشه ترب وحشی را گرفته رنده کرده با کمی سرکه مخلوط می‌کنند و شیر جوشیده روی آن می‌ریزند. همین‌که شیر منعقد شد آب جداشده از قسمت منعقدشده شیر را جدا می‌کنند و روزی 2- 1 لیوان از آن می‌خورند که مدر است و برای تسکین درد روماتیسم بسیار نافع می‌باشد.
در انگلیس مرسوم است که از شربت ترب وحشی به عنوان داروی سینه و برای معالجه خشونت صدا و قطع سرفه‌های بعد از آنفلوانزا تجویز می‌شود.
ص: 289

جوز بویا

اشاره

در ایران با نامهای «جوز بویا»، «جوزا» و در کتب طب سنتی با نام «جوز بوا»، «جوز الطیب» نام برده می‌شود. به فرانسوی‌Muscade وNoix de muscade وMacis و به انگلیسی‌Nutmeg وMace می‌نامند، میوه درختی است از خانواده‌Myristicaceae که درخت آن را به فرانسوی‌Muscadier و به انگلیسی‌Nutmeg tree گویند. نام علمی آن‌Myristica fragrans Houtt . و مترادفهای آن‌M .officinalis L . وM .moschata Thunb . از طرف گیاه‌شناسان مختلف نامگذاری شده است.

مشخصات

میوه درخت جوزبویا به‌طور کلی از دو نوع ثمر که از نظر طبی و خواص دارویی مورد توجه می‌باشند تشکیل شده است، یکی مغز هسته که به فرانسوی موسکاد و به انگلیسی نات‌مگ 455] گفته می‌شود و دیگری جدار نازک خشبی توری خارجی هسته که در اصطلاح طب سنتی «بسباسه» و به فرانسوی ماسی 456] و به انگلیسی میس 457] نامیده می‌شود.
درخت جوز بویا درختی است دوپایه به بلندی 20- 10 متر، زیبا، همیشه سبز، با
ص: 290
شاخه‌های پراکنده. پوست تنه آن خاکستری تیره، گلهای آن زنگوله‌ای‌شکل کوچک زرد است. برگهای آن بیضی، نوک‌تیز، موجدار، چرمی سبز براق شبیه برگهای نارنج یا برگهای غار گیلاسی یا برگهای‌Rhododendron ، نظیر برگهای گل صد تومانی(R .ferruginosum) ، طول برگها در حدود 10 سانتی‌متر، رنگ سطح فوقانی آن سبز تیره و رنگ سطح تحتانی آن سبز کمرنگ است. میوه آن که معمولا در حدود شش ماه پس از ظهور گلها می‌رسد، شبیه زردآلو به رنگ زرد لیمویی تا قهوه‌ای روشن و وقتی که کاملا رسید معمولا از وسط ترک می‌خورد و از شکاف ترک آن جدار خشبی شفاف و درخشان و مخملی توری‌شکل ناصاف هسته که همان بسباسه یا میس است دیده می‌شود. این جدار، یک عدد هسته قهوه‌ای رنگ روغنی را که همان جوزبویا می‌باشد دربرگرفته است. هسته تخم‌مرغی شکل و معطر گیاه یا نات‌مگ در حدود 4 سانتی‌متر طول و 5/ 1- 1 سانتی‌متر عرض دارد و قشر خارجی بسیار معطر و شکننده آن یعنی بسباسه یا میس در حدود 2- 1 میلی‌متر ضخامت دارد و وقتی خشک شد به رنگ زرد قهوه‌ای درمی‌آید.
معمولا پس از برداشت میوه‌ها که از سالهای هفتم به بعد آغاز می‌شود، ابتدا قسمت پوشش خارجی یا جدار خارجی هسته که همان بسباسه است با چاقو و با دست برداشته و آن را در مدت 15- 10 روز در جریان هوا در آفتاب قرار می‌دهند که خشک شود. پس از خشک شدن رنگ آن از زرد به قهوه‌ای تبدیل می‌شود. پس از کندن این جدار خارجی، هسته آن را جداگانه به مدت 8- 4 هفته در جریان آفتاب و هوا قرار می‌دهند که بتدریج خشک شود. ضمن این 4 هفته در اثر خشک شدن مغز هسته، پوست سخت هسته از آن جدا می‌شود و در اثر ضرباتی که به هسته وارد می‌کنند پوست سخت آن را شکسته و مغز آن که همان نات‌مگ است خارج می‌شود و آن را نگهداری می‌نمایند. معمولا برای اینکه بسباسه یا میس در اثر ماندن طولانی در انبار حتی الامکان فاسد نشده و مورد حمله حشرات و آفات قرار نگیرد، قبل از انبار کردن آنها را با متیل‌بروماید[458] یا کربن‌بی‌سولفید[459] ضد عفونی می‌نمایند و برای ضد عفونی کردن مغز هسته نیز از آب آهک استفاده می‌نمایند. پس به عبارت ساده‌تر میوه جوز بویا دارای سه قشر است. قشر اول قشر خارجی گوشتی که پس از رسیدن میوه شکاف می‌خورد. قشر دوم که ترک‌ترک است، تازه آن قرمز و چون خشک شود
ص: 291
زرد می‌شود، این قشر را بسباسه گویند و سرانجام قشر سخت نازک و قهوه‌ای‌رنگ که مغز هسته را فراگرفته و مغز که همان نات‌مگ است در داخل آن قرار دارد.
درخت جوز بویا در مناطق حاره پرباران هر دو نیمکره دنیا می‌روید و بومی جزایر هند شرقی و ملوکی می‌باشد. و در سایر مناطق گرمسیر و مرطوب مانند هندوستان و اندونزی و جزایر آنتیل و نواحی آن قسمت از دنیا کشت می‌شود.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی جوزبویا دارای ساپونین و اسانس روغنی فرّار است که برحسب شرایط محل رویش درخت مقدار آن در نمونه‌های مختلف متفاوت است.
اسانس روغنی در بسباسه خشک یا میس از 14- 7 درصد تغییر می‌کند و مقدار اسانس روغنی مغز خشک جوزبویا از 15- 5 درصد تغییر می‌نماید.
در اسانس روغنی جوزبویا و بسباسه در حدود 4 درصد ماده خیلی سمّی به نام میریستی‌سین 460] وجود دارد و مغز خشک جوزبویا در حدود 35- 25 درصد روغن چرب ثابت که کره جوزبویا نامیده می‌شود، وجود دارد. از نظر طعم جوزبویا کمی شیرین و گرم است و به صورت گرد یا ناکوفته آن در بازار بین‌المللی عرضه می‌شود. معمولا مغز جوزبویا کمی شیرین‌تر و از نظر عطر ظریفتر از بسباسه یا میس است زیرا اسانس روغنی آنها حتی در یک میوه باهم فرق دارند. در برگهای خشک گیاه در حدود 5/ 1 درصد اسانس یافت می‌شود که شامل 80 درصد آلفاپینن و 10 درصد میریستی‌سین است G .I .M .P[ .
آزمایش دیگری نشان می‌دهد که در اسانس روغنی جوزبویا مواد میریستی‌سین که یک ماده عامل مخدر است و پی‌نن، کامفن، دی‌پنتن، سافرول 461]، چند الکل، مقدار کمی اوژنول و ایزواوژنول 462] موجود است و در روغن ثابت آن نیز وجود ماده تری‌میریستین 463] تأیید شده است [یونگ‌کن .
از نظر شناخت آنچه که از مدارک و اسناد تاریخ طب سنتی برمی‌آید، جوزبویا از روزگاران کهن مورد شناخت و توجه بوده است. ظاهرا اولین دانشمند و یا از اولین
ص: 292
دانشمندان که در عالم با این گیاه برخورد کرده‌اند، ممکن است آقای پلی‌نی 464] باشد که در قرن اول پس از میلاد مسیح یعنی حدود دو هزار سال قبل شرحی درباره درختی به نام‌Comacum که دو نوع ثمر معطر داشته نوشته است. بعدها در قرن ششم میلادی این جوز معطر یا گردوی معطر یا جوزبویا را بازرگانان عرب از جزایر هند شرقی به کنستانتی نوپل وارد کردند، پس از آن بتدریج انتشار یافته به طوری که در قرن دوازدهم در ایتالیا و دانمارک کاملا شناخته بوده است. در تاریخ آمده است که در سال 1191 میلادی در جریان مراسم تاجگذاری امپراتور هانری ششم برای معطر کردن فضای کوچه‌ها و معابر، به سوزانیدن جوزبویا مبادرت می‌کرده‌اند و در قرن چهاردهم میلادی بسباسه یا میس در انگلستان خیلی مورد توجه بوده و قیمت هریک کیلوگرم از آن معادل قیمت 6 گوسفند بوده است. در حال حاضر بزرگترین تولیدکننده جوزبویا در دنیا اندونزی است و از سایر مناطق دنیا مانند سیلان و هند غربی و بعضی مناطق دیگر نیز به اروپا و امریکا و سایر نقاط دنیا صادر می‌شود. فعلا هریک کیلوگرم جوزبویا کمتر از 10 دلار در بازار دنیا معامله می‌شود.

خواص- کاربرد

جوزبویا از نظر طبیعت طبق نظر حکمای طب سنتی گرم و خشک است و نیروی قابضه دارد و در عین حال دارای رطوبت نیز می‌باشد و به همین جهت در طول نگهداری در انبار باید مراقبت شود، زیرا زود کرم می‌زند. از نظر خواص و کاربرد آن در کشورهای خاور دور در چین: از گرد مغز جوزبویا به عنوان گرم‌کننده و قابض استفاده می‌شود. ترشحات زیاد را در بدن بند می‌آورد و بخصوص در مورد کودکان و پیران بسیار مؤثر است [استوارت . برای معالجه قولنج شکم در اثر سرما نافع است [لیو*]. در هندوچین معتقدند که گرد مغز جوزبویا اگر با برنج جوشانیده و پخته و خورده شود برای رفع اسهال خونی و تسکین دردهای شکم و بی‌اشتهایی بسیار نافع است [چوین*]. ضمنا برای کم‌اشتهایی و سوءهاضمه ناشی از ضعف و رفع ضعفهای بعد از مالاریا بسیار مفید می‌دانند به شرطی که به مقدار مجاز و محدود خورده شود، زیرا اسراف در خوردن آن تحریک‌کننده است و اختلالات و مسمومیت ایجاد می‌کند [پتلو*]. اگر از اسانس جوزبویا و بسباسه به شقیقه مالیده شود برای رفع سردرد خیلی مفید است و اگر قطره‌ای از آن در چای ریخته و خورده شود برای رفع سوء هاضمه و
ص: 293
جوز بویا
1. دانه 2. میوه
بند آوردن قی نافع است [کروست و پتلو**]. در شبه‌جزیره مالایا، جوز بویا مخلوط با تونیکها برای معالجه مالاریا و روماتیسم و سیاتیک و ناراحتی‌های پس از زایمان تجویز می‌شود. اسراف در خوردن و مصرف زاید بر حد مجاز آن مسمومیت و تشنج ایجاد می‌کند [برکیل*]. در کتاب پزشکی و دارویی مالایا نسخه‌هایی شامل ترکیبات مختلف با جوز بویا برای معالجه بیماری‌های معده و تحریک اشتها آمده و ضمنا در استعمال خارجی برای معالجه جنون و تسکین دردهای مختلف به کار می‌برند [گیملت* و برکیل*]. روغن ثابت آن محرک ملایم است، یکی از حکمای آن سرزمین معتقد است که اگر یک جوز بویای کامل خورده شود، مسمومیت و عوارضی از جمله سردرد، سرگیجه، خنده‌های احمقانه، تجسم مناظر تخیلی، تحریکات عصبی و به دنبال آن ضعف و بی‌حالی و ایجاد حالتی در انسان که میل می‌کند گاز بگیرد و سرانجام چرت زدن و کاهش دید چشم و فلج و در نهایت سقوط کامل و مرگ بروز می‌کند [رهو***].
در کتب طب سنتی ایرانی جوز بویا را از نظر طبیعت گرم و خشک می‌دانند و از
ص: 294
نظر خواص معتقدند که فرح‌آور و سکرآور است، برای هضم غذا کمک می‌کند، مقوی معده و دهانه معده و مری و کبد و باه در مورد سردمزاجان است. برای یرقان و خوشبویی دهان، عرق، ادرار، تحلیل گاز، نفخ، رفع قی، آشفتگی حال، رطوبت معده، رفع اسهال سرد و مرطوب و همچنین برای استسقا عمومی بدن و سخت ادرار کردن مفید است و اگر بریان‌کرده آن خورده شود اسهال را بند می‌آورد. ضماد آن برای سردرد سرد و فلج و لقوه و سستی اعضا و ورمهای سرد کبد نافع است. اگر ضماد آن با افسنطین و عسل تهیه شود برای رفع خونمردگی و کوفتگی اعضا مفید است و مصرف قطره آن با روغنهای مناسب برای تسکین دردهای گوش و رفع کری نافع است و مالیدن آن به چشم برای تقویت دید چشم و رفع جرب پلک نافع می‌باشد.
برای گرم‌مزاجان مضر است و سردرد می‌آورد در این موارد باید با گشنیز خورده شود و مضر کبد و ریه است، آن را باید با بنفشه و عسل خورد.
مقدار خوراک آن از 4- 5/ 0 گرم است و در موارد خاص تا 10 گرم نیز تجویز می‌کنند، ولی اسراف در مصرف آن ایجاد عوارض، ناراحتی، مسمومیت، تشنج، بداخلاقی و کارهای احمقانه می‌نماید و در تمام موارد فوق مصرف اسانس آن قوی‌تر است.

بسباسه- میس

در مورد خواص بسباسه، حکمای طب سنتی معتقدند که بسباسه از نظر طبیعت گرم و خشک است و نیروی قابضه دارد. از نظر خواص معتقدند که فرح‌آور است، مقوی معده و کبد و باه است و منعظ است، اسپرم را زیاد می‌کند. خصوصا در سردمزاجان در هضم غذا کمک می‌کند، دهان را خوش‌بو می‌نماید و بازکننده گرفتگی‌ها و انسداد عروق است. رطوبتها را خشک می‌کند و گازها و نفخ را تحلیل می‌برد. در مورد تکرر ادرار که در اثر رطوبت و برودت حاصل می‌شود و درد معده و خونروی از سینه و زخم روده‌ها و خشک کردن رطوبتهای سینه و ریه و بند آوردن اسهال کهنه و تقویت رحم و خوشبویی رحم نافع است. اگر مخلوط آن با عسل در حمام به پشت زن وضع حمل کرده مالیده شود، برای تسکین درد پشت زن نافع است و شیاف آن در مهبل قبل از نزدیکی برای حامله شدن کمک می‌نماید. بسباسه مضر کبد است و از این نظر باید مخلوط با صمغ عربی خورده شود و سردرد می‌آورد و لذا باید با گلاب مصرف شود. مقدار خوراک آن تا 12 گرم و جانشین آن جوز بویا می‌باشد.
معمولا در حال حاضر جوز بویا اعم از مغزش نات‌مگ و یا قسمت جدار دومی
ص: 295
آن یعنی بسباسه در مغرب زمین به عنوان ادویه و به مقدار محدود در غذا مصرف می‌شود و در بازار به‌طور وسیع فروش می‌رود و برای خوش‌بو کردن به غذاهای گوشتی و شیرینی‌جات زده می‌شود. مثلا برای تهیه یک پودینگ لیمو در حد (100 گرم) که با سه فنجان شیر و سه عدد گلابی پخته و سایر مواد درست می‌شود، در حدود نصف قاشق چایخوری نات‌مگ کوبیده مصرف می‌شود.
ص: 296

چای

اشاره

در کتب طب سنتی با نام «چای ختائی» و «چای خطائی» و عربی آن «شای» نام برده می‌شود. به فرانسوی درختچه یا بوته آن راTheier و به انگلیسی‌Tea plant نامند.
گیاهی است از خانواده‌Ternstroemiaceae وCamelliaceae) و(Theaceae نیز گویند. نام علمی آن‌Camellia sinensis (L .) O .Kutze و مترادفهای آن‌Thea sinensis L . وThea sinensis L .var macrophylla Sieb . وThea viridis L . وThea cochinchinensis Lour . وThea chinensis Sims . وCamellia thea Link . وCamellia theifera Griff . از طرف گیاه‌شناسان مختلف نامگذاری شده است.
برگهای جوان بوته چای که به فارسی چای نامند به فرانسوی‌The و به انگلیسی‌Tea گفته می‌شود.

مشخصات

درختچه چای که از حدود 5 هزار سال قبل در چین شناخته بوده و مصرف می‌شده، امروزه در اغلب کشورهای آسیا که برای چای اقلیم مناسبی داشته باشند، کاشته می‌شود. چای را در قرن سیزدهم میلادی برای اولین بار مارکوپولو سیاح ونیزی به اروپا وارد کرد و مدتها به علت گرانی و کمیاب بودن آن فقط مشروب لوکس طبقات بالای جامعه اروپا و درباریان بوده است. از اوایل قرن هجدهم هلندی‌ها و انگلیسی‌ها از طریق کمپانی معروف هند ورود چای را به اروپا آغاز کردند. تا قبل از
ص: 297
قرن حاضر در ایران چای کاشته نمی‌شد و از خارج وارد می‌گردید. در اوایل قرن حاضر تخم چای را کاشف السلطنه از چین به ایران وارد کرد و در سواحل دریای خزر که دارای خاک غیر آهکی است و از نظر خاک و تا اندازه‌ای درجه حرارت مناسب چای می‌باشد، کاشته شد زیرا چای مناطق سرد را تحمل نمی‌کند و در سالهایی که در شمال ایران در زمستان درجه حرارت خیلی پایین می‌آید، رشد آن کمی متوقف می‌شود.
گیاه چای درختچه یا درخت کوچکی است که دارای برگهای همیشه سبز و ناخزان به رنگ سبز تیره مایل به سیاه است، ارتفاع آن تا 2 متر و در خاکها و مناطق خیلی مناسب تا 7 متر نیز می‌رسد. برگهای آن بیضی نوک‌تیز که با دمبرگ به ساقه چای متصل می‌شود. گلهای آن کوچک سفید اغلب منفرد ولی گاهی به‌طور گروهی با تعداد کم (3- 2 عدد) در کنار برگها ظاهر می‌شود. میوه آن به رنگ خاکستری و پوشینه دارای 3 قسمت که پس از رسیدن، دانه‌های آن که 2- 1 عدد در داخل آن قرار دارد، خارج می‌شوند. دانه آن روغنی و به رنگ خرمایی است. برگهای درختچه چای که مصرف دارد محتوی در حدود 3- 2 درصد ماده محرکی به نام تئین 465] می‌باشد.
از نظر آب و هوا درختچه چای مناطق خیلی گرم و مرطوب را دوست دارد و در مناطقی نزدیک به استوا مانند جاوه و سیلان که گرم و مرطوب است، رشد چای بسیار خوب است. درجه حرارت کمتر از صفر درجه سانتی‌گراد را تحمل نمی‌کند و رشد آن متوقف می‌شود. محصول چای مربوط به مزارع چایکاری در ارتفاع کم و هم سطح دریا، دارای کیفیت بالایی نیست و چای با کیفیت عالی در ارتفاعات 2000- 1500 متری این مناطق به دست می‌آید.
برای اینکه چیدن برگ چای به سهولت انجام گیرد با هرس کردن درختچه چای مانع از آن می‌شوند که ارتفاع آن از حد دسترسی خارج شود.
به‌طور کلی در بازار سه نوع چای عرضه می‌شود: چای سیاه، چای سبز و سرانجام چای تخته‌ای که به صورت تخته‌های شبیه آجر یا بسته‌های کوچک فشرده‌شده و یا قرص تهیه می‌شود. نوع اخیر چای را معمولا در چین و در روسیه از باقیمانده‌های چای سبز و چای سیاه در کارخانجات درست می‌کنند که البته از نظر کیفیت در درجه پایینی قرار دارد.
ص: 298
چای سبز و چای سیاه هر دو از برگهای چای تهیه می‌شوند و فقط از نظر رنگ و نوع و روش تهیه باهم اختلاف دارند.
چای سبز که به سبب رنگ سبز برگش، به این نام گفته می‌شود بیشتر از چای سیاه محرک است و در چین، ژاپن، افریقای شمالی و در روسیه مستعمل است.
چای خیلی سریع بوها را به خود می‌گیرد و در نگهداری آن باید دقت شود که در نزدیکی و تماس با چیزهای بودار نباشد به همین دلیل معمولا آن را در قوطی و ظرفها و جعبه‌های دوجداره بسته‌بندی می‌کنند. برای مصارف جاری نیز باید سعی کرد در قوطی‌های فلزی یا در شیشه که درب آن خیلی خوب بسته شود، نگهداری شود.
چینی‌ها از این خاصیت بوگیری چای استفاده کرده و چای را در تماس با گل سرخ و یا گل یاسمن یا بهار نارنج می‌گذارند که چای بوی آنها را به خود بگیرد و معطر شود. در اروپا بخصوص در فرانسه طی چند قرن فقط به عنوان یک گیاه دارویی مورد توجه بود و تنها در قرن اخیر است که بتدریج چای جای خود را به عنوان یک مشروب غیر الکلی مفید در فرانسه باز کرده است.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی، کیفیت مخصوص چای به عنوان یک نوشیدنی دلپذیر، مربوط به وجود کافئین 466] یا تئین، چند پولی‌فنول 467] و اسانس در آن است. در برگهای آن کاروتن، رایبوفلاوین، نیکوتی‌نیک اسید[468] و پانتوتنیک اسید[469]، اسکوربیک اسید، مالیک اسید، اکسالیک اسید، کمپفرول 470]، کوئرستین، تئوفیلین 471] و تئوبرومین 472]، کزانتین 473]، هایپوکزانتین 474]، آدنین، صمغ، دکسترین 475]، اینوزیتول 476]، تانن، شیکیمیک
ص: 299
اسید[477] و فلوئوراید[478] وجود دارد.
برگهای تازه بهاره چای در حدود 014/ 0 درصد و برگهای تازه تابستانه چای در حدود 007/ 0 درصد اسانس دارد. وجود کزانتین و تئوفیلین و آدنین در برگ چای موجب آن می‌شود که در صورت اسراف در خوردن چای عوارضی به نام تئیسم 479] ایجاد شود. دم‌کرده چای منبع غنی از فلوئوراید است.
[کی‌گل*] معتقد است که تانن چای را باید به نام پولی‌فنول نامید.

خواص- کاربرد

دم‌کرده‌ای که از برگهای چای و جوانه‌های آن تهیه می‌شود، مقوی معده [روا*]، ضد تشنج و معرق [دراگن‌درف*]، تقویت‌کننده اعصاب [اپهوف ، نرم‌کننده سینه و مدر [چیو*]، آرامبخش [ایشی‌دویا]، کمک‌کننده به هاضمه و ضد اسهال خونی می‌باشد [کروست و پتلو**] و محرک قلب و مغز است [یونگ‌کن . طبق آنچه که درPen ts'ao Kang Mu آمده است چای صاف‌کننده صدا، درخشان‌کننده چشم می‌باشد. فعالیتهای مغزی و فکری را کمک می‌کند. مجاری بدن را باز می‌نماید و به اصطلاح مفتح است، به هاضمه کمک می‌کند و آن را تقویت می‌نماید و نفخ را از بین می‌برد و درجه حرارت بدن را تنظیم می‌نماید.
دم‌کرده چای برای شست‌وشوی چشم به عنوان محلول ضدعفونی‌کننده قابض مفید است.
چای طبق نظر حکمای طب سنتی از نظر طبیعت گرم و خشک است و از نظر خواص، مقوی روح و فکر و معده و نیروی جنسی سردمزاجان و منعظ است.
بازکننده گرفتگی‌ها و انسداد و اعتدال‌دهنده اخلاط و رقیق‌کننده مواد غلیظه و معرق و مدر است. سردرد را تسکین می‌دهد و عطش کاذب را رفع می‌کند. صاف‌کننده خون و درخشان‌کننده رنگ چهره می‌باشد و برای خفقان و بیماری‌های قلب و انتصاب نفس (سخت نفس کشیدن و در مواردی که ناچار باید سر را بالا نگهداشت و کمر را راست کرد تا نفس راحت بیرون آید) و رفع غم، یرقان، استسقا، بواسیر و بند آمدن مکرر ادرار نافع است. دم‌کرده آن دبش و کمی تلخ که مورد پسند اکثر
ص: 300
علاقه‌مندان به آن است، اگر بجوشانند تلخی و دبشی آن رفع می‌شود، بخصوص که با قند یا نبات خورده شود. به همین جهت اغلب چای را شیرین می‌خورند. خوردن چای بسیار گرم مضر است بخصوص در فصل گرما و برای مزاجهای گرم و جوانان، اگر بعد از طعام گرم خورده شود مفید است. خوردن چای بعد از طعام باعث سهولت هضم آن می‌شود. بهترین اصلاح‌کننده چای برای گرم‌مزاجان این است که با فوفل و شیرین بخورند، ولی برای سردمزاجان خوردن با مشک، قرنفل، بادیان ختائی، زنجبیل و دارچین و برای تقویت قوای جنسی با خصی الثعلب، دارچین، عنبر، نبات، شیر و به‌طور کلی با انواع داروهایی که آثار مختلف آن را در جهتی که مورد نظر است تقویت نماید، توصیه می‌شود. مثلا اگر با تربد و ریوند چینی بجوشانند و بخورند بلغم لزج را خارج سازد و اگر با بنفشه و پرسیاوشان و ریشه شیرین‌بیان و گل خطمی و یا پونه و سنای مکی بجوشانند و صاف کنند و کمی نمک طعام و شکر خام و روغن گل داخل آن کرده و تنقیه کنند، مسهل خوبی برای خارج ساختن فضول لزج سرد می‌باشد.
قهوه آن بسیار مقوی روح و معده و نیروی جنسی می‌باشد و منعظ است. برای تهیه قهوه به این ترتیب عمل می‌شود: چای اعلا 2 گرم، دارچین 2 گرم، خصی الثعلب 2 گرم، کبابه چینی 1 گرم کوبیده و بیخته و دم کنند و قدری عنبر در آن ریخته و آن‌قدر قند یا نبات بریزند که شیرین شود و بخورند. اگر 5 عدد قرنفل نیز در آن بریزند بهتر و مؤثرتر می‌شود.
شاخه گلدار چای
ص: 301

نظری به تحقیقات علمی جدید در مورد خواص درمانی چای

ممکن است در بادی امر به نظر کمی نامعقول برسد که چای یعنی معمولی‌ترین نوشابه غیر الکلی بین‌المللی که فقط با ریختن شاید کمتر از یک گرم برگ آن در آب جوش به دست می‌آید، یک نوشابه‌ای با خواص درمانی متعددی باشد. ولی دانشمندان که چای را از نظر بررسی خواص درمانی زیر ذرّه‌بین تحقیق قرار داده‌اند در چای سبز و سیاه که در چین و هند و سایر مناطق با اقلیمهای مشابه کاشته می‌شود و رایجترین نوشابه مردم دنیا می‌باشد، خواص متعدد درمانی یافته‌اند که شاید هیچ‌یک از آن خواص مورد توجه و شناخت مردم مصرف‌کننده آن نمی‌باشد. چای دارای مواد شیمیایی متعددی می‌باشد که ویروسها و باکتری‌ها را از بین می‌برند و فعالیت عوامل سرطانزا را خنثی می‌سازند و فشار خون و کلسترول زیاد را کاهش می‌دهند و رگهای خونی را حمایت می‌کنند و سرانجام نوشابه آرامبخش است و در دانش غذادرمانی از موضوعهای بسیار جالب و مورد توجه می‌باشد.

چای به عنوان ضد ویروس

چای شاید به سبب داشتن انواع تانن که به آن طعم گس مخصوصی را می‌دهد، بدون تردید یک ضد باکتری و ضد ویروس است. در 1940 دانشمندان امریکایی کشف کردند که تانن یک نوع ویروس انفلوانزا را کنترل می‌نماید. دانشمندان اخیرا پس از تحقیقاتی اعلام نمودند که چای به صورت مایع دم‌شده و همچنین تانن چای، ویروس تب‌خال را مهار می‌کند ولی فقط دم‌کرده آن فعالیت ویروس پولیو را متوقف می‌سازد. در تحقیقاتی که در کانادا به عمل آمده مشاهده شده است که چای در لوله‌های آزمایش تعداد زیادی از انواع ویروسهای بیماری‌زا را غیر فعال نموده است.

چای به عنوان یک مایع شست‌وشوی دهان و ضد کرم‌خوردگی و فساد دندان

چای در درجه اول به علت داشتن مقدار قابل ملاحظه‌ای تانن و فلوئوراید، عامل ناسازگار نیرومندی با فساد و کرم‌خوردگی و پوسیدگی دندان است. طبق تحقیقاتی که
ص: 302
دکتر شلبی کاشکت 480]، از محققان درجه اول مرکز تحقیقات دندان‌پزشکی فورسیت 481] در بوستون به عمل آورده، چای از ایجاد حفره، پوسیدگی در دندانها جلوگیری می‌نماید. بررسی‌های دانشمندان ژاپنی نیز نشان می‌دهد کودکانی که از انواع چای که دارای مقدار زیادی فلوئوراید است می‌نوشند خیلی کم به پوسیدگی و کرم‌خوردگی دندان دچار می‌شوند. ژاپنی‌ها اخیرا یک نوع خمیردندان ساخته و به بازار عرضه کرده‌اند که پایه ساخت آن تانن می‌باشد. طبق تحقیقاتی که روی جانوران آزمایشگاهی به عمل آمده نیز وجود نیروی ضد فساد دندان در چای مورد تأیید قرار گرفته است. محققان تایوان در آزمایشی دهان تعدادی موش را مرتبا با مایع دم‌کرده چای آغشته نموده و ملاحظه کرده‌اند که پیشرفت پوسیدگی دندان 2/ 1 تا 4/ 3 کاهش یافت. در سال 1983 دانشمندان دانشگاه ایالتی اوهایو و دانشکده دندان‌پزشکی دانشگاه واشنگتن به تعدادی موش باکتری‌های موجد فساد و کرم‌خوردگی دندان تلقیح نموده و مرتبا به آنها قند دادند. ضمنا دم‌کرده چند نوع چای شامل دم‌کرده برگهای چای سبز چینی و دم‌کرده برگهای چای سیاه هندی و انواع دیگر آماده نمودند که موشها به مدت 5 هفته آن چای‌ها را می‌نوشیدند. در انتهای مدت آزمایش البته چند لکه روی دندانهای موشها ظاهر شده بود ولی خیلی کمتر از موشهایی که در این مدت از این چای‌ها نخورده و فقط آب ساده خورده بودند. یکی از انواع چای به نام یونگ‌هایزن 482] تعداد لکه‌های سیاه پوسیدگی را به نصف تقلیل داده بود.
محققان مرکز تحقیقات فورسیت در پژوهشهای خود دریافتند که بین چندین نوع مواد خوراکی ضد پوسیدگی دندان شامل قهوه، عصاره میوه‌ها و ...، چای از همه مؤثرتر می‌باشد. در این آزمایشها نوع چای مصرفی لیپتون ساده بوده که 3 دقیقه در آب جوش دم شده بوده است. در این آزمایشها نشان داده شده است که چای تا 95 درصد از تشکیل دکستران 483] که منجر به پوسیدگی دندان می‌شود جلوگیری نموده است. دکستران ماده چسبناکی است که از درهم آمیختن و واکنش بین باکتری‌ها و شکر ایجاد و به دندانها می‌چسبد.
ص: 303

چای به عنوان نوشابه ضد سرطان

دانشمندان هر سال که از عمر پژوهشی آنها می‌گذرد بیشتر به ضد سرطان بودن چای معتقد می‌شوند. تحقیقات نشان می‌دهد همان انواع تاننهای موجود در چای که ویروسها و باکتری‌ها را از بین می‌برد، می‌تواند پیشرفت انواعی سرطان را نیز متوقف نماید. در ژاپن که دانشمندان مرتبا با تلاشی قابل تحسین درصدد پیدا کردن ضد سرطانهای طبیعی خوراکی هستند و تحقیقات دامنه‌داری انجام می‌دهند. معتقدند که تا به حال چای یا به عبارت روشنتر چای سبز مقام اول را احراز نموده است. در 1985 عده‌ای از دانشمندان درجه اول مؤسسه ملی ژنتیک ژاپن طی گزارشی اعلام کردند که در چای سبز ژاپن یک نوع تانن به نام اپی‌گالو- کاتچین- گالات 484] وجود دارد که از عوامل نیرومند ضد موتاسیون سلولی و در نتیجه از عوامل ضد سرطان است. بین صدها نوع گیاهی که دانشمندان ژاپنی در یک برنامه وسیع مطالعاتی به منظور یافتن بهترین و مؤثرترین گیاه ضد موتاسیون سلولی تحت بررسی قرار دادند، چای سبز به نام علمی «کاملیا سایننزیس»[485] در آزمایشگاه نیرومندترین اثر را داشته است. و قسمت بسیار جالب در این تحقیقات به‌طوری که ژاپنی‌ها اعلام کرده‌اند این است که ماده شیمیایی چای سبز برای سرکوبی تومورهای سارکوما[486] در موشها نیز مؤثر است و به علاوه اشخاصی که معمولا چای سبز می‌نوشند نرخ ابتلای به سرطان معده در آنها خیلی کمتر از سایر اشخاص است.
سارکوما سرطانی است که معمولا در ماهیچه‌ها، استخوانها و سایر نسوج ارتباطی ظاهر می‌شود و ممکن است در استخوانها، مثانه، کلیه، کبد، ریه‌ها و طحال نیز دیده شود.
محققان کانادایی در مرکز تحقیقات کلمبیای انگلیس نیز دریافته‌اند که چای بر علیه تشکیل نیتروزامینها[487] مبارزه می‌کند. (نیتروزامینها دسته‌ای از عوامل نیرومند سرطانزا هستند که در جانوران آزمایشگاهی موجب ایجاد انواع سرطان می‌شوند).
ترکیبات شیمیایی موجود در چای از جمله تانن، نیتروزامینها را حتی بهتر از ویتامین‌C
ص: 304
که معمولا برای این هدف مصرف می‌شود، سرکوب و منکوب می‌کند. و مقدار کمی دم‌کرده چای از انواع ژاپنی- چینی یا سیلان در آزمایشها اثر ضد عوامل سرطان از خود نشان داده است. دکتر هانس استیچ 488] از مرکز تحقیقات عوامل سرطانزای محیط زیست می‌گوید: «چای و قهوه دارای مقدار زیادی فنولیک اسید[489] هستند و فنولیک اسیدها مواد ضد عوامل سرطانزا و ضد اکسیدکننده‌ها می‌باشند». در یک پژوهش دکتر استیچ دریافته است که خوردن روزانه چند فنجان چای به‌طور معمول بر ضد عوامل سرطانزایی که در ماهی نمک‌سود تخمیرشده چینی به نام پاک‌ویک 490] وجود دارد بسیار مؤثر است. ماهی نمک‌سود تخمیرشده چینی از خوراکی‌هایی است که خوردن آن احتمال ابتلای به سرطان بینی را در هونگ‌کونگ و جنوب چین و فیلیپین و اندونزی افزایش داده است. به دلایل فوق است که دانشمندان معتقدند که چای ممکن است از دشمنان عوامل سرطانزا باشد. این خاصیت چای در حیوانات و در کشتهای نسج در آزمایشگاه نیز نشان داده شده است. و در پژوهشهای دیگری تأیید شده است که چای و قهوه هر دو تشکیل نیتروزامین را حتی در انسان متوقف کرده‌اند. دکتر استیچ تا آنجا به خواص ضد سرطانی چای معتقد است که برای متوقف کردن پیشرفت سرطان دهان در مورد اشخاصی که در مناطق مختلف دنیا توتون می‌جوند و یا اشخاصی که انفیه به کار می‌برند، معمولا کپسولهای کاتچین 491]، که از برگهای چای استخراج شده باشد، به کار می‌برد. به علاوه تحقیقات جدید علمی دیگری در ژاپن، روسیه و هند نشان می‌دهد که چای ممکن است بدن انسان را از آثار زیان‌آور تشعشعات در درازمدت حفظ کند. دانشمندان ژاپنی معتقدند و مدعی هستند که کاتچینهای چای، ماده استرونتیوم 90[492] (یا استرونسیوم 90) را قبل از اینکه در مغز استخوانها مستقر شود از بدن خارج می‌سازند.

آثار چای در بیماری‌های عروقی قلب

دانشمندان روسی پس از اجرای طرحهای تحقیقاتی گسترده‌ای روی بیماران
ص: 305
دریافته‌اند که چای بخصوص کاتچینهای موجود در چای آثار نیرومندی برای تأخیر انداختن پیشرفت تصلب شرایین و تقویت عروق مویین و رقیق کردن خون و کاهش فشار خون، در متابولیسم بدن انسان دارد. مثلا میخائیل بوکوچاوا[493] در مؤسسه بیوشیمی باخ در مسکو گزارش می‌دهد که در بیماران روسی چای فشار خون بالا را کاهش داده، سردرد را برطرف می‌کند، عروق خونی را تقویت نموده و از ایجاد لخته خون در رگها جلوگیری می‌نماید، او معتقد است که کاتچینهای چای از هر دارویی برای تقویت عروق مویین مؤثرتر است. تحقیقات دیگری نیز آثار مفید چای را در حمایت عروق قلبی تأیید می‌نماید. در اواخر سالهای 1960 دانشمندان آزمایشگاه لاورنس لیورمور[494] در دانشگاه کالیفرنیا درجه تصلب شرایین را در شریانهای اکلیلی قلب و شریانهای مغز در حدود 300 نفر از قفقازی‌ها که عادت به خوردن قهوه دارند و 100 نفر چینی که چای‌خور بوده‌اند طی 14 سال در بررسی جسد آنها اندازه‌گیری نمودند. نتیجه این است: آنهایی که چای می‌خورده‌اند فقط 3/ 2 آنهایی که قهوه می‌خورده‌اند آسیب عروق قلبی داشته‌اند و همچنین آنها که چای می‌خورده‌اند 3/ 1 آنهایی که قهوه می‌خورده‌اند به عروق مغزی آنها آسیب وارد شده است. سپس برای آزمایش به رژیم غذایی تعدادی خرگوش، غذاهای پرچربی و انواع نوشابه‌ها را وارد نموده و مشاهده شده است خرگوشهایی که به عنوان نوشابه چای خورده بودند از همه کمتر به آئورت 495] آنها آسیب وارد شده است، حتی از خرگوشهایی که آب ساده خورده‌اند نیز خیلی کمتر دچار ناراحتی و آسیب آئورت شده‌اند و به این ترتیب نشان داده شد که چای از حامیان آئورت است و از تشکیل آتروما[496] (یعنی تشکیل پلاکهای انسداد عروق) در آئورت جلوگیری می‌کند. اگر چای بی‌درنگ بعد از غذاهای پرچربی خورده شود خیلی بهتر با تصلب شرایین مبارزه می‌کند.
تحقیقات ژاپنی‌ها در سالهای 1980 نشان می‌دهد که چای کلسترول و تری‌گلیسرید را در حیوانات و انسان که از غذاهای پرچربی استفاده می‌کنند کاهش می‌دهد و در این باره نظریه این است که تاننهای موجود در چای سبز میزان کلسترول را در سطح عادی نگه می‌دارد و در تحقیقات دیگری نشان داده شده است که تاننهای
ص: 306
چای کبد را نیز محافظت می‌کند.

چای به عنوان مسکّن ملایم و کاهنده فشار خون

دانشمندان و محققان کالیفرنیا در سال 1984 گزارش نموده‌اند چای سبز که کافئین آن گرفته شده باشد خاصیت مسکّن ملایم در موش نشان داده است. طبق نظر دکتر جیمز هانری 497]، یکی از استادان روان‌پزشکی در دانشکده پزشکی لومالیندا، چای بدون کافئین با تأثیری که روی اعصاب مرکزی و سیستم اعصاب و ترشحات غدد داخلی جانوران می‌گذارد به نظر می‌رسد که اثر مسکّن و آرامبخش دارد. چای قطعا در کاهش فشار خون جانوران تأثیر دارد و به علاوه دیده شده است موشهایی که مرتبا چای خورده‌اند بیشتر عمر کرده‌اند. دکتر هانری این خاصیت را متأثر از مواد بایوفلاوونوئید[498] در چای می‌داند. دانشمندان فرانسوی نیز تأیید نموده‌اند موشهایی که با دو نوع خاص ترکیبات فلاوونوئید[499] تغذیه شده‌اند فشار خون آنها محسوسا کاهش یافته است. محققان فرانسوی معتقدند که خاصیت بایوفلاوونوئیدها در مورد کاهش فشار خون احتمالا شبیه اثر داروهای بتابلوکر[500] نظیر ایندرال است.
دانشمندان ژاپنی ماده‌ای از چای سبز و سیاه جدا کرده‌اند که قند خون را کاهش می‌دهد. دانشمندان و محققان ژاپنی در عین حال که خواص متعدد چای را در مورد حمایت عروق خونی و سرکوبی سرطان و عمر دراز قبول دارند ولی معتقدند که هیچ‌یک از این خواص ناشی از یک ماده خاص در چای نیست، بلکه تأثیر مجموعه‌ای از انواع مواد شفابخش در چای است که به‌طور توأم و باهم در یک مجموعه این آثار را دارند. ژاپنی‌ها از چای 4 نوع مختلف کاتچین 501] جدا کرده‌اند که همه آنها ضد اکسیدکننده‌ها هستند. ضد اکسیدکننده‌ها به مقدار زیاد در برگ چای خشک و در چای دم‌کرده از برگ در هر دو وجود دارد. محققان و کارشناسان روسی و کانادایی نیز خاصیت ضد اکسیدکننده بودن چای را تأیید می‌کنند.
ص: 307

توصیه‌ها:

1. چای سبز در تحقیقات مختلف از نظر خواص درمانی آثاری قوی‌تر از چای سیاه نشان داده است. مقدار انواع کاتچین در برگهای چای سبز دو برابر بیشتر از چای سیاه است. البته هر قدر چای پررنگ‌تر باشد خواص آن از این نظر بیشتر است. (البته باید به مضرات چای پررنگ از سایر جهات نیز توجه داشت.)
2. اگر به دلایل پزشکی خاصی کافئین برای شخصی مناسب نیست ممکن است از چای‌های بدون کافئین استفاده نمود. گرفتن کافئین از برگهای چای اثری در ظرفیت درمانی سایر ترکیبات شیمیایی چای نمی‌گذارد.
3. همواره سعی شود چای داغ خورده نشود. دلایلی در دست است که خوردن چای خیلی داغ (نظیر هر نوع نوشابه خیلی داغ) ممکن است به مخاط گلو و نای آسیب برساند و منجر به سرطان شود. در یک تحقیق جدیدی که در هند انجام شده دیده شده است اشخاصی که زیاد چای می‌خورند بیشتر مستعد ابتلای سرطان نای هستند. تا چند سال قبل دانشمندان تصور می‌کردند شاید در چای عاملی وجود دارد که موجب سرطان نای می‌شود ولی حالا معتقدند که این ضرر چای مربوط به چای داغ خوردن است. در ژاپن به مردم اخطار و اعلام خطر می‌شود که از خوردن چای داغ پرهیز کنند.

مضرّات احتمالی چای

1. چای دندانها را لکه‌دار و سیاه می‌کند.
2. در چای ترکیباتی از جمله کافئین وجود دارد که احتمال مبتلا شدن به بیماری ایجاد سیست 502] در پستان را در برخی زنها افزایش می‌دهد، البته این موضوع هنوز کاملا و صددرصد تأیید نشده است. مقدار کافئین در برگهای چای زیاد است ولی در یک فنجان مایع چای دم‌شده ثلث یک فنجان قهوه کافئین وجود دارد. کافئین از محرکهای سیستم اعصاب مرکزی است.
3. چای ترشح اسید معدی را تحریک می‌کند بنابراین برای اشخاصی که زخم معده دارند توصیه نمی‌شود ولی آن را می‌توان با کمی شیر و شکر مخلوط کرد. ولی باید توجه کرد که شیر برخی از ترکیبت مفید چای نظیر تاننها را خنثی و بی‌اثر می‌کند.
4. افراط در خوردن چای ممکن است جذب آهن آلی از خوراکی‌های گیاهی را
ص: 308
متعسر سازد و موجب کم‌خونی شود. بخصوص در مورد اطفال توصیه می‌شود که زیاد چای نخورند تا مبادا موجب کم‌خونی آنها شود.
5. افراط در خوردن چای یعنی در حدود 2 لیتر در روز ممکن است ایجاد یبوست نماید.

بحثی درباره رسم انگلیسی‌ها در مورد اضافه کردن شیر به چای

حد اقل تا سال 1660 میلادی چای در انگلستان یک نوشابه غریب خارجی زیان‌آور تلقی می‌شد و فقط در برخی ناراحتی‌ها به عنوان دارو مصرف می‌شد، ولی از زمانی که صاحب‌نظران پزشکی آن سامان اعلام کردند چای را می‌توان خورد مشروط به اینکه کمی شیر به آن اضافه شود چای در انگلستان مرسوم شد. پروتئین شیر فعالیت تاننهای چای را مهار کرده و زیانهای آن را از بین می‌برد، و هنوز هم عده‌ای فکر می‌کنند که علت کمی سرطان نای در انگلستان در اثر عادت آنها به خوردن چای با شیر است. ولی تا به حال هیچ قراین علمی این نظریه را تأیید ننموده است. اضافه کردن شیر به چای ممکن است برخی از آثار نافع چای را خنثی کند از جمله ممکن است آثار ضد سرطانی آن را که ناشی از وجود ترکیبات تانن می‌باشد از بین ببرد. شیر همچنین فعالیت فلوراید مفید ضد کرم‌خوردگی دندان موجود در چای را متوقف می‌نماید. ولی فقط اگر شخص مبتلا به اولسر باشد ممکن است اضافه کردن شیر به چای فکر خوبی باشد، زیرا شیر توانایی آثار تاننهای چای را که محرک افزایش ترشحات عصیر معده هستند خنثی می‌کند.
ص: 309

چای جاوه

اشاره

در ایران چای نمسه و چای آلمانی گفته می‌شود. برگ درختچه‌ای است که به فرانسوی‌The de java و به انگلیسی‌Java tea گفته می‌شود. این نامها برای برگ و برای درختچه استعمال می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Labiatae ، نام علمی آن‌Orthosiphon grandiflorus Boldingh . و مترادف آن‌Orthosiphon stamineus Benth . می‌باشد.
در مدارک امریکایی نام گیاه راOrthosiphon aristatus (B I .) Miq . و دو گونه بالا را مترادفهای آن ذکر می‌کنند.

مشخصات

درختچه‌ای است که بلندی آن حدود یک متر است. برگهای آن بزرگ و هر دو طرف آن پوشیده از کرک دندانه‌دار معطر و بوی آن شبیه بوی چای معمولی است.
گلهای آن ابتدا سفید و پس از چندی آبی‌رنگ می‌شود.
این گیاه در جاهای مرطوب و کنار استخرها می‌روید. بومی مناطق حاره و امریکا و استرالیا است.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی برگهای آن دارای اسانس روغنی فرّار و گلوکوزیدی به
ص: 310
نام‌Orthosiphonin است. بررسی دیگری نشان می‌دهد که در برگها یک گلوکوزید و 65/ 0 درصد اسانس وSaponin وPhytosterol وTannin است. در اسانس آن یک ماده متبلور مشخص شده است. در قسمت غیر فرّار عصاره برگ موادSito -sterol وa -Linoleic acid وB -Linoleic acid و یک آلکالوئید یافت می‌شود و به علاوه در گیاه املاح پتاسیم وجود دارد]G .I .M .P[ .
در گزارش تجزیه شیمیایی دیگری آمده است که در گیاه یک گلوکوزید به نام‌Orthosiphonin و در برگهای گیاه و سرشاخه‌های آن مقدار زیادی پتاسیم وUrea وUreids وجود دارد [وان دراسلی‌سن**].

خواص- کاربرد

در تایوان از دم‌کرده برگهای درختچه به عنوان مدر استفاده می‌شود.Van der sleesein می‌گوید که تقریبا در تمام مناطق اندونزی و کمتر در فیلیپین مانند چای دم می‌کنند و مصرف می‌نمایند.
در شبه‌جزیره مالایا از آن در موارد نزله مثانه استفاده می‌شود [برکیل*]. و برای بیماری‌های مختلفی نظیر التهاب کلیه یا نفریتیس و وجود سنگ در کلیه یا نفرولی تیازیس 503] و تجمع اورین یا ادرار در کلیه به علت انسداد مجاری آن و سنگ مثانه و تصلب شرایین یا ضخیم شدن و سفت شدن شریانها و نقرس و سرانجام روماتیسم بسیار مفید است [اوکابه*]. برای سنگ کیسه صفرا و بیماری قند نیز مفید است [کلوپن‌برگ- ورستیغ . مصرف برگهای تازه آن معمولا تهوع‌آور است [آتندولی .
علت اینکه آن را چای آلمانی نیز می‌گویند شاید به این دلیل باشد که سابقا این چای در آلمان بسته‌بندی شده و به ایران وارد می‌شده است. ولی در حال حاضر در مواقعی که واردات آن آزاد باشد، مستقیما از بندر باتاویا به ایران وارد می‌شود.
ص: 311

خردل

اشاره

در کتب طب سنتی با نام «خردل» و در متون عربی کتب طب سنتی با نام «حرشا» و «خردل وحشی» نام برده می‌شود. به فرانسوی‌Moutarde و به انگلیسی‌Mustard گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Cruciferae دارای انواع مختلفی است که عمده‌ترین آنها خردل سفید و خردل سیاه و خردل قهوه‌ای و در آخر خردل وحشی می‌باشند.

1. خردل سفید

در کتب طب سنتی «حرف ابیض» نیز گفته می‌شود. به فرانسوی‌Moutarde blanche وPlante beurre و به انگلیسی‌White mustard نامیده می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Cruciferae ، نام علمی آن‌Sinapis alba L . و مترادفهای آن‌Brassica hirta Moench . وBrassica alba Hookf .Th . وBrassica alba Boiss . از طرف گیاه‌شناسان مختلف نامگذاری شده است.

مشخصات

خردل سفید یا خردل زرد گیاهی است یکساله، ساقه آن مربع به ارتفاع 6/ 0- 5/ 0 متر پوشیده از کرک زبر. برگهای آن شبیه برگ ترب پهن ناصاف با بریدگی عمیق به طوری که برگ را به چند قسمت تقسیم می‌کند. گلهای آن زرد، میوه
ص: 312
آن سیلیک یا خورجین به طول 5- 2 سانتی‌متر است که در قسمت پایین آن تخمهای گیاه قرار دارند و قسمت بالای آن که تقریبا نصف طول خورجین را تشکیل می‌دهد، خالی است. دانه آن شفاف به رنگ زرد نسبتا درشت می‌باشد و محتوی 35- 30 درصد روغن ثابت است که تند است و سفید و خالص آن را در بعضی مناطق در آشپزخانه به عنوان ادویه مصرف می‌کنند.
برای تولید و تکثیر دانه خردل بذر آن را در اوایل بهار باید کاشت و محصول در اواسط یا اواخر تابستان می‌رسد. معمولا هر موقع که حدود نصف دانه‌ها زرد شوند می‌توان برداشت محصول را آغاز نمود. میزان محصول دانه در هکتار در حدود 5/ 1- 1 تن می‌باشد. دانه خردل سفید مدور به رنگ زرد یا زرد کمی قرمز، مغز آن زردرنگ به قطر 2- 1 میلی‌متر طعم آن کمی تند است. اگر در آب ریخته شود متورم می‌شود و لعاب فراوان می‌دهد. گیاه خردل سفید در مزارع و نقاط سایه‌دار و بیشتر در خاکهایی که آهکی یا رسی باشند به‌طور خودرو می‌روید. در جنوب اروپا و افریقای شمالی و آسیا انتشار دارد. در ایران در مناطق جنوب ایران در مسجد سلیمان به‌طور خودرو دیده می‌شود.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی در تخم خردل سفید وجود چند گلیکوزید و لعاب فراوان و روغن ثابت (35- 30 درصد) و سینالبین 504] و اسیدهای آراشیدیک اسید، لیگنوسریک اسید[505]، اروسیک اسید[506] (سمی است) و همچنین لینولئیک اسید، لیناماراز[507]، لاکتاز، مایروزیناز[508] و فسفاتاز[509] گزارش شده است [روا].
روغن چرب ثابت موجود در دانه خردل سفید به رنگ زرد طلایی است و دارای بو و طعمی تند و بیشتر مصارف صنعتی دارد و فقط خالص و سفیدرنگ آن ممکن است در آشپزخانه مصرف شود. از مغز دانه خردل هم خمیری درست می‌شود که مخلوط با سرکه و سایر ادویه به عنوان چاشنی در آشپزخانه مصرف می‌شود.
ص: 313

2. خردل سیاه

در کتب طب سنتی و به عربی «خردل اسود»، به فرانسوی‌Moutarde noire وSeneve و به انگلیسی‌Black mustard گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Cruciferae ، نام علمی آن‌Brassica nigra (L .) Koch و مترادف آن‌Sinapis nigra از طرف گیاه‌شناسان نامگذاری شده است.

مشخصات

خردل سیاه گیاهی است یکساله با ساقه‌ای پرشاخه و بلند، ارتفاع آن تا 1 متر حتی تا 5/ 1 متر هم می‌رسد و پوشیده از کرک زبر است. برگهای آن متناوب، برگهای فوقانی بدون دمبرگ و برگهای پایین ساقه با دمبرگ دارای بوی خاص کومارین، گلهای آن زرد. میوه آن به شکل خورجین نازک و کوتاه که در داخل آن دانه‌های خردل به رنگ قرمز تیره یا سیاه قرار دارد.
دانه‌های خردل سیاه کوچکتر از دانه‌های خردل سفید است. خردل سیاه برای تهیه خمیر خردل که با غذاهای گوشتی خورده می‌شود، به کار می‌رود و مغز خردل سیاه را کوبیده و خمیری درست می‌کنند که مخلوط با سرکه و نمک و سایر گیاهان ادویه‌ای معطر، خردل معروف که در بازار برای خوردن با غذا عرضه می‌شود.
کاشت خردل سیاه مانند خردل سفید است و معمولا کاشته و پرورش داده می‌شود. در بعضی از کشورها گیاه خردل سفید و سیاه را برای استفاده از برگهای جوان و ظریفش در گرمخانه می‌کارند و پس از 12- 10 روز که برگهای ظریف و نازک آن ظاهر شد، برای خوردن با سالاد چیده می‌شود و مصرف می‌کنند.
گیاه خردل سیاه در اروپا، آسیا، هندوستان، افریقای شمالی، سیبریه، قفقاز و ایران انتشار دارد. در ایران در آذربایجان، دیلمان و خسرو به‌طور خودرو دیده می‌شود.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی در خردل سیاه وجود گلوکوزید سولفو ازوته‌ای به نام سینیگرین 510] و اسانس روغنی فرّار گزارش شده است. در تخم آن یک نوع اتر به نام
ص: 314
سنفول 511] در حدود 1- 75/ 0 درصد وجود دارد و همچنین قند مایروزین 512] در آن یافت می‌شود. به علاوه مقدار فراوانی لعاب و روغن ثابت (کمتر از خردل سفید) در تخم آن وجود دارد]G .I .M .P .[ .

3. خردل وحشی یا بری

در کتب طب سنتی با نام «خردل بری» و «حرشا» آمده است. به فرانسوی‌Moutarde sauvage و به اصطلاحهای محلی فرانسوی‌Moutardon وSanve وJotte وRaveluche و به انگلیسی‌Wild mustard گفته می‌شود، گیاهی است از خانواده‌Cruciferae ، نام علمی آن‌Sinapis arvensis L . می‌باشد.

مشخصات

تخم خردل وحشی یا خردل بری اغلب در مزارع غلات بخصوص در خاکهای آهکی به مقدار وسیع منتشر می‌شود. معمولا از نظر زارعین علف بسیار سمجی است که در مزرعه آن را وجین می‌نمایند و یا با ترکیبات علف‌کش مانند گرد سولفات آهن و یا با اسید سولفوریک رقیق آن را از بین می‌برند.
گیاهی است که تمام قسمتهای آن برای حیوانات تحریک‌کننده است. گلهای آن زرد کوچک، تخمهای آن بسیار ریز سیاه شفاف به طوری که در هر پایه ممکن است چندین هزار دانه بدهد. از نظر دارویی خواص آن ضعیف‌تر از خردل سیاه می‌باشد.

4. خردل قهوه‌ای

بومی شمال هیمالیا می‌باشد، نام علمی آن‌Brassica juncea (L .) Czern .Cosson در افریقا و چین نیز کاشته می‌شود.

خواص- کاربرد

انواع خردل از نظر خواص طبی با کمی تفاوت باهم مشابه می‌باشند. در ساختمان خردلها ترکیبات گوگردی وجود دارد که یکی از عوامل مؤثره آن محسوب می‌شود و برای رفع عوارض کمبود ویتامین‌C به کار می‌رود. در مورد سوء هاضمه و استسقا و
ص: 315
برخی بیماری‌های جلدی در استعمال خارج تجویز می‌شود. دانه خردل سفید و سیاه خاصیت سرخ کردن پوست را دارا می‌باشند[513] و نظر به این خاصیت از ضماد آن در موارد مختلف استفاده می‌شود که در استعمال خارجی به کار می‌رود. چون ضماد آرد خردل در اغلب موارد عکس العمل شدید دارد، معمولا از کاغذ مخصوص آلوده به خردل استفاده می‌شود که آن را مشمع خردل گویند. مشمعهای خردل را قبل از استفاده ابتدا کمی یعنی چند ثانیه در آب سرد یا نیم‌گرم وارد کرده و پس از آن روی عضو دردناک می‌اندازند و پس از حدود 20- 15 دقیقه قرمزی روی پوست ظاهر می‌شود و خون به آن ناحیه جلب می‌گردد. به‌هرحال معمولا کاغذ را بیشتر از 45- 30 دقیقه روی پوست نگه نمی‌دارند و باید برداشته شود تا ایجاد ناراحتی ننماید.
اشخاصی که پوست آنها حساسیت خاصی نسبت به آرد خردل دارد نباید از مشمع خردل استفاده نمایند.
در موارد رفع عوارض کمبود ویتامین‌C خیسانده 30- 15 در هزار، دانه خردل سیاه در آب داغ که به مقدار 6- 5 قاشق سوپخوری در روز خورده شود اثر محسوس دارد. برای رفع یبوستهایی که ناشی از ضعف فعالیت روده‌ها می‌باشد، مانند یبوست در اشخاص پیر یا اشخاص فلج، اگر یک قاشق غذاخوری از دانه‌های آن را چند روز در آب خیسانده و بعد در نصف لیوان آب وارد کرده و بخورند خیلی مؤثر است. دستور دیگر این است که اگر 30- 15 گرم تخم خردل سفید را قبل از غذا یا شام وقت خواب بیاشامند ابتدا معده را تحریک می‌نماید سپس چون در مجاورت رطوبت باد کرده و لعاب زیادی می‌دهد، عمل هضم روده‌ای را مختل کرده و موجب لینت مزاج می‌شود، ولی در مصرف تخم خردل سفید به این ترتیب خیلی باید احتیاط کرد و اشخاصی که حالت التهاب و هیجانی در مجاری هاضمه دارند چون دانه خردل سفید در مجاری هاضمه ایجاد خراش می‌کند، نباید مصرف نمایند.
خردل از نظر طبیعت طبق نظر حکمای طب سنتی خیلی گرم و خیلی خشک است و در مورد خواص آن معتقدند که استعمال داخلی آن اخلاط را از اعماق بدن جذب می‌کند و رطوبتهای دماغی و معده و سایر اعضا را خشک می‌کند و به هضم غذا کمک می‌نماید و مدر است. برای تقویت ذهن، حافظه، تقویت اشتها، بیماری‌های سرد و دماغی نظیر فلج و سستی اعضا، سردردهای سرد، تسکین درد کبد و طحال نافع
ص: 316
است. ضماد آن با عسل بر پیشانی برای سردرد مفید است و اگر گرد آن بر بینی داخل شود یا آب دم‌کرده آن چند قطره ریخته شود، عطسه‌آور است و برای بیدار کردن و به حال آوردن بیمار در حال غش و صرع و باز کردن گرفتگی گوش مفید است.
مالیدن آن به چشم برای رفع خشونت پلک چشم نافع است.
ریختن قطره آب دم‌کرده آن با عسل در چشم برای شبکوری مفید است و ریختن آن در گوش و دندان، درد آن را تسکین می‌دهد. اگر تخم آن را بکوبند و عصاره آن را بگیرند مالیدن آن برای امراض چشم نافع است. غرغره آن با آب عسل برای ورم زیر زبان و سنگینی و سستی آن و درد دندان و خشونت قصبه ریه مفید است. خوردن آن با عسل برای تنگی نفس و سرفه رطوبی و تقویت نیروی جنسی مفید است و اگر با پونه و سرکه رقیق خورده شود برای اختناق رحم و اخراج انگل معده نافع است.
ضماد آن با انجیر برای نقرس و سیاتیک و جلوگیری از ریزش مو و اگر تخم خردل سیاه را با گوگرد و سکنجبین و کلم ضماد درست کنند، برای خنازیر نافع است. مالیدن آن با روغن بر قضیب محرک است، اگر گیاه تازه یا تخم آن را با غذا بخورند برای هضم غذا مفید و معده را گرم می‌کند. خوردن برگ آن با سالاد برای قطع بلغم نافع است. جوشانده تخم آن با چغندر برای صرع و رفع انسداد و گرفتگی‌های بلغمی نافع است. رازی معتقد است اگر جوشانده تخم آن را در سوراخ مار بریزند مار را هلاک می‌کند. جانشین خردل از نظر خواص دو برابر وزن آن تخم تره‌تیزک و یا تخم اسپند است. تخم خردل مضر اشخاص گرم‌مزاج است و ایجاد تشنگی می‌نماید و از این نظر اشخاص گرم‌مزاج می‌توانند تخم خردل را با سرکه و کاسنی و روغن بادام بخورند.
مقدار خوراک آن تا 12 گرم کوبیده و تا 20 گرم نکوبیده آن است. از محلول 8 در هزار اسانس خردل در آب و یا محلول یک قسمت اسانس در 10 قسمت الکل و مالیدن روی عضو در موارد فلج، نقرس و روماتیسم نتایج خوبی گرفته می‌شود.
تهیه آرد خردل: خردل را پاک کنند و در گرم‌خانه 40 درجه سانتی‌گراد بخشکانند و در هاون آهنی نرم بکوبند و از الک مویی نمره 25 داروسازی رد کنند و حفظ نمایند. این آرد را حد اکثر یک ماه بیشتر نمی‌توان نگه داشت و باید مصرف نمود.
پاشویه خردل: آرد خردل 150 گرم، آب گرم به قدری که در یک پاشویه لازم است. این پاشویه برای جلب خون به عضو مورد نظر مفید است. آب مصرفی نباید درجه حرارتی بیشتر از 85 درجه سانتی‌گراد داشته باشد، زیرا تأثیر خردل را کم
ص: 317
می‌کند.
سیناپیسم 514]: در استعمال خارجی بیشتر در سابق مرسوم بود ولی اکنون کاغذ خردل و یا مشمع خردل جای آن را گرفته است. این دارو ضماد خردل است که از آرد خردل سیاه درست می‌شود، برای تهیه آن 200 گرم آرد خردل سیاه را با مقدار کافی آب نیم‌گرم مخلوط کرده، خمیری می‌سازند که دارای قوام کافی باشد، در تهیه این خمیر باید از مصرف آب داغ (بیشتر از 75 درجه سانتی‌گراد) و سرکه و الکل پرهیز شود. آرد خردل در مجاورت آب گرم تغییراتی حاصل می‌نماید که موجب آزاد شدن اسانس روغنی فرّار خردل که ماده عامل خردل است می‌شود. ضمادی که به این ترتیب حاصل می‌شود 20- 10 دقیقه روی پوست محل مورد نظر می‌گذارند موجب سرخی پوست می‌شود. در اشخاصی که پوست آنها بی‌حس است باید مراقب باشند به محض اینکه اثر سرخ شدن ظاهر شد ضماد را بردارند. اگر ضماد را شل درست کرده روی عضو مورد نظر بکشند و بعد کمی آرد خردل روی آن بپاشند آن هم اثر قوی دارد. معمولا روی ضماد خردل را پس از کشیدن روی عضو با پارچه ململ می‌پوشانند.
کاغذ خردل یا ریگولوت 515]: برای ساختن و درست کردن خردل ابتدا خردل سیاه را گرفته و با کمک سولفور کربن، روغن ثابت آرد خردل را می‌گیرند و سپس پارچه کاغذی را با محلول کائوتچو در سولفور کربن اندود می‌کنند و پس از آن آرد خردل عاری از روغن ثابت را با وسیله‌ای روی آن به قطر مورد نظر می‌کشند. در موقع استعمال کافی است که فقط چند ثانیه کاغذ خردلی را در آب نیم‌گرم فرو برده و بیرون آورده روی پوست بیندازند، مثل ضماد آرد خردل خیلی خوب اثر می‌کند.
آرد خردل که روغن ثابت آن گرفته شده باشد، خیلی دیر در مجاورت هوا فاسد می‌شود و به علاوه از آرد خردل معمولی با روغن ثابت اثرش بیشتر است.
تنطور اسانس خردل: یک واحد اسانس خردل را با 49 واحد الکل 85 درجه مخلوط کرده و تکه پارچه فلانلی را در آن آلوده کرده به محل مورد نظر بچسبانند.
اگر درد شدید ایجاد شود، چند قطره اتر در محل تحریک‌شده بریزند.
ضماد خردل خیلی قوی: ضماد خردل 250 گرم، سیر کوبیده 20 گرم و فلفل کوبیده 20 گرم، اینها را باهم مخلوط کنند.
ص: 318
ضماد سیاتیکی: 250 گرم آرد خردل، 5 گرم فلفل سفید نرم کوبیده و 5 گرم زنجبیل نرم کوبیده‌شده را با مقدار کافی سکنجبین مخلوط کرده ضماد تهیه نمایند.
در اسناد طب سنتی خاور دور در مورد خواص خردل چنین آمده است:
خردل سیاه‌B .nigra و خردل قهوه‌ای‌B .juncea از نظر خواص طبی خیلی به هم شبیه هستند و دانه آنها خیلی تند است، در چین برای معالجه سرماخوردگی، ناراحتی معده، آبسه‌ها، روماتیسم، لومباگو مصرف می‌شوند [ایشی‌دویا].
برگهای گیاه را در سوپی می‌پزند و می‌خورند برای رفع التهاب مثانه مفید است [لوئی**]. و جوشانده آن را برای قطع خونریزی می‌خورند [هو]. از روغن آن به عنوان مرهم برای رفع ناراحتی پوست و التیام زخم پوست استفاده می‌شود [هوپر]. از دانه خردل سفید در چین به عنوان بادشکن و نرم‌کننده سینه [روا*]، محرک و معرق و معالج برونشیت و همچنین از له‌شده آن به عنوان پماد برای تسکین دردهای اعصاب استفاده می‌شود [لو*].
در هریک صد گرم برگهای خام سبز خردل مواد زیر وجود دارد:
آب 89 گرم، چربی 5/ 0 گرم، پروتئین 3 گرم، هیدراتهای کربن، 5/ 4 گرم، کلسیم 183 میلی‌گرم، فسفر 50 میلی‌گرم، آهن 3 میلی‌گرم، سدیم 32 میلی‌گرم، پتاسیم 377 میلی‌گرم، ویتامین‌A 7000 واحد بین المللی، تیامین 11/ 0 میلی‌گرم، رایبوفلاوین 22/ 0 میلی‌گرم، نیاسین 8/ 0 میلی‌گرم و ویتامین‌C 97 میلی‌گرم.
در هریک صد گرم برگ پخته خردل با آب کم مواد زیر وجود دارد:
آب 92 گرم، پروتئین 2/ 2 گرم، چربی 4/ 0 گرم، هیدراتهای کربن 4 گرم، کلسیم 138 میلی‌گرم، فسفر 32 میلی‌گرم، آهن 8/ 1 میلی‌گرم، سدیم 18 میلی‌گرم، پتاسیم 220 میلی‌گرم، ویتامین‌A 5800 واحد بین المللی، تیامین 08/ 0 میلی‌گرم، رایبوفلاوین 14/ 0 میلی‌گرم، نیاسین 6/ 0 میلی‌گرم و ویتامین‌C 48 میلی‌گرم.
در هر یک‌صد گرم خمیر خردل قهوهای تجارتی تهیه‌شده که به عنوان ادویه مصرف می‌شود مواد زیر وجود دارد:
آب 78 گرم، پروتئین 9/ 5 گرم، چربی 3/ 6 گرم، هیدراتهای کربن 4 گرم، کلسیم 124 میلی‌گرم، فسفر 134 میلی‌گرم، آهن 8/ 1 میلی‌گرم، سدیم 1307 میلی‌گرم و پتاسیم 130 میلی‌گرم.
در هر یک‌صد گرم خمیر خردل زرد تجارتی تهیه‌شده که به عنوان ادویه مصرف می‌شود مواد زیر وجود دارد:
ص: 319
آب 80 درصد، پروتئین 7/ 4 درصد، هیدراتهای کربن 4/ 5 درصد، کلسیم 84 میلی‌گرم، فسفر 73 میلی‌گرم، آهن 2 میلی‌گرم، سدیم 1252 میلی‌گرم و پتاسیم 130 میلی‌گرم.
خردل سفید 1. گل

سابقه تاریخی کاربرد و شناخت خردل

کلمه‌Mustard از لغت لاتین آن‌Mustum مشتق شده است.Mustum به زبان لاتین به معنای عصاره یا شیره انگور و سایر میوه‌جات می‌باشد. در دوران روم قدیم دانه‌های ساییده‌شده خردل را با شیره و عصاره میوه‌جات مخلوط کرده و به نام‌Mustum ardens یاHot must یعنی شیره میوه داغ مصرف می‌کردند.
خردل از روزگاران کهن شناسایی شده و به عنوان دارو مصرف می‌شده است.
دکتر زیمنت 516] استاد دانشکده پزشکی دانشگاه کالیفرنیا، معتقد است که مواد خوراکی تند نظیر خردل از روزگاران قدیم برای معالجه بیماری‌های ریه به کار می‌رفته است و اضافه می‌کند که در نوشته‌های پزشکی کهن مصر، خردل برای معالجه ناراحتی‌های بیماری‌های تنفسی توصیه شده است. در قرون وسطی از خردل داروی
ص: 320
مایعی یا به اصطلاح شربتی برای معالجه آسم و سرفه و خشونت سینه درست می‌کردند. در 1802 طبیب معروف انگلیسی به نام هربردن 517] مخلوط سیر و دانه خردل را برای معالجه آسم تجویز می‌کرده است. [فیثاغورث حکیم در حدود 530 قبل از میلاد خردل را به عنوان پادزهر مؤثر عقرب‌گزیدگی تجویز می‌کرده است. و سقراط در 400 قبل از میلاد تخم خردل را به عنوان دارو در استعمال داخلی و خارجی تجویز می‌نمود. در آن دوران نهال جوان خردل مانند اسفناج خورده می‌شد و تخم آن نیز به عنوان ادویه کاربرد داشت.
در 334 قبل از میلاد داریوش سوم شاه ایران به طوری که در تاریخ آمده است یک کیسه تخم کنجد برای اسکندر کبیر فرستاد به نشانه اینکه به اسکندر اشاره‌ای به تعداد بی‌شمار ارتش خود نموده باشد، اسکندر در جواب یک کیسه تخم خردل برای داریوش سوم فرستاد به نشانه تعداد بی‌شمار و در عین حال تند و نیرومند ارتش یونان.
در سال 800 بعد از میلاد خردل در اراضی یکی از کلیساهای مسیحی در نزدیکی پاریس کاشته شده است و در سال 812 طبق فرمان شارلمانی خردل در املاک سلطنتی کاشته شده است. در دوران قرون وسطی خردل به عنوان ادویه خوبی برای مصرف در زمستان که در آن زمان فقط گوشت نمک‌سود غذای اصلی را تشکیل می‌داد، مورد توجه اروپایی‌ها قرار گرفت. کشت خردل را اولین بار مسلمانها در اسپانیا آغاز کردند و در آغاز قرن دوازدهم به آلمان و انگلستان با نام سناپیوم 518] وارد شد. در تابستان سال 1497 زمانی که واسکودوگاما پرتقالی از لیسبن مسافرت خود را به طرف شرق آغاز نمود و از دماغه امیدنیک عبور کرد، ضمن مواد غذایی مفصلی که با خود داشت خردل هم یکی از انواع مواد بود. در قرن هفدهم در انگلستان خردل به شکل خمیر خردل در بازار عرضه می‌شد. در 1720 میلادی یک بانوی انگلیسی به نام خانم کلمنت دورهام 519] با اختراع روش مصرف خردل خشک و به صورت گرد، ثروت عظیمی برای خود دست و پا کرد. او آرد خردل را به رنگ زرد کمرنگ تهیه می‌کرد و به نام دورهام موستارد[520] به بازار عرضه می‌نمود.
نویسنده خوش‌قریحه فرانسوی آناتول فرانس در داستان شورش فرشتگان که در
ص: 321
سال 1914 منتشر شد می‌نویسد که داستان بدون عشق مانند گوشت گاو بدون خردل است.[521]

معارف گیاهی ؛ ج‌2 ؛ ص321
یر خردل آماده که در بازار به فروش می‌رود، مخلوطی از تخم خردل ساییده‌شده، نمک، سرکه و ادویه است. رنگ زرد درخشان خردل تجارتی در اثر اضافه کردن زردچوبه هندی(Allepey) به خمیر خردل می‌باشد، خردل فرانسوی از آرد خردل سیاه یا قهوه‌ای و سرکه تهیه می‌شود، که در نتیجه رنگ آن کمی قهوه‌ای است. تخم خردل آردنشده را هم معمول است در خیارشور و سبزی‌های پخته می‌ریزند و می‌خورند. برخلاف سایر ادویه‌های معطره گرد و آرد خردل ما دام که خشک است عطر و بویی ندارد و برای اینکه عطر آن درآید باید مرطوب شود و پس از 15- 10 دقیقه بوی تند و عطر خوب آن برمی‌خیزد. پس از اینکه آرد خردل مرطوب و خمیر شد و پس از 20- 15 دقیقه عطر آن ظاهر شد، بی‌درنگ باید مصرف شود و الا پس از چندی در حدود (2- 1 ساعت) عطر آن بکلی از بین می‌رود.
به همین دلیل خمیر خردل که در رستورانهای چینی مصرف می‌شود برای هر غذا جداگانه تهیه و با غذا مصرف می‌شود که تازه‌تازه باشد.
اگر لازم باشد خمیر خردل که تهیه می‌شود برای مدتی نگهداری شود برای اینکه عطر آن از دست نرود باید آن را ترش نمود. یعنی با آب لیمو ترش یا سرکه مخلوط کرد تا فعالیت انزیمهای آن برای برطرف کردن بو متوقف شود. معمولا خمیر خردل تجارتی را با سرکه مخلوط می‌کنند که عطر آن حفظ شود. مخلوط کردن خمیر خردل با مایونز[522]، گرد کاری 523] و سسهای سالاد مانند یک حفظکننده موجب می‌شود که از فساد مخلوط جلوگیری شود، زیرا خردل فعالیت باکتری‌های فاسدکننده را متوقف می‌کند.
قسمتی از ترکیبات شیمیایی گاز اشک‌آور که در جنگ جهانی اول مصرف می‌شد از ماده سینیگرین گلوکوزید[524] که در خردل سیاه وجود دارد به دست می‌آمد. این گلوکوزید تحریک‌کننده مخاط و نسوج مرطوب بدن است، بخصوص در مخاط چشم و بینی اثر شدیدی دارد. تنفس مقدار زیاد آن موجب سوختگی مخاط مجاری تنفسی سربازان شده بود که در مورد تعدادی زیاد از آنها منجر به مرگ گردید. همین ماده در
ص: 322
خردل در مواردی که به مقدار محدود و کم به عنوان ادویه مصرف می‌شود، موجب تحریک اشتها و تسریع و تحریک ترشح بزاق می‌گردد.
مصرف جهانی خردل در درجه اول از ارقام سفید و قهوه‌ای خیلی زیاد است و سالیانه به متجاوز از 300000 تن می‌رسد. در 30 سال اخیر خردل قهوه‌ای بتدریج از نظر ادویه جانشین خردل سیاه شده است، زیرا خردل قهوه‌ای از تندترین ارقام خردل است.
ص: 323