گلرنگ
اشاره
به فارسی گیاه را «گلرنگ» و تخم آن را «تخم کافشه»، «خسک‌دانه» و در گیلان «تخم کاجره» و «تخم کازیره» می‌گویند. در کتب طب سنتی با نامهای عربی آن «قرطم»، «عصفر»، «احریض» و تخم آن را «حب العصفر» و «بذر الاحریض» نام می‌برند. به فرانسویCarthame des teinturiers وSafran batard و به انگلیسیSafflower وBastard saffron گفته می‌شود. گیاهی است از خانوادهCompositae تیره فرعیTubuliflorae ، نام علمی آنCarthamus tinctorius L . می‌باشد.
مشخصات
گیاهی است یکساله، ارتفاع آن در حدود 65/ 0 متر کمی خاردار و منظره کلی آن بخصوص گلهایش شباهت با خارخسک دارد. برگهای آن بدون دمبرگ پهن و موجدار با دندانه‌های منتهی به خارهای ظریف است. رگبرگها در سطح زیرین برگ برجسته و نمایان می‌باشد. گلهای آن منفرد در یک طبق کوچک لوله‌ای و زردرنگ مایل به قرمز در انتهای شاخه گلدار ظاهر می‌شود. میوه آن فندقه سفیدرنگ که در قسمت بالای آن دسته‌ای تار نازک وجود دارد.
گلرنگ، بومی مشرق زمین است و از نواحی عربستان برخاسته و پس از آن به سایر مناطق دنیا منتشر شده است و امروزه در اغلب کشورها کاشته می‌شود و از نظر مصارف روغن آن و ماده رنگی گلهای آن مورد توجه است. تکثیر گلرنگ از طریق
ص: 407
کاشت دانه آن صورت می‌گیرد. دانه آن را برای اینکه در جوانه زدن آن تسریع شود، قبل از کاشت 24 ساعت در آب می‌خیسانند و معمولا در ارقام مختلفه گلرنگ پس از 5- 4 ماه گیاه قابل بهره‌برداری می‌شود. این گیاه در خراسان، تفرش، تبریز و برخی مناطق دیگر می‌روید.
ترکیبات شیمیایی
از نظر ترکیبات شیمیایی در گلهای گلرنگ دو ماده رنگی وجود دارد یکی ماده رنگی زرد که در آب حل می‌شود و با طریق ساده شستن می‌توان ماده رنگی زرد آن را به دست آورد. ماده دیگر ماده‌ای است قرمز رنگ به نام کارتامین 655] که در آب غیر محلول است و در محلولهای قلیایی ضعیف حل می‌شود، در الکل کم حل می‌شود و در اتر خیلی کمتر حل می‌شود. در میوه این گیاه در حدود 30 درصد پروتئین و مقداری چربی ثابت خوراکی وجود دارد. مقدار چربی برحسب ارقام مختلف متفاوت است و بین 30- 20 درصد فرق می‌کند و از این جهت گلرنگ از دانه‌های روغنی نیز محسوب می‌شود.
بررسی‌های دیگری نشان می‌دهد که در گلهای گلرنگ ماده رنگی زرد به نام سافلاوریلو[656]، کارتامین و ایزوکارتامین 657] وجود دارد [چونگ یائوچی . طبق نظر [روا*] در آن چربی ثابتی وجود دارد که شامل لینولئیک اسید، اولئیک اسید، استآریک اسید، پالمیتیک اسید، لینولنیک اسید و در آخر دو ماده رنگی به نامهای کارتامین و کارتامیک اسید[658] می‌باشد.
در میوه آن یک نوع انزیم شبیه رنت 659] و ماده رنگی خاص گلرنگ [موزیگ و شرام یافت می‌شود. در دانه‌های آن روغن ثابتی وجود دارد که عمدتا شامل لینولئیک اسید و یک گلیسرید [کاریونه و کیمورا*] است و در تجزیه دیگری وجود میریستی‌نیک اسید، آراشیدیک اسید، لیگنوسریک اسید و لینولئیک اسید در آن تأیید شده است M .P .E .SE .A[ .
ص: 408
خواص- کاربرد
از گلهای گلرنگ برای رنگین کردن غذا به جای زعفران استفاده می‌شود و از روغن دانه آن نیز به عنوان روغن نباتی مایع کم‌ضرر خیلی استقبال می‌شود. در تمام مناطق شرقی آسیا از چین تا هندوستان و نواحی جنوب شرقی آسیا از گلهای گلرنگ به عنوان داروی محرک، مسکن و مسهل و معرق از جوشانده 20 گرم گل در هزار گرم آب و یا به‌طور خیساندن در آب نیم‌گرم استفاده می‌شود [روا*]. به علاوه برای آن خاصیت قاعده‌آور و ضد ورم و تحلیل‌برنده تومور قایل هستند [استوارت .
در چین معمول است از اواخر فروردین تا خردادماه که گلرنگ در دوران ظهور گل می‌باشد، همین‌که گلها باز شدند و رنگ گلبرگها از نارنجی به قرمز تبدیل شد، گلبرگها چیده می‌شود و این کار با احتیاط و دقت انجام می‌گیرد که به تخمدان گل که به میوه تبدیل می‌شود صدمه‌ای نرسد. گلبرگهای چیده‌شده را در آفتاب و یا در سایه خشک می‌کنند. خوردن گلبرگها گرم‌کننده است و برای تسریع جریان گردش خون کمک می‌کند و برای زنهایی که عادت ماهیانه آنها بدون دلیل قطع شده و یا زنهایی که جنین مرده در رحم دارند و یا در مورد آنهایی که ترشحات رحمی بعد از زایمان آنها ادامه دارد و همچنین برای بیمارانی که خون قی می‌کنند تجویز می‌شود. در هند و چین از گلهای گلرنگ به عنوان تونیک و برای مداوای فلج و عادت ماهیانه دردناک استفاده می‌شود [کرووست- پتلو**]. دانه‌های گلرنگ ملین و مسهل است و برای استسقا و اغما و فلجهای ناگهانی حاصله از خونریزی مغزی یا آپوپلکسی 660] به کار می‌رود [استوارت .
از گلهای خشک آن برای معالجه یرقان و از آب خیس‌کرده گلها برای شست‌وشوی چشم استفاده می‌شود [دیگانگ‌کو].
قرطم یا تخم گلرنگ از نظر طبیعت طبق نظر حکمای طب سنتی ایرانی گرم و خشک است و دارای خاصیت مسهلی است. از نظر خواص معتقدند که ترکیبات مغذی آن خیلی کم است و مسهل است و بلغم رقیق و اخلاط سوخته را خارج می‌کند و بادها را تحلیل می‌برد. اگر 20 گرم از تخم گلرنگ را گرفته کوبیده و شیره آن را بگیرند و با شکر سرخ و یا عسل بخورند و یا 40 گرم آن را بکوبند و در 250 گرم آب بجوشانند و بمالند و صاف کرده و 40 گرم شکر سرخ در آن بریزند و بخورند،
ص: 409
شاخه گلرنگ
به عنوان مسهل خوب عمل می‌کند. اگر شیره تخم گلرنگ را گرفته با آبی که در آن انجیر خیسانده باشند، مخلوط و با شکر و یا عسل بخورند سینه را پاک می‌کند و آواز را صاف می‌کند و برای اکثر بیماری‌های سینه‌ای سرد مفید است. مقوی نیروی جنسی و زیادکننده اسپرم و درخشان‌کننده رنگ رخسار است، بادها و نفخ را تحلیل می‌برد.
و اگر آن را داخل آش ماش یا آش نخود کرده بخورند برای اعتدال اخلاط مفید است و مسهل بلغم خام و مواد سوخته می‌باشد. اگر 40 گرم شیره آن را با قند و یا شکر سرخ و یا عسل بخورند برای استسقای عمومی یا خیز عمومی بدن مفید است و اگر کمی نمک هندی نیز در آن بریزند اثرش در ازدیاد ترشح ادرار بیشتر است (نمک هندی که در بازار به همین نام عرضه می‌شود، در هندوستان از خاکستر برگ تعدادی از گیاهان نظیر کهار، ترب، توتون، موز، نخود و ... می‌گیرد مقدار خوراک آن 6- 5 گرم است). خوردن شیره تخم گلرنگ که فلوس خیار شنبر در آن حل شده باشد برای کاهش تب بلغمی بسیار مؤثر است. این دارو منضج یعنی اعتدال‌دهنده اخلاط است و اخلاط منجمد را می‌گدازد و اخلاط رقیق را غلیظ می‌کند. به همین دلیل این دارو را نباید بعد از شیر گاو یا گوسفند خورد زیرا آن را منجمد و منعقد می‌سازد و برای معده
ص: 410
مضر است و از این نظر باید با انیسون و شیرینی خورده شود. مقدار خوراک تخم گلرنگ 40- 20 گرم و اسراف در خوردن آن مضر است و باید کمتر از مقدار معینه برای خوراک خورده شود. جانشین آن از نظر خواص حبة الخضرا یا میوه درخت بطم است که شرح خواص آن در بخش خاصی در جلدهای دیگر این کتاب خواهد آمد.
تخم گلرنگ را در شیر مخلوط می‌نمایند و می‌خورند. معمولا در هر 500 گرم شیر 40 گرم تخم گلرنگ مقشر داخل می‌کنند و نصف آن را می‌خورند تا عمل کند.
روغن تخم گلرنگ از نظر خواص شبیه روغن گزنه است و کمی ضعیف‌تر از آن و همان‌طور شیر را منعقد می‌کند و به اصطلاح می‌برد. و آب آن را جدا می‌سازد و روغن نوع اهلی تابستانی آن مسهل خوبی است.
ص: 411
مریم‌گلی
اشاره
به فارسی در بعضی مناطق «مریمی» و «مریم‌گلی» در کتب طب سنتی و به عربی «مریمیه»، «شالبیه» و «مریمیه صغیره» نام برده می‌شود. به فرانسویSauge وSauge officinale وthe de France وthe de Grece وHerbe Sacree و به انگلیسیSage وGarden sage وCommon sage گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده نعناLabiatae ، نام علمی آنSalvia officinalis L . و مترادف آنSalvia grandiflora Ten . وSalvia argentea Hort . می‌باشد.
مشخصات
مریم گلی گیاهی است علفی چندساله با ساقه چهارگوش کرکدار. بلندی گیاه زیاد نیست و در حدود 5/ 0 متر می‌باشد. برگهای آن متقابل پوشیده از کرک به رنگ سبز مایل به سفید. برگهای پایین ساقه دراز، بیضی، به طول 5- 4 سانتی‌متر و نوک‌تیز، کناره برگها دارای دندانه‌های منظم با دمبرگ ولی برگهای واقع در قسمت بالای ساقه بدون دمبرگ و کوچک است.
گلها به رنگ آبی کمرنگ یا ارغوانی معمولا در تابستان سال دوم ظاهر می‌شود.
گونه دیگری از این گیاه که از نظر طبی چندان مورد توجه نیست دارای گلهای قرمز زیبایی است که به نام سلوی در گل‌کاری کاشته می‌شود، نام علمی آنSalvia ambigua می‌باشد.
ص: 412
مریم‌گلی وحشی در اراضی خشک و سنگلاخ مناطق مختلفه آسیا و شمال افریقا می‌روید، در ایران نیز این گیاه در آذربایجان شرقی و بعضی مناطق دیگر ایران در باغچه‌ها کاشته می‌شود.
تکثیر مریم‌گلی اگرچه با بذر ممکن است ولی در باغبانی معمولا از طریق قلمه ازدیاد می‌شود. این گیاه در شرایط مختلفه وسیعی می‌روید ولی بهترین رشد آن در خاکهای رسی غنی زهکش‌دار می‌باشد و اراضی رو به آفتاب را ترجیح می‌دهد. برای تولید تجارتی فاصله بین خطوط کاشت را معمولا یک متر و فاصله بوته‌ها در روی خطوط را در حدود 40 سانتی‌متر می‌گیرند. محصول سال اول البته کم است ولی در سال دوم و در سالهای بعد در حدود یک تن برگ خشک از هر هکتار برداشت می‌شود. بدیهی است این مقدار برگ، محصول چند چین می‌باشد.
بهترین زمان برداشت از نظر بیشترین مقدار اسانس در برگ در آغاز ظهور گلها می‌باشد. معمولا در حدود 20 سانتی‌متر از قسمت فوقانی ساقه‌های گیاه با برگهای آن چیده می‌شود و پس از چیدن گل در مدت 8- 7 روز در سایه و در جریان هوا پهن می‌کنند که خشک شود تا ضمن اینکه حد اکثر اسانس در برگ می‌ماند رنگ سبز خاکستری برگ نیز به این ترتیب حفظ شود. پس از اینکه ساقه‌ها خشک شد برگها را از ساقه‌ها جدا کرده و در ظرفهای کاملا سربسته‌ای حفظ می‌نمایند. معمولا 4 سال یکبار چون گیاه خشبی می‌شود، مزرعه باید تجدید و نو شود.
ترکیبات شیمیایی
از نظر ترکیبات شیمیایی برگهای مریم‌گلی دارای اسانس روغنی فرّار و ساپونین و یک ماده تلخ به نام پیکروسالوین 661] با خاصیت متوقف کردن رشد باکتری و همچنین اسیدهای آلی می‌باشد. از تقطیر برگهای خشک مریم‌گلی 5/ 2- 5/ 1 درصد اسانس گرفته می‌شود که رنگ آن زرد کمرنگ است و در الکل 80 درجه حل می‌شود و اسانس مریم‌گلی عنبری است و از نظر مقدار کافور خیلی غنی است. اگر گیاه در هوای آزاد خشک شود و برای خشک کردن آن از حرارت آتش استفاده نشود، مقدار اسانس آن بیشتر خواهد بود و همچنین مقدار اسانس و مقدار ماده سینئول اسانس در دوران ظهور شکوفه‌ها و باز شدن گل بیشترین است. مقدار سینئول که در اسانس وجود دارد در اسانس شاخه‌هایی که تازه خشک شده‌اند در حدود 25 درصد
ص: 413
می‌باشد.
از گیاه دیترپن 662] و پیکروسالوین نیز گرفته می‌شود]S .G .I .M .P[ .
خواص- کاربرد
مریم‌گلی از روزگاران کهن در مجموعه گیاهان طبی یونانی‌ها و رومی‌ها مورد شناخت و توجه خاص بوده است و ابتدا به عنوان داروی مؤثر برای معالجه عوارض نیش حشرات به عنوان ضد سم و همچنین داروی تونیک و مقوی برای تقویت روح و بدن و افزایش طول عمر به کار می‌رفته است. آثار شفابخش این گیاه در معالجه بیماری‌ها در کتابها و نوشته‌های طبیعی‌دانها و حکمای طب سنتی روزگاران کهن نظیر تئوفراست 663]، فیلسوف یونانی (BC 287- 372) و دیوسکوریدس، طبیب یونانی (قرن اول پس از میلاد) و پلی‌نی، طبیعی‌دان رومی (اوایل قرن اول میلاد مسیح) به تفصیل آمده است. در دوران قرون وسطی حکمای طب سنتی اروپا از مریم‌گلی ضمن خواص متعددی که برای آن قایل بودند برای معالجه یبوست، وبا، سرماخوردگی و انواع تبها و اختلالات کبدی و صرع و فلج استفاده می‌کرده‌اند و این گیاه را مقوی و مولد خون تازه و صالح می‌دانستند و برای تقویت عضلات و آرام کردن اعصاب تجویز می‌شده است.
از قرن نهم این گیاه به اروپا راه یافت و بسرعت توسعه یافت و پس از آن به چین وارد شد و در چین برای معطر کردن انواع مشروبات مورد استفاده قرار می‌گرفت و مصرف آن به قدری زیاد شد که در قرن هفدهم چینی‌ها در مقابل گرفتن هریک کیلو از برگهای خشک مریم‌گلی اروپایی حاضر بودند 4- 3 کیلوگرم چای چینی بدهند. در قرن شانزدهم در انگلیس قبل از اینکه چای به عنوان مشروب عمومی گرم معمول شود از برگهای مریم‌گلی دم کرده و می‌خوردند. پس از آن در 300- 200 سال اخیر این گیاه به امریکا وارد شد و به عنوان ادویه عالی مورد توجه خانه‌دارها قرار گرفت. در حال حاضر اسانس مریم‌گلی برای معطر کردن و خوش‌بو کردن گوشتهای کنسرو و انواع سوسیس و گوشت مرغ و در عطرسازی به عنوان اسانس پایه برای مخلوط کردن با سایر اسانسها برای تهیه عطر و آب توالت مردان به کار می‌رود.
برگ خشک مریم‌گلی معطر و طعم آن تند و کمی تلخ است. حکمای طب سنتی
ص: 414
شاخه گلدار مریم‌گلی
ایرانی معتقدند که تونیک و مقوی و قابض است و از خیسانده آن در استعمال خارجی برای التیام زخمها و خراشهای پوست و برای بند آوردن شیر پستان در موقع از شیر گرفتن بچه استفاده می‌شود. در هندوستان و چین از جوشانده برگهای آن به صورت غرغره برای شست‌وشو و ضد عفونی کردن دهان و التیام زخمهای دهان و ناراحتی‌های حلق استفاده می‌شود [کاریونه و کیمورا*]. از دم‌کرده برگ و سرشاخه‌های مریم‌گلی به‌طور استحمام برای تازه شدن و بخور نیز استفاده می‌شود. از مریم‌گلی برای قطع جریان و سیلان شیر که پس از شیر دادن طفل در مادران باقی می‌ماند و گاه منجر به تب می‌شود نیز استفاده می‌شود. البته از نعنا هم در مواردی نظیر این مورد استفاده می‌شود، ولی مریم‌گلی خواص دیگر تقویتی نیز دارد.
از مریم‌گلی برای التیام زخمهای ساق نیز استفاده می‌شود به این ترتیب که آن را با
ص: 415
عسل جوشانیده و پارچه‌ای را در این دم‌کرده وارد و آلوده کرده و روی زخم می‌اندازند در التیام زخم تسریع می‌نماید. دم‌کرده ساده آن هم برای این نوع کمپرسها مفید است. سرانجام از مریم‌گلی به عنوان مدر و کمک به هضم غذا و ضد تشنج و کم کردن مقدار قند خون و قاعده‌آور استفاده می‌شود. مصرف جوشانده آن 10 گرم برگ گیاه در 100 گرم سرکه مقدار قند خون را به سرعت کاهش می‌دهد.
در فرانسه از دم‌کرده 30- 15 گرم مریم‌گلی در یک لیتر آب جوش به عنوان قاعده‌آور استفاده می‌کنند و یک فنجان در هنگام خواب می‌خورند.
دم‌کرده مریم‌گلی: 5 گرم برگ خشک مریم‌گلی را با 1000 گرم آب جوش دم و صاف کرده و برای تحریک تقویت و عرق کردن متدرجا در عرض روز فنجان فنجان مثل چای بخورند. دم‌کرده 30- 15 گرم برگ در 1000 گرم آب جوش به عنوان مقوی معده و برای ضعف اعصاب بسیار نافع است.
دود کردن مریم‌گلی: برگ خشک مریم‌گلی را گرفته خرد کرده مثل توتون در چپق بریزند و دود کنند و پس از کشیدن دهان و بینی را ببندند، نفس را بشدت از ریه خارج کنند و چندین دفعه در عرض روز این عمل را تکرار کنند، برای سنگینی گوش و اختلالات نزله و سرماخوردگی و ورمهای حلق ناشی از سرماخوردگی نافع و سودمند است.
تهیه تنطور مریم‌گلی برای تقویت مو: برگهای مریم‌گلی را در الکل (5 برابر وزن برگ) مدت 2 هفته خیس می‌کنند و پس از آن مایع حاصل را به نسبت مساوی با مشروب الکلیRhum مخلوط می‌کنند و با این مخلوط در موقع استحمام پوست سر را خوب مالش می‌دهند.
ص: 416
میخک (درخت)
اشاره
به فارسی «میخک» گفته می‌شود و در کتب طب سنتی با نامهای «قرنفل» و «قرنفول» آمده است، به فرانسویGiroflier و به انگلیسیClove tree نامیده می‌شود. گیاهی است از خانوادهMyrtaceae ، نام علمی آنSyzygium aromaticum (L .) Merr Perry و مترادفهای آنEugenia aromatic O .Ktze . وEugenia caryophyllata Thunb . وCaryophyllus aromaticus L . وJambosa caryophyllus Niedz . است که از طرف گیاه‌شناسان مختلف نامگذاری شده است.
مشخصات
درختچه‌ای است کوچک مخروطی با برگهای همیشه‌سبز و ناخزان، متقابل بیضی، نوک‌تیز، و کمی موجدار بلندی درختچه 12- 10 متر است. رنگ سبز تیره زیبای برگها با رنگ صورتی برگهای جوان و رنگ قرمز دمبرگهای برگها هماهنگی بسیار دارد و منظره زیبایی به درخت میخک می‌دهد.
کلمهClove از لغتClou فرانسوی منشأ می‌گیرد و یا بالعکس.Clou به معنای میخ است، زیرا غنچه‌های خشک‌شده این درختچه که مصرف طبی و ادویه‌ای دارد به شکل میخ کوچک است. طول هر غنچه در حدود 5/ 1- 1 سانتی‌متر است. غنچه‌های درخت میخک بی‌درنگ پس از باز شدن غنچه‌ها یعنی قبل از اینکه رنگ خاکستری و ارغوانی آن به رنگ قرمز تیره تبدیل شود، باید چیده و خشک شود. درخت
ص: 417
میخک بومی جزایر ملوکی و شرق اندونزی و اقیانوسیه است ولی امروز در سایر مناطق نیز برای زیبایی درختچه و گلهایش پرورش داده می‌شود. در ایران نیز به عنوان گیاه زینتی و زیبای گلخانه‌ای در گلخانه و یا در اطاقها که از سرما محفوظ باشد پرورش داده می‌شود.
در اسناد و مدارک طب سنتی مشرق زمین اولین نشانه‌های شناخت درخت میخک به دوران امپراتوریHan در چین برمی‌خورد (سه قرن قبل از میلاد مسیح) و با نام «ادویه زبان جوجه» نام برده شده است. و بعد از میلاد در اروپا به صورت یک گیاه شناخته شده بوده است. در تاریخ آمده است که امپراتور کنستانتین ضمن هدایایی که برایSt .silvester اسقف اعظم کلیسای رم در تاریخ 335- 314 پس از میلاد فرستاده است، چندین کشتی نقره و طلا و ادویه مختلف از جمله 70 کیلوگرم میخک بوده است.
تکثیر درخت میخک از طریق کشت بذر آن در خزانه صورت می‌گیرد و 6- 4 هفته طول می‌کشد که جوانه بزند. نهالهای میخک را معمولا در دو سالگی به بیرون در هوای آزاد منتقل می‌کنند و فواصل درختچه‌ها 6* 6 متر گرفته می‌شود. اولین محصول میخک در 8- 6 سالگی برداشت می‌شود و محصول درختچه مرتبا تا 25- 20 سالگی افزوده می‌شود تا وقتی که به‌طور متوسط از هر درخت در حدود 4 کیلوگرم میخک خشک به دست آید.
درخت میخک در خاکهای عمیق با زهکش خوب مناطق حاره در ارتفاعات 900- 700 متر از سطح دریا خوب رشد می‌کند و باید در محلی کاشته شود که از باد محفوظ باشد و متوسط بارندگی منطقه از 2500 میلی‌متر در سال کمتر نباشد. وقتی که شکوفه‌ها به رنگ صورتی و به طول حدود 5/ 1 سانتی‌متر شدند چیده می‌شوند.
در مناطق مساعد معمولا دو محصول در سال برداشت می‌شود.
ترکیبات شیمیایی
از نظر ترکیبات شیمیایی میخک دارای مقدار قابل ملاحظه‌ای اسانس روغنی فرّار است. مقدار اسانس که از طریق تقطیر گرفته می‌شود از غنچه‌های میخک در حدود 16 درصد و از ساقه‌های درخت میخک 6- 4 درصد و از برگهای درخت میخک در حدود 2 درصد می‌باشد.
اسانس میخک در صنعت عطرسازی و برای معطر کردن صابونها و در تهیه خمیر
ص: 418
دندان برای معطر کردن آن و در تهیه محلولهای شست‌وشوی دهان به کار می‌رود.
اسانس میخک دارای 90- 80 درصد ماده اوژنول است. اوژنول ماده‌ای است بی‌رنگ، معطر و روغنی به فرمول خامC 01 H 21 O 2 که بر طبق یکی از روشهای صنعتی به عنوان پایه ساختمان وانیلین صنعتی یا وانیلین مصنوعی به کار می‌رود که از نظر عطر و خواص جانشین وانیلین طبیعی است.
در اندونزی میخک را به نسبت یک قسمت میخک ساییده‌شده و 2 قسمت توتون داخل توتون سیگار کرده و در سیگارهایی که با دست می‌پیچند مصرف و دود می‌کنند، نام این نوع سیگار کرتک 664] است. این سیگارها در موقع کشیدن علاوه بر عطر دلپذیری که دارد، ترق‌ترق صدا می‌کند و جالب است و در حال حاضر نیمی از محصول میخک برای تهیه سیگارهای کرتک داخل توتون می‌شود.
در گزارش بررسی‌های دیگری ترکیبات شیمیایی میخک چنین بیان می‌شود]S .G .I .M .P[ :
اسانس میخک که در حدود 5/ 15 درصد وزن غنچه را تشکیل می‌دهد دارای حدود 92 درصد اوژنول، مقدار کمی از مواد آستیل‌اوژنول کاریوفیلن 665] و فورفورال 666] می‌باشد.
در گزارش بررسی شیمیایی دیگری در]M .P .E .SE .A[ آمده است:
مقدار اوژنول در اسانس غنچه‌ها متغیر و از 85- 50 درصد است. اوژنول ماده ضدعفونی‌کننده غیر سمّی است [ردگروو**] و به علاوه اسانس دارای آستیل‌اوژنول و انواع آلفا و بتا از سسکی‌ترپن 667]، کاریوفیلن، اوژنین 668]، کاریوفیلین، وانیلین، گالوتانیک اسید[669] و کلسیم اکسالات 670] [یونگ‌کن است.
خواص- کاربرد
غنچه‌های خشک‌شده میخک که در بازار تجارت تحت نام میخک عرضه می‌شود،
ص: 419
بادشکن، ضد قی، مقوی معده و ضد آشفتگی و تهوع است [چونگ یائوچی . و تب‌بر، کرم‌کش، قاعده‌آور و تونیک و مقوی است. میخک به عنوان یک کمک برای معالجه بیماری‌های شریان تجویز می‌شود [هوبوتر]. و محرک و تهییج‌کننده فعالیت جهاز هاضمه است [روا*، چیو*، استوارت و لوئی**]. برای معالجه اسهال و دل‌درد اطفال توصیه می‌شود [هوپر]. برای وبا نافع است [استوارت و لو*]. حالت قی و استفراغ بعد از غذا را رفع می‌کند [چوین*]. در مالایا علاوه بر اینکه از میخک به عنوان ادویه برای معطر کردن غذا استفاده می‌شود، معمولا برای تقویت زنان پس از دوره زایمان می‌دهند و به صورت ضماد برای رفع سردرد به کار می‌برند [ریدلی و به صورت گرد به کمر زن پس از زایمان و تولد نوزاد می‌مالند [برکیل*] و برای رفع دندان‌درد نیز به کار می‌رود [ریدلی . از اسانس آن برای بی‌حسی‌های موضعی استفاده می‌شود و آن را به موضع می‌مالند [لیو*]. اسانس آن به صورتی که از تقطیر غنچه‌ها به دست می‌آید تحریک‌کننده پوست است و در اندونزی آن را با روغن چرب مناسبی مخلوط کرده برای مواضع روماتیسمی یا به رانهای بیماران مبتلا به بری‌بری می‌مالند.
در بعضی موارد اسانس خالص را کمی در چای یا مشروب غیر الکلی دیگری مخلوط کرده و برای رفع کمردرد می‌خورند [وان‌استی‌نیس کروزمان* و هین .
از نظر طبیعت غنچه‌های میخک طبق نظر اطبای سنتی ایرانی خیلی گرم و خشک است. معتقدند که خواص آن عبارت است از فرح‌افزا و مقوی دماغ، ذهن و فکر می‌باشد. سردرد سرد را رفع می‌کند و برای فلج و لقوه و سکته و باز کردن گرفتگی‌ها و انسداد دماغی و سایر امراض سرد و تر سوداوی دماغی و اعصاب نافع است. برای اشخاصی که سودا در مزاج آنها غالب باشد به هر شکلی مایع و دم‌کرده یا گرد خیسانده مفید است. بتنهایی یا با ادویه مناسب برای تقویت لثه‌ها و رفع درد دندان سرد و رفع بدبویی دهان مفید است. جویدن آن برای خوشبویی دهان مؤثر می‌باشد. مالیدن آن برای تقویت دید چشم مفید است. خوردن آن برای رفع سرفه سرد و تر و تنگی نفس کهنه، رطوبی، خفقان سرد و رفع وحشت، خوف و وسواس نافع می‌باشد.
خوردن آن مقوی معده، هاضمه، روده‌ها، کبد، کلیه، طحال، رحم و برای افزایش نیروی جنسی سردمزاجان مفید است. ضمنا برای قی و آشفتگی و سکسکه و تحلیل بادهای غلیظ و رفع استسقای عمومی و قطره‌قطره ادرار کردن و بیماری‌های سرد رحم به صورت خوردن و شیاف در مهبل نافع می‌باشد. خوردن 2 گرم آن با شیر
ص: 420
شاخه درخت میخک با گل
1. جوانه میخ‌مانند آن
تازه مشروط به اینکه تا چند روز ادامه داده شود برای تقویت نیروی جنسی سردمزاجان مؤثر است و خوردن 4 گرم از آن به‌طور مرتب در دوران پاکی بعد از قاعدگی در زنان باعث گرم شدن و تقویت رحم و آبستن شدن می‌باشد. مالیدن جویده آن با آب دهان بر قضیب در موقع هم‌بستری موجب تلذذ طرفین است. مضر کلیه و روده‌ها در گرم‌مزاجان است از این نظر باید با صمغ عربی خورده شود. مقدار خوراک آن تا 5 گرم است. جانشین آن از نظر خواص هم‌وزن آن دارچین و نصف وزن آن بسباسه و نصف وزن آن فرنجمشک است. در مصارف داخلی دم‌کرده 10- 1 گرم میخک ساییده در هزار گرم آب بتدریج خورده می‌شود و گرد آن 2- 5/ 0 گرم مصرف می‌شود.
برای تهیه عرق میخک به ترتیب زیر عمل می‌شود:
میخک نرم ساییده‌شده یک واحد، برگ گل سرخ ساییده‌شده 5/ 1 واحد، برگ گاوزبان نرم ساییده 5/ 1 واحد، همه را در گلاب 24 ساعت بخیسانند و پس از آن، آن را تقطیر نمایند و به قدر احتیاج بنوشند، برای تقویت اعضای داخلی، معده، کبد، هاضمه و رفع بادها، سموم و تعدیل اخلاط و بیماری‌های سرد بسیار نافع است.
ص: 421
برای تهیه نوشابه طبی آن به ترتیب زیر عمل می‌شود: (روغن غیر صنعتی و خانگی).
میخک ساییده یک واحد، آب انارین (انار ترش و شیرین) 16 واحد، عسل یک واحد، در شیشه کنند و سر آن را بسته در محل گرمی بگذارند و پس از یک هفته بیرون آورند آماده مصرف است و اگر آن را با شکر مخلوط کرده قوام آورند شربت آن برای امراض سرد بسیار نافع است.
ص: 422
نیشکر
اشاره
به فارسی «نیشکر» و در کتب طب سنتی با نامهای «قصب السکر» و «نیشکر» آمده است. به فرانسویCanne sucre و به انگلیسیSugar cane گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده غلاتGramineae ، نام علمی آنSaccharum officinarum L . می‌باشد.
مشخصات
نیشکر گیاهی است چندساله که از آسیا برخاسته است. ساقه هوایی آن که به بلندی 5- 2 متر می‌رسد، به شکل نی استوانه‌ای دارای گره‌های متعدد و مملو از مایع شیرینی است که به‌طور متوسط دارای 15- 13 درصد قند ساکاروز می‌باشد. رنگ نی ساقه‌های آن برحسب ارقام مختلفه متفاوت و بین آنها رنگ زرد بیشتر و رنگهای قرمز و سایر رنگها نیز دیده می‌شود. برگهای آن باریک دراز مانند روبان و دارای دندانه‌های بسیار ریز در کناره‌های آن، طول برگها تا 2 متر نیز می‌رسد. نیشکر در سن 15- 12 ماهه به گل می‌نشیند. گلهای آن معمولا اغلب عقیم و در مواقعی که به دانه می‌نشیند دانه‌ها یا تخمهای آن بسیار ریز که معمولا دارای قوه نامیه نمی‌باشد، به همین علت تکثیر نیشکر در زراعتهای بزرگ معمولا از طریق کاشت قلمه آن است که به سهولت انجام می‌گیرد. قلمه‌ها با فاصله 50 سانتی‌متر از یکدیگر روی خطوطی که 5/ 1 متر از هم فاصله دارند کاشته می‌شوند. کشت دانه‌ها و تخم نیشکر برای تکثیر
ص: 423
فقط در مراکز تحقیقات برای یافتن ارقام جدید معمول می‌باشد.
معمولا 3 ماه پس از گل کردن، نی‌ها می‌رسد. پس از قطع نی‌ها که از سطح زمین انجام می‌شود، برگها و قسمت انتهایی آنها قطع و فورا به کارخانه برای شکرگیری حمل می‌شود. نیشکر در اغلب مناطق حاره و گرمسیر کاشته می‌شود. در ایران نیز در خوزستان می‌کارند.
ترکیبات شیمیایی
از نظر ترکیبات شیمیایی در نیشکر در حدود 15- 13 درصد ساکاروز وجود دارد و به علاوه دارای کلسیم اکسالات است.
برای جزییات بیشتر ترکیبات شیمیایی نیشکر، علاقه‌مندان می‌توانند به 1960/ 26: 4Lynn Index مراجعه نمایند.
خواص- کاربرد
در چین شیره ساقه نیشکر را خنک‌کننده، مقوی معده، نرم‌کننده سینه می‌دانند [استوارت . و اغلب برای التیام زخمها و جراحتها، جوش و کورک روی موضع می‌مالند. [هاو]. برای موارد فوق از شکر تصفیه‌شده نیز استفاده می‌شود [استوارت .
پس از اینکه شیره شیرین ساقه‌های نیشکر گرفته شد، نی‌های باقیمانده را سوزانده و خاکستر آن را با روغن مخلوط می‌نمایند و برای التیام زخم سر کودکان به صورت مرهم می‌مالند [استوارت و برای رفع خارش نیز مفید است.
در هندوچین از جوشانده ساقه نیشکر برای معالجه آبله و ناراحتی کمر، کلیه و برای قطع قی و استفراغ استفاده می‌شود [فوکود و کروست و پتلو**]. در شبه‌جزیره مالایا در برخی مناطق له‌شده ساقه نیشکر را روی زخم می‌اندازند، برای قطع خونریزی و التیام زخم مفید است و در اندونزی له‌شده قسمتی از پوست ساقه مخلوط با شیره آن را برای معالجه بواسیر به کار می‌برند [وک*].
در فیلیپین شیره نیم‌گرم که از ساقه نیشکر گرم‌شده گرفته شده باشد را برای معالجه ناراحتی‌های زکام می‌خورند [پاردو دوتاورا].
قند نیشکر انرژی‌زا و مدر است و به عنوان نگهدارنده و محافظ که اصطلاحاPreservative گفته می‌شود، آن را با اغلب داروها مخلوط می‌نمایند.
نیشکر طبق نظر حکمای طب سنتی ایرانی کمی گرم و تر است و از نظر خواص
ص: 424
نیشکر
معتقدند که خون را لطیف می‌کند و برای قطع خونریزی مؤثر است. خشونت سینه و ریه و سرفه را رفع می‌کند خصوصا اگر زیر آتش گذارده و گرم شده باشد. مدر است و مثانه را پاک می‌کند و ملین طبع و محرک نیروی جنسی است. خوردن آب نیشکر التهاب معده را فرومی‌نشاند و قی کردن را بند می‌آورد. اسراف در خوردن نیشکر بخصوص بعد از غذا نفاخ است و گاز تولید می‌کند و مضر ریه اشخاص سالمند و بلغمی‌مزاج می‌باشد. برای رفع این مضار آن، باید آن را پخته و خورد و پس از آن نیز انیسون میل نمود.
شکر تصفیه‌شده حاصله از نیشکر را از نظر طبیعت گرم و خشک و نبات را گرم و تر می‌دانند و از نظر خواص در اغلب موارد شبیه شیره نیشکر برای رفع خشونت حلق، سینه و ریه و دفع نفخ و گاز روده‌ها و تقویت کبد و نیروی جنسی و تولید خون صالح مفید می‌دانند و اگر با کره تازه مخلوط شود، برای پاک کردن و التیام زخم و رفع خارش مفید است و در موارد جرب و خارش و ناراحتی‌های پوست اثر نافع دارد.
گرد شکر را برای بند آوردن خونریزی در اعضای قطع‌شده و مجروح و از بین بردن گوشت زاید و فاسد زخم و رویانیدن گوشت نو و صالح بسیار مفید می‌دانند.
ص: 425
نیشکر برای اشخاص مسلول و دارای اسهال مضر است و در موارد دل‌پیچه و اشخاص صفراوی‌مزاج نباید مصرف شود، زیرا ایجاد خون صفراوی می‌کند خصوصا اگر در موارد گرسنگی مفرط خورده شود. و اگر با روغن و ترشی خورده شود ایجاد بلغم می‌کند. در صورت بروز عوارض ناخوب شکر باید از بادام و شیر تازه و آب انار و به و تباشیر و کاهو استفاده نمود.
بدیهی است برای بیماران مبتلا به بیماری قند نیز خوردن شکر در حد بیش از مقدار مجاز از طرف پزشک ممنوع می‌باشد و خواص فوق در مواردی است که خوردن نیشکر و شکر از جهات مختلف برای شخص منع نشده باشد.
در جریان استخراج قند از نیشکر ماده‌ای به نام ملاس گرفته می‌شود که از نظر دارویی مصارفی دارد که جداگانه شرح آن داده می‌شود.
نظری به تحقیقات علمی جدید در مورد خواص درمانی شکر
در حالی که اغلب مردم فکر می‌کنند که شکر یک ماده تحرکزا می‌باشد و بخصوص در اطفال ایجاد فعالیت مفرط می‌کند، به‌طور کلی تقریبا عکس آن است، و شکر یکی از آرامبخشها می‌باشد و در مورد اغلب سیستمهای اعصاب آثار آرام‌کننده دارد. شخص را آرام می‌کند، تمرکز را افزایش می‌دهد و انسان را خواب‌آلود می‌کند.
و در اغلب زخمها نظیر عسل التیام‌بخش است.
نقش شکر در مغز انسان
افسانه‌ها و باورهای کهن دال بر این است که خوردن شکر موجب می‌شود که انرژی بیشتری ایجاد شود ولی طبق صدها تجربه علمی که در ام- آی- تی 671] انجام شده، نشان داده می‌شود که مقدار قند در خون هیچ رابطه‌ای با سرحال بودن و یا انرژی شخص ندارد. قدرت تفکر و تمرکز شخص هیچ مربوط به مقدار قند خون نیست بلکه مربوط به چگونگی شیمی مغز است. و خوردن قند یا غذاهای قندی و شیرین باعث ایجاد تغییرات فیزیولوژیکی و تغییراتی در شیمی مغز می‌شود که در نتیجه آرامش ایجاد می‌شود، نه اینکه انرژی‌زا می‌باشد.
خوردن شکر و سایر انواع هیدراتهای کربن، ورود انسولین به خون را تحریک و
ص: 426
تشدید می‌کند و نسبت تریپتوفان 672] را افزایش می‌دهد. تریپتوفان به سرعت به داخل مغز راه یافته و در آنجا سروتونین 673] تولید می‌کند. و سروتونین یک ماده نوروترانس میتر[674] است که به عنوان ماده شیمیایی آرامبخش شناخته شده است. طبق نظر دکتر وورتمن 675] که از محققان نامدار ام- آی- تی در این رشته از علوم است، هرچه مقدار بیشتری تریپتوفان در اختیار مغز قرار گیرد به همان نسبت مقدار بیشتری سروتونین تولید می‌شود. و در نتیجه شخص کمتر احساس اضطراب و نگرانی کرده و بیشتر متمرکز و آرام می‌شود. دکتر وورتمن معتقد است اگر شکر به عنوان آثار دارویی آن خورده می‌شود مقدار دقیق آن خیلی مهم است.
برای ایجاد آرامش باید در حدود 30 گرم هیدرات کربن خالص خورد یعنی حدود 5/ 2 قاشق سوپ‌خوری شکر. و اشخاصی که وزن آنها 20 درصد بیشتر از وزن نرمال است لازم است در حدود 50 درصد بیشتر بخورند. آزمایشها نشان می‌دهد اگر بیشتر از مقداری که فوقا ذکر شد خورده شود تأثیر بیشتری در رفع افسردگی و اضطراب نخواهد داشت و یا موجب خواب سریع‌تر یا عمیق‌تر بیشتری نخواهد شد، و آنچه که مقدار تولید سروتونین را تحریک می‌کند و افزایش می‌دهد همان اولین ذرات شکر است.
در بعضی اشخاص شکر مانند داروی ضد دپرسیون و افسردگی عمل می‌کند.
کارشناسان در تحقیقات خود دریافته‌اند اشخاصی که مقدار سروتونین تولیدشده در اثر شکر، در مغز آنها کمتر است بیشتر افسرده شده و حتی ممکن است خودکشی کنند.
دکتر نورمن روزنتال 676] در مؤسسه ملی سلامت فکری، ضمن بررسی‌ها و تحقیقات خود با گروه‌های خاصی برخورد کرده است که از نوعی افسردگی به نام «سیزنال آفکتیو دیس‌اوردر»[677] که معمولا در پزشکی بهSAD معروف است رنج می‌برند. این نوع افسردگی که ناشی از آثار تغییرات فصلی است ظاهرا به علت کوتاهی روز در فصل زمستان در بعضی اشخاص پدید می‌آید. دکتر روزنتال فکر می‌کند که محرومیت
ص: 427
از روشنایی روز، سطح تولید سروتونین در مغز را در اشخاصی که به این تغییرات مقدار نور حساسیت دارند، پایین می‌آورد. در کوششی برای حل این مشکل و برای اینکه تولید سروتونین افزایش یابد و افسردگی کاهش پیدا کند یا از بین برود، عده زیادی از این قبیل اشخاص در ساعات روزهای کوتاه و تاریک زمستان به عنوان خوددرمانی مقدار زیادی هیدراتهای کربن می‌خورند. دکتر وورتمن معتقد است که در حقیقت مکانیسم تأثیر شکر برای کاهش افسردگی ظاهرا شبیه داروهای صناعی ضد افسردگی است و دیده شده است در بعضی جوامع همین‌که مصرف هیدراتهای کربن افزایش می‌یابد نرخ خودکشی کاهش می‌یابد. و بررسی‌های کالبدشکافی در مورد اشخاصی که خودکشی کرده‌اند اغلب نشان می‌دهد که مقدار سروتونین در مغز آنها خیلی کم است. و برحسب تحقیقاتی که محققان مؤسسات ملی بهداشت به عمل آورده‌اند، برخلاف تصور عمومی شواهدی در دست نیست که شکر در کودکان و نوجوانان موجب فعالیت و تحرک زیاد و رفتارهای آن‌چنانی شده باشد، بلکه درست برعکس، شکر و خوراکی‌های شیرین در جوانان ایجاد آرامش می‌کند.
مستثنیاتی بر مشاهدات فوق
عده‌ای از اشخاص از جمله دکتر وورتمن که خود را نیز یکی از آن عده می‌داند، اصولا از بدو تولد ساختمان بدن و مغز آنها طوری است که عکس العملهای آنها در مورد شکر برعکس سایر مردم است، مثلا شکر و سایر انواع هیدراتهای کربن برای آنها خواب‌آور نیست ولی باعث تمرکز بیشتر و هوشیاری بیشتر می‌شود، این قبیل اشخاص که به مشتاقان شکر و شیرینی معروف‌اند هر وقت احساس میل شدید به خوردن شکر یا شیرینی می‌کنند، طبق نظر دکتر وورتمن قبل از دسترسی به آن حالت احساس سستی و کمی انرژی و ناراحتی می‌کنند و پس از خوردن شیرینی یا شکر، حالشان به‌جا آمده و کمتر احساس ناراحتی می‌کنند و بیشتر می‌توانند تمرکز داشته و احساس آرامش بیشتری می‌نمایند. و به علاوه هر وقت که دارویی برای افزایش سروتونین مغز به این قبیل اشخاص داده می‌شود، میل شدید آنها به شکر کاسته می‌شود. و به این ترتیب معلوم می‌شود که به دلایل خاص نامعلومی در شیمی مغز آنها کمبودهایی وجود دارد.
ص: 428
نقش شکر در التیام جراحتها و زخمها
شکر مانند عسل از مواد التیام‌بخش برای زخمهاست. دکتر ریچارد کنوتسون 678] از جراحان مرکز پزشکی دلتا در گرین‌ویل می‌سی‌سی‌پی، شکر را برای سوختگی‌ها و اولسرها، و پارگی گوشت و زخمهای ناشی از گلوله تفنگ و شکستگی‌های باز و محلهای قطع اعضا، روی 3000 نفر بیمار آزمایش کرده و تقریبا موفقیت کامل در التیام زخمها مشاهده کرده است. او می‌گوید در موارد زیادی که داروهای صناعی آنتی‌بیوتیک کارساز نبوده شکر تأثیر کامل داشته است بخصوص در مورد سوختگی‌ها بسیار مؤثر بوده است. ابتدا دکتر کنوتسون بیم داشت مبادا با مصرف شکر در این‌طور جراحات و زخمهای سوختگی زمینه‌ای برای رشد باکتری‌ها فراهم شود ولی کاملا برعکس او مشاهده کرد که شکر عفونتها را بسرعت از بین می‌برد. در انگلستان، آلمان و بخصوص در آرژانتین در روش پزشکی مدرن از شکر برای التیام سریع استفاده می‌شود. گروهی از پزشکان محقق به رهبری دکتر لئون هرساژ[679] در بوئنوس‌آیرس 680] برای التیام زخمهای 120 بیمار وقتی هرگونه داروی دیگری نتیجه‌ای نداد از شکر سفید استفاده کردند. نرخ موفقیت آنها در این آزمایش 99 درصد بود.
برای اینکه شکر برای التیام زخم خوب عمل کند، معمولا دکتر کنوتسون تقریبا 4 قسمت شکر سفید خوراکی و یک قسمت مرهم روغنی بتادین 681] را با کره بادام زمینی مخلوط می‌کند تا به شکل پماد نسبتا سفتی درآید و آن را می‌مالند.
توصیه‌های عملی: نظراتی از دکتر وورتمن
- برای اینکه بهترین نتیجه از شکر برای آرامش گرفته شود، بهتر است هیدرات کربن مورد علاقه خود را بدون هیچ پروتئین و با خیلی کم‌چربی بخورید. پروتئین و چربی باعث کاهش سرعت عمل و یا اصولا موجب توقف تشکیل سروتونین و ورود آن به مغز می‌شود.
- قند میوه‌جات اثری در ایجاد مواد شیمیایی آرامبخش ندارد.
- برخی اشخاص پس از چند دقیقه آرامش خود را بازمی‌یابند، ولی معمولا در
ص: 429
حدود 20 دقیقه طول می‌کشد تا شکر یا خوراکی شیرینی که خورده شده جذب شده و اثرش وارد مغز شود. و در عین حال برخی اشخاص تا یک ساعت پس از خوردن شکر هم اثری نمی‌بینند. اگر شما از آن گروه هستید که شکر در شما دیر اثر می‌کند سعی کنید که قهوه بدون کافئین تهیه کرده و با شکر زیاد بخورید و یا از چای و یا از سایر دم‌کرده‌های گیاهی با دو قاشق سوپ‌خوری شکر استفاده کنید و یا یک فنجان کاکائوی رقیق‌شده شیرین بخورید.
- برای کمک به رفع بی‌خوابی بهتر است 50- 30 گرم شیرینی یا نشاسته بی‌درنگ قبل از خواب بخورید. در برخی اشخاص این کار اثرش در حد اثر یک قرص خواب‌آور است با این تفاوت که هیچ عوارض جانبی شدید و زیان‌آور قرصهای خواب‌آور را ندارد.
احتیاطها و زیانهای شکر
- شکر سفید به استثنای مواردی که به عنوان دارو مصرف می‌شود محسناتی ندارد، زیرا بجز ایجاد کالری و انرژی بی‌محتوا هیچ ارزش غذایی ندارد. اگر در خوردن غذاهای شیرین و شکر افراط شود موجب افزایش وزن غیر طبیعی می‌شود و بدتر از آن در کودکان جانشین مواد خوراکی مغذی و پرمحتوا شده و بدن کودکان را از داشتن مواد مقوی و مغذی لازم محروم می‌کند.
- شکر به‌طور مسلم در دندانها ایجاد حفره پوسیدگی و فساد می‌کند.
- شکر موجب بالا رفتن سریع قند خون و انسولین می‌شود. و در اشخاصی که نارسایی لوز المعده دارند و مبتلا به دیابت می‌باشند زیان‌آور و مضرّ است.
- شکر در التیام زخمها مفید است ولی جانشین داروهای مناسب لازم برای زخمها در کلیه انواع زخمها نیست، لذا باید با نظر پزشک مصرف شود.
اگر قبل از اینکه خونریزی قطع شود و یا قبل از پاک شدن زخم، شکر روی زخم گذارده شود خطرناک است.
توضیح: شکر به‌طور کلی در این بخش به عنوان یک دارو مطرح می‌باشد و فقط در موارد خاص و برای استفاده از خواص درمانی آن به مقدار مشخص تعیین‌شده باید مصرف شود و توجه شود که شکر سفید به عنوان ماده خوراکی که مستمرا در غذاها مورد استفاده قرار گیرد دارای زیانهایی است که باید به آن توجه شود. اصولا برای هضم و جذب شکر در بدن وجود عنصر کروم ضروری است البته به مقدار
ص: 430
جزیی و در ابعاد میکروگرم. و در مواردی که بدن انسان از این نظر به عللی کمبود داشته باشد و شکر سفید یعنی شکر تصفیه‌شده که فاقد ماده معدنی کروم است، بخورد اختلالاتی در بدن ایجاد می‌شود و به همین دلیل است که طبق توصیه دانشمندان طبیعت‌درمانی اغلب اشخاص از خوردن شکر سفید تصفیه‌شده منع می‌شوند. زیرا در جریان تصفیه شکر خام و قهوه‌ای و برای تهیه شکر سفید متبلور، ضمن استفاده از تکنولوژی شیمیایی خاص سفید کردن، شکر خام قهوه‌ای را تا درجات خیلی بالایی حرارت می‌دهند و با این عمل کلیه ویتامینها و مواد معدنی که در شیره خام چغندرقند و نیشکر به‌طور طبیعی وجود دارد از جمله ماده معدنی کروم از بین می‌رود. کروم جزء اساسی ماده شیمیایی جی- تی- اف 682] می‌باشد و طبق تحقیقات جدید روشن شده است که ماده شیمیایی جی- تی- اف که برای تنظیم کنش هورمون انسولین روی گلوکوز و در نتیجه جذب گلوکوز لازم است در شکر سفید تصفیه‌شده وجود ندارد و بنابراین شیره طبیعی چغندرقند و نیشکر که در حالت طبیعی ماده خوراکی بسیار مفیدی است، پس از اینکه در کارخانه در جریان تصفیه شدن و سفید شدن قرار گرفت به صورت یک ماده شیرین بی‌محتوا درمی‌آید و پس از خوردن آن برای اینکه جذب شود چون خالی از هرگونه مواد معدنی و املاح است ناچار از مواد معدنی و املاح موجود در خون و استخوانها و نسوج برداشت می‌شود و در بدنهایی که از این جهات نارسایی‌هایی دارند، موجب ایجاد اختلال در سلامت آنها می‌شود. به علاوه چون بتدریج که انسان پا به سن می‌گذارد توانایی نگهداری ماده کروم در بدن کاهش می‌یابد، بنابراین اختلالات ناشی از خوردن شکر سفید تصفیه‌شده برای اشخاص سالخورده بسیار محتمل الوقوع است و بهتر است به جای شکر سفید از شکر قهوه‌ای تصفیه‌نشده و مواد شیرین طبیعی استفاده کنند.
ص: 431
ملاس
اشاره
به فرانسویMelasse و به انگلیسیMolsses گفته می‌شود. ماده‌ای است که در جریان استخراج قند از چغندرقند و نیشکر پس از اینکه شیره قند غلیظ شده و از توربینها عبور کرد باقی می‌ماند.
ملاس یک شربت غلیظی است که برحسب اینکه از چغندرقند یا نیشکر گرفته شده باشد، به‌طور متوسط دارای 65- 45 درصد قند است و در حدود 10 درصد مواد معدنی و مقداری آمید[683] و مقدار خیلی کمی مواد آلبومی‌نوئید[684] دارد.
ملاس نیشکر از نظر مقدار قند خیلی از ملاس چغندرقند غنی‌تر است (65 درصد در مقابل 45 درصد) به طوری که در اغلب کارخانجات از ملاس حاصل نیز مجددا قندگیری می‌نمایند.
ملاس استخراج اول دارای رنگ روشنی است و آن راFirst extraction گویند.
ملاس استخراج دوم به رنگ کمی تیره است و آن راSecond extraction نامند.
ملاس استخراج سوم به رنگ قهوه‌ای تیره است و آن راThird extraction یاBlackstrap می‌نامند.
ص: 432
در هریک صد گرم ملاس استخراج اول مواد زیر وجود دارد:
آب 24 گرم، انرژی غذایی 252 کالری، هیدراتهای کربن 65 گرم، کلسیم 165 میلی‌گرم، فسفر 45 میلی‌گرم، آهن 4 میلی‌گرم، سدیم 15 میلی‌گرم، ویتامینA ، پتاسیم 917 میلی‌گرم، تیامین 07/ 0 میلی‌گرم، رایبوفلاوین حدود 06/ 0 میلی‌گرم و نیاسین حدود 2/ 0 میلی‌گرم.
در هریک صد گرم ملاس استخراج دوم مواد زیر وجود دارد:
آب 24 گرم، انرژی غذایی 232 کالری، هیدراتهای کربن 60 گرم، کلسیم 290 میلی‌گرم، فسفر 69 میلی‌گرم، آهن 6 میلی‌گرم، سدیم 37 میلی‌گرم، پتاسیم 1063 میلی‌گرم، رایبوفلاوین 12/ 0 میلی‌گرم و نیاسین 2/ 1 میلی‌گرم.
در هر یک‌صد گرم ملاس استخراج سوم مواد زیر وجود دارد:
آب 24 گرم، انرژی غذایی 213 کالری، هیدراتهای کربن 55 گرم، کلسیم 684 میلی‌گرم، فسفر 84 میلی‌گرم، آهن 16 میلی‌گرم، سدیم 96 میلی‌گرم، پتاسیم 2927 میلی‌گرم، تیامین 11/ 0 میلی‌گرم، رایبوفلاوین 19/ 0 میلی‌گرم، نیاسین 2 میلی‌گرم.
به طوری که ملاحظه می‌شود ملاس سیاه 685] از نظر مقدار آهن و پتاسیم و تا حدودی کلسیم در ردیف پرارزشترین و غنی‌ترین منابع است.
خواص- کاربرد
ملاس خیلی ملین است، به همین جهت در خوردن آن اسراف نباید شود. در رژیمهای غذایی بیماری ارترایتیس (درد و التهاب مفاصل) مخلوط با گرد مخمر آب‌جو و شیر و خامه خورده می‌شود. یک قاشق سوپ‌خوری گرد مخمر آب‌جو، یک قاشق سوپ‌خوری ملاس سیاه مخلوط با 240 گرم شیر تازه جوشیده در برخی موارد 60- 50 گرم نیز خامه شیر گاو اضافه می‌کنند.
ملاس را اگر مخلوط با علوفه به گاو شیری بدهند ایجاد اشتهای فراوان کرده و در پروار کردن خیلی نتیجه‌بخش است، البته در مقدار آن اسراف نباید شود زیرا اسهال شدید می‌گیرند.
ص: 433
وانیل
اشاره
به فرانسویLa vanille و به انگلیسیVanilla گفته می‌شود، به عربی نیز آن را «وانیلا» گویند. میوه گیاهی است به نام وانیل. این گیاه که به فرانسویVanilier و به انگلیسیVanilla گفته می‌شود گیاهی است از خانواده ثعلب‌هاOrchidaceae ، دارای گونه‌های متعددی است که معروف‌ترین گونه آن برای تولید وانیل، به نام علمیVanilla planifolia Andr . نامیده می‌شود که سابقا آن راVanilla fragrans می‌گفتند.
مشخصات
درخت وانیل گیاهی است پایا خزنده یا بالارونده، دارای ساقه سبز دراز، برگهای متناوب، پهن، نرم، ضخیم، بیضی‌شکل نوک‌تیز سبز و تعداد زیادی ریشه‌های هوایی که از کنار هر برگی بیرون می‌آید که با کمک آنها به تنه درختان مجاور می‌چسبد و بالا می‌رود.
این گیاه بومی مناطق مرطوب و حاره و در جنگلهای مرطوب جنوب شرقی مکزیک و امریکای مرکزی و هند غربی و امریکای جنوبی می‌روید و ساقه‌های پیچیده آن تا ارتفاع حتی 100 متر نیز ممکن است برسند و تا بالاترین ارتفاع درختان بزرگ جنگلی نیز بالا می‌رود. ماده معطر وانیل از میوه این گیاه گرفته می‌شود. میوه آن به شکل غلاف لوبیا است و قبل از اینکه کاملا برسد آن را می‌چینند و خشک
ص: 434
می‌کنند. در موقع چیدن، میوه‌ها عطری ندارند ولی پس از اینکه چیده شد در دوران خشک کردن و عمل آوردن آن، عطر مطبوع وانیل در آن ایجاد می‌شود. گلهای آن به شکل خوشه و تعداد 20- 15 گل در هر گروه و تلقیح گلها به‌طور طبیعی انجام نمی‌گیرد و گلها را یکی‌یکی باید کمک کرد که تلقیح شوند، زیرا استیگماتهای گلها از یک تیغه‌ای پوشیده شده که تلقیح طبیعی را غیر ممکن می‌سازد و باید با کنار زدن این تیغه با دست یکی‌یکی موجبات باروری گلها را فراهم نمود. به‌طور طبیعی تلقیح فقط به کمک حشراتی انجام می‌گیرد که به قدر کافی برای تلقیح گلها وجود ندارند به این علت است که برای داشتن ثمر کافی باید تلقیح مصنوعی نمود. به همین دلیل معمولا با هرس کردن وانیل ترتیبی می‌دهند که ارتفاع گیاه از 3- 2 متر بیشتر نشده و گلها در دسترس انسان باشد. بهترین وانیل از غلافهایی به دست می‌آید که طول آنها 25- 15 سانتی‌متر و قطر آنها 12- 10 میلی‌متر است. در موقع برداشت محصول سبزرنگ است ولی بعدا تیره‌رنگ می‌شود. پس از برداشت معمولا غلافها را برای مدت 3- 2 دقیقه در آب‌جوش 65- 60 درجه فرومی‌برند، بعد آنها را در داخل جعبه‌ای دوجداره که ما بین دو جدار پشم گذارده شده می‌گذارند و مدت 24 ساعت در داخل این جعبه سربسته نگهداری می‌شود و این یک گرم‌خانه طبیعی است که در این مدت 24 ساعت نوعی تخمیر در آن انجام می‌گیرد. پس از آن غلافها را بیرون آورده در محلی که به ارتفاع یک متر از سطح زمین باشد در مقابل نور خورشید آویزان می‌کنند که ضمن تهویه کامل با حرارت آفتاب خشک شود. این دوران خشک شدن تا یک هفته طول می‌کشد و در این مدت رنگ غلافها از سبزی به قهوه‌ای و قهوه‌ای تیره و سیاه تبدیل می‌شود و همین‌که کاملا نرم شد و شروع به پژمرده شدن نمود، آنها را برای خشک شدن داخل گرم‌خانه می‌کنند که مدت 3- 2 ماه می‌ماند و پس از اینکه رطوبت آن به 40- 30 درصد می‌رسد آنها را از گرم‌خانه بیرون می‌آورند.
ترکیبات شیمیایی و خواص- کاربرد
در غلاف وانیل ماده مؤثره‌ای است به نام وانیلین که 2- 5/ 1 درصد آن را تشکیل می‌دهد. این ماده را به‌طور ترکیبی شیمیایی نیز در صنعت تهیه می‌نمایند.
وانیلین یک ماده سفید بلوری‌شکل است به فرمول خامC 8 H 8 O 3 که تولید مصنوعی آن ارزانتر از وانیلین طبیعی است و عصاره طبیعی غلافهای وانیل در حدود 20 برابر گرانتر از وانیلین ساخته‌شده مصنوعی است. در قرنهای 16 و 17 اطبا از گیاه وانیل
ص: 435
شاخه گلدار درخت وانیل
11. غلاف میوه 12. دانه
به عنوان یک گیاه طبی و عامل محرک و تقویت معده و همچنین برای تقویت نیروی جنسی استفاده می‌کردند و به عنوان تریاق در مقابل مسمومیتها نیز استفاده می‌شده است. ضمنا برای معالجه هیستری و قاعدگی نامنظم و تب مستعمل است [اوکابه*].
بهترین روش مصرف آن به صورت گرد است و مقدار خوراک آن 2- 25/ 0 گرم است.
گرد وانیل: برای تهیه گرد وانیل مقداری وانیل را گرفته و معادل آن قند خردکرده و هر دو را در هاون آهنی نرم کوبیده و از صافی ابریشمین بیرون می‌کنند و نخاله‌ها را باز با همان مقدار قند داخل کرده خوب کوبیده و از الک نرم داروسازی رد می‌کنند و باهم مخلوط می‌نمایند.
ص: 436
قرص وانیل: وانیل 30 گرم، قند 200 گرم، صمغ عربی 2 گرم، آب به مقدار کافی کوبیده و نرم با آب مخلوط کرده، قرصهای 40 سانتی‌گرمی بسازند.
شربت وانیل: وانیل خردکرده 52 واحد در 400 واحد الکل 35 درجه مدت 4 روز بخیسانند و بعد در حمام ماریه(Bain marie) 70 درجه سانتی‌گراد مدت 2 ساعت دم کنند و بگذارند سرد شود و صاف نمایند و از این صاف‌شده 15 واحد گرفته با 8 واحد قند خردکرده در حمام ماریه حل کرده بگذارند سردشده و صاف نمایند. این شربت که خوراک آن 40- 20 گرم است به عنوان محرک و ضد تشنج و مقوی نیروی جنسی مصرف می‌شود.
وانیل در شیرینی‌سازی، شوکولات‌سازی، مشروبات غیر الکلی، توتون سیگار و عطرسازی مصرف دارد.
ص: 437
هل
اشاره
ثمر گیاهانی است که در کتب طب سنتی به‌طور کلی با نامهای «قاقله»، «هیل»، «هال» نام برده شده و دو نوع برای آن قایل هستند، نوع اول را «قاقله کبار»، «قاقله ذکر»، «هیل ذکر» یا «قاقله غراب» می‌نامند و نوع دوم را «قاقله صغار» یا «قاقله انثی»، «خیر بوا»، «هیل بوا» و «هال بوا» می‌نامند.
نام عمومی هل به فرانسویCardamome و به انگلیسیCardamom گفته می‌شود. گیاهی است از خانوادهZingiberaceae و دو جنس در این خانواده انواع میوه هل را می‌دهند، جنسElettaria و جنسAmomum . نام علمی این گیاهان با تقسیم‌بندی که از نظر عرضه هل در بازرگانی بین المللی مطرح است به شرح زیر می‌باشد:
عموما در بازار تجارت بین المللی دو نوع هل عرضه می‌شود:
1. نوع اول که مرغوب‌ترین نوع است و در بازار ایران نیز اغلب این نوع معمول و عرضه می‌شود «قاقله صغار» است که به فرانسویCardamome petit یاCardamome minus و به انگلیسیLesser Cardamom گفته می‌شود و نام تجارتی آن هل مالابر[686] است یا هل میسوری 687] که هر دو در هندوستان هستند و بیشتر در هند می‌رویند. نام علمی این نوع هل یا قاقله صغارElettaria cardamomum (L .) Maton .
ص: 438
و مترادف آنAmomum repens Sonn . وAmomum cardamom L . می‌باشد.
رنگ آن سفید، طول کپسول میوه 8- 6 میلی‌متر و به شکل مثلث محتوی دانه‌هایی است قهوه‌ای تیره، بوی آن شبیه تربانتین و گرانتر از سایر ارقام است.
2. نوع «هیل غراب» یا «قاقله کبار» است که به فرانسوی آن راCardamome majus گویند. نام علمی آنElettaria majus یاAmomum subulatum Roxb . می‌باشد.
گیاه این نوع هل در سیلان می‌روید، در هند نیز کاشته می‌شود. طول میوه‌اش در حدود 50- 25 میلی‌متر است و قطر غلاف میوه آن در حدود 10- 6 میلی‌متر و در هر خانه 16- 14 دانه نامنظم به رنگ قهوه‌ای روشن جای دارد. دانه آن معطر و خواص آن شبیه قاقله صغار است البته با کمی تفاوت.
انواع دیگری هل نیز در بازار عرضه می‌شود که از جنسAmomum هستند از جملهAmomum compactum ]Solant ,ex Mato .[ که بومی هند شرقی است و در مناطق مختلفه جاوه کاشته می‌شود. میوه آن تقریبا کروی است به قطر 15- 10 میلی‌متر و در آن 12- 9 دانه به هم فشرده به رنگ قهوه‌ای با طعم تند و نافذ وجود دارد. از این نوع هل نیز در بازار ایران زیاد وجود دارد و پس از اینکه غلاف سبز روشن آن شکسته شد دانه‌های به‌هم‌فشرده قهوه‌ای تیره یا سیاه هل ظاهر می‌شود، بعضی از آنها طوری به‌هم‌فشرده است که به نظر می‌رسد یک دانه دراز است ولی وقتی که فشار وارد شد خرد شده و دانه‌های آن که ریز و به ابعاد دانه سیاه‌دانه است از هم جدا می‌شود. این نوع هل را در برخی کتب طب سنتی «حماما» گویند.
نوع دیگری که در بازار عرضه می‌شودAmomum xanthoides Wall . می‌باشد، بومی برمه است و در کشور تایلند نیز می‌روید، دارای میوه‌های سه‌گوش به رنگ قرمز روشن است. در هر خانه آن 18- 12 دانه نامنظم به رنگ قهوه‌ای خاکستری جای دارد. درPentsao (کتاب طب سنتی معروف چین) آمده است که این نوع هل از ایران و آسیای صغیر به چین وارد شده است ولی مدارک دیگری این ادعا را نشان نمی‌دهد.
مشخصات
گیاه هل گیاهی است علفی بلند که دارای ساقه زیرزمینی منشعب ضخیم و نسبتا طویل است. از این ساقه زیرزمینی ساقه‌های هوایی شبیه برگ به‌هم‌پیچیده به ارتفاع 3- 2 متر که از قاعده این ساقه یک یا دو ساقه گل‌دهنده به ارتفاع تا یک متر ظاهر می‌شود. گلهای آن کوچک به طول 4- 5/ 2 سانتی‌متر به رنگ سفید یا سبز روشن و
ص: 439
در قسمت مرکز آن به رنگ بنفش است. میوه آن تخم‌مرغی‌شکل کوچک به طول 2- 1 سانتی‌متر (در بعضی انواع طولانی‌تر) که به‌طور متوسط 20- 15 (در بعضی کمتر یا بیشتر) دانه به رنگ قهوه‌ای سبز، زاویه‌دار و معطر در آن وجود دارد. هل معمولا برای اینکه عطر آن حفظ شود به صورت میوه و یا کپسول آن نگهداری می‌شود و در مواقع مصرف کپسول را شکسته و دانه‌ها را خارج می‌سازند، پوست کپسول آن نیز دارای اسانس است.
گیاه هل یک گیاه مناطق حاره است که احتیاج به هوای گرم و باران متوسط سالیانه در حدود 350- 250 سانتی‌متر دارد.
در جنگلهای هندوستان سابقا مرسوم بود در مناطقی که گیاه هل وجود داشت درختان جنگل را می‌بریدند که نور کافی داخل جنگل شود و به این ترتیب به گیاهان کوچک هل فرصت داده می‌شد که رشد کرده و بلند شوند و محصول فراوان بدهند و پس از چند سال که بهره‌برداری از هل تمام می‌شد، این قطعه را رها کرده و قطعه دیگری از جنگل را جنگل‌تراشی می‌کردند تا مزارع بزرگ وسیع هل ایجاد شود، ولی امروزه این رویه متروک شده و هل را از طریق کاشت قطعاتی از ساقه زیرزمینی متورم آن ازدیاد می‌نمایند و مزارع بزرگ در مناطق مناسب ایجاد می‌کنند.
گیاهانی که به این ترتیب با فاصله 4- 3 متر از یکدیگر رشد می‌نمایند از سال چهارم شروع به میوه دادن می‌کنند و بهره‌برداری از آنها 15- 10 سال ادامه می‌یابد و در آن زمان است که به سبب پیری نهالها باید مزرعه را که دیگر بهره اقتصادی ندارد، ترک کرده و مزرعه دیگری ایجاد نمایند.
کپسولهای میوه وقتی که کاملا رسید و پر از دانه شد چیده می‌شود و بهره‌برداری وقتی آغاز می‌شود که لااقل سه چهارم میوه‌ها رسیده باشند، ولی هنوز پوست آنها سبز است و چون میوه‌ها همه در یک زمان نمی‌رسند چیدن میوه‌ها در 6- 5 بار صورت می‌گیرد. به‌طور متوسط از هر هکتار مزرعه هل در حدود 200- 100 کیلوگرم کپسول یا میوه خشک هل به دست می‌آید.
در حدود 80 درصد مصرف هل دنیا از هندوستان صادر می‌شود و این مقدار در حدود 3000- 2500 تن در هر سال است که به همین میزان نیز در داخل هندوستان به مصارف داخلی می‌رسد.
هل علاوه بر مصارف آن به عنوان ادویه، در طب سنتی نیز کاربردهایی دارد. در حال حاضر متأسفانه از نظر طب سنتی زیاد طرف توجه نیست ولی از نظر ادویه و سایر
ص: 440
مصارف غذایی بسیار مورد توجه است. در عربستان سعودی قهوه معروفی مرسوم است که در مهمانی‌های خود می‌دهند به نام قهوه هل. برای درست کردن قهوه هل به این ترتیب عمل می‌شود که ابتدا دانه‌های قهوه را سرخ کرده و بو می‌دهند و آن را کوبیده و نرم کرده و آماده می‌نمایند. پس از آن کپسولهای سبزرنگ هل را با دست شکسته و با دانه‌های هل در آب جوش می‌ریزند و کمی هم زعفران و میخک از نظر عطر خاص به آن اضافه می‌نمایند و سپس مقداری قند و در آخر قهوه کوبیده‌شده را به آن اضافه می‌نمایند، پس از اینکه 3- 2 دقیقه جوشید قهوه هل آماده نوشیدن است.
معمولا برای هر فنجان متوسط قهوه در حدود 2 قاشق چای‌خوری کپسول هل و دانه هل مصرف می‌شود.
در پوسته خارجی کپسول میوه و همچنین در دانه‌های سیاه و قهوه‌ای ریز هل در هر دو اسانس وجود دارد که از طریق تقطیر گرفته می‌شود. مقدار اسانس در حدود 5- 5/ 3 درصد وزن کل میوه است. از اسانس هل در عطرسازی و برای معطر کردن توتون بعضی از انواع سیگارها نیز در تجارت استفاده می‌شود. استاندارد در بازرگانی هل‌گونهA .subulatum عبارت است از: در تمام میوه خاکستر 6- 49/ 5 درصد، اسید غیر محلول 43/ 0- 27/ 0 درصد، اسانس 5/ 1- 5/ 0 درصد و در تخم آن:
خاکستر 57/ 4- 45/ 3 درصد، اسیدهای غیر محلول 3/ 1- 31/ 0 درصد، اسانس 2- 9/ 0 درصد و به‌طور کلی اسانس در هل تجارتی 8/ 4- 1 درصد می‌باشد.
ترکیبات شیمیایی
از نظر ترکیبات شیمیایی اسانس روغنی فرّار هل عمدتا شامل مواد سینئول، ترپی‌نئول 688] و ترپینن 689]، لیمونن و سابی‌نن است و ترپی‌نئول به صورت فورمیک اسید[690]، استیک اسید می‌باشد]G .I .M .P[ .
بررسی‌های شیمیایی دیگری ترکیبات شیمیایی هل را چنین نشان می‌دهد: در تخم هل اولا اسانس وجود دارد که شامل ترپی‌نئول، ترپی‌نیل استات 691]، سینئول، بورنئول و احتمالا سابی‌نن، ثانیا در تخم هل مقداری روغن ثابت، پروتئین و کلسیم اکسالات و
ص: 441
سیلیس یافت می‌شود [یونگ‌کن .
خواص- کاربرد
تخم هل «قاقله صغار» معطر و بادشکن و محرک است و به عنوان ادویه در غذاها مصرف می‌شود. علاوه بر خواص مذکوره [می‌نات*] هل را قاعده‌آور نیز می‌داند.
تخم هل در طب سنتی در موارد ناراحتی‌های کبد و رحم به کار می‌رود.
هل به عنوان جزیی از داروهایی که در استعمال خارجی برای معالجه تومور رحم به کار می‌رود، مصرف می‌شود [پتلو*].
ریشه هل مقوی و تونیک و ملین است. در هند از هل به عنوان مدر و محرک و بادشکن و ادویه معطر استفاده می‌شود.
هل «قاقله کبار» طبق نظر حکمای طب سنتی از نظر طبیعت کمی گرم و خیلی خشک است. خواص آن مقوی معده و هاضمه است و کمک به هضم غذا می‌نماید، شکم را می‌بندد بخصوص بوداده آن و در بعضی مزاجها قاقله کبار از نظر بند آوردن شکم از نوع صغار آن بیشتر مؤثر است ولی به‌هرحال خیلی از نظر خواص شبیه به هم هستند. دانه‌های قاقله کبار مقوی لثه و برای رفع زخمهای دهان به کار می‌رود. مضر روده‌هاست و از این نظر باید با کتیرا خورده شود. مقدار خوراک از قاقله کبار تا 10 گرم و جانشین آن از نظر خواص قاقله صغار است.
قاقله صغار از نظر طبیعت گرمتر و خشک‌تر از قاقله کبار است. خواص آن محلل و خوش‌بوکننده عرق و بوی دهان، اگر گرد کوبیده آن در بینی ریخته شود عطسه‌آور است و برای سردرد و صرع و اغما مفید است.
گرد آن در گوش برای تسکین درد گوش و جویدن آن موجب خوش‌بو شدن دهان می‌شود. اگر میوه و کپسول آن با پوست جویده شود برای استحکام لثه مفید است و همچنین اگر گرد آن را به لثه‌ها بمالند همان خاصیت را دارد.
هل صغار رطوبتهای سینه، حلق و معده را خشک می‌کند. مقوی قلب است و برای خفقان سرد، تقویت معده و گرم کردن آن و رفع دل‌به‌هم‌خوردگی و آشفتگی، قی، درد معده سرد، هضم غذا بتنهایی یا با ادویه مناسب دیگر بسیار نافع است. بوداده و سرخ‌کرده آن برای جمع کردن و بستن شکم نافع است و اگر با آب مصطکی و آب انار خورده شود برای قی و دل‌به‌هم‌خوردگی و تقویت معده مفید است. اگر نیم‌کوبیده
ص: 442
هل
1. گلA . برگ 10. مقطع میوه 12 و 13. دانه
آن خصوصا با پوست در گلاب یا آب، جوش داده و خورده شود برای رفع دل‌به‌هم‌خوردگی و قی مفید است و اگر با برگ پونه و نعناع در آب جوش داده شده و 4 گرم آن با سکنجبین سه روز خورده شود برای دردهای سرد کبد و باز کردن گرفتگی کبد مفید است. مقدار خوراک آن تا 5 گرم است.
در چین از گونهA .compactum به عنوان مقوی معده و بادشکن و ضد مسمومیت و ضد قی و تهوع استفاده می‌شود. معمولا این هل همراه با اجزاء دارویی دیگری برای معالجه شکم‌درد، پری معده، کم‌اشتهایی، رفع سوء هاضمه، رفع تهوع و
ص: 443
قطع قی [چیو* و لو*] و بیماری‌های چشم، تب سرماخوردگی، تب مالاریایی [استوارت و نقرس [ابرت مصرف می‌شود.
در شبه‌جزیره مالایا این هل از جاوه وارد می‌شود و به عنوان دارو برای معالجه سرفه و سرماخوردگی و ناراحتی‌های معده و کبد و روماتیسم تجویز می‌شود [برکیل*]. در اندونزی جوشانده تمامی گیاه هل برای تقویت عمومی و دردهای روماتیسمی و جوشانده میوه و ریشه ضخیم آن برای رفع نزله و معالجه نوعی قولنج معده یا استوماچ کرامپ (1) که ناشی از سرماخوردگی است به کار می‌رود. دانه‌های این هل را برای اینکه نفس شیرین شود، می‌جوند. ساقه زیرزمینی ضخیم آن را کوبیده با زرده تخم‌مرغ مخلوط کرده و برای تسریع تولد بچه استعمال می‌نمایند [وک*].
ص: 445