گروه نرم افزاری آسمان

دارچین





اشاره

در ایران به‌طور کلی «دارچین» گفته می‌شود. در کتب طب سنتی انواع آن را با نامهای «دارصینی»، «دارچینی»، «قرفة الدارچینی»، «سلیخه» نام برده‌اند. پوست شاخه‌های درختی است که به فرانسوی آن راCannelle و به انگلیسی‌Cinnamon نامند و درخت آن را به فرانسوی‌Cannelier یاCannellier و به انگلیسی‌Cinnamon یاCinnamon tree می‌نامند. گیاهی است از خانواده‌Lauraceae و گونه‌های مختلفی دارد که معروف‌ترین آنها دو گونه با نامهای علمی زیر است:
1.Cinnamomum verum J .S .Presl . که مترادف آن‌C .zeylanicum Bl . است و در بازار تجارت بین المللی به نام «دارچین سیلان» در کتب(Ceylon Cinnamon) و به نام «قرفه» معروف است و از مرغوبترین انواع دارچین است.
2.Cinnamomum cassia Bl . که رویشگاه آن چین و ویتنام و جزایر سوند و آن حوالی است و در چین نیز پرورش داده می‌شود و در بازار به نام «دارچین چین» یاChinese cinnamon و «دارچین سایگون» یا(Saigon cinnamon) گفته می‌شود.
این دارچین را به عربی «سلیخه» و «دارصینی» و به زبان اردو «تج» می‌نامند و مترادف آن‌C .aromaticum Nees . می‌باشد.
انواع دیگری نیز با اسامی تجارتی خاص در بازار وجود دارد که در حد مرغوبیت انواع فوق نیست، از جمله دارچین کایان که در امریکای جنوبی می‌روید، رنگ آن تقریبا سفید و در دهان زود نرم می‌شود و دارچین ناصاف و نامرغوب که به جای
ص: 324
پوست شاخه‌های جوان درخت از پوست تنه درخت دارچین سیلان تهیه می‌شود که خشن و ناصاف و نامرغوب است.

سابقه تاریخی

دو گونه دارچین به نام دارچین سیلان و دارچین سایگون از قدیمی‌ترین ادویه‌های جهان هستند که از اعصار کهن مورد شناخت بشر بوده‌اند و اسناد مکتوب تاریخ قدمت آنها را به 40- 30 قرن پیش می‌رساند.
از نظر کیفیت این دو نوع دارچین باهم یکسان نیستند ولی به علت شباهت زیادی که از نظر خواص و عطر باهم دارند از همان قرنها پیش همیشه دو گونه:C .verum وC .cassia باهم اشتباه می‌شده و حتی در حال حاضر نیز در اغلب مناطق دنیا برای این دو گونه دارچین اختلافی قائل نیستند.
در بازار امریکا تقریبا تمام ادویه‌ای که به نام دارچین فروخته می‌شود عملا از نوع‌C .cassia است و نام دارچین را امریکایی‌ها از هر نوع‌Cinnamon می‌گویند. در انگلستان مرسوم است در بازار و در محافل علمی نام‌Cinnamon برای گونه مرغوب‌C .zeylanicum و نام‌Cassia برای گونه‌C .cassia به کار می‌رود. در صورتی که در امریکا طبق مقررات مواد غذایی دارویی مربوط به سال 1938 اجازه داده شده است که کلمه‌Cinnamon برای هر دو نوع یعنی‌C .zeylanicum و یاC .cassia به کار رود.
حکمای طب سنتی از جمله گالن 525] طبیب نامدار یونانی در قرن دوم پس از میلاد در کتابش دارچین سایگون و یاC .cassia را هم‌ردیف باC .zeylanicum یا دارچین سیلان اعلام کرده و معتقد است که در مصارف طبی می‌توان به جای دارچین سیلان از دارچین سایگون استفاده کرد ولی از نظر مقدار باید مقدار مصرف دارچین سایگون دو برابر دارچین سیلان باشد.

مشخصات

دارچین سیلان درختچه‌ای است از نظر بلندی متوسط همیشه سبز که قسمت درونی پوست شاخه‌های جوان آن دارچین مرغوب تجارتی معروف به دارچین سیلان است. در سیلان و هند ارتفاع این درختچه ممکن است تا 12- 10 متر برسد،
ص: 325
ولی عملا چون به طریق شاخه‌زاد پرورش داده می‌شود ارتفاع خیلی کمتری دارد، برگهای آن به رنگ سبز تیره شفاف در سطح فوقانی و سبز روشن در سطح تحتانی، بسیار معطر، دراز به طول 15- 10 سانتی‌متر و نوک‌تیز هستند. گل آن کوچک زرد تقریبا نامریی است. میوه آن کوچک تخم‌مرغی به رنگ ارغوانی تیره به طول 2- 1 سانتی‌متر و دارای یک دانه می‌باشد. این درختچه در سیلان و هند در مناطقی که بارندگی سالیانه در حدود 2- 5/ 1 متر باشد می‌روید.
مرغوبترین نوع دارچین سیلان را دارچین شیرین یا دارچین عسلی می‌نامند. تکثیر این درختچه از طریق کاشت بذر و یا از طریق کاشت قلمه آن است. پس از 3- 2 سال درخت جوان را قطع می‌کنند تا شاخه‌های زیاد بدهد و به صورت شاخه‌زاد درآید و 3- 2 سال بعد پوست شاخه‌های جدید را کنده به صورت لوله دارچین در بازار عرضه می‌کنند.
دارچین سایگون یا دارچین چین در ویتنام و هیمالیای شرقی و قسمتی از چین می‌روید. درخت آن کمی بلندتر، پوست آن ضخیم‌تر، برگها درازتر و میوه آن کوچکتر از دارچین سیلان است. کاشت و بهره‌برداری آن نظیر کاشت و بهره‌برداری دارچین سیلان می‌باشد. و تنها اختلاف این است که در مورد دارچین سایگون معمول است از پوست شاخه‌های جوان و از پوست تنه درخت نیز که ناصاف است از هر دو استفاده می‌شود و برای اولین برداشت نیز در مورد دارچین سایگون طول مدت زمان بیشتری و شاید 15- 10 سال لازم است تا بهره‌برداری آغاز شود.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی و مواد عامله طبق بررسی‌های دانشمندان شیمی و دارویی در دارچین سیلان اسانس روغنی فرّار قابل ملاحظه‌ای وجود دارد. بررسی‌های آزمایشگاهی نشان می‌دهد که در پوست خشک ساقه‌های کوچک و جوان درخت در حدود 71/ 0- 35/ 0 درصد اسانس یافت می‌شود که شامل 76- 48 درصد از آلدئیدها می‌باشد. بررسی دیگری نشان می‌دهد که دارای 2 درصد اسانس است که شامل 90- 70 درصد ماده اوژنول (اسانس میخک) است.
بررسی دیگری نشان می‌دهد که پوست شاخه‌ها در حدود 1- 5/ 0 درصد اسانس دارد و برگهای سبز درخت در حدود 1 درصد اسانس دارد. مطالعه دیگری نشان می‌دهد که اسانس دارچین از نظر ماده اوژنول شبیه اسانس میخک است و در هر دو
ص: 326
در حدود 90- 70 درصد اوژنول وجود دارد.
در پوست ریشه دارچین در حدود 3 درصد اسانس یافت می‌شود که البته با اسانس پوست و شاخه‌ها و برگها متفاوت است. دارچین سایگون یا سلیخه که از نظر خواص درمانی خیلی شبیه به دارچین سیلان منتهی ضعیف‌تر از آن است نیز دارای اسانس می‌باشد. در هر دو گونه فوق علاوه بر اسانس مواد دیگری نظیر تانن نیز یافت می‌شود]G .I .M .P[ .
در گزارش مطالعات دیگر جدیدی در مورد ترکیبات شیمیایی چنین آمده است که اسانس گونه سیلان دارای سینامیک آلدئید[526]، هایدروسینامیک آلدئید[527]، بنزآلدئید و کومینیک آلدئید[528]، نونی‌لیک آلدئید[529]، اوژنول، کاریوفیلن 530]، ال- فلاندرین 531]، پی‌سیمن 532]، پینن، متیل- ان- آمیل کتون 533] و ال- لینالول می‌باشد [یونگ‌کن .
در مورد ترکیبات شیمیایی دارچین سایگون آمده است که دارای سینامیک آلدئید، سینامیل استات 534]، فنیل پروپیل استات 535] و تانن می‌باشد [چونگ یائوچی .

خواص- کاربرد

دارچین سیلان: در هند و چین از پوست شاخه‌ها و اسانس آن به عنوان محرک هاضمه، محرک تنفس و محرک جریان خون استفاده می‌شود [پتلو*]. در شبه‌جزیره مالایا مصارف وسیع دارویی دارد. اسانس آن خاصیت جرم‌کشی قوی دارد ولی نظر به اثر تحریکی آن کمتر برای میکرب‌کشی به کار می‌رود [ولث‌اف اندیا**]. دارچین در دوز زیاد به عنوان مواد مخدر سمی مورد توجه است [کوئی زمبینگ و نادکارنی**].
ص: 327
شاخه گلدار درخت دارچین
در پایین عکس، پوست ساقه که دارچین مستعمل است
دارچین سایگون بیشتر مصرف ادویه دارد تا مصرف دارویی، این دارچین تند گزنده و تونیک خاصی برای کلیه می‌باشد. برای سرمازدگی پا و دست و دل‌درد و شاش‌بند تجویز می‌شود، ولی در مورد زنان حامله توصیه نمی‌گردد [چونگ یائوچی .
شاخه‌های کوچک تازه آن نیز اغلب قطع و قطعه‌قطعه‌شده در آفتاب خشک می‌شود، این قطعات با 100- 30 سانتی‌متر طول به بازار عرضه می‌شود. دارویی گرم‌کننده با طعمی کمی شیرین و برای تسریع جریان خون تجویز می‌شود. به علاوه به عنوان تب‌بر در موارد سرماخوردگی و کاهش درد مفاصل و کمر توصیه می‌گردد [چونگ یائوچی .
به‌طور کلی در کتب طب سنتی خاور دور، دارچین به عنوان بادشکن، مقوی
ص: 328
معده، قابض، تونیک، محرک و آرام‌بخش و دارویی برای ناراحتی‌های پس از زایمان تجویز می‌شده است [استوارت . [روا*] می‌گوید که به‌طور کلی دارچین یک محرک عمومی است که جریان خون را تسریع و تنفس را تحریک می‌کند و موجب افزایش اغلب ترشحات بدن و تحریک هاضمه می‌گردد. از سرشاخه‌های جوان آن به عنوان قاعده‌آور و معرق استفاده می‌شود. در هند و چین از این دارو به عنوان یکی از اجزاء در تهیه داروهای مرکب ضد اسهال، صفرابر و تب‌بر به کار می‌رود و برای معالجه اسهال و یرقان و مالاریای مزمن که موجب بزرگی طحال شده مفید است [می‌نات*]. [برکیل*] معتقد است که این دارچین به عنوان جزئی از اجزای داروهای مرکب برای سرفه و ناراحتی سینه مصرف می‌شود.
دارچین از نظر طبیعت طبق نظر حکمای طب سنتی ایران و هند گرم و خشک است و نیروی دارویی آن تا 15 سال باقی می‌ماند. از نظر خواص معتقدند که بسیار لطیف‌کننده و بازکننده گرفتگی‌ها و انسداد مجاری و فرح‌آور است. عفونت اخلاط را رفع می‌کند و تریاق سموم حیوانی، نباتی و معدنی است. نیروبخش و مقوی است و برای خفقان، وسواس، وحشت و جنون و تقویت معده و کبد و رفع بدبویی دهان، قطع سرفه‌های رطوبی، تنگی نفس، رفع خشونت صدا و آواز که از بلغم غلیظ باشد، پاک کردن سینه، حنجره، باز کردن گرفتگی‌های کبد، رفع استسقا و ضد عفونی زخمها بسیار مفید است. استعمال آن به صورت خوردن در شربتها و مصرف گرد و به صورت روغن و ضماد و یا شیاف و مالیدن به اعضا به صور مختلف امکان دارد. مالیدن روغن آن به پلک چشم برای رفع پریدن پلک نافع است و مالیدن آن به چشم برای تقویت دید چشم مفید است. خوردن دم‌کرده آن با سرکه و مصطکی برای سکسکه رطوبی نافع است. ضماد آن برای رعشه و رفع تب و لرزهای بلغمی و سوداوی و دانه بواسیر و تسکین درد آن و عقرب‌زدگی مفید می‌باشد.
اگر آن را در دهان جویده بر قضیب بمالند موجب التذاذ جماع باشد. در گرم‌مزاجان ایجاد سردرد می‌کند و برای مثانه مضر است و از این نظر باید با کتیرا خورده شود، مقدار خوراک آن از 20- 8 گرم می‌باشد. روغن آن بسیار گرم و خیلی خشک است و برای سنگینی و سردرد و دردهای رحمی چه از طریق خوردن و چه با مالیدن نافع است. قطره آن در گوش برای رفع سنگینی گوش و خوردن آن برای تقویت هاضمه، تحلیل نفخ، گاز معده، رفع یرقان و بواسیر مفید است.
تهیه گرد دارچینی: دارچین سیلان را به مقدار مورد نظر گرفته نیم‌کوب کرده، در
ص: 329
گرم‌خانه 40 درجه سانتی‌گراد بخشکانند و نرم ساییده از الک بیرون کنند و باید آن را آن‌قدر بسایند که در نخاله باقیمانده، جز ماده خشبی بی‌طعم چیز دیگری نباشد. این گرد از ادویه برای مصرف در غذا می‌باشد و از عوامل محرک و مقوی معده است.
مقدار خوراک آن از 5- 5/ 0 گرم است.
عرق دارچینی: دارچین سیلان را به مقدار مورد نظر گرفته با آب کافی، ابتدا دارچین را نیم‌کوب کرده مدت 12 ساعت در آب بخیسانند و بعد تقطیر کنند تا از هر جزء دارچین را که مصرف شده چهار جزء مقطر به دست آید و برای گرفتن اسانس روغنی فرّار آن بهتر است که مایع تقطیرشده را در شیشه لوله‌دار جمع کنند که در انتهای لوله باریک اسانس جمع شود.
عرق دارچین را به مقدار 120- 60 گرم در پوسیونهای محرک داخل می‌نمایند.
مقدار خوراک از اسانس آن 12- 1 قطره است که در پوسیونها ریخته می‌شود.
شربت دارچین: عرق دارچین 100 واحد، قند سفید 180 واحد، قند را در عرق به حالت سردی حل کنند و با کاغذ صاف نمایند و این شربت را مانند محرکها و مقوی‌های معده به مقدار 60- 15 گرم در پوسیونها و یا در یک شربت سرد حل کرده می‌خورند.
جوشانده دارچین: دارچین سیلان 8 گرم، آب 1000 گرم، مطابق معمول جوشانده تهیه شود.
ص: 330

رازیانه

اشاره

در کتب طب سنتی با نام «رازیانج» نام برده شده است. در ایران در مناطق مختلف «رازیانه» و «بادیان سبز» گفته می‌شود. به لغت رومی کهن «شمار» و به عربی «شمر» نامند. به فرانسوی‌Fenouil وFenouil officinal وAneth وAnis doux و به انگلیسی‌Fennel می‌گویند. گیاهی است از خانواده‌Umbelliferae ، نام علمی آن‌Foeniculum vulgare Mill . و مترادفهای آن‌Foeniculum capillaceum Gilib . وF .officinale All . وAnethum foeniculum L . از طرف گیاه‌شناسان مختلف نامگذاری شده است.
بین اسامی فوق نام‌F .vulgare مربوط به «رازیانه تلخ» است که به فرانسوی‌Aneth وFenouil amer گویند و برگهایش به عنوان ادویه با غذا نیز مصرف می‌شود، و نام‌F .officinale مربوط به رازیانه شیرین است که به فرانسوی‌Fenouil doux گویند.
توضیح: در اسناد گیاه‌شناسی امریکایی نام علمی رازیانه‌F .vulgare Gaertn . آمده است ولی سایر گیاه‌شناسان ایرانی و هندی و ... نام‌F .vulgare Mill . را نام اصلی ذکر می‌کنند.

مشخصات

رازیانه گیاهی است علفی یکساله و دوساله که ارتفاع آن تا 5/ 1 متر می‌رسد.
ص: 331
ساقه آن دارای شیارهای طولی موازی است. برگهای آن با بریدگی عمیق به طوری است که برگ تبدیل به نخها می‌شود. دمبرگها در نزدیک ساقه حالت غلاف پیدا می‌کند. گلهای آن زرد و بدون طبق به صورت چتر گروهی در انتهای شاخه گل‌دهنده ظاهر می‌شود. میوه آن کوچک به طول 12- 6 میلی‌متر و عرض 3- 2 میلی‌متر که طرفین آن ضخیم است. بوته رازیانه ظاهرا از دور شبیه بوته شود است ولی عطر گیاه و ارتفاع بیشتر و ریشه ضخیم‌تر، آن را از شود کاملا متمایز می‌سازد.
تکثیر رازیانه از طریق کاشت بذر آن در بهار انجام می‌گیرد. ممکن است ابتدا بذر را در خزانه بکارند و پس از اینکه گیاه چندبرگه شد به زمین اصلی منتقل نمایند. گاهی نیز مستقیما در زمین اصلی می‌کارند. زمین آفتابگیر و با زهکش خوب را دوست دارد و به آبیاری زیاد در فصل گرما احتیاج دارد.
برگ رازیانه را پس از رشد کامل گیاه و بی‌درنگ قبل از آغاز ظهور گلها و یا در شروع باز شدن اولین گل برداشت می‌کنند، یعنی در حدود ماه خرداد. تخم رازیانه را که مهمترین قسمت دارویی آن است، وقتی که میوه‌ها زردرنگ شد می‌چینند و برای این کار سرشاخه‌های میوه‌دار را ظرف 4- 3 هفته بتدریج که می‌رسند می‌چینند و تخم آن را می‌گیرند. ریشه رازیانه را که ضخیم و مخروطی‌شکل به رنگ سفید و معطر است، پس از خارج کردن از زمین خوب شسته تمیز کرده قطعه‌قطعه نموده و خشک می‌کنند.
رازیانه در اروپا و آسیا بخصوص در مناطق با آب و هوای مدیترانه‌ای انتشار دارد. در ایران در مناطق شمالی ایران در دامنه‌های البرز در ارتفاعات 750 متری و در شمال هرزویل در مسیر رودخانه به‌طور خودرو دیده می‌شود.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی تخم آن دارای یک اسانس روغنی فرّار است که قسمت عمده آن آنتول (در حدود 60 درصد) است و به علاوه اسانس رازیانه دارای قند، لعاب، مقدار کمی تانن، روغن ثابت لیماراز[536] و همچنین مواد فنچون 537]، فلاندرن 538]،
ص: 332
لیمونن، دیپنتن، کامفن پینن، متیل چاویکول، انیسیک اسید[539]، تیموهایدروکینون 540]، انیستون 541] و سرانجام ویتامین‌A می‌باشد [روا*].
بررسی شیمیایی دیگری نشان می‌دهد که از اسانس رازیانه برداشت‌شده در کشور پرتغال مواد زیر به دست آمده است:
دی- آلفا- فلاندرن، دیپنتن، فنچون، استراگول 542]، انیس آلدئید[543]، انیسیک اسید و سرانجام مقدار قابل ملاحظه‌ای آنتول و از برگهای آن مواد فینکولارین و یک کوئرستین- 3- آرابینوزید[544] و نلومبوزید فلاونوئید[545] به دست آورده‌اند.
در هریک صد گرم برگ خام تازه رازیانه که به عنوان ادویه با غذا خورده می‌شود، مواد زیر وجود دارد:
آب 90 گرم، پروتئین 8/ 2 گرم، چربی 4/ 0 گرم، هیدرات کربن 5/ 4 گرم، کلسیم 100 میلی‌گرم، فسفر 51 میلی‌گرم، آهن 7/ 2 میلی‌گرم، پتاسیم 397 میلی‌گرم، ویتامین‌A 3500 واحد بین المللی و ویتامین‌C 31 میلی‌گرم.

خواص- کاربرد

به‌طور کلی تخم رازیانه، معطر، محرک و مقوی معده و بادشکن و قاعده‌آور است [چیو* و روا*]. برگهای آن مدر و ریشه آن ملین و مسهل است [والنزوئلا]. و روغن تخم آن کرم‌کش و ضد انگل است. در چین از جوشانده تهیه‌شده از تمام گیاه به عنوان ضد قی و آشفتگی استفاده می‌شود و برای معالجه فتق و برای ازدیاد بینایی چشم مفید است [هو]. برای ازدیاد ترشح شیر خیلی مؤثر است و دم‌کرده 10- 4 گرم تخم رازیانه در 4- 3 فنجان آب جوش می‌تواند خیلی مفید باشد. برای رفع سرفه و آسم چند گرم تخم را در یک فنجان آب جوش ریخته مدت 15 دقیقه دم می‌کنند بعد به آن عسل می‌افزایند و می‌خورند، خیلی مسکن و مؤثر است.
رازیانج از نظر طبیعت طبق نظر حکمای طب سنتی نسبتا خیلی گرم و خشک
ص: 333
است. تخم آن گرمتر از برگ آن و ریشه آن گرمتر از سایر اعضای گیاه است. خواص آن در مجموع بازکننده گرفتگی‌ها، انسداد مجاری سینه، کبد، طحال، کلیه، مثانه و شاخه گلدار رازیانه
برای تسکین دردهای آنها که از سردی باشد مفید است. مقوی بینایی چشم، معده و محلل بادها، اخلاط غلیظ، ازدیادکننده ترشح شیر، بویژه تازه آن مدر و قاعده‌آور است.
خوردن دم‌کرده تخم آن با گل گاوزبان برای خفقان مؤثر است و دم‌کرده تخم آن با پرسیاوشان و انجیر برای سرفه و تنگی نفس و سخت نفس کشیدن و دم‌کرده تنها تخم آن و یا با گیاهان و داروهای گیاهی مناسب دیگر برای تحلیل بادها، درد پهلو و لگن خاصره، رفع بلغم ترش، رفع اسهال مزمن و دم‌کرده تخم آن با زیره سبز برای رفع اسهال و تقویت معده و با عسل و سکنجبین برای تبهای کهنه مفید است. دم‌کرده تخم آن با سرکه برای گزیدگی جانوران سمّی مانند عقرب و زنبور مفید است.
مالیدن گرد آن بر شکم اطفال برای رفع نفخ مفید است. عصاره برگ تازه آن برای افزایش بینایی چشم مفید است. بخور برگ تازه آن که در آتش اندازند نیز برای
ص: 334
چشم بسیار مفید است.
اگر آب برگ تازه رازیانه را جوش دهند تا دو سه جوش بخورد و کف آن را با عسل و سکنجبین یا بتنهایی و فقط با عسل در چشم بکشند برای قطع آب آمدن از چشم و تقویت روشنایی و بینایی چشم نافع است.
رازیانه برای گرم‌مزاجان مضر است، از این نظر باید با صندل و یا سکنجبین خورده شود و بطئی الهضم است و معده را سست می‌کند. مقدار خوراک از تخم آن 10- 5 گرم و از ریشه آن در دم‌کرده‌ها 15- 10 گرم است. جانشین تخم رازیانه از نظر خواص دارویی تخم کرفس است.
دم‌کرده ریشه رازیانه (تازه آن مؤثرتر از خشک آن است) به اندازه محتوی یک قاشق سوپخوری برای یک لیوان کوچک آب به عنوان مدر بسیار مفید است، مدت دم کردن از یک ربع ساعت تجاوز نکند.
تهیه چهار تخمه بادشکن یا بزور کاسر الریاح اربعه: تخم انیسون، زیره کرمانی، تخم گشنیز، تخم رازیانه به مقدار مساوی از هریک بگیرند و مخلوط کنند و از 20- 10 گرم این مخلوط را در 1000 گرم آب جوش دم کنند و صاف کرده برای تحریک معده و به عنوان بادشکن و ضد نفخ بتدریج بیاشامند.
گرد بادشکن: انیسون ساییده 1/ 0 گرم، رازیانه ساییده 1/ 0 گرم، زعفران ساییده 05/ 0 گرم، گرد منیزی کلسینه 4/ 0 گرم، قند ساییده 4/ 0 گرم را باهم مخلوط کنند و دو قسمت نمایند و برای دفع قولنج، باد، نفخ و ضعف یک قسمت را بخورند و قسمت دیگر را پس از یک ساعت بخورند.
در فرانسه دم‌کرده مدری در موارد سنگ مثانه مصرف می‌کنند، به این ترتیب که ابتدا یک مشت کاکل ذرت را در یک لیتر آب جوشانده و سپس در این جوشانده دو قاشق قهوه‌خوری تخم رازیانه ریخته و دم می‌کنند. پس از دم کردن می‌گذارند که سرد شود و 3- 2 فنجان از این دم‌کرده را در روز می‌خورند، آثار مفیدی دارد.
ص: 335

زردچوبه

اشاره

در کتب طب سنتی با نامهای «عروق الصفر»، «حشیشة الصفرا»، «عروق الزعفران» و «عروق الصباغین» نام برده شده، به عربی «بقلة الخاطیف» گویند.
خطاف پرستو است و این پرنده بسیار تیزبین است و سبب آن را این می‌دانند که از گیاه زردچوبه می‌خورد، زیرا زردچوبه برای افزایش دید چشم مؤثر است. به همین دلیل یکی از نامهای زردچوبه را «بقلة الخطاطیف» گذارده‌اند.
در برخی کتب طب سنتی از جمله در تحفه، مامیران را نوع صغیر گیاه زردچوبه می‌دانند و بنا به دلیل فوق چون گیاه مامیران نیز برای چشم مفید است نام آن را حشیشة الخطاف گذارده‌اند.
زردچوبه ساقه زیرزمینی یا بیخ گیاهی است که به فرانسوی‌Curcuma و به انگلیسی نیزCurcuma وTurmeric گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده زنجبیل‌Zingiberaceae از جنس‌Curcuma و نام علمی آن‌Curcuma domestica val . و مترادفهای آن‌Curcuma Longa auct . وC .longa var macrophylla Miq . می‌باشد. و در پاره‌ای اسنادC .tinctoria را نیز مترادف برای زردچوبه آورده‌اند.
توضیح: معمولا گیاه‌شناسان مدرن‌C .domestica val . و عده‌ای نیزCurcuma longa L . و یاC .longa auct . را نام اصلی زردچوبه ذکر می‌کنند.

مشخصات

زردچوبه گیاهی است پایا، بومی نواحی شرقی شبه‌قاره هند و مناطق حاره جنوبی
ص: 336
آسیا. ارتفاع گیاه تا 5/ 1 متر می‌رسد. دارای ساقه زیرزمینی (ریزوم) متورم است که از آن چندین ساقه هوایی بیرون می‌آید. برگهای آن سبز روشن شبیه برگ موز به درازای 1- 5/ 0 متر که در قسمت پایین ساقه بدون دمبرگ و در قسمت بالا برگهای کامل دیده می‌شود و ساقه گلدار آن از بین برگها خارج می‌شود. گلهای آن مجتمع و سنبله به رنگ زرد و تخم آن خیلی ریز و سیاه‌رنگ است و اغلب تخمها بدون نطفه و عقیم هستند. تکثیر آن از طریق کاشت قطعاتی از ساقه زیرزمینی سال رویش قبل یا ساقه هوایی ریشه‌دار آن می‌باشد. منظور از ساقه هوایی ریشه‌دار این است که معمولا از کنار برگهای قاعده ساقه مرتبا شاخه‌های کوچک ضخیمی خارج می‌شود که به‌طور مایل به زمین فرورفته و ایجاد ریشه می‌نماید و این خود منشأ پایه گیاه جدیدی می‌شود.
آب و هوای گرم و مرطوب و خاکهای زهکشدار برای رویش آن مناسب است.
قطعات ریزوم را معمولا در عمق 8- 7 سانتی‌متر و با فاصله 30 سانتی‌متر از یکدیگر می‌کارند. قسمت مورد استفاده گیاه به عنوان ادویه و از نظر خواص دارویی ریزوم یا ساقه زیرزمینی آن است که معمولا 12- 10 ماه پس از کاشت موقع برداشت آن فرامی‌رسد.
از مزرعه زردچوبه به‌طور متوسط در هر هکتار 12- 10 تن ریزوم تازه خام برداشت می‌شود. معمولا ریزوم را پس از خارج ساختن از زمین تمیز کرده ریشه‌های آن را جدا نموده و خوب با آب می‌شویند، پس از آن در آب جوش قرار داده کمی می‌جوشانند و سپس آن را خارج کرده و پهن می‌کنند تا در مدت چند روز خشک شود. در جریان تمیز کردن و پاک کردن و خشک کردن معمولا تا حدود سه چهارم وزن ریزوم خام از دست می‌رود.
سطح خارجی ریزوم خشک‌شده و آماده‌شده به رنگ خاکستری مایل به زرد یا قهوه‌ای مایل به زرد است. بوی آن معطر و تند و طعم آن تلخ است. اگر در دهان گذارده شود آب دهان زرد می‌شود. آن را پس از قطعه‌قطعه کردن به دو صورت در بازار عرضه می‌نمایند، یکی نوع دراز که به شکل استوانه به طول 8- 4 سانتی‌متر و به قطر 2- 1 سانتی‌متر است و دیگری نوع گرد است که از ریزوم اولیه گیاه به دست می‌آید. نوع دوم معمولا مرغوبتر است.
از نظر مصرف و کاربرد زردچوبه در روزگاران کهن در خاور دور به سبب رنگ زرد درخشان و زیبایی که تولید می‌کند در رنگ‌رزی پارچه‌های ابریشمی و پنبه‌ای و
ص: 337
همچنین در خوراکها مورد توجه بوده است، این رنگ زرد درخشان به سبب وجود ماده کورکومین 546] در ساقه زیرزمینی زردچوبه است، در حال حاضر به عنوان ادویه معطر و همچنین رنگ آن در طبخ غذاها بسیار مورد توجه است و جزء اصلی و مهم پودر معروف کاری که در غذاهای تند به کار می‌رود می‌باشد.
برای اطلاع خوانندگان عزیز اضافه می‌شود که پودر کاری که به عنوان ادویه تند هندی در بازار عرضه می‌شود، یک پودر ساده نیست بلکه مخلوطی است از پودر یا گرد چندین گیاه که جزء اصلی آن زردچوبه است. این مخلوط با ترکیبهای مختلف تهیه و عرضه می‌شود و ممکن است از 3 نوع گیاه تا 30 نوع گیاه در تهیه آن مصرف شده باشد. در پودر کاری علاوه بر زردچوبه از زیره سبز، تخم گشنیز، فلفل فرنگی قرمز تند، فلفل سیاه، هل، دارچین، میخک، زنجبیل، تخم رازیانه، تخم کرفس، تخم شنبلیله، جوز بویا یا نات‌مگ، برگهای خشک‌شده نعنا، تخم خردل، تخم خشخاش، تخم کنجد، زعفران و سرانجام برگهای درختچه کاری استفاده می‌شود.
درختچه کاری به نام علمی‌Murraya Koenigii است و دارای چوب بسیار سخت و برگهای معطر است، بومی مناطق حاره شبه‌قاره هندوستان در دامنه جبال هیمالیا می‌باشد. جالب توجه این است که به رغم نام این ادویه که به گرد کاری معروف است، گرد برگهای خشک‌شده کاری کمترین جزء مخلوط را تشکیل می‌دهد. البته گرد کاری با 3- 2 جزء نیز با قیمت ارزانتر در بازار عرضه می‌شود.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی در گزارش یکی از بررسی‌های شیمیایی این گیاه چنین آمده است که در زردچوبه گونه‌C .longa وجود کورکومین، تورمرون 547]، زینجی‌برون 548] [چونگ یائوچی ، و اسانس روغنی فرّار و تورمرول 549]، فلاندرن، کارون 550]، کامفور[551]، کورکومون 552]، چربی، نشاسته، رزین و ماده رنگی کورکومین در
ص: 338
ساقه زیرزمین آن تأیید شده است [والنزوئلا].
در گزارش دیگری آمده است که در زردچوبه به‌طور کلی ماده رنگی کورکومین، آلکالوئید و اسانس یافت می‌شود. در بیخ خشک آن در حدود 8/ 5 درصد اسانس است که شامل یک کتون 553] و یک الکل می‌باشد و در بیخ تازه زردچوبه در حدود 24/ 0 درصد اسانس است که در آن ماده زینجی‌برین 554] نیز وجود دارد.
اسانس بیخ زردچوبه دارای اثر کولرتیک 555] می‌باشد یعنی ترشح صفرا را از طریق کبد افزایش می‌دهد و این اثر مدیون وجود پی- تولیل متیل کاربینول 556] است. ماده رنگی زردچوبه مانند یک صفرابر اثر می‌کند و موجب انقباض کیسه صفرا می‌شود.
گرد زردچوبه دارای خاصیت آنتی‌اکسیدان 557] است و این اثر مدیون اثر فنلی ماده کورکوکین می‌باشد]G .I .M .P[ . در گزارش دیگری آمده است که اسانس زردچوبه شامل والریانیک اسید[558]، کاپروئیک اسید[559]، سابی‌نن 560]، بورنئول (از الکلها می‌باشد و به نام کافور بورنئو معروف است)، تورمرول، یک ستون 561] به نام کورکومون و در آخر یک ماده زرد قابل تبلور و محلول در چربی‌ها به نام کورکومین می‌باشد.

خواص- کاربرد

زردچوبه طبق نظر حکمای طب سنتی گرم و خشک است و از نظر خواص معتقدند که گرفتگی‌ها و انسداد کبد را باز می‌کند و اگر 4 گرم آن با 4 گرم انیسون و سرکه رقیق مخلوط و بیاشامند برای استسقا و یرقان نافع است. جویدن آن در دهان برای تسکین درد دندان مفید است، بویژه اگر کمی تفت داده شود و گرم خاییده شود.
ذرات گرد آن برای خشک کردن زخمها و رفع درد ورم آنها مفید است. زردچوبه مضر قلب است و برای رفع عوارض آن باید از آب لیموترش و اترج استفاده نمود.
ص: 339
زردچوبه
1. گیاه کامل با ریشه 2. برگ 3. گل‌آذین
مقدار خوراک آن تا 7 گرم است.
در هندوستان از بیخ زردچوبه به عنوان ادویه معطر، محرک، تونیک، بادشکن، تصفیه‌کننده خون و تب‌بر و در استعمال خارجی برای التیام زخم و در موارد دررفتگی اعضا مصرف می‌شود.
در چین و ژاپن: معمولا ساقه زیرزمینی اصلی و متورم آن که بیشتر از یک سال کهنه باشد به عنوان دارو مصرف می‌شود و انشعابات جانبی ساقه زیرزمینی اصلی به عنوان ادویه در طبخ غذا مصرف می‌گردد.
ساقه زیرزمینی زردچوبه از نظر دارویی برای تقویت معده و به عنوان محرک و
ص: 340
بادشکن و برای بند آوردن خونریزی از هر نوع مصرف می‌شود و داروی مؤثری برای انواعی از یرقان و اختلالات کبدی می‌باشد.
در استعمال خارجی برای التیام زخمهای جزئی و انواعی از ناراحتی‌ها و التهابهای پوست به کار می‌رود. ضمنا برای رسانیدن دمل نیز مفید است. جوشانده آن برای رفع سوزش چشم و در برخی بیماری‌های چشم نافع است. برای رفع بی‌نظمی در قاعدگی بسیار مؤثر است. جریان گردش خون را افزایش می‌دهد و در حل کردن لخته خون یا بلادکلوتس 562] اثر بارزی دارد. معمولا برای رفع دردهای پشت، سینه و کمر تجویز می‌شود [چونگ یائوچی . در هند و چین به علت خاصیت ضد انعقاد خون در زردچوبه آن را در مواقع وضع حمل توصیه می‌نمایند [فوکود].
در چین برای اسهال مصرف می‌شود. در شبه‌جزیره مالایا برای رفع اسهال خونی کاربرد دارد و به علاوه برای تسکین درد روماتیسم و سرفه و سل مفید است.
در اندونزی علاوه بر موارد فوق برای تسکین درد روماتیسم و سرفه و سل مفید است.
در اندونزی علاوه بر موارد فوق برای معالجه سنگ در بدن و پاک کردن رحم در دوران وضع حمل نیز به کار می‌رود و ضمنا به صورت غرغره برای شست‌وشوی دهان در موارد التهاب لثه مصرف دارد.
زردچوبه در مقابل روشنایی خیلی حساس است و رنگ خود را از دست می‌دهد بنابراین باید در محل سربسته و بی‌نور نگهداری شود.
گونه‌های مختلفه دیگری از زردچوبه نیز در طب سنتی به عنوان دارو مستعمل است مانند زدوار که در فصل جداگانه‌ای ذکر شده و گونه دیگری نیز که بیشتر در اندونزی کاشته می‌شود و به‌طور وحشی نیز وجود دارد و در طب سنتی مستعمل است گونه‌ای است که نام علمی آن‌Curcuma heyneana Val .Zijp . می‌باشد.
ساقه زیرزمینی این گیاه به رنگ لیمویی مخلوط با برگهای آن برای معالجه و رفع اضافه وزن و چربی زاید زیر پوست بدن خورده می‌شود، در حقیقت برای رفع اضافه وزن و چاقی نافع است. شیره رقیق گیاه به عنوان کرم‌کش و ضد انگل مصرف می‌شود.
خنک‌کننده و تمیزکننده است و برای معالجه بیماری‌های پوست مفید است [وان‌استی‌نیس- کروزمان*، کلوپن‌برگ- ورستیغ و هین .
ص: 341

زعفران

اشاره

به فارسی در کتب مختلف با نامهای «بخوان»، «زعفران»، «کیسر» و «رفون» آمده است. در کتب طب سنتی با نام «زعفران» و یا لغت عربی آن «کروکو» نام برده می‌شود.
به فرانسوی‌Safran وSafran cultive وSafran officinal و به انگلیسی‌Saffron وTrue saffron وCrocus گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده زنبق‌Iridaceae ، نام علمی آن‌Crocus sativus L . می‌باشد.

مشخصات

زعفران گیاهی است چندساله و کوتاه، ارتفاع آن در حدود یک وجب است.
برگهای آن دراز و خطی مانند تره به رنگ سبز زیبا به طول در حدود 10 سانتی‌متر که مستقیما از یک پیاز سفت که غده زیرزمینی زعفران است، خارج می‌شوند. گلهای زعفران ارغوانی به شکل قیف با لوله دراز و باریک که به شش قسمت منتهی می‌شوند که در حقیقت به جای گل، برگها به رنگ بنفش هستند و در داخل آن سه عدد پرچم (آلت نر) و خامه و کلاله و تخمدان (آلات ماده) زعفران قرار دارد.
خامه دراز گل یا میله (آلت ماده گل) منتهی به کلاله سه‌شاخه‌ای می‌شود، این کلاله زعفران معروف را تشکیل می‌دهد که به صورت الیافی به رنگ قرمز و نارنجی می‌باشد. زعفران خیلی مرغوب فقط قسمت کلاله گل یعنی قسمت انتهایی خامه است که چیده می‌شود، ولی معمولا خود میله خامه را هم اغلب با کلاله می‌چینند و با
ص: 342
زعفران مخلوط می‌کنند که زعفران را نامرغوب می‌کند. زعفران دارای طعم تلخ و عطر قوی و رنگین می‌باشد.
معمولا از نظر نوعی استاندارد زعفران، قاعده این است که هر 50 عدد از الیاف کلاله زعفران باید در حدود 377 میلی‌گرم وزن داشته باشد و به‌طور متوسط از هر ده هزار گل زعفران در حدود 680 گرم محصول به دست می‌آید. زعفران خشک قابل عرضه به بازار در حدود 14- 12 درصد آب و رطوبت دارد. هر 1 میلی‌گرم زعفران مرغوب باید در حدود 700 سانتی‌متر مکعب آب را رنگین نماید.
پیاز زعفران از یک قسمت متورم سفت مرکزی به نام کورم 563] تشکیل شده که آن هم با یک غشای قهوه‌ای رنگ به نام تونیک 564] پوشیده شده است.
تکثیر زعفران از طریق کاشت پیاز آن صورت می‌گیرد. خاک غنی خوب تهیه‌شده برای زعفران لازم است. معمولا مزرعه را به کرتهایی به پهنای 5/ 1 متر که با یک راهرو باریک از هم جدا می‌شوند تقسیم می‌کنند که در موقع چیدن زعفران براحتی گلها در دسترس قرار گیرد. کشت پیاز زعفران معمولا در اواخر تیر و اوایل مرداد روی خطوطی به فاصله 20- 18 سانتی‌متر به عمق 18- 16 سانتی‌متر انجام می‌گیرد.
فاصله بین پیازها در حدود 5- 4 سانتی‌متر کافی است. پس از مدت کوتاهی گلها ظاهر می‌شوند و برداشت زعفران صبحها و غروبها در طول 4- 3 هفته بتدریج انجام می‌شود. بعد از ظهور گلها کم‌کم برگها ظاهر می‌شوند و رشد می‌کنند و تا بهار باقی می‌مانند. پس از برداشت گلها قسمت کلاله هر گل را برمی‌دارند و لای کاغذ خشک‌کن در داخل جعبه‌های کوچکی قرار می‌دهند. از یک مزرعه خوب زعفران می‌توان 15- 10 کیلوگرم زعفران خشک در سال اول در هکتار برداشت کرد و در سال دوم 40- 30 کیلوگرم و در سال سوم 25- 20 کیلوگرم ولی از مزرعه‌هایی که خوب مراقبت نمی‌شود و خاک آن غنی نیست، کمتر از این مقدار برداشت می‌شود.
زعفران در آب و هوای گرم رشد بهتری می‌کند. موطن آن اسپانیاست. در کشمیر هندوستان و در ایران در مناطقی از خراسان، قائنات و برخی مناطق دیگر کاشته می‌شود.
ص: 343

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی پیاز زعفران سمی است و مصرف بیش از حد مجاز آن برای حیوانات جوان مهلک و کشنده است. خوردن کلاله گل یا خوردن زعفران بیش از حد مجاز مخدر است. در زعفران گلوکوزید کروسین 565]، کروستین 566]، پیکروکروسین 567] و اسانس روغنی فرّار وجود دارد و به علاوه در زعفران سافرانول 568]، بتا- گاما- کاروتن 569]، لیکوپن و پیکروسین 570] (یک گلوکوزید تلخ) وجود دارد [چونگ یائوچی . در زعفران خشک محصول کشمیر در حدود 10 درصد آب و 13- 5 درصد خاکستر وجود دارد.
در گرده پرچم گل زعفران یک گلوکوزید متبلور وجود دارد که مقدار آن در حدود 56/ 0- 3/ 0 درصد می‌باشد.

خواص- کاربرد

در چین: معتقدند که زعفران خون را غنی می‌کند و جریان خون را تسهیل و تسریع می‌نماید. آب رنگین خیس‌خورده زعفران برای تعداد زیادی از ناراحتی‌های زنانگی مصرف می‌شود، از جمله برای رفع بی‌نظمی در قاعدگی یا در موارد نبودن قاعدگی و یا در موارد خونریزیهای خارج از اندازه بعد از زایمان یا برای مادرانی که جنین مرده در رحم دارند، به کار می‌رود [چونگ یائوچی .
زعفران خشک برای تقویت معده مفید است و قاعده‌آور و مسکن می‌باشد [لیو**]. ولی زنان حامله و باردار باید از خوردن آن احتراز کنند. زعفران برای تسریع بیرون ریختن دانه‌های سرخک تجویز می‌شود [چیو*].
در حال حاضر به عنوان ادویه معطر و برای رنگین کردن غذا مصرف می‌شود ولی معمولا به عنوان آرامبخش برای تسکین بیماری آسم و سیاه‌سرفه و التهابها به کار می‌رفته است [کاریونه- کیمورا*].
زعفران طبق نظر حکمای طب سنتی از نظر طبیعت گرم و خشک است، خواص
ص: 344
زعفران
آن، فرح‌آور قوی و برای تقویت حواس و مغز نافع است. مدر است و محرک قوای جنسی می‌باشد. مقوی کبد و جهاز تنفسی است و نشاط و خنده ایجاد می‌کند، کلیه و مثانه را پاک می‌کند و بازکننده گرفتگی‌های دماغ، کبد و طحال است. خوردن یک مثقال آن در موارد سخت‌زایی مفید است. خوردن زعفران با عسل برای خرد کردن سنگ مثانه و استشمام آن خواب‌آور است. مالیدن آن به چشم برای افزایش دید و رفع جرب و التیام جراحت چشم مفید است. مالیدن محلول آن برای سردرد شدید و بی‌خوابی نافع است، گرد آن برای رفع خونریزی و شیاف آن برای درد رحم و مقعده مفید است. زعفران مضر کلیه است و اشتها را ضعیف می‌کند و قی‌آور می‌باشد و ایجاد سردرد می‌کند. اگر مدتی خوردن آن ادامه داده شود، اختلال حواس می‌آورد و مضر اعصاب است. از این نظرها باید با انیسون و سکنجبین خورده شود. مقدار خوراک آن تا 8 گرم است. جانشین زعفران از نظر خواص معادل یک ششم وزن آن دارچین یا هم‌وزن آن مغز دانه بالنگ است.
چون نور عطر و خواص زعفران را زایل می‌سازد لذا برای نگهداری زعفران باید آن را دور از روشنایی و در قوطی‌های سربسته حفظ و نگهداری کرد.
ص: 345
تهیه گرد زعفران: زعفران را به مقدار مورد نظر گرفته در گرم‌خانه 25 درجه می‌خشکانند و نرم می‌کوبند و از الک ابریشمی نمره 100 بیرون می‌کنند و نخاله‌های آن را کنار می‌گذارند، معمولا 85 درصد زعفران پاک به دست می‌آید. این گرد از عوامل محرک و ضد تشنج و قاعده‌آور است، مقدار خوراک آن از 2 دسی‌گرم تا 2 گرم است.
تنطور زعفران: زعفران خردکرده 1 واحد، الکل 80 درجه 10 واحد، مدت ده روز بخیسانند و با فشار از پارچه رد کنند و با کاغذ صاف نمایند. این تنطور محرک و ضد تشنج و قاعده‌آور است و مقدار خوراک آن از 20- 4 گرم می‌باشد.
دم‌کرده زعفران: 2 گرم زعفران را با 1000 گرم آب جوش مدت نیم ساعت دم کرده و صاف نمایند، این دم‌کرده را با شربت زعفران شیرین کنند و در موارد بی‌نظمی در قاعده در عرض روز فنجان فنجان بخورند، مقدار زعفران را می‌توان زیاد نمود.
مخلوط زعفران: 25 تا 50 سانتی‌گرم زعفران ساییده، 10 گرم عسل سفید را باهم مخلوط می‌کنند و با قلم‌مو و یا مسواک نرم روی لثه‌ها برای رفع درد موقع خروج دندان اطفال بمالند.
ص: 346

زنجبیل

اشاره

بیخ یا ساقه زیرزمینی گیاهی است که در کتب طب سنتی با نام زنجبیل آمده است و [دیوسکوریدس**] آن را به نام «زیگژیبریس» نام برده است. گیاه آن را به فرانسوی‌Gingembre و به انگلیسی‌Ginger گویند. گیاهی است از خانواده‌Zingiberaceae ، نام علمی آن‌Zingiber officinalis Rosc . می‌باشد.

مشخصات

زنجبیل گیاهی است پایا با بیخ یا ساقه زیرزمینی ضخیم غده‌ای‌شکل، گره‌دار، ناصاف، برگهای آن متناوب نیزه‌ای، بیضی و دراز و نوک‌تیز که دمبرگ آن قسمتی از ساقه را در آغوش می‌گیرد. دارای 4- 3 ساقه به ارتفاع 100- 20 سانتی‌متر شبیه نی.
شاخه گلدار معمولا مستقلا از ریشه خارج می‌شود و گلهایی به رنگ زرد روشن با لکه‌های قهوه‌ای در انتهای آن ظاهر می‌شود. زنجبیل به حالت وحشی در هندوستان در مناطق‌Zingi وGingi می‌روید. در سیلان و در چین نیز انتشار دارد. در ژاپن، در افریقای شمالی و مکزیک و تعدادی از مناطق گرم و مرطوب دنیا نیز کشت آن معمول است. تکثیر زنجبیل با کاشت قسمتی از غده زیرزمینی جوانه‌دار آن انجام می‌گیرد.
زنجبیل تجارتی غده زیرزمینی این گیاه است که از زمین خارج نموده شسته و ریشکهای آن را قطع نموده و خوب با مالش در آب آن را تمیز می‌نمایند.
به‌طور کلی دو نوع زنجبیل در بازار عرضه می‌شود: یکی خاکستری و دیگری
ص: 347
سفید. نوع خاکستری که با پوست است به ضخامت یک انگشت و عبارت است از تکمه‌ها متصل به هم و دارای بشره خاکستری زردرنگ، مغز آن سفید یا زرد با لکه‌های قهوه‌ای مایل به قرمز، بوی آن معطر و طعم آن خیلی تند فلفلی و گزنده است.
قسمت دوم یا قسم سفید که بدون پوست خارجی است، پهنتر و درازتر و باریکتر از زنجبیل خاکستری و پوست آنکه معمولا برداشته می‌شود، زردرنگ و مخطط و خود ریشه تقریبا سفید و سبکتر و شکننده‌تر از زنجبیل خاکستری است. بوی آن کمتر ولی طعم آن تندتر است.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی در گیاه زنجبیل پتاسیم اکسالات 571] مشخص شده است. در قسمتهای زیرزمینی گیاه در حدود 3- 1 درصد اسانس روغنی فرّار که شامل کامفن، فلاندرن، زینجی‌برن 572]، سینئول، سیترال و بورنئول می‌باشد، یافت می‌شود. تندی زنجبیل مربوط به وجود جین‌جرول 573] و شوگائول 574] می‌باشد.
گزارش بررسی شیمیایی دیگری نشان می‌دهد در غده زیرزمینی گیاه مواد زینجی‌برول 575]، زینجی‌برن، جین‌جرول، و زینجرون 576] وجود دارد [چونگ یائوچی .
اسانس روغنی فرار زنجبیل عمدتا شامل ترپن، فلاندرن، دکستروکامفن 577] و سسکی‌ترپن زینجی‌برن 578] می‌باشد و به علاوه زنجبیل دارای زینجرون، تعدادی رزین، نشاسته و ... است [یونگ‌کن .

خواص- کاربرد

زنجبیل گرم است، بنابراین خواص آن گرم‌کننده است و معرق. معمولا برای سرماخوردگی‌های سخت که تمایل به قی و استفراغ در بیمار ایجاد می‌شود، تجویز
ص: 348
می‌گردد. برای التهاب سینه، سرفه، استسقا و اسهال کاربرد دارد. زنجبیل، ضد سم خوبی برای مواردی که از داروهای سمی خاصی زاید بر حد مجاز خورده باشند مانندPinellia و نظایر آن می‌باشد. بوداده و سرخ‌شده آن تا حدی که قسمت خارج آن سیاه شود (داخل آن قهوه‌ای) برای معالجه خونریزی روده‌ها به کار می‌رود [چونگ یائوچی . زنجبیل برای تقویت معده مفید است [روا*]. بادشکن، محرک و مدر است [استوارت . ضد سرفه و ضد قی می‌باشد [چیو*]. مصرف آن در مواردی که کبد علیل و ضعیف باشد و تحریک شود باید با احتیاط صورت گیرد، زیرا در این موارد موجب بیماری برایت 579] می‌شود [مادوس . بیماری برایت ناراحتی حاد و مزمن کبدی است که معمولا با استسقا در ارتباط می‌باشد و بیماری به نام پزشک انگلیسی ریچارد برایت نامیده شده است. زنجبیل قاعده‌آور است و بی‌نظمی و تأخیر در عادت ماهانه را رفع می‌کند [چونگ کوئوتونونگ یائوچی و پتلو*]. و معالج اسهال ساده و اسهال خونی است [چوین*]. در فیلیپین بومیان گرد آن را به جای نمک برای چاشنی غذا مصرف می‌کنند.
در قسمت فوق نامی از گیاه‌Pinellia برده شده که توضیح مختصری درباره آن به شرح زیر داده می‌شود:
«گیاهی است از خانواده‌Araceae نام علمی آن
Pinellia ternata( Thunb. )Ten. ex Breitenbach
و مترادفهای آن‌P .tuberifera Ten . وArisaema triphyllum sensu Lour . وArum macrourum Bge . می‌باشد. گیاهی است چینی که در چین، ژاپن، کره و سایر مناطق خاور دور استعمال دارویی وسیعی دارد. از قسمت زیرزمینی ضخیم آن استفاده می‌شود و چون سمّی است فقط در استعمال خارجی مصرف می‌شود [لوئی**]. آن را خرد کرده مخلوط با سرکه روی بیماری‌های پوستی حاصله از لیکن 580] می‌مالند [لیو**].
ضماد ساییده آن را روی تاولهای پا، آبسه‌ها و زخمها می‌گذارند [لو*]. در موارد نادری که استعمال داخلی آن توصیه می‌شود از پرورده آن استفاده می‌شود، برای این کار ساقه زیرزمینی ضخیم آن را در اواخر بهار از خاک بیرون آورده پس از تمیز کردن با دود گرد آن را سفید می‌کنند و یا آن را ابتدا با زنجبیل و سپس با زاج سه ساعت می‌جوشانند و پس از آن ساییده و به صورت گرد برای مصرف درمی‌آورند. از
ص: 349
زنجبیل
1. گل جداشده
این گرد به عنوان ضد قی و برای رفع تهوعهای ویار حاملگی و برای معالجه بیماری‌های مزمن کلیه و التهاب کبد و لوز المعده تجویز می‌شود [چیو*].»
زنجبیل طبق نظر حکمای طب سنتی از نظر طبیعت خیلی گرم و کمی خشک است و در مورد خواص آن معتقدند که مقوی حافظه و هاضمه، معده و کبد است، گرفتگی‌های کبد را باز می‌کند، نیروی جنسی را تقویت می‌نماید و بادهای غلیظ معده و روده را تحلیل می‌برد و رطوبتها و بلغمهای غلیظ چسبیده به سطح معده و روده‌ها را از بین می‌برد و خشک می‌کند. ملین مزاج است و خلطآور می‌باشد، برای فلج و کرم معده، یرقان، سختی در ترشح ادرار که از سردی باشد، ضعف اعضا و آلات مربوط به ادرار و بول و برای اسهال که از فساد غذا باشد نافع است.
ص: 350
برای رفع سموم حیوانی مؤثر است و تشنگی بلغمی را تسکین می‌دهد و با نبات و کندر برای رفع زیانهای خوردن میوه‌های خام و هضم آنها نافع است. اگر با زرده تخم‌مرغ سرخ شود و خورده شود برای ازدیاد ترشح اسپرم مفید است. اگر با تربد خورده شود مسهل رطوبتهای مفصلها و ساقها می‌باشد. و اگر با خولنجان و پسته خورده شود برای تقویت نیروی جنسی بسیار مؤثر است. زنجبیل مضر حلق است از این نظر باید با عسل و روغن بادام خورده شود. مقدار خوراک آن به صورت گرد حد اکثر 2 گرم می‌باشد.
تهیه گرد زنجبیل: به مقدار مورد نظر زنجبیل را گرفته نرم کوبیده از الک داروسازی مویی رد می‌کنند و مقدار خوراک از این گرد به مقدار 2 دسی‌گرم تا 2 گرم است.
شربت زنجبیل: گرد زنجبیل 1 واحد، آب جوش 16 واحد، قند به مقدار کافی.
زنجبیل را در آب جوش دم‌کرده و صاف کنند و دو برابر مقدار صاف‌شده قند اضافه کنند و در حمام ماریه حل کنند.
هر 30 گرم از این شربت محتوی 60 سانتی‌گرم ماده محلول در آب است. طبق این حساب به مقدار خوراک تجویزشده از این شربت می‌توان خورد و به‌هرحال باید حد اکثر مقداری باشد که از 2 گرم زنجبیل تجاوز ننماید.

نظری به تحقیقات جدید علمی در مورد خواص درمانی زنجبیل

زنجبیل دارای خواص درمانی متعددی است از جمله همان‌طور که حکمای طب سنتی کهن جملگی معتقد بودند، زنجبیل ضد قی و آشفتگی می‌باشد. محققان و دانشمندان ثابت کرده‌اند که زنجبیل در مورد رفع قی و تهوع حتی از درامامین 581] (داروی شیمیایی تجارتی ضد قی و حال‌به‌هم‌خوردگی و ضد هیستامین) مؤثرتر و بهتر است، و از آشفتگی‌های ناشی از دوار و چرخیدن و حرکتهای غیر ارادی و بی‌نظم کشتی یا هواپیما و اتومبیل و ... جلوگیری می‌نماید. برای آزمایش آثار زنجبیل، تعدادی از اشخاصی را که مبتلا به موشن‌سیکنس 582] هستند یعنی معمولا در اثر حرکات غیر ارادی و بی‌نظم شدیدا سرگیجه و دوار گرفته و آشفتگی و حالت تهوع پیدا می‌کنند، در یک صندلی دوّار با حرکات بی‌نظم نشانده و صندلی را به حرکت
ص: 351
درآوردند، حرکت بی‌نظم این صندلی‌ها در این قبیل اشخاص معمولا ایجاد آشفتگی در معده و حالت تهوع می‌کند، 20 دقیقه قبل از شروع آزمایش، محققان به هریک از اشخاص مورد آزمایش یکی از سه نوع کپسول کاملا یک‌شکل که ماده محتوی آنها نامعلوم می‌باشد داده‌اند. در این سه کپسول در یکی فقط ماده بی‌اثر پلاسبو[583] بوده و در دومی 940 میلی‌گرم گرد ریشه زنجبیل و در سومی 100 میلی‌گرم درامامین بوده است. اشخاص مورد آزمایش نمی‌دانند چه نوع دارویی خورده‌اند و فکر می‌کنند هر سه نوع کپسول یکسان است. پس از خوردن کپسولها هیچ‌یک از اشخاصی که پلاسبو و درامامین خورده بودند نتوانستند حتی تا 6 دقیقه در صندلی دوّار باقی بمانند و در این فاصله تهوع و آشفتگی شدید به آنها دست داد ولی نصف عده‌ای که زنجبیل خورده بودند توانستند حرکات بی‌نظم صندلی را بخوبی تحمل کنند و با این آزمایش نشان داده می‌شود که ریشه زنجبیل از هر داروی ضد حال‌به‌هم‌خوردگی و آشفتگی مؤثرتر است، با این تفاوت که خوردن درامامین ایجاد سرگیجه می‌کند در صورتی که خوردن زنجبیل هیچ نوع عوارض جانبی و سرگیجه ندارد، زیرا زنجبیل در روده‌ها اثر می‌کند برخلاف درامامین که در مغز اثر می‌گذارد.
دکتر آلبرت لونگ 584]، یکی از کارشناسان معروف گیاهان دارویی، می‌گوید که خاصیت ضد تهوع و آشفتگی ناشی از حرکات نامنظم برای زنجبیل را قرنها پیش حکمای مشرق زمین شناخته‌اند و اضافه می‌کند اگر به هونگ‌کونگ سفر کرده باشید مشاهده کرده‌اید اشخاصی که در قایق سوار می‌شوند و قایق‌رانها مرتبا زنجبیل می‌جوند. دوز یا مقدار مصرف زنجبیل برای این قبیل موارد در حدود نصف قاشق مرباخوری زنجبیل کوبیده‌شده است.

زنجبیل به عنوان ماده ضد انعقاد خون بسیار مؤثر

اسریواستاوا[585]، محقق دانمارکی در قسمت پزشکی مؤسسه دانشگاهی اودنس 586]، معتقد است زنجبیل از نظر خاصیت ضد انعقاد خون در بررسی که در آزمایشگاه در لوله‌های آزمایشی به عمل آمده از سیر و پیاز که هر دو از ضد انعقاد خونهای معروف
ص: 352
هستند نیرومندتر و مؤثرتر بوده است. زنجبیل حتی از سیر و پیاز برای جلوگیری از فعالیت سلولهای خونی در ترکیب ماده‌ای به نام ترومبوکسان 587] مؤثرتر است.
ترومبوکسان ماده‌ای است که روی پلاتلتهای 588] خون اثر می‌گذارد تا به هم بچسبند و به این ترتیب اولین گام برای تشکیل لخته‌های خون آغاز می‌شود.
هر قدر زنجبیل بیشتر مصرف شود اثرش بیشتر است ولی در عین حال مقدار بسیار کم زنجبیل نیز بی‌اثر نیست و کارساز است.

تصادف هیجان‌انگیزی که با خوردن مارمالاد رخ داد

خاصیت ضد انعقاد خون زنجبیل در جریان یک تصادفی که برای دکتر چارلز دورسو[589]، استاد دانشکده پزشکی دانشگاه کورنل، رخ داد کشف شد. تجربه دکتر دورسو خیلی شبیه تجربه‌ای که برای دکتر دیل هامرشمیت 590] که خاصیت ضد انعقاد خون نوعی قارچ را کشف کرد، بوده است.
دکتر دورسو هم مانند دکتر هامرشمیت از پلاتلتهای سلولهای خون خودش در انجام آزمایش به عنوان کنترل استفاده نمود. او هم یک روز در طول مدت آزمایشها با تعجب مشاهده کرد که خونش طبق معمول منعقد نمی‌شود. پس از اینکه به فکر فرو رفت به خاطرش آمد که شب قبل در یک رستوران لندن پس از شام مقدار زیادی مارمالاد عالی بسیار بامزه خورده بود، مارمالاد گریپ‌فروت و زنجبیل که مقدار زیادی در حدود 15 درصد در آن زنجبیل ریخته بودند. سپس دکتر دورسو برای اطمینان از تصورش درباره دخالت زنجبیل در این ماجرا، مقداری زنجبیل کوبیده از سوپرمارکت خریده و در لوله‌های آزمایشگاهی که از پلاتلتهای سلولی خونی خود و عده‌ای از همکارانش پر شده بودند ریخت و با تعجب مشاهده کرد که پلاتلتها به هیچ وجه به هم نچسبیدند و حتی پس از اینکه از باب تجربه به میزان صددرصد ماده دیگری که لخته شدن خون را افزایش می‌دهد اضافه کرد، مشاهده کرد که باز هم پلاتلتها به هم نچسبیدند. محققان دانشگاه کورنل معتقدند که ماده فعال ضد انعقاد خون در زنجبیل، جین‌جرول می‌باشد که از نظر ترکیب شیمیایی بسیار شبیه آسپیرین
ص: 353
است، که آسپیرین خود یکی از داروهای ضد انعقاد خون است. محققان هندی در تحقیقات خود دریافته‌اند که زنجبیل به مقدار محسوسی کلسترول خون را در موشها در درازمدت کاهش می‌دهد و حتی آثار کلسترول‌زایی غذاهای پرچربی را نیز از بین می‌برد. در ژاپن که زنجبیل در سطح گسترده‌ای مورد بررسی قرار گرفته است، تحقیقات نشان می‌دهد که زنجبیل تازه و زنجبیل خشک تجارتی هر دو مسکن درد است و از قی و آشفتگی جلوگیری می‌کند و ترشح اسید معدی را متعادل می‌سازد و فشار خون را کاهش می‌دهد و محرک قلب است. در مطالعاتی که دانشمندان ژاپنی به منظور مقایسه خواص انواع گیاهان انجام دادند، نشان داده شده است که زنجبیل شبیه یک دسموتاژن 591] از تغییرات سلولی در اثر موتاسیون 592] که منجر به سرطان می‌شود جلوگیری می‌نماید. در تحقیقات دیگری نشان داده شده است که اضافه کردن زنجبیل به غذای موشها از سرطان جلوگیری نموده است.

توصیه‌های عملی:

در موارد تهوع و آشفتگی در اثر حرکت مانند حرکت کشتی یا اتومبیل و ...
می‌توان از کپسول ژلاتینی محتوی گرد زنجبیل استفاده کرد. اگر کپسول زنجبیل پیدا نشد هرکس می‌تواند به آسانی از کپسولهای ژلاتینی معمولی استفاده کرده و در هر کپسول 500 میلی‌گرم یعنی نیم گرم زنجبیل کوبیده و نرم‌شده بریزد و دو کپسول نیم ساعت قبل از شروع حرکات یعنی قبل از سوار شدن به ماشین یا کشتی و ... بخورد.
یکی از کارشناسان خوردن زنجبیل به صورت گرد و در خارج کپسول را تجویز نمی‌کند زیرا ممکن است نای را بسوزاند ولی دکتر جیم دوک از کارشناسان گیاهی وزارت کشاورزی امریکا توصیه می‌کند که ممکن است نصف قاشق مرباخوری گرد زنجبیل را در چای یا نوشابه دیگری ریخته و خورد و اضافه می‌کند که اگر ریشه تازه زنجبیل مصرف می‌شود مقدار خوراک آن را باید دو برابر نمود و برای مصرف ریشه باید آن را پوست کند و آسیاب نمود و در نوشابه‌ای مخلوط کرده و خورد.
ص: 354

زنیان

اشاره

میوه نوعی گیاه است که به فارسی «زنیان» و گیاه آن در کتب طب سنتی با نامهای «انیسون بری» و «کمون حبشی» آورده شده و به فرانسوی‌Ammi وSison وAjowan و به انگلیسی‌Ammi و میوه آن راAjava seeds گویند. گیاهی است از خانواده‌Umbelliferae ، نام علمی آن‌Trachyspermum ammi (L .) Sprague و مترادفهای آن‌Carum copticum (L .) Benth . و در برخی مدارک‌Carum copticum Benth .Hook .f . وPtychotis ajowan DC . وBunium aromaticum L . از طرف گیاه‌شناسان مختلف در زمانهای متفاوت نامگذاری شده است. این گیاه را در بلوچستان با نام هندی آن «اجوان» و همچنین «اسپرکای» می‌شناسند. توجه شود در برخی مدارک طب سنتی برای گیاه بادیان رومی نیز نام زنیان را می‌برند که با زنیان که در این بخش بحث می‌شود متفاوت است.

مشخصات

گیاه اجوان یکساله است، بلندی آن کمی از زیره سیاه بیشتر و در حدود یک متر ولی از نظر شکل و برگ و رنگ گل شبیه زیره سیاه است. ساقه آن پرشاخه است.
برگهای آن بریده‌بریده و نخی‌شکل می‌باشد. گلهای آن کوچک سفید است. میوه گیاه که زنیان نامیده می‌شود کوچک، تخم‌مرغی‌شکل به رنگ زرد تیره می‌باشد و در سطح میوه 5 خط طولی نازک به رنگ زرد روشن وجود دارد. معطر و بوی عطر
ص: 355
تیمول از آن استشمام می‌شود. میوه و ریشه آن در طب سنتی مورد توجه می‌باشد. این گیاه بیشتر در مزارع غلات و در پرچینها در نواحی مختلف اروپای مرکزی، در آسیا در هندوستان، ایران و مصر می‌روید. در ایران در مناطق شرقی بلوچستان در هودیان و چاه قنبر می‌روید و نام محلی آن «اجوان» و «اسپرکای» می‌باشد.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی زنیان (میوه گیاه) دارای 6- 4 درصد برحسب مناطق رویش، اسانس روغنی فرّار است که در حدود 55- 45 درصد آن را تیمول تشکیل می‌دهد]G .I .M .P[ . تیمول اسانس معطر آزربه و سی‌سنبر است که در آن بخشها مشخصات و فرمول شیمیایی آن به تفصیل آمده است. ماده‌ای است ضدعفونی‌کننده قوی و معروف در طب سنتی، به علاوه در اسانس زنیان 20- 15 درصد سیمن و بقیه آن آلفا- پی‌نن، دیپانتن و ... است.

خواص- کاربرد

زنیان یا تخم گیاه از نظر طبیعت مانند زیره‌ها گرم و خشک است و از نظر خواص ضد اسپاسم، تونیک، محرک و بادشکن می‌باشد و معمولا در تهیه مشمعهایی که برای تسکین درد به کار می‌رود داخل می‌شود [رومفیوس*، بووالدا و کروست و پتلو**]. له‌کرده و کوبیده آن به عنوان داروی استعمال داخلی برای رفع بیماری‌های معده و کبد و ناراحتی گلو و سرفه و روماتیسم تجویز می‌شود [گیملت* و برکیل*].
زنیان منبع بسیار غنی از تیمول ضدعفونی‌کننده معروف است. در هندوستان از زنیان به عنوان ضدعفونی‌کننده و برای تقویت معده و همچنین به عنوان بادشکن و تونیک و برای قطع اسهال و رفع سؤهاضمه و دردهای حاد شکم یا قولنج و معالجه سؤ هضمهایی که ناشی از ضعف و کمی نیرو می‌باشد و تحلیل گاز و نفخ و در مورد وبا تجویز می‌شود. از ریشه گیاه نیز به عنوان مدر و بادشکن به صورت دم‌کرده مصرف می‌شود. مقدار خوراک آن در مصرف داخلی مانند زیره سیاه و کمی کمتر از آن است. باید توجه شود که اشخاص گرم‌مزاج یا از آن استفاده نکنند و یا در موارد لزوم به مقدار کم و توأم با گیاهان دارویی سرد میل کنند.
دو گونه دیگر جنس‌Ammi در ایران می‌رویند که از نظر دارویی در طب سنتی مورد توجه هستند که به‌طور مختصر ذکر می‌شود.
ص: 356

جزر شیطانی

نام علمی آن‌Ammi visnaga Lam . که مترادف آن‌Daucus visnaga L . وApium visnaga Crantz . می‌باشد. در کتب طب سنتی آن را نوعی هویج به نام «جزر شیطانی» می‌خوانند. به فرانسوی‌Carotte cure dent وHerbe aux gencives و به انگلیسی‌Pick -tooth وHoney plant گویند.

مشخصات

گیاهی است علفی یکساله، بلندی آن کمی کمتر از یک متر است. برگهای آن با بریدگی‌های زیاد که به صورت نخ درآمده. گلهای آن سفید و چتری است. این گیاه بیشتر در اراضی ماسه‌ای سواحل دریاها و حاشیه جنگلها می‌روید. در ایران در شمال ایران در گیلان، رستم‌آباد، رودبار، منجیل و در جنوب ایران در بوشهر و شهبازان و کشور در ارتفاع 800 متری دیده می‌شود.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی گیاه دارای مواد عامله‌ای به نام‌Visnammin که نام دیگر آن‌Khillin است و همچنین‌Visnagin می‌باشد که در مورد آنژین و ناراحتی‌های سینه و تشنج اثر بسیار مفید دارند. از میوه گیاه یک‌Furocoumarin و ایزوپیم‌پینلین جدا شده است.
گلوکوزیدKhellin که مخدر است و از میوه گیاه به دست می‌آید، برای معالجه آسم برونشی و رفع نارسایی‌های شرایین قلب کاربرد دارد]S .G .I .M .P[ .

خواص- کاربرد

گیاه و میوه آن مدر، بادشکن و اشتهاآور است و برای معالجه ناراحتی‌های سینه و آنژین و آسم و رفع نارسایی‌های شرایین قلب اثر مفید دارد و قاعده‌آور است. غرغره دم‌کرده 50 گرم میوه گیاه در هزار گرم آب جوش در موارد کرم‌خوردگی دندانها مفید است. در استعمال داخلی معمولا از دم‌کرده 50- 40 گرم گیاه در هزار گرم آب جوش استفاده می‌شود که 3- 2 فنجان در شبانه‌روز می‌خورند.
2. گونه دیگری که آن هم در ایران می‌روید در کتب طب سنتی با نام عربی آن
ص: 357
«خله شیطانی» آمده است، به فرانسوی‌Ammi commun و به انگلیسی‌Bishop's weed گویند. گیاهی است از خانواده‌Umbelliferae و نام علمی آن‌Ammi majus L . می‌باشد.
گیاهی است علفی یکساله، بلندی آن در حدود یک متر. بوته آن شبیه بوته هویج با برگهای بریده نخی می‌باشد. این گیاه نیز میوه‌اش بیشتر مصرف دارویی در طب سنتی دارد و در بوشهر، دالکی، آبادان، شهبازان و کشور در ارتفاع 800 متری دیده می‌شود.

خواص- کاربرد

میوه گیاه مدر و بادشکن است و برای رفع سوءهاضمه مفید می‌باشد. از دم‌کرده میوه گیاه به مقدار 40 گرم میوه در هزار گرم آب جوش استفاده می‌شود که 3- 2 فنجان در روز می‌خورند برای رفع نفخ و تقویت عمومی و ازدیاد ترشح ادرار نافع است.
ص: 358

زیره سبز

اشاره

که در کتب طب سنتی و به عربی «کمون» و «سنوت» نام برده می‌شود. به فرانسوی‌Cumin و به انگلیسی‌Cumin seed گفته می‌شود، تخم گیاهی است از خانواده‌Umbelliferae ، جنس‌Cuminum که نام علمی آن‌Cuminum cyminum L . می‌باشد.

مشخصات

زیره سبز گیاهی است یکساله علفی که ارتفاع آن تا 60 سانتی‌متر می‌رسد. برگهای آن مانند زیره سیاه بریده شده به شکل نوارهای باریک نخی‌شکل و سبز می‌باشد.
گلهای آن کوچک سفید یا صورتی و به‌طور چتر مرکب در انتهای ساقه گل‌دهنده در ماههای اردیبهشت و خرداد ظاهر می‌شود. میوه آن به طول 5 میلی‌متر و باریک در دو انتها و بسیار معطر و نافذ با طعمی گرم که در آلمان مرسوم است با نان و در هلند با پنیر مخلوط می‌نمایند و رنگ آن سبز و خاکستری و در بعضی واریته‌ها حتی سفید و زرد است. ریشه آن دراز عمودی است. این گیاه ابتدا در سواحل نیل می‌روییده ولی حالا به‌طور وحشی در نواحی وسیعی با آب و هوای مدیترانه‌ای می‌روید. در ایران در تبریز و سایر نقاط کاشته می‌شود.

ترکیبات شیمیایی

میوه زیره سبز علاوه بر رزین و تانن و روغن ثابت، دارای 4- 2 درصد اسانس
ص: 359
است. اسانس آن که از تقطیر میوه له‌شده با بخار آب گرفته می‌شود، مایعی است ابتدا بی‌رنگ و بعدا زردرنگ و سرانجام قهوه‌ای رنگ می‌شود. ماده اصلی اسانس زیره سبز یک آلدئید است به نام کومینول 593] و بوی اسانس مربوط به این آلدئید است. به علاوه در اسانس زیره سبز تعدادی ترپن هست از جمله پی- سیمن، دی- پنتن و آلدئیدهایی نظیر کومین آلدئید[594] و کومینیل الکل 595] در آن مشخص شده است.
تکثیر زیره سبز از طریق کاشت بذر آن است که در اسفند و یا اوایل بهار در زمین اصلی کاشته می‌شود، پس از چند ماه یعنی در اواخر تابستان برداشت می‌شود. برداشت زیره سبز چون میوه‌ها در یک زمان نمی‌رسند کمی مشکل است و باید با دقت انجام گیرد تا هدر نرود.

خواص- کاربرد

طبق نظر حکمای طب سنتی کمون از نظر طبیعت تقریبا مانند زیره سیاه است و خیلی گرم و خشک می‌باشد و خواص نظیر زیره سیاه دارد. گرم‌کننده و محلل و خشک‌کننده و قابض است. خیسانده آن در سرکه و استشمام آن و یا ریختن آن در بینی برای جلوگیری از خونریزی بینی مفید است. از قطره‌های آن بتنهایی و یا با روغن زیتون برای خونریزی چشم و زخم چشم و ناخنک چشم استفاده می‌شود که مانع چسبیدن چشم می‌گردد. مضمضه دم‌کرده آن برای تسکین درد دندان مفید است.
آشامیدن آن با سرکه مخلوط با آب برای سختی تنفس و خفقان سرد از نظر تقویت معده و امعاء و کبد و تحریک اشتها و تحلیل باد و نفخ و رفع سکسکه رطوبی و ترشی غذا در معده مانند زیره سیاه مفید است، خصوصا اگر زیره سیاه تفت داده شود و سرخ شود و خورده شود. در ازدیاد ادرار و رفع قطره‌قطره ادرار کردن مؤثر است و اگر با نمک جویده شود و بلع شود برای رفع رطوبتهای معده مفید است و اگر خیس کرده و پرورده آن در سرکه مرتبا خورده شود قاطع شهوت و اگر سرخ‌شده آن با سرکه خیسانده شده و خورده شود قابض قوی است و در رفع رطوبتهای معده بسیار مؤثر.
اگر دم‌کرده آن تنقیه شود برای تحلیل بادها و نفخ روده‌ها و معده و کلیه مفید است و
ص: 360
زیره سبز
1. گل 2. میوه
اگر با روغن زیتون شیاف آن استعمال شود قاطع حیض می‌باشد و ترشح قاعده را بند می‌آورد. زیره سبز مضر ریه است و برای رفع عوارض آن خوردن کتیرا (8 گرم) توصیه می‌شود.
تدبیر کمون: برای آنکه کمون تأثیرش زیاده شود آن را تدبیر می‌کنند. روش تدبیر کمون آن است که زیره کرمانی تازه یا زیره سبز تازه را گرفته خوب تمیز نموده در ظرف چینی یا سفال لعابدار مثل ظروف آبی همدانی یا قمی می‌ریزند و بعد سرکه انگوری کهنه روی آن می‌ریزند آن‌قدر که 4 انگشت روی آن را بگیرد و آن را 24 ساعت می‌گذارند و مرتبا زیر و رو می‌نمایند که خوب خیس بخورد و سپس آن را روی پارچه کرباسی پهن می‌کنند که نم آن گرفته شود و خشک شود و بعد آن را بریان می‌کنند یا به اصطلاح تفت می‌دهند به این ترتیب زیره تدبیر شده به دست می‌آید که آماده مصرف است.
در شبه‌جزیره مالایا از زیره سبز در اغلب موارد شبیه گشنیز استفاده می‌شود. اهالی
ص: 361
مالایا از این دارو در استعمال خارجی و داخلی و یا هر دو باهم برای معالجه ناراحتی‌های بدن استفاده می‌کنند [برکیل*].
دانه‌های له‌شده زیره سبز را در آب برنج خام خیس کرده و از مایع به دست آمده یک لوسیون قطره‌قطره روی زخم چشم می‌ریزند و این کار بسیار مفید است [گیملت* و برکیل*].
ص: 362

زیره سیاه

اشاره

به فارسی «زیره»، «شاه‌زیره»، «زیره رومی» و «زیره کرمانی» گفته می‌شود. در کتب طب سنتی با نامهای «کرویا» و یا عربی آن «تقده» و «کمون رومی» آمده است. میوه گیاهی است از خانواده‌Umbelliferae که به فرانسوی‌Carvi یاCarvi offcinal یاCumin des pres می‌گویند و به انگلیسی‌Caraway وCaraway seed می‌نامند. نام علمی گیاه‌Carum carvi L . و مترادفهای آن‌Apium carvi Crantz . وBunium carvi M .B . از طرف گیاه‌شناسان مختلف نامگذاری شده است.

مشخصات

زیره سیاه گیاهی است دوساله مانند هویج (بعضی از ارقام آن یکساله است)، ساقه آن توخالی و برگهای آن سبز با بریدگی و تقسیمات دومرتبه‌ای به طوری که به صورت نوار نخی‌مانند شود درمی‌آید. گلهای آن سفیدرنگ به صورت چتر مرکب در انتهای ساقه‌های گل‌دهنده که بلندی آنها به 90- 50 سانتی‌متر می‌رسد ظاهر می‌شوند. ریشه آن دوکی‌شکل و میوه آن دراز باریک خمیده به طول 5 میلی‌متر که در دو طرف باریک می‌شود.
ارقام دوساله زیره احتیاج به یک دوره رویش دوم برای رسیدن میوه دارد. بذری که در بهار کاشته می‌شود پس از 20- 15 روز جوانه می‌زند و به رشد خود ادامه می‌دهد و در تابستان سال بعد رشد گیاه کامل شده و به دانه می‌نشیند. خاکهای رسی
ص: 363
کمی سبک که قابل نفوذ و پرقوت و غنی از مواد آلی باشند، برای زیره مناسب است.
بذر زیره را در زراعتهای خطی روی خطوطی به فاصله 30 سانتی‌متر می‌کارند و به این ترتیب در حدود 15- 10 کیلوگرم در هکتار بذر مصرف می‌شود. معمول است در زراعت دوساله زیره، برای اینکه حد اکثر استفاده از زمین بشود گیاه زیره را با گیاه دیگری که در سال اول می‌رسد و برداشت می‌شود، نظیر خشخاش، خردل، لوبیا، شبدر سفید یا گشنیز و امثالهم توأما می‌کارند. گیاه سال اول، قبل از اینکه شاخه‌های گلدار زیره نمایان شود، برداشت می‌شود. گلهای زیره معمولا در اردیبهشت سال دوم ظاهر می‌شود و 5/ 2- 2 ماه بعد میوه آن که زیره است، می‌رسد و همین‌که تقریبا تمام میوه‌ها به رنگ قهوه‌ای درآمد برداشت محصول باید با احتیاط آغاز شود. معمول است اگر قدری زودتر برداشت آغاز شود، بهتر است تا دیرتر آغاز گردد زیرا در صورت دیر شدن چترهای میوه خشک شده و در موقع برداشت می‌ریزند که قسمتی از محصول هدر می‌رود و بهتر است برداشت محصول صبح زود وقتی که هنوز شبنمها روی بوته‌ها هستند، انجام شود زیرا در این صورت خیلی کمتر دانه‌ها می‌ریزد.
پس از برداشت، شاخه‌های میوه‌دار را روی‌هم دسته کرده و 20- 15 روز در محل کوبیدن می‌گذارند تا رسیدن میوه‌ها کامل شود و پس از آن کوبیده و بوجاری می‌نمایند.
تخم زیره سیاه که نیمه‌ای از هر میوه است در حدود 5/ 0 سانتی‌متر طول دارد.
دو طرف آن باریک است، رنگ آن قهوه‌ای سیر متمایل به سیاه و دارای 5 خط برآمده کمرنگ طولی در سطح می‌باشد.
مقدار محصول زیره سیاه 2- 1 تن در هکتار می‌شود. کاه کلش آن پس از برداشت، علوفه خوبی برای گاو شیرده می‌باشد. زیره در اغلب کشورهای جهان کاشته می‌شود و در حال حاضر بازار عمده صادرات زیره سیاه در دست هلند است. از ایران نیز مقداری صادر می‌شود. زیره در ایران کرمان، کوه لاله‌زار، نهاوند، دامنه‌های البرز و کندوان به‌طور خودرو می‌روید.
گیاه زیره از گیاهان قدیم است که از روزگاران کهن بشر آن را شناخته است و از اوایل قرون وسطی کشت آن در اروپا ابتدا در سیسیل و جنوب جزایر اسکاندیناوی آغاز شده است. در کتابهای طب سنتی گیاهی آلمانی که در قرن 12 میلادی منتشر شده‌اند در همه آنها از این گیاه با نام(Cumich) یا(Kummich) نام برده شده است.
ص: 364

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی در ترکیب زیره سیاه مقدار قابل ملاحظه‌ای مواد پروتئینی موجود است و در حدود 5- 4 درصد اسانس روغنی فرّار دارد که در ارقام مختلفه آن که در مناطق مختلف کاشته می‌شوند مقدار آن متفاوت است.
اسانس زیره سیاه از طریق تقطیر زیره له‌شده با بخار آب گرفته می‌شود و تفاله زیره که پس از گرفتن اسانس آن باقی می‌ماند از نظر پروتئین خیلی غنی است و مصرف آن برای خوراک دام بخصوص دامهای شیری خیلی ارزشمند است. معمولا اسانس زیره سیاه که کاشته می‌شود از اسانس زیره وحشی مرغوبتر است، ولی در بازار اغلب اسانس مرغوب را مخلوط با اسانس نامرغوب گیاه وحشی و همچنین مخلوط با اسانس زیره سبزCuminm cymium که کمی نامرغوبتر از اسانس زیره سیاه است، مخلوط می‌کنند.
دیوسکوریدس 596]، حکیم و گیاه‌شناس معروف یونانی در قرن اول میلادی، برای اولین بار اسانس زیره سیاه را به عنوان داروی تقویت‌کننده و تونیک برای تقویت دختران جوان ضعیف و رنگ‌پریده تجویز کرده است و امروز به عنوان داروی مفیدی در موارد متعددی مصرف دارد که ذکر خواهد شد.
طبق بررسی‌های آزمایشگاهی در ترکیب شیمیایی زیره سیاه مواد زیر موجود است:
در زیره سیاه 5- 4 درصد اسانس روغنی فرار وجود دارد که در آن 65- 45 درصد کاروون 597] یافت می‌شود، به علاوه در اسانس زیره سیاه مخلوطی از کتون، کاروون، یک ترپن و مقدار کمی کارواکرول وجود دارد]G .I .M .P[ .
در بررسی‌های جدیدتری آمده است که در زیره سیاه که در لهستان کاشته شده در حدود 3/ 10- 8/ 5 درصد اسانس وجود داشته است (اثر اقلیم خاص کشت) و در ترکیب میوه گیاه به‌طور کلی در حدود (49/ 7- 07/ 6) درصد خاکستر و (85/ 5- 10/ 4) درصد اسانس و (14/ 22- 95/ 9) درصد روغن چرب و (3/ 21- 9/ 18) درصد مواد ازته پروتئینی مشخص شده و مقدار کاروون موجود در اسانس آن 9/ 58- 56 درصد است G .I .M .P .S[ .
توضیح: معمولا در اسانس زیره سیاه کاروون یا کاروول 598] مخلوط با کاروون
ص: 365
زیره سیاه
1. گل 2. میوه
وجود دارد. کاروون یک ستون ترپنیک 599] است که فرمول خام آن‌C 01 H 41 O می‌باشد و منشأ طعم خاص زیره است.

خواص- کاربرد

در نشریات طب سنتی منتشره در مغرب زمین درباره خواص و کاربرد زیره سیاه در کشورهای خاور دور آمده است: تخم زیره سیاه(C .carvi) بادشکن است [لوئی**]. در شبه‌جزیره مالایا زیره سیاه یکی از 9 گیاهی است که همه را باهم کوبیده و نرم کرده در یک جوشانده در فواصل و بتدریج به زائو در دوران پس از وضع حمل می‌دهند [ریدلی . در اندونزی در شهر مالی برگهای گیاه را با سیر مخلوط کرده و له نموده و روی پوست مبتلا به اکزما و ملتهب می‌اندازند خیلی مفید است [وک*].
در هندوستان تخم زیره سیاه را به عنوان بادشکن، مقوی معده و برای افزایش ترشح شیر می‌خورند]G .I .M .P[ . طبق نظر حکمای طب سنتی زیره سیاه یا زیره
ص: 366
کرمانی یا کرویا از نظر طبیعت خیلی گرم و خشک است و یکی از بذور اربعه بادشکن (بذور حاره اربعه) می‌باشد و برای این کار تخم انیسون، تخم زیره کرمانی، تخم گشنیز، تخم رازیانه را به نسبت مساوی مخلوط می‌کنند و 20- 15 گرم از این مخلوط را در 1000 گرم آب جوش دم می‌کنند و صاف کرده بتدریج می‌آشامند. زیره برای تحریک معده و دفع بادها بسیار نافع است و خواص آن نفخ و گاز را تحلیل می‌برد و لطیف می‌سازد. قابض است. برای تنگی نفس و خفقان سرد و سکسکه نفخی مفید است، معده را گرم می‌کند و مقوی آن است و آروغ ایجاد می‌کند و اشتها را تحریک می‌نماید. مانع ترش شدن غذا می‌شود و بادهای کلیه و مثانه را دفع می‌کند. مقوی بدن و چاق‌کننده است. کرم تنیا را دفع می‌کند و قاطع اسپرم است. اگر 14 گرم آن با 35 گرم روغن زیتون تا یک هفته خورده شود، برای استسقا مفید است و اگر در سرکه خیسانده و خورده شود برای اشخاص گرم‌مزاج نیز مفید است و ضرر نخواهد داشت.
زیرا زیره بتنهایی برای اشخاص گرم‌مزاج مضر است. اگر در دم‌کرده آن بنشینند برای تسکین دردهای رحم نافع است. مقدار خوراک زیره سیاه تا 20 گرم است.
زیره سیاه برای ریه مضر است و در این صورت باید با عسل و صعتر خورده شود.
برای کلیه نیز مضر است. و برای رفع عوارض آن باید از کتیرا استفاده شود.
ص: 367

زیره کوهی

اشاره

در کتب طب سنتی با نامهای «زیره کوهی»، «کاشم»، «کاشن»، «کاشم رومی» و «انجدان رومی» آمده است و در مصر تخم آن را «کرفس جبلی» (مایرهوف) نامند. به فرانسوی‌Levistique officinale وLiveche وAche وAche de montagne وLiveche officinale و به انگلیسی‌Lovage گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Umbelliferae ، نام علمی آن‌Levisticum officinale Koch . و مترادف آن‌Ligusticum levisticum L . می‌باشد.

مشخصات

گیاهی است چندساله، علفی دارای ساقه‌ای ضخیم به قطر 3- 2 سانتی‌متر، استوانه‌ای به بلندی تا 2 متر است. برگهای آن ضخیم، گوشتی دارای چند برگچه به رنگ سبز تیره و براق می‌باشد. گلهای آن کوچک زردرنگ به صورت چتر مرکب است. میوه آن تخم‌مرغی به طول کمتر از یک سانتی‌متر به رنگ زرد مایل به قهوه‌ای بسیار معطر، بوی آن نظیر بوی گل‌پر می‌باشد و به طوری که در مخزن آمده است تخم آن همان گل‌پر است در صورتی که گل‌پر نبات دیگری است که در این کتاب به‌طور جداگانه شرح آن آمده است.
این گیاه در مناطق مختلف آسیا می‌روید و در بعضی منابع، ایران نیز به عنوان رویشگاه این گیاه ذکر شده ولی تاکنون گزارشی از گیاه‌شناسان درباره تأیید وجود و
ص: 368
زیره کوهی
شناسایی این گیاه در ایران دیده نشده است.
فقط یک گونه از این گیاه به نام علمی‌Levisticum persicum Fregn .et Bornm . در کرمان در کوه هزار بین کرمان و بندرعباس در 3400 متر ارتفاع شناسایی شده است.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی در ریشه این گیاه رزین، اسانس و انواعی از قندها وMalic acid وجود دارد. در میوه و دانه این گیاه اسانسی با ترکیب شیمیایی مانند اسانس ریشه یافت می‌شود. در طب سنتی ریشه و تخم آن مورد استفاده است.

خواص- کاربرد

درباره خواص آن در کتب طب سنتی قدیم ایرانی چنین آمده است که از نظر طبیعت خیلی گرم و خشک است و خوردن آن موجب باز شدن گرفتگی‌های کبد و ضد نفخ است. برای سرفه سرد و تنگی نفس مفید است، مقوی معده می‌باشد و کمک
ص: 369
به هضم غذا می‌کند و ترشح ادرار را زیاد کرده و مدر و قاعده‌آور است. خوردن آن برای رفع اثر سموم سرد و گزش جانوران سمی مفید است.
مالیدن آن به موضع در استعمال خارجی برای فلج و درد پشت و سیاتیک و سایر بیماری‌های سرد نافع می‌باشد و چون مدر است در مورد استسقا نیز مفید می‌باشد.
مقدار خوراک آن در دم‌کرده یا جوشانده 20- 15 گرم ریشه گیاه در هزار گرم آب است که به عنوان مدر و قاعده‌آور خورده می‌شود و اگر 15 گرم تخم آن را در 400 گرم آب دم‌کرده و بعد از هر غذا بخورند بادشکن نافعی است.
در استعمال خارج به عنوان ضد درد به صورت کمپرس از جوشانده 50 گرم ریشه در هزار گرم آب استفاده می‌شود.
این گیاه برای اشخاص گرم‌مزاج مضر است و این قبیل اشخاص می‌توانند از خیسانده ریشه در سرکه استفاده کنند و یا اینکه پس از خوردن دارو کمی سرکه روی آن بیاشامند. به علاوه برای مثانه مضر است و در این قبیل موارد باید با رازیانه و تخم خیار خورده شود. قدرت دارویی ریشه حد اکثر تا 3 سال می‌ماند. در اروپا این گیاه را به علوفه دامهای شیری اضافه می‌کنند، عطر خوبی به شیر می‌دهد.
ص: 370