گروه نرم افزاری آسمان

[تعدادی از گیاهان که قرنها در شفای بیماری‌ها یار و مددکار بشر بوده‌اند]





شیرین‌بیان هندی

اشاره

در کتب فارسی قدیم و کتب طب سنتی با نامهای «شیرین‌بیان هندی»، «سوس- بری»، «سوس‌بری جامائیک» و تخم آن با نامهای «خروس»، «چشم خروس» و «عین الدیک» نام برده می‌شود. به فرانسوی انواع مختلف آن راLiane reglisse وPois d'Amerique و به انگلیسی‌Paratella وJequirity وIndian licorice Plant وCoral bead plant وLove pea وRed bead vine وWild licorice وRosary pea و تخم آن راPrayer beads وCrabs eye وJequirity bean گویند. گیاهی است از خانواده‌Leguminosae تیره فرعی‌Papilionaceae ، نام علمی آن‌Abrus precatorius L . می‌باشد.
گونه دیگری از این گیاه که آن هم از نظر خواص جانشین آن می‌باشد به نام علمی‌A .melanospermus HassK . و مترادف آن‌A .pulchellus Wall . در مالایا مورد استفاده در طب سنتی است.
توجه: در کتب طب سنتی به میوه درختچه بقم نیز چشم خروس یا عین الدیک می‌گویند که البته گیاه دیگری است، متفاوت با شیرین‌بیان هندی. آن هم از خانواده‌Leguminosae می‌باشد ولی نام علمی آن‌Haematoxylon campechianum L . است که در بخش دیگری از این کتاب مشروحا خواص و مشخصات آن آمده است.

مشخصات

شیرین‌بیان هندی درختچه‌ای است بالارونده و پیچک‌دار افریقایی و هندی و در
ص: 2
سایر مناطق حاره نیز یافت می‌شود و انواعی از آن نیز در امریکای حاره انتشار دارد.
پس از رشد به آسانی به دور گیاهان مجاور خود می‌پیچد. برگهای آن مرکب پری زوج.
گلها به شکل گلهای باقلا به رنگ سفید یا صورتی یا قفایی است. دانه آن در ابعاد دانه تسبیح به رنگ قرمز مرجانی و انتهای آن سیاه است که از آن برای تهیه تسبیحهای مخصوص، بیشتر در کلیساها استفاده می‌شود. از نظر دارویی بیشتر دانه‌های آن مستعمل است، ولی برگها و ریشه آن نیز خواص دارویی دارد. معمولا دانه‌های این گیاه با نام چشم خروس از هند به بازار دارویی ایران وارد می‌شود.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی گیاه دارای گلوکوزید آبرین 1]، آلکالوئید آبرین 2] و گلوکوزید آبرالین 3] است. آلکالوئید آبرین کمتر از تریپتوفان 4] فعال و مؤثر است.
به علاوه دارای پروتئین سمی آبرین است. دانه‌های آن سمی است و جزء سمی عمده آن آبرین است که یک توکسالبومین 5] شبیه ریسین 6] که در دانه کرچک وجود دارد، می‌باشد. این ماده سمی در اثر حرارت از بین می‌رود. به علاوه در دانه آن مواد پکتیک 7] مشخص شده است.]G .I .M .P[
در گزارش بررسی‌های دیگری در مورد ترکیبات شیمیایی آن چنین آمده است:
در دانه‌های آن آبرین، یک آلبومین سمی، یک آمینواسید به نام آبرین، آبریک اسید، یک تتانیک گلی‌کوزید[8]، هموگلوتی‌نین 9] و یک انزیم لیپولیتیک 10] یافت
ص: 3
شیرین‌بیان هندی
می‌شود. در ریشه، ساقه و برگهای آن ماده گلیسیریزین 11] مشخص شده است.
[اندکس مرک .

خواص- کاربرد

در هندوستان از دانه‌های آن به عنوان مسهل و قی‌آور، تونیک و برای ازدیاد
ص: 4
نیروی جنسی استفاده می‌شود. ضماد دانه‌های آن به صورت شیاف برای سقط جنین به کار می‌رود. ریشه آن قی‌آور و آلکستریک 12] است. آلکستریک به ماده‌ای گویند که بدن را در موارد مسمومیتها و عفونت حفظ می‌کند.
گیاه به طور کلی اعم از ریشه، ساقه و دانه دارای ماده عامل سمی آبرین است که اگر خورده شود کمی سمی است ولی در تماس زیر جلدی بسیار خطرناک است و ممکن است منجر به مرگ شود [رو و هین . از جوشانده دانه‌های آن برای معالجه ورم ملتحمه یا تراخم 13] استفاده می‌شود، ولی این دارو به قدری اثرش شدید است که عملا در حال حاضر مصرف نمی‌شود [روا و برکیل . در برمه از ریشه گیاه برای تسکین سرفه خورده می‌شود [راجر]. دانه‌های آن قی‌آور [چیو] و مسهل است.
[موزیک و شرام .
عصاره ریشه و برگهای آن جانشین عصاره ریشه شیرین‌بیان رسمی است.
[نئوبالد].
دانه‌های آن برای معالجه تب، مالاریا، سردرد، انگل معده و استسقا مفید است [ایشی دویا*].Ebert معتقد است که برای نرم کردن سینه و کشتن انگل معده مفید است، به علاوه معرق می‌باشد و برای معالجه مسمومیت داروی مؤثری است.
جوشانده دانه‌های آن برای کشتن انگل معده خیلی مؤثر است ولی چون سمی است باید با احتیاط زیر نظر پزشک مصرف شود [چیو]. از برگهای خشک و ریشه خشک آن به جای چای دم‌کرده استفاده می‌کنند [لیو]. در هندوچین: [می‌نات مصرف تمام قسمتهای مختلفه گیاه اعم از دانه و سایر قسمتها را برای معالجه مالاریا مفید می‌داند، ولی توصیه می‌کند که جوشانده شوند تا اثر سمیت آبرین کاسته شده و بی‌خطر شود.
ریشه آن ضد اسهال است و پوست درخت ضد اسهال خونی است و از برگهای آن برای معالجه ورم ملتحمه استفاده می‌شود [پتلو]. در شبه جزیره مالایا در برگها و ریشه آن ماده گلیسیریزین مشخص شده، ولی از نظر کیفیت درمانی در سطح پایینتری از ریشه شیرین‌بیان است. جوشانده برگ و دانه آن برای سرماخوردگی و سرفه مفید است.
جوشانده ریشه و برگ را ممکن است تنها خورد و یا مخلوط باbetel nut جوید
ص: 5
[ریدلی . در اندونزی فقط از برگهای درختچه، بدون ریشه آن به جای شیرین‌بیان استفاده می‌شود. از جوشانده برگهای آن برای رفع ورم لوزه و خشونت صدا مصرف می‌شود. در فیلیپین از جوشانده ساقه و برگهای گیاه برای استحمام نوزاد استفاده می‌کنند [فوکس . از ریشه گیاه برای معالجه جذام و آرتروز[14] استفاده می‌شود [اوکابه . شلیمر در کتابش می‌نویسد که سابقا دانه‌های این گیاه از هندوستان به ایران وارد و در بازار با نام چشم خروس عرضه می‌شده است. خوردن 5 گرم از دانه آن مخلوط با شکر و ترنجبین موجب تقویت، شادی، فرح و تقویت نیروی جنسی است و اگر مرتبا خورده شود، موجب عقب انداختن پیری می‌شود.

در افریقا و هند

در غانا از برگهای گیاه برای رفع یبوست استفاده می‌شود. در ساحل عاج و ولتای علیا از عصاره برگها و پیچکهای آن برای ناراحتی‌های قلبی می‌خورند. در ساحل عاج از عصاره برگهای له شده آن در مورد ورم ملتحمه استفاده می‌شود و از دم‌کرده برگها برای معالجه کولیک می‌خورند. در نواحی فرانسه‌زبان غرب افریقا از خیس‌کرده برگهای آن در آب به صورت ضماد برای رفع چین و چروک پوست بدن استفاده می‌شود. در هندوستان برگهای آن را با کبابه و قند می‌جوند برای رفع تاولهای دهان مفید است. در افریقای مرکزی از عصاره آبی تخم بدون پوست آن و همچنین از دم‌کرده مغز تخم و تخم آن در استعمال خارجی برای معالجه غده سرطانی روی غشای مخاطی می‌ریزند. برگهای آن را در روغن خردل گرم می‌خیسانند و برای تسکین درد با روغن کرچک گرم روی محل درد می‌اندازند. جوشانده آن را در شراب برای معالجه سرطان و بخصوص سرطان صورت و سر و سرطان آلت تناسلی زن و برای رفع زگیل مژه و پلک به صورت پماد و مالیدن عصاره آبی مصرف می‌کنند.
روش تهیه محلول برای شست‌وشوی چشم: 10 گرم تخم شیرین‌بیان هندی را در 50 گرم آب برای مدت 24 ساعت بخیسانند و صاف کرده و چندین دفعه در روز چشم را با آن بشویند.
ص: 6

شیرین‌بیان

اشاره

در بوشهر و به‌طور کلی در فارس «مهک» و ریشه آن را «بیخ‌مهک» و در اطراف تهران و شمال ایران شیرین‌بیان و در کرمان «متکی» و در اصفهان «میجو» و «مژو» گویند. در کتب طب سنتی با نام «سوس» و ریشه آن را «اصل السوس» می‌نامند.
به فرانسوی‌Reglisse و به انگلیسی‌Licorice وLiquorice وLiquorish نامند.
گیاهی است از خانواده‌Leguminosae . چند گونه از آن در ایران می‌روید که نامهای علمی آنها عبارت‌اند از:
1.Glycyrrhizia glabra L . و مترادف آن‌G .hirsuta L . این گونه دارای واریته‌های مختلفی است که یکی از آنها به نام‌G .glabra var typica Reg .et Herd . به‌طور کلی در منطقه مدیترانه در آرال، افغانستان و در ایران می‌روید. در ایران در تمام نواحی شمال و جنوب و مشرق و شمال غرب می‌روید از جمله در آذربایجان غربی، اطراف تبریز، کرمان، پل جاجرود، منجیل در کنار سفیدرود، هریرود، اراک، لرستان و در خراسان بین شیروان و بجنورد و مراوه‌تپه دیده می‌شود.
2.Glycyrrhizia echinata L . که در مناطق غرب و شمال ایران در جنگلهای جلگه‌ای گیلان و مازندران و بندر گز و در آذربایجان و اراک دیده می‌شود.
3.Glycyrrhizia glandulifera Waldst .Kit و مترادف آن‌G .glabra var glandulifera Reg .Herd . که در خراسان بین بجنورد و مراوه‌تپه می‌روید. انواع شیرین‌بیان در افغانستان، سوریه و به حد وفور در مجارستان، در جنوب روسیه، ترکیه
ص: 7
و در مناطق مختلفه خاور دور می‌روید.
4.G .asperima L . که در همدان، قزوین، آذربایجان، کوه خرقان دیده می‌شود.
گیاه شیرین‌بیان را شیرین‌بان هم می‌گویند که با احتمالی همان شیرین‌بیان و شیرین‌بن می‌باشد و همه به معنای ریشه شیرین است. به یونانی آن راGlukurrhiza گویند که آن هم به معنای ریشه شیرین می‌باشد.

مشخصات

شیرین بیان گیاهی است علفی چند ساله، دارای ساقه هوایی دراز و علفی و برگهای آن مرکب، تعداد برگچه‌های آن فرد و اغلب یازده تا است و برگچه‌ها بیضی با کناره صاف به رنگ سبز غباری می‌باشد. گلهای آن آبی و بنفش و سفید و زرد است. ریشه این گیاه خیلی عمیق در زمین فرو می‌رود و چوبی است، پوست آن قهوه‌ای سیر تا سیاه می‌باشد که مصرف پزشکی و دارویی ندارد و باید قبل از مصرف ریشه، این پوست برداشته شود. مغز ریشه زردرنگ با مزه شیرین. ریشه شیرین‌بیان دارای عصاره‌ای است که در طب گیاهی مصرف وسیعی دارد. از عصاره شیرین‌بیان و عرق شیرین‌بیان مشروب غیر الکلی فرح‌بخشی درست می‌کنند که به‌coco معروف است.
برای تکثیر شیرین‌بیان قطعات ساقه زیرزمینی آن را که لااقل هر قطعه 3- 2 گره داشته باشد، در زمینی که قبلا خوب شخم خورده و آماده شده باشد، در پائیز می‌کارند و سپس در آخر زمستان قبل از اینکه گرمای بهاره آغاز شود، آنها را به زمین زراعتی اصلی که شخم عمیق خورده باشد منتقل نموده و روی خطوطی با فاصله 80 سانتی‌متر به‌طوری‌که فاصله بین بوته‌ها روی خطوط 50 سانتی‌متر باشد، می‌کارند.
شخم عمیق و خاک غنی و قوی رشد گیاه و رشد ریشه عمیق آن را تأمین می‌نماید.
البته از تخم گیاه نیز از نظر اصول می‌توان برای تکثیر استفاده کرد ولی از نظر سهولت و سرعت اخذ نتیجه روش اولی معمول است.
برداشت ریشه‌ها یا ساقه‌های زیرزمینی گیاه برای مصارف دارویی در سال سوم در فصلی که برگها در حال ریختن است باید انجام شود، زیرا در این مرحله از رشد گیاه، ریشه آن دارای حد اکثر ماده عامل گلیسیریزین است. در زراعت خوب از هر هکتار حدود 7 تن و کمی بیشتر می‌توان ریشه برداشت نمود.
شیرین‌بیان بومی تمامی مناطق معتدله با آب و هوای مدیترانه‌ای است. در ایران تقریبا در تمام مناطق شمال، شرق، غرب، مرکز و جنوب کشور به وفور می‌روید و
ص: 8
شاخه شیرین‌بیان 1. گل 2. میوه
اغلب اراضی زراعتی در سال آیش از این گیاه پوشیده است. و برای این گیاه نقاط مرطوب کنار نهرها و چمنزارها بهتر از اراضی خشک است.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی در ریشه شیرین‌بیان ماده عامل شیرین گلیسیریزین، گلیسیرتینیک‌اسید[15] و گلیسیریزیک‌اسید[16] وجود دارد.]G .I .M .P[ .
ریشه شیرین‌بیان تجارتی دارای 2/ 2 درصد ایزولیکیریتین 17] و یک آنتوکسانتین گلی‌کوزید[18] که رنگ کمی زرد به مغز ریشه می‌دهد و به علاوه یک فلاوونوزید[19] و لیکیریتوزید[20] با سمیت محدود کم که فقط عمل عضلات نرم را کند می‌کند، می‌باشد.
ص: 9
در گیاه یک ماده لیکیریتی‌ژنین چالکون 21] وجود دارد که دارای خاصیت رفع اسپاسم می‌باشد. عمل و اثر گلیسریزیک‌اسید و گلیسیرتینیک‌اسید موجود در شیرین‌بیان شبیه اثر هورمونهای آدرنال 22]، دزوکسی کورتی‌کوسترون 23] و هایدروکورتیزون 24] است. در گیاه همچنین وجود چالکون گلی‌کوزید[25]، ایزولیکیریتین و نئوایزولیکیریتین 26] تأیید شده است. گزارش شده که دانه‌های گیاه نیز دارای خواص دارویی است.
] S. G. I. M. P. [

خواص- کاربرد

در چین مرسوم است که ریشه‌های گیاه را در بهار یا پاییز از خاک بیرون آورده شسته و تمیز نموده و به‌طور طبیعی و یا با کمی عسل گرم می‌کنند تا حدی که به دست نچسبد و سپس مصرف می‌کنند. استوارت 27] و رید[28] در یادداشتهای خود نوشته‌اند که شیرین‌بیان پس از ژین‌سنگ از مهمترین و پرخاصیت‌ترین داروهای چینی است و عملا در تمام داروخانه‌ها عرضه می‌شود و در تعداد زیادی از نسخه‌های دارویی به عنوان جزء تعدیل‌کننده و اصلاح‌کننده وارد می‌شود. معتقدند که از داروهای جوان‌کننده انسان است و اثرش برای مدت مدیدی می‌ماند. تونیک و ضد سم قوی و نیروبخش است و برای نرم کردن سینه مفید است. استوارت معتقد است که خواص دارویی در شاخه‌ها و گل آن چندان فرقی با ریشه آن ندارد، ولی در طب جدید از گرد ریشه و ساقه‌های زیرزمینی آن برای رفع ناراحتی‌های طحال و جراحت گلو و در مورد بچه‌های نوزاد که دارای جوش و کورک و ناراحتی‌های پوستی هستند تجویز می‌شود [چونگ یائوچی . خوردن عصاره مایع ریشه (آب حاصل از خیس کردن ریشه در آب و یا دم‌کرده ریشه) در 90 درصد موارد برای معالجه زخمهای اثنی‌عشر
ص: 10
و زخم معده اثر رضایت‌بخش داشته است و عوارض جانبی آن کمی پس از قطع خوردن دارو رفع شده است [لی یه . ریشه شیرین‌بیان ضد سم قوی در موارد مسمومیتهای حاصله از تاتوره درختی است [هاو- و دیگران . ژاپنی‌ها به منظور بررسی تأثیر مصرف داروی طبیعی خام به صورت گیاه در مقایسه با مواد عامل شیمیایی شیرین‌بیان که در آزمایشگاه ساخته شده باشد، آزمایشهایی را انجام داده و به این نتیجه رسیده‌اند که به کار بردن ترکیب مخلوطی از هر سه مواد عامل گلیسیریزین، گلیسیرتین 29] و گلوکورونیک‌اسید[30] از نظر رفع ناراحتی‌های پوستی و جلدی روی پوست حیوانات بیماری که اختلالات کبدی داشته‌اند خیلی مؤثرتر از این بوده که هریک از سه ماده فوق جداگانه بتنهایی و یا مخلوطی از دو تای آنها خورده شود [ایتو- کیریتا کورود***]. در تحقیق دیگری [ایتو اینابا*] دریافتند که اگر عصاره آبی شیرین‌بیان روی برخی التهابها و تاولهای پوستی ریخته و مالیده شود، اثری شبیه کورتیزون 31] یا شبیه‌ACTH دارد با این تفاوت که سمیت آن کمتر از کورتیزون وACTH است.
توضیح:ACTH یاAd enocorticotropic hormone یک نوع هورمون است که پوست غده آدرنال را تحریک می‌کند.
در هندوچین معمولا گرد مغز ریشه شیرین‌بیان را به عنوان ملین، مدر و معرق مصرف می‌کنند [چوین .
در اندونزی ریشه را می‌جوند تا التهاب و زخم دهان را رفع کند [هین .
در هندوستان از ریشه شیرین‌بیان به عنوان تونیک، ملین و برای رفع ناراحتی‌های مجاری ادرار، سرفه، زخم و ورم گلو و گزیدگی عقرب استفاده می‌شود]G .I .M .P[ .
خواص کاربرد شیرین‌بیان که در کتب طب سنتی ایران آمده است:
ریشه شیرین‌بیان یا اصل السوس برای متعادل کردن غلظت اخلاط و تسکین تشنگی و رفع التهاب معده مفید است. پوست ریشه آن باید گرفته شود و مغز آن را در طول شکاف داده و قطعه‌قطعه نموده خیسانده آن را مصرف کنند. مصرف محلول حاصل از خیساندن شیرین‌بیان تا 20 گرم برای نرم کردن سینه، رفع خشونت حلق و
ص: 11
سینه، تنگی نفس، تقویت اعصاب و تقویت نیروی جنسی نافع بوده و برای رفع نفخ، ازدیاد ترشح ادرار، افزایش ترشحات عادت ماهیانه و رفع انواع سرفه‌ها و سؤ هاضمه مفید است. ضمنا برای رفع سوزش مجرای ادرار، امراض عصبی و دماغی و تبهای کهنه نافع است. در فصل بهار اگر هر روز تا چندین روز روزانه 2 گرم از ریشه پوست گرفته شیرین‌بیان را با 1 گرم شکر و رازیانه در آب خیسانده و بخورند برای رفع نفخ، جلای رنگ صورت، رفع اکثر سردردها و ناراحتی‌های شقیقه و ازدیاد نور چشم مفید است. شیخ الرئیس ابو علی سینا معتقد است که آشامیدن هر روز 16 گرم آب خیسانده ریشه پوست گرفته شیرین‌بیان در آب (سک‌بینج) و (فراسیون) و یا در آب پنیر برای رفع قولنجهای سرد و ناراحتی‌های یادشده، مؤثر است.
معمولا گرد ریشه شیرین‌بیان را مخلوط با دم‌کرده‌های مسهلی دیگر می‌خورند، ضمن مطبوع کردن طعم آن تأثیر مسهلی آن دم‌کرده را نیز بیشتر و عوارض احتمالی جانبی آنها را نیز مرتفع می‌کند.
مالیدن دم‌کرده آن به چشم برای رفع زردی چشم و درخشان کردن سفیده چشم و ازدیاد بینایی مؤثر است و ضماد ریشه آن با آب خالص برای جلوگیری از ریزش مو نافع است.
ضماد برگ تازه شیرین‌بیان برای رفع بوی زیر بغل و بوی میان انگشتان پا بسیار مؤثر است.
عصاره کمی غلیظ ریشه شیرین‌بیان که معروف به رب السوس است در تمام موارد فوق از خیسانده و شربت آن بیشتر مؤثر است. مقدار خوراک از ریشه شیرین‌بیان تا 20 گرم و جانشین آن در مورد رفع درد سینه تا 20 گرم کتیرا می‌باشد.
تهیه شربت ریشه شیرین‌بیان: ریشه شیرین‌بیان را گرفته پوست آن را برداشته و قطعه‌قطعه کرده و 10 گرم از آن را در یک لیتر آب گرم مدت 6 ساعت بخیسانند و صاف نمایند. این شربت از عوامل ملین و در ضمن مدر می‌باشد.
عصاره ریشه شیرین‌بیان یا رب السوس: 1 واحد ریشه شیرین‌بیان پوست گرفته و قطعه‌قطعه شده و 8 واحد آب مقطر، ریشه را مدت 12 ساعت در 5 واحد آب بخیسانند و سپس با فشار صاف نمایند و تفاله را در باقیمانده آب خیسانده و آن را هم با فشار صاف نمایند و دو قسمت صاف شده را مخلوط نموده و بگذارند ته‌نشین شود و صاف روی آن را با کج کردن ظرف بردارند و آن را در حمام ماریه در حد غلظت عصاره نرم تبخیر نمایند. رب السوس حاصله، ملین و کمی مدر است.
ص: 12
تهیه عصاره آبی شیرین‌بیان طبق روش فارماکوپه فرانسه: 5 گرم گرد ریشه بدون پوست شیرین‌بیان را در یک صد سانتی‌متر مکعب آب سرد ریخته و مدت 24 ساعت بگذارند تا به حال خود بماند و گاه‌گاه به هم بزنند، پس از 24 ساعت آن را صاف کنند. محلول صاف شده را گرم و تبخیر کنند تا مقدار آن به 20 سانتی‌متر مکعب برسد. مایع حاصله عصاره آبی شیرین‌بیان است.
عصاره خشک شیرین‌بیان (فارماکوپه فرانسه): گرد ریشه شیرین‌بیان را در آب امونیاکی خیسانده سپس صاف کرده و مایع صاف شده را با حرارت کم تحت فشار قرار دهید تا تبخیر و خشک شود. این گرد به همراه گرد برگهای سنا به نام گرد شیرین‌بیان برای درمان کولیک نافع است.
در فرانسه معمول است که مغز ریشه شیرین‌بیان را به میزان 50- 30 گرم در یک لیتر آب له کرده مدت 5 ساعت می‌گذارند خیس بخورد و 4- 3 فنجان در روز می‌خورند، برای تسکین سرفه بسیار نافع است.

توضیحاتی در مورد عوارض جانبی شیرین‌بیان

طبق تحقیقات علمی جدیدی که توسط دانشمندان اروپایی انجام و نتایج آن در مجله پزشکی‌Lancet و همچنین در نشریه اتحادیه پزشکان امریکا منتشر شده است، مصرف عصاره غلیظ گلیسیرتینیک‌اسید (Glycyrrhetinic acid که به‌GL نشان داده می‌شود) که از شیرین‌بیان استخراج شده باشد، در عین حال که برای درمان اولسرهای جهاز هاضمه در جانوران و انسان مؤثر است، ولی متأسفانه در اغلب موارد ایجاد ورم مفصل مچ پا که علامت کلاسیک جمع شدن آب است می‌نماید که عارضه بالقوه جدّی و ناراحتی است و بعلاوه منجر به افزایش فشار خون می‌شود که مآلا برای زنان باردار و مادران شیرده و اشخاص مبتلا به بیماری قند و گلوکومای چشم و بیماریهای قلبی خطرناک است. تحقیقات دیگری علت جمع شدن آب در بدن در اثرGA را چنین توجیه می‌نماید که ماده شیمیایی‌GL شبیه هورمون آدرنال الدوسترون(Adrenal hormone aldosterone) عمل می‌کند که مصرف مقدار زیاد آن ممکن است منجر به عارضه پزودو آلدوسترونیسم(Pse udoaldosteronism) شود که علائم آن سردرد، خواب‌آلودگی، جمع شدن آب در بدن، افزایش فشار خون و احتمالا نارسایی قلبی است. پس از این تحقیقات، دانشمندان اروپایی در مقام چاره، تحقیقات دیگری را آغاز نمودند و نتایج این تحقیقات نشان داد که اگر 97 درصد ماده شیمیایی‌GL از شیرین‌بیان گرفته شود، این عوارض شیرین‌بیان مرتفع می‌گردد، درحالی‌که آثار درمانی آن برای اولسرها باقی می‌ماند و لذا شیرین‌بیان بدون‌GL به بازار عرضه شد-DGL )De glycyrrhizinated brorice .
دانشمندان و محققان امریکایی که معمولا برای درمان اولسرهای روده کوچک (اثنی‌عشر) شیرین‌بیان کامل یعنی باGL مصرف می‌کنند به فکر افتادند که تجربیاتی را با شیرین‌بیان بدون‌GL اروپایی برای درمان اولسرهای روده کوچک آغاز نمایند، ولی نتیجه گرفتند که شیرین‌بیان بدون‌GL برای درمان اولسرهای روده کوچک بکلی بی‌اثر است. در حال حاضرDGL کاربردی در امریکا ندارد و کماکان مصرف شیرین‌بیان کامل معمول است ولی در اروپا معمولا ازDGL استفاده می‌شود. و اخیرا نتایج تحقیق دیگری که در مدت 12 هفته روی 874 نفر بیمار مبتلا به اولسر اثنی‌عشر انجام شده و در مجله پزشکی ایرلند منتشر گردیده نشان می‌دهد که با مصرف‌DGL در مقایسه با داروی تاگامت(Tagamet) بیماری آنها بدون هیچ عارضه جانبی سریع‌تر درمان شده است.
ص: 13

درخت ابریشم

اشاره

این درخت در اطراف تهران «شب‌خسب» و «درخت ابریشم»، در گیلان «شب‌خسب» و «شب‌خوس‌دار»، در اطراف رشت و لاهیجان «شاقوزدار، هزاولگ و هزار برگ»، در مازندران «بیولی»، در شیرگاه «ویلی‌ولی»، در نور و کجور «وولی- شوخس، شوفس و شوخس» و در آستارا «کشکر» نامیده می‌شود. در کتب طب سنتی با نام عربی «شجرة الحریر» آمده است. به فرانسوی‌Arbre a la soie وAlbizzie و به انگلیسی‌Bastard tamarind وsilk tree وsilk rose گویند. درختی است از خانواده‌Leguminosae تیره فرعی‌Mimosaceae ، نام علمی آن‌Albizzia Julibrissin (Willd .) Benth . و مترادفهای آن‌Albizzia nemu Benth . وAlbizzia mollis Boiv . وAcacia Julibrissin Willd . از طرف گیاه‌شناسان مختلف نامگذاری شده است وLoureiro آن راMimosa arborea می‌نامد. کلمه‌albizia را با یک‌z نیز می‌نویسند نظیرAlbizia Julibrissin Durazz ..

مشخصات

درخت گل ابریشم درخت حساسی است و برگهای آن شبها روی هم می‌خوابند و به همین دلیل نام چینی آن‌HO -hum که ترجمه آن شب‌خسب است، می‌باشد و همین نام به فارسی نیز منتقل گردیده است. شاخه‌های آن دارای انشعابات چتری است.
برگهای آن مرکب و معمولا در اواخر بهار ظاهر می‌شود. برگهای شب‌خسب در شبها
ص: 14
دوبه‌دو روی هم می‌خوابند. میوه آن در پاییز می‌رسد و از درخت می‌ریزد و در سال بعد صدها نهال شب‌خسب در اطراف درخت اصلی می‌روید. انشعابات شاخه‌ها چتری است. برگها مرکب شانه‌ای، گلهای آن سفید و صورتی یا سرخ است که در تیرماه شکفته می‌شود. شب‌خسب از درختان بومی آسیا و افریقای گرم است و بومی جنگلهای شمال ایران نیز می‌باشد. معمولا در قسمت کم‌ارتفاع جلگه می‌روید و در آستارا تا 400 متر نیز دیده می‌شود. این درخت از آستارا و طالش تا لاهیجان و نور و مازندران تا نزدیکی گرگان انتشار دارد. بلندی آن تا 20 متر هم می‌رسد.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی در شب‌خسب ساپونین 32] مشخص شده است و دارای تانن می‌باشد [روا].

خواص- کاربرد

در کره: از پوست درخت به عنوان مقوی و تونیک و مسکن و آرام‌کننده استفاده می‌شود [ایشی دویا].
در چین پوست ساقه و شاخه‌های درخت را در بهار و یا پاییز کنده و آماده می‌کنند، به‌این‌ترتیب که شاخه‌های کوچک را قطع کرده پوست آن را کنده و آن را پیچیده و در آفتاب خشک می‌کنند، داروی حاصل از آن کمی شیرین، مسکن، ضد درد و آرامبخش است و جریان گردش خون را تنظیم می‌کند و معمولا برای رفع بی‌خوابی و سرطان ریه و استخوان شکسته یا دررفته و معالجه بواسیر نتایج خوبی دارد [چونگ یائوچی . سایر خواص آن را محققان چنین ذکر کرده‌اند که، کرم‌کش و ضد کرم است [چیو]، ترشح عرق را کم می‌کند [روا]، برای تسریع التیام زخم مفید است [استوارت ، در استعمال خارجی از عصاره غلیظ آن برای استخوانهای از جا دررفته و شکسته و زخمها، دملها و جوش استفاده می‌شود [کاریوته و کیمورا، لیو و استوارت و گلهای درخت تونیک و مقوی است و به هاضمه کمک می‌کند [روا].
ص: 15

گیاه حساس

اشاره

به فارسی «گیاه حساس» و نام محلی آن در گیلان «گل قارکون» است. به عربی «مستحیه» گفته می‌شود. به فرانسوی‌Sensitive وMimeuse pudique و به انگلیسی‌Humble plant وSensitive plant می‌نامند. گیاهی است از خانواده‌Leguminosae تیره فرعی‌Mimosaceae ، نام علمی آن‌Mimosa pudica L . می‌باشد.

مشخصات

گیاهی است چندساله با ساقه‌های چوبی تیغدار که بلندی آن 60- 50 سانتی‌متر است. برگهای آن مرکب و هر گروه 4- 3 برگ مرکب از یک نقطه خارج شده و از آن نقطه با دمبرگ بلندی به ساقه اصلی وصل می‌شود. هر برگ مرکب دارای 40- 24 جفت برگچه باریک و دراز است و به این ترتیب هر برگ مرکب را به صورت پر طیور درمی‌آورد و چون به محض تماس دست، برگها به سمت پایین خم شده و با دمبرگ به طرف ساقه جمع می‌شوند آن را گیاه حساس نامند. این گیاه بومی برزیل است و در ایران از نظر زیبایی در گلخانه‌ها کاشته می‌شود.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی در عصاره برگهای آن ماده‌ای شبیه آدرنالین 33] یافت
ص: 16
گیاه حساس
1. گل منفرد 2. میوه 3. شاخه با برگهای خوابیده
می‌شود، به علاوه در گیاه آلکالوئید میموزین 34] مشخص شده است.

خواص- کاربرد

جوشانده ریشه این گیاه در رفع ناراحتی‌های وجود سنگ در بدن اثر مفید دارد.
از برگها و ریشه آن در موارد بواسیر و فیستولا[35] استفاده می‌شود. برگهای له‌شده آن را به صورت خمیر روی بیضه‌های آب آورده می‌اندازند. به علاوه برگها و ساقه‌های له‌شده آن برای محل گزیدگی عقرب به کار می‌رود. در برخی منابع برای ریشه آن اثر تقویت نیروی جنسی قایل هستند]G .I .M .P[ .
در گزارش بررسی‌های دیگری آمده است که دم‌کرده برگهای گیاه حساس، تلخ و تونیک است [کرووست و پتلو*]. دم‌کرده غلیظ آن ممکن است مسمومیت ایجاد کرده موجب ریزش موها شود [فوکود]. در شبه‌جزیره مالایا و اندونزی مرسوم است
ص: 17
همان‌طورکه این گیاه با کمترین تماسی به اصطلاح می‌خوابد، برای استفاده از این خاصیت سرشاخه‌های برگدار جوان آن را زیر تشک کودکان ناآرام می‌گذارند و به علاوه بچه را در جوشانده برگهای آن حمام کرده روی آن تشک می‌خوابانند، خواب آرام و راحتی برای بچه می‌آورد. برگهای له‌شده آن را به صورت ضماد روی ورمها می‌گذارند [برکیل و هانیف*]. در فیلیپین برگهای له‌شده آن را با روغنی نظیر روغن کنجد یا زیتون مخلوط کرده و به صورت ضماد در محل فتق می‌گذارند برای معالجه فتق مفید است [سولیت . از ریشه گیاه به عنوان مدر و برای معالجه اسهال خونی و در موارد عادت ماهیانه دردناک می‌خورند [گررو و کوئی زمبینگ*].
جوشانده سرشاخه‌های برگدار گیاه برای تسکین آسم مصرف می‌شود [گررو].
ص: 18

حنا

اشاره

به فارسی حنا و در کتب طب سنتی و به عربی «حنأ» و «الهنا» و «رقون» و «رقان» گویند و گل آن را «فاغیه» می‌نامند. به فرانسوی‌Henne و به انگلیسی‌True alkanna وHenna وCamphire نامیده می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Lythraceae ، نام علمی گونه بدون خار آن‌Lawsonia inermis L . و مترادف آن‌Lawsonia alba Lam . و گونه خاردار آن‌Lawsonia spinosa L . می‌باشد.

مشخصات

حنا درختچه‌ای است به بلندی 6- 5 متر که شاخه‌های آن متقابل، استوانه‌ای و اغلب پوشیده از تارهای خارمانند است. برگهای آن کامل، بیضی، نوک‌تیز، متقابل به طول 3- 2 سانتی‌متر. گلهای آن سفیدرنگ معطر و گروهی. این درختچه گرمسیری در مراکش، مصر، تونس، الجزیره و در آسیا در هند، ایران و اغلب مناطق دیگر آسیا می‌روید و کاشته می‌شود. در ایران در کرمان و بلوچستان بومی شده و کاشته می‌شود.
درختچه حنا باید آبیاری شود و از طریق قلمه و ریشه‌جوش و کاشت در اوایل بهار تکثیر می‌شود. تکثیر آن از طریق کاشت بذر آن نیز انجام می‌شود. برداشت برگهای آن که محصول مستعمل آن است، معمولا در هر سال 3- 2 مرتبه در طول مدت از اواسط تابستان تا اواسط پاییز انجام می‌گیرد. برگهای حنا خشک شده و به صورت گرد در آمده به بازار عرضه می‌شود.
ص: 19

ترکیبات شیمیایی

در برگهای حنا گلوکوزید و ماده رنگی و هنوتانیک‌اسید[36] وجود دارد. ماده رنگی آن به نام لاوسون 37] مشابه با 2- هایدروکسی- آلفا- نافتوکینون 38] است G .I .M .P[ .
طبق بررسی‌های دیگری گزارش شده که در برگهای آن یک ماده اوکسی- نافتوکینون 39] به نام لاوسون وجود دارد [یونگ کن . این ماده دارای خاصیت آنتی‌بیوتیک می‌باشد [پتلو]. گلهای آن معروف است که خواب‌آور عمیق است.
اسانس روغنی که از گلهای آن گرفته می‌شود دارای آلفا- یونون 40] و بتا- یونون 41] است [باسلاس که بتا- یونون جزء اعظم آن را تشکیل می‌دهد [آنتیا و کوشال .

خواص- کاربرد

در هندوچین از برگهای آن برای معالجه جذام، یرقان، شوره سر استفاده می‌شود [فوکود، کرووست و پتلو** و پروت و هریر*]. دم‌کرده برگهای حنا را مانند چای به زنها در موقع وضع حمل می‌دهند. جوشانده ریشه آن مدر است و برای معالجه ترشحات سوزاکی مهبل 42] مصرف می‌شود و به علاوه برای نرم کردن سینه و برونشیت نیز نافع است [پتلو و می‌نات*].
در شبه‌جزیره مالایا: از له‌کرده برگهای تازه آن به صورت ضماد در موارد سوزش پا که منشأ آن بیماری بری- بری 43] و کمبود ویتامین‌B باشد و همچنین برای معالجه ناراحتی‌های پوستی استفاده می‌کنند [ریدلی و هولمز] و به علاوه برای جوش و کورک و زخمهای ختنه و روماتیسم و بزرگ شدن معده به کار می‌رود [برکیل و
ص: 20
هانیف . از جوشانده برگهای حنا به صورت غرغره برای رفع پیله دندان استفاده می‌شود [گیملت و برکیل*]. در مصرف داخلی برای کاهش درد معده بعد از زایمان و همچنین برای رفع خشونت صدا تجویز می‌شود [برکیل و هانیف**]. قاعده‌آور است [ریدلی . مخلوط با گیاه علف دندان 44] برای سقط جنین مصرف می‌شود [گیملت .
توجه: مصرف داخلی گیاه علف دندان چون خراش‌دهنده و خطرناک است از نظر میزان و مورد مصرف و ضرورت مصرف و مراقبت در عوارض احتمالی باید حتما نظیر هر داروی غیر مجاز مصرف داخلی، با توصیه و زیر نظر پزشک باشد.
ریشه قابض حنا را خشک و خرد کرده و نرم کوبیده و برای معالجه جوش و کورک سر بچه‌ها به سر آنها می‌مالند. ضمنا برای معالجه ناراحتی‌های چشم نیز به کار می‌رود [ریدلی . در اندونزی از خمیر برگهای له‌شده آن برای معالجه عفونت چرکی نرمه‌بند دور انگشت دست 45] و سایر بیماری‌های ناخن و همچنین برای رفع هرپس 46] استفاده می‌شود و از میوه‌های خیلی نارس آن مرهمی درست می‌کنند که برای رفع خارش مفید است [رامفیوس و هین . در فیلیپین روغن و مرهمی که از برگهای حنا درست می‌کنند برای نرم کردن زخمها و التیام زخم و ضرب‌خوردگی و رفع خون‌مردگی به کار می‌رود [سافورد]. برگ آن را دم کرده مانند چای می‌خورند از اضافه وزن جلوگیری می‌کند و پمادی که از میوه‌های جوان آن درست می‌شود برای رفع خارش روی پوست می‌مالند که خیلی مفید است [رامفیوس، هین، بورسما].
حنا از نظر طبیعت طبق رأی حکمای طب سنتی ایرانی مرکب القوی مایل به سردی و خشک است. عده‌ای آن را گرم و خشک نیز گفته‌اند. از نظر خواص معتقدند که برای بیماری‌های سر و چشم و دهان مفید است. ضماد برگ آن با برگ گردو (نصف و نصف) برای ناراحتی بیضه و سردرد نافع است و اگر با سرکه بر پیشانی مالیده شود رفع سردرد می‌کند. مالیدن برگهای له‌شده آن با روغن زیتون برای رشد موی سر نافع است، خصوصا اگر با آب گشنیز مخلوط شده باشد. مضمضه با آب دم‌کرده برگ آن برای زخمهای دهان مفید است. خوردن 2 گرم آن و یا خوردن آب خیس‌کرده 50 گرم آن برای یرقان، طحال، سنگ کلیه، مثانه و سختی دفع ادرار نافع است. جنین را
ص: 21
حنا 1. گل
سقط می‌کند و اگر تا ده روز متوالی خورده شود برای التیام زخمهای مجاری ادرار و ازدیاد ترشح ادرار و باز شدن عادت ماهیانه مفید است. برای رویانیدن ناخن اصلی به جای ناخن کج اثر خوب دارد. اگر آن را در آب خیس کرده و آب خیس‌کرده آن را با شکر بخورند، برای آغاز جذام مفید است و اگر یک ماه این رژیم ادامه یابد جذام تازه شروع شده بکلی مرتفع می‌شود. شست‌وشوی پوست با آب دم‌کرده آن برای سوختگی آتش مفید است و مالیدن آن برای ورمهای گرم که زردآب از آن خارج شود نافع است و با روغن گل برای رفع جرب مجرب است. اگر از برگ خشک کوبیده آن با پیه ضماد درست کنند، برای التیام زخم گوشه ناخن مفید است.
اگر 5 گرم از گل آن را با 100 گرم آب و عسل مخلوط کرده و بخورند برای رفع انواع سردرد و خشک کردن رطوبتها مفید است. روغن گل حنا که آن را «دهن الفاغیه» نامند و مانند روغن گل سرخ تهیه می‌کنند گرم و محلل مقوی مو و برای روشنی و درخشانی رنگ چهره نافع است.
حنا مضر حلق و ریه است از این نظر باید با کتیرا خورده شود. مقدار خوراک آن تا 5 گرم است و اگر از آن بیشتر خورده شود خطرناک و اسراف موجب هلاکت
ص: 22
می‌شود. در مدارک طبی دیگر اطبأ معروف ایران مقدار خوراک از ساییده برگ آن را 5/ 2 گرم و خیس کرده در آب را تا 35 گرم برگ هم می‌توان مصرف نمود و بتدریج آن را خورد. به‌طوری‌که هربار کمتر از 5/ 2 گرم از برگ آن مصرف داخلی شود. حنا برای رفع عرق بدبوی پا بسیار مؤثر است و از ساییده برگ آن که در بازار حنا گفته می‌شود برای رنگ کردن مو استفاده می‌شود و جزء قابل ملاحظه‌ای از مواد رنگ کردن مو تجارتی می‌باشد.
توضیح: از برگهای خشک شده گیاه نیل 47] که به صورت گرد درآمده باشد، مخلوط با برگ حنا گردی به نام رنگ و حنا درست می‌کنند که برای رنگ کردن مو به کار می‌رود.
در کتاب‌Pentsao طب سنتی چین، گیاه حنا(L .alba) را با گیاهی به نام‌Alkanna tincoria در یک بخش بحث کرده و یکی می‌داند البته تا حدودی خواص مشترکی دارند، ولی دو گیاه متفاوت هستند. شرح گیاه دوم با نام ابو خلسا که آن را حنا الغول هم می‌گویند در جلد هفتم این کتاب مشروحا خواهد آمد.
ص: 23

سیسبان

اشاره

در کتب طب سنتی با نامهای «سیسبان» و «سسبان» آورده شده است. به فرانسوی‌Sesban یاSesbanie و به انگلیسی‌Sesbania گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Leguminosae تیره فرعی‌Papilionaceae ، نام علمی آن‌Sesbania aegyptiaca Poir . و مترادف آن‌Sesbania sesban (L .) Merr . می‌باشد.
در مدارک علمی هندی نام دوم را نام اصلی و نام اول را نام مترادف ذکر می‌کنند.

مشخصات

سیسبان درخت کوچکی است خیلی سریع الرشد. برگهای آن مرکب تا 12 جفت برگچه دارد. گلهای آن زرد و به صورت گروهی و خوشه‌ای است. میوه آن کوچک استوانه‌ای، تخم آن به اندازه تخم شنبلیله و رنگ آن زرد تیره است. این درخت در جنوب افریقا و در آسیا و در شمال استرالیا و در ایران انتشار دارد. در ایران در جنوب ایران و در جزیره بحرین می‌روید. این گیاه در اندونزی به عنوان گیاه دارویی کاشته می‌شود.

خواص- کاربرد

در اندونزی گرد برگهای خشک شده گیاه را با کمی آب مخلوط کرده به عنوان ضد کرم و انگل به بچه‌ها می‌دهند و اگر کمی نمک با آن مخلوط کنند برای تسکین سرفه
ص: 24
توأم با اخلاط خونی از ریه می‌خورند. از ریشه آن در مصارف داخلی برای معالجه ناراحتی‌های زنانگی مصرف می‌کنند [هین .
سیسبان از نظر طبیعت به عقیده حکمای طب سنتی ایرانی گرم و خشک است عده‌ای آن را گرم و تر می‌دانند از نظر خواص معتقدند: پوست درخت قابض است و تخم آن برای بند آوردن اسهال و قطع ترشحات مفرط عادت ماهیانه خورده می‌شود، شیره برگ آن به عنوان ضد انگل و کرم‌کش داده می‌شود. مقدار خوراک آن تا 8 گرم است. در گرم‌مزاجان خوردن آن ایجاد سردرد می‌کند لذا باید با گشنیز خورده شود.
گونه دیگری از این گیاه که نام علمی آن‌Sesbania grandiflora (L .) pers . و مترادفهای آن:Agati coccinea Desv . وAgati grandiflora Desv . می‌باشد، در هندوستان در جلگه‌های غرب شبه‌قاره هند می‌روید ولی تا به حال در ایران شناسایی نشده است.
به سبب خواص دارویی جالبی که دارد در سایر مناطق حاره دنیا کاشته می‌شود که در زیر به شرح مشخصات و خواص آن می‌پردازیم.

ترکیبات شیمیایی

در صمغی که از پوست این درخت گرفته می‌شود دو ماده عامل رنگی به نامهای آگاتین 48] و زانتوآگاتین 49] یافت می‌شود. و به علاوه دارای باسورین 50] و یک ماده رزینی و تانن است [سورنای، پتلو]. در تخم گیاه حدود 70 درصد پروتئین یافت می‌شود، ولی فاقد یک یا چند اسید آمینه است [پتلو]. در برگهای آن یک ساپونین بی‌ضرر وجود دارد [بورسما و هین . در گلهای آن مقدار متغیری قند [هین وجود دارد و منبع خوبی از ویتامین‌B است [هرمانو و سپولودا]. وان‌استی‌نیس- کروزمان 51] در یادداشتهای خود آورده است که در هندوستان از تمام اندام مختلفه گیاه برای معالجه شب‌کوری استفاده می‌شود، با این ترتیب دارای مقدار قابل ملاحظه‌ای ویتامین‌A نیز می‌باشد.
ص: 25

خواص- کاربرد

در چین با شکافی که در پوست قابض این گیاه وارد می‌کنند شیره صمغی گرفته می‌شود که ابتدا قرمز است ولی همین‌که در مجاورت هوا قرار گرفت سیاه‌رنگ می‌شود. پوست این درخت به عنوان تونیک، ضد تب مصرف دارد و برای معالجه ناراحتی‌های هاضمه تجویز می‌شود [کرووست- پتلو**]. همچنین در موارد قولنج شکم توأم با اسهال یا اسهال خونی توصیه می‌شود [می‌نات**]. در شبه‌جزیره مالایا از برگهای له‌شده آن در موارد از جادررفتگی اعضا به کار می‌رود [هین و هولمز]. هین تأثیر مالیدن آن را تسکین درد در موارد شکستگی می‌داند. از شیره برگها و پوست درخت به صورت غرغره برای پاک کردن دهان و حلق استفاده می‌شود. از پوست درخت، در مقدار خوراک خیلی کم، در موارد اسهال خونی مصرف می‌کنند. در مقدار زیاد ملین است و اگر مقدار خوراک خیلی زیاد شود قی‌آور است. پوست کوبیده و له‌شده آن را روی ناراحتی‌های پوست بدن و جرب می‌اندازند [هین و وان‌استی‌نیس- کروزمان .
گونه دیگری از این گیاه که در ایران می‌روید به نام علمی
Sesbania bispinosa( Jacq. )Fawcett Rendle
و مترادف آن‌S .aculeata Pers . می‌باشد. این گیاه در بلوچستان با نام محلی «ماجاندری» و «آکار» شناخته می‌شود.

مشخصات

ماجاندری گیاهی است یکساله پوشیده از دانه‌های کمی متورم و به اصطلاح آبله‌گون و درعین‌حال که یکساله است ساقه‌های چوبی دارد و بلندی ساقه آن 2- 1 متر می‌باشد. شاخه و برگهای آن دارای خارهای کوتاهی هستند. برگها مرکب، دراز به طول 20- 15 سانتی‌متر که دارای 81- 41 برگچه کوچک و کوچکتر از برگچه‌های بیدمشک 52] می‌باشد. گلها به صورت خوشه متشکل از 6- 3 گل‌برگ زرد روشن دارای لکه‌های قرمز. میوه آن به شکل غلاف استوانه‌ای کوچک است.
ص: 26

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی در دانه‌های گیاه وجود اسید و یک ساپوژنین خنثی 53] مشخص شده است.

خواص- کاربرد

از تخم آن مخلوط با آرد گندم گردی درست می‌کنند و برای کنترل جرب و ناراحتی‌های پوست بدن روی پوست می‌مالند. در بلوچستان از گرد و ریشه آن به کسی که مارگزیده باشد می‌خورانند، چون قی‌آور است فورا استفراغ حاصل می‌شود و برای اخراج سم نافع است.
در هند از برگ له‌شده آن به صورت ضماد استفاده می‌شود و دانه‌های آن نیز محرک و قابض و قاعده‌آور است.
ص: 27

فندق هندی

اشاره

به فارسی «فندق هندی» و «تخم ابلیس» و در کتب طب سنتی با نام «بندق هندی» و «رته» آمده است. به فرانسوی‌Bonduc و میوه آن راNoix de bonduc و به انگلیسی‌Nicker tree گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Leguminosae تیره فرعی‌Caesalpinaceae ، نام علمی آن‌Caesalpinia bonducella Fleming و مترادف آن‌C .crista L . می‌باشد.
در مدارک علمی هندی نام دوم را نام اصلی و نام اول را نام مترادف ذکر می‌کنند.
در مدارک علمی امریکایی اصولا دو نام فوق با گونه‌های دیگری مانندC .bonduc Roxb . وC .Jayabo Maza در یک ردیف به عنوان گونه‌های مستقلی ذکر می‌شود و در بعضی مدارک آمده است که پس از اینکه سالها دو نام‌C .crista وC .bonducella معمول بوده، در حال حاضر به نام‌C .bonduc (L .) Roxb .emend . تغییر یافته است.

مشخصات

فندق هندی درختچه‌ای است که شاخه‌های آن دارای تیغهای سوزنی زردرنگ خمیده است. برگها مرکب زوج به طول 30 سانتی‌متر که در قاعده برگ دو تیغ دیده می‌شود. برگچه‌ها کوچک، نوک‌تیز و بیضی شکل است و گلهای آن زردرنگ می‌باشد.
میوه آن تخم‌مرغی شکل خاردار با دم کوتاهی به ساقه متصل است و در آن 2- 1 دانه
ص: 28
قرار دارد. فندق هندی از فندق معمولی بزرگتر است، پوست آن تیره مایل به سرخی و مانند سپستان چیندار است. در زیر پوست آن رطوبتی لزج ابتدا کمی شیرین و سپس بسیار تلخ وجود دارد که پس از کهنه شدن تلخی آن کمتر می‌شود. پوست فندق هندی سخت ضخیم و مغز آن سفید و شیرین است. این درختچه در مناطق گرمسیر امریکا و در هندوستان و در ایران در بلوچستان انتشار دارد.

ترکیبات شیمیایی

در فندق هندی ماده تلخی به نام بوندوسین 54] وجود دارد. در تخم آن ماده تلخ فیتوستری‌نین 55]، همچنین بوندوسین، ساپونین، در حدود 24- 20 درصد روغن چرب، نشاسته، سوکروز و دو نوع فیتوسترول 56] یافت می‌شود. از روغن دانه آن نیز گلوکوزید بی‌شکل و تلخ بوندوسین جدا شده است.

خواص- کاربرد

در هند از مغز دانه فندق هندی به عنوان ضد مالاریا، تب‌بر، مقوی و ضد کرم استفاده می‌شود و برای معالجه آسم کاربرد دارد و به عنوان ضد سم مار مصرف می‌شود. از برگهای جوان و نرم آن برای رفع ناراحتی‌های کبد استفاده می‌شود. از تخم و برگ آن در استعمال خارجی برای تحلیل ورم مصرف می‌نمایند. برگ و پوست درخت، تب‌بر، قاعده‌آور و ضد انگل و کرم است. روغن تخم آن نرم‌کننده است و به عنوان روغن مالیدنی برای رفع چروک صورت و قطع خروج چرک از گوش استعمال می‌شود. فندق هندی از نظر طبیعت گرم و خشک است و بیشتر پوست میوه آن در طب سنتی قدیم ایران مستعمل بوده است، ولی از سایر قسمتها نیز استفاده می‌شده است.
از نظر خواص معتقدند که مقوی معده و هاضمه و اعصاب است و برای دفع سموم مفید است. اگر 5 گرم آن با سرکه و سکنجبین خورده شود برای گزیدن مار و عقرب، قطع تب و اسهال نافع است. اگر آن را در آب بمالند تا کف کند و آن را صاف
ص: 29
کرده بخورند برای سردرد، لقوه، فلج و صرع مفید است. اگر از گرد آن به قدر دانه فلفلی خورده شود برای جنون نافع است. ضماد آن برای گزیدن مار و عقرب و ضماد آن با سرکه برای خنازیر و صرع اطفال مفید است. اگر دم‌کرده آن را با سرمه به چشم بمالند برای آغاز نزول آب سفید در چشم مفید است. اگر 8 گرم از ریشه درخت خورده شود برای ذات الجنب سرد، سرفه و خونروی از سینه مفید است. اگر از مغز میوه آن شیافی در مهبل شود برای اخراج جنین و قطع ترشحات رحم مفید است. مقدار خوراک آن از 4- 2 گرم است و اگر با هر 5 گرم آن یک چهارم گرم از محموده مخلوط کرده و بخورند مسهل خوبی است. رطوبت لزج داخل میوه نباید خورده شود زیرا موجب سنگینی گوش می‌شود.
ص: 30

ارگوت

اشاره

در کتب مختلف با نام «ارجوت» و «ارگوت» آمده است. به فرانسوی و انگلیسی‌Ergot نامیده می‌شود. قارچ مولد بیماری گیاهی است از خانواده‌Ascomycetes به فرانسوی‌Claviceps pourpre نامیده می‌شود. این قارچ در گلهای تعداد زیادی از گیاهان وحشی خانواده غلات خصوصا چاودار و بندرت در جو و گاهی در گندم و یولاف به حالت انگل زندگی و رشد می‌کند چون معمولا به چاودار حمله می‌کند لذا بیشتر اسامی این نوع آن متداول است. به فرانسوی آن راErgot de seigle یاChrbon du siegle و به انگلیسی‌Spurred rye وErgoted rye نامند. و نام علمی آن‌Claviceps purpurea Tul . می‌باشد.

مشخصات

قارچ‌Claviceps در دوران گل کردن به گیاه حمله کرده و تمامی تخمدان چاودار را فرا می‌گیرد و بتدریج رشد کرده و پس از رسیدن به صورت یک جسم دراز استوانه‌ای شکل خمیده‌ای به طول 3- 1 سانتی‌متر و قطر تا چند میلی‌متر که رنگ خارج آن ارغوانی تیره مایل به سیاه و رنگ قسمت داخل آن سفید و طعم آن گس و تهوع‌آور است، درمی‌آید. این جسم که ارگوت یا ارجوت نامیده می‌شود، محلی برای حفاظت قارچ بوده و در دوران زمستان تقریبا بدون رشد و در حال زندگی خفیف به سر برده و در بهار سال بعد جوانه زده و رشته‌های ضخیمی از آن بیرون
ص: 31
می‌آید که در انتهای آنها تعداد زیادی دانه‌های کروی‌شکل قرمزرنگ گوشتی قرار گرفته و در حفره‌های اطراف این دانه‌های کروی‌شکل اسپرهای کوچک قارچ و دانه‌های انگل در دوران گل کردن چاودار تولید می‌گردد. این اسپرها قادرند که گلهای جدید را آلوده کرده تخمدان آنها را فرا گرفته و مجددا سیکل تولید مثل قارچ را برای سال بعد کامل نمایند.
ارجوت یا ارگوت عامل اصلی یک بیماری قارچی خطرناک مشترک بین انسان و دام است و در موقعی که دانه چاودار آلوده و یا نان چاودار آلوده به این قارچ خورده شود، بیماری ظاهر می‌شود. در سال 1875 دانشمند معروف‌Tauret یک الکل متبلور و یک آلکالوئید سمی بنام ارگوتین 57] که عامل مؤثر و فعال ارگوت می‌باشد از ارگوت جدا نمود و تجربیاتش نشان می‌دهد که مصرف در حدود 5- 3 میلی‌گرم از ارگوتین ایجاد تهوع و آشفتگی شدید می‌نماید. بررسی‌های دیگری وجود اسیدهایی نظیر اسید سکالونیک 58]، املاح فسفات و قند مانیت 59] و مواد رنگی را در آن تأیید کرده است.
خوردن ارگوت موجب افزایش خاصیت کشش و انبساط شریانی شده و باعث آهسته شدن نبض می‌گردد. مصرف طولانی آرد آلوده به ارگوت ایجاد مسمومیت و ناراحتی به نام ارگوتیسم 60] می‌نماید که ابتدا با تشنج ظاهر می‌شود و پس از آن به شکل قانقرایایی درمی‌آید.
با توضیح بیشتر، عوارض بیماری ارگونیسم که در اثر خوردن آرد و نان تهیه شده از غلات بخصوص چاودار مبتلا به ارگوت در مدت طولانی ایجاد می‌شود، عبارت است از: در ابتدای امر به بیمار یک حالت مستی که از هر جهت شبیه مستی از مشروبات الکلی است دست می‌دهد که دارای سرخوشی بدون خماری است و پس از مدتی که از این حالت گذشت برخی خلجانها و ناراحتی‌ها ظاهر می‌گردد. بیمار ابتدا احساس تکان و ناراحتی در انگشتان دست و پا می‌کند و این حرکات بتدریج به سایر اعضا منتقل می‌شود و موجب سفت شدن انگشتان و مفاصل می‌گردد به‌طوری‌که انگشتان روی دست خم می‌شوند و نمی‌توان آنها را باز کرد مگر با فشار و زور زیاد و
ص: 32
خوشه‌ای که مورد حمله ارگوت واقع شده 1. چاودار 2. چاودار 3. جو
همچنین این حالت سفتی در مفاصل آرنج و سایر مفاصل ایجاد می‌شود. مثلا دستها روی سینه خم می‌شوند و نمی‌توان آنها را راست کرد و انگشتهای پا به طرف کف پا برمی‌گردد و بتدریج سایر مفاصل بدن و عضلات سینه و شکم به‌طوری‌که تنفس بیمار کم‌کم مشکل می‌شود و در عضلات گلو حمله‌های تشنجی عارض می‌گردد که مانند حمله‌های آسمی می‌باشد و کم‌کم نبض مختل شده و در هاضمه اشکال و اختلال ایجاد می‌شود و در نوک انگشتان بی‌حسی دست می‌دهد و بتدریج این بی‌حسی در سایر نقاط بدن نیز ظاهر می‌شود و همین‌که بیمار مبتلا به بی‌حسی شد گاهی قانقرایای موضعی که چندان وسعتی ندارد بروز می‌کند و سایر حواس نیز مختل می‌شود که
ص: 33
کوری حاد و فقدان حس شامه و کاهش شنوایی و سرانجام در حالات سخت گاهی فلج نیمه بدن مشاهده شده است که به‌هرحال قبل از رسیدن به این مراحل باید فورا به پزشک مراجعه نمود و در هر صورت از خوردن آرد و نان و غلات مبتلا به ارگوت جدا باید خودداری کرد.
بدیهی است مراقبت دایم در مبارزه با این بیماری و حذف غلات مبتلا، از مواد غذایی مردم از وظایف مهم دولتها می‌باشد.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی در ارگوت وجود تعدادی آلکالوئید، مواد قندی، نشاسته‌ای، شبه چربی‌ها[61]، مواد رنگی 62]، اسیدهای آمینه، بازهای کواترنری آمونیم 63]، تعدادی استرول 64] و تعدادی امین 65] تأیید شده است.
شش جفت آلکالوئید ایزومری از آن جدا شده است به شرح زیر:
[ارگوتامین 66] و ارگوتامی‌نین 67]]، [ارگومترین 68] و ارگومتری‌نین 69]]، [ارگوزین 70] و ارگوزی‌نین 71]]، [ارگوکورنین 72] و ارگوکورنی‌نین 73]]، [ارگوکریستین 74] و
ص: 34
ارگوکریستی‌نین 75]] و [ارگوبازین 76] و ارگوبازی‌نین 77]] و به علاوه وجود آلکالوئیدهای دیگری نظیر ارگوتی‌نین 78]، ارگوتوکسین 79]، ارگومونامین 80]، سانسی‌بامین 81]، ارگوکلاوین 82] و ارگوسترین 83] نیز در آن تأیید شده است که اغلب آنها به صورت مخلوطی از دو آلکالوئید از آلکالوئیدهای دیگر می‌باشند. مثلا آلکالوئید ارگوتوکسین معمولا همراه با ارگوتی‌نین است و چون مشابه آن است آن را به نام ارگوتی‌نین بی‌شکل می‌نامند و مطالعات دیگری ارگوتوکسین را مخلوطی از ارگوزین و ارگوزی‌نین مشخص نموده است.
از بین آلکالوئیدهای فوق سانسی‌بامین و ارگوکلاوین غیر محلول در آب هستند، درحالی‌که ارگوتوکسین و ارگوسترین و ارگوبازین و ارگومترین محلول در آب می‌باشند.
از استرولها دو استرول به نامهای ارگوسترول 84] و فونجیس‌ترول 85] از ارگوچاودار به دست آمده است.
توضیح: از تحت تشعشع قرار دادن ارگوسترول ویتامین‌D 2 به نام کالسی‌فرول 86] به دست می‌آید که در بازار دارویی با نام تجارتی ویوسترول 87] عرضه می‌شود که به کودکان مبتلا به بیماری استخوان در اثر فقر ویتامین‌D خورانده می‌شود.
از نظر مواد رنگی به‌طور کلی سه ماده رنگی در ارگوت مشخص شده است:
ص: 35
1. یک ماده به رنگ قرمز بنفش به نام اسکله‌ریترین 88] که در پوسته خارجی ارگوت یافت می‌شود.
2. ماده رنگی دیگری به نام ارگوکریزین 89] به رنگ زرد.
3. ماده زردرنگ دیگری به نام ارگوفلاوین 90].
مجموع مقدار آلکالوئیدهای ارگوت که از منطقه نیلجیری واقع در جنوب هند در ناحیه مدرس به دست آمده بر مبنای ارگوتوکسین در حدود 4/ 0- 19/ 0 درصد بوده است.
معمولا در شش جفت آلکالوئید با ایزومرهای آنها اولین آلکالوئید از هر جفت فعال است و دومی کمتر فعال می‌باشد و ارگوبازین شبیه ارگوتامین روی رحم اثر می‌کند و تنفس را نیز سرعت می‌بخشد]G .I .M .P[ .

خواص- کاربرد

ارگوت از داروهای اوکسی‌توسیک 91] است، یعنی موجب انقباض عضلات رحم می‌شود و در موارد تسریع و تسهیل زایمانها به مقدار مجاز کاربرد دارد. برای سقط جنین نیز داروی مؤثری است که باید زیر نظر پزشک مصرف شود.
مقدار خوراک ارگوتی‌نین از یک چهارم تا یک دوم میلی‌گرم است. پس از وضع حمل نیز در مواردی که خونریزی شدید باشد برای قطع خونریزی با تزریق تحت جلدی زیر نظر پزشک کاربرد دارد.
تهیه گرد ارگوت چاودار طبق کدکس: مقدار مورد نظر ارگوت چاودار گرفته در گرم‌خانه می‌خشکانند و در هاون آهنی نرم می‌کوبند و از الک مویی نمره 1 بیرون می‌کنند، برای این کار اگر هاون را گرم کرده و قدری قند اضافه کنند زودتر و بهتر انجام می‌شود، این گرد سریع الفساد است و باید هرچه زودتر تازه‌تازه مصرف شود.
اگر مقدار 3- 2 گرم از این گرد را در 40- 30 گرم شربت قند یا آب انگور مخلوط کرده و به فواصل هر 15 دقیقه در دو دفعه بنوشند موجب فشار به رحم و تسهیل و تسریع در زایمان می‌شود. البته توصیه این است که این دارو وقتی مصرف شود که
ص: 36
دهانه رحم کاملا باز شده باشد و از معاینه قطر دهانه رحم و وضع جنین کاملا روشن شود که وضع جنین طبیعی است زیرا در غیر این صورت اگر وضع جنین طبیعی نباشد و دهانه رحم کاملا باز نشده باشد، خوردن این دارو خطرناک است و ممکن است موجب مرگ جنین و مادر هر دو بشود. اگر 4- 1 گرم از این گرد در یک شربت پس از وضع حمل در موارد خونریزی شدید خورده شود، موجب قطع خونریزی می‌شود.
اگر خونریزی نباشد باعث می‌شود که اصولا خونریزی شروع نشود. این شربت را در هر 15 دقیقه یک‌بار یک قاشق سوپ‌خوری بخورند و با توجه به آثار آن بتدریج فاصله خوردن را زیادتر نمایند.
به جای ارگوت چاودار ممکن است از ارگوت گندم یا جو هم مصرف کرد نتایج تقریبا مشابه است.
پوسیون قطع خونریزی: گرد ارگوت چاودار 4 گرم، عرق دارچین 100 گرم، شربت ساده 30 گرم، اینها را باهم مخلوط کرده و در موارد خونریزی رحم پس از وضع حمل بخورند.
تهیه حب قطع خونریزی از سینه: ارگوت چاودار 3 گرم، دیژیتال 50 سانتی‌گرم، عصاره بنگ‌دانه 25 سانتی‌گرم، عصاره راتانیا 4 گرم. طبق معمول 20 حب بسازند و 6- 4 حب در روز میل کنند.
بنگ‌دانه یا بنج، منظور گیاه ژوسکیام است که خواص و مشخصات آن در جلد پنجم این کتاب آمده است. دیژیتال نیز گیاهی است که به نام انگشتان ارغوانی خواص و مشخصات آن مشروحا در جلد ششم این کتاب آمده است.
کلیه فرآورده‌های ارگوت باید زیر نظر پزشک مصرف شود.
ص: 37

سرو

اشاره

در کتب طب سنتی معمولا دو نوع سرو مطرح است نوع اول سرو جبلی که آن را عرعر گویند و در جلد پنجم این کتاب در بخش سرو کوهی زیر نام عرعر شرح مشخصات و خواص آن داده شده است. نوع دوم سرو بستانی است که به فارسی «سرو» گفته می‌شود و به‌طور کلی آن را «شجرة الحیاة» می‌نامند. سرو را به فرانسوی‌Cypres وCypres commun وCypres mediterraneen و به انگلیسی‌Cypress tree وItalian cypress گویند. گیاهی است از خانواده‌Cupressaceae ، نام علمی آن‌Cupressus sempervirens L . می‌باشد. و چند گونه و واریته از این جنس در ایران می‌رویند که پس از ذکر مشخصات کلی سرو به ذکر نامهای علمی و محل رویش آنها می‌پردازیم

مشخصات کلی

سرو درختی است یک پایه به بلندی 20- 15 متر، شاخه‌های آن کوتاه، پوشیده از برگهای بسیار کوچک مثلث شکل. درختی است زیبا به شکل مخروط که قسمت کوچکی از تنه آن در حدود 2 متر از قسمت پایین تنه ظاهر است و بقیه در پشت شاخه و برگهای مخروط درخت پنهان می‌باشد. تنه آن صاف به رنگ خاکستری مایل به قرمز. شاتونهای نر و ماده آن در انتهای شاخه‌ها قرار دارد. شاتون ماده، میوه کوچک آن را که کروی بوده و دارای تحدبهای از هم جدا می‌باشد، به ثمر می‌رساند و
ص: 38
زیر هر تحدب دانه‌ای قرار دارد که در سال دوم می‌رسند. برگهای آن در چهار ردیف در اطراف شاخه قرار دارند و کاملا شاخه را می‌پوشانند. درختان سرو از نظر ضخامت، دور برابر سینه آنها تا 2 متر می‌رسد.
گونه سرو نقره‌ای: به فرانسوی‌Cypres de l'Arizona و به انگلیسی‌Arizona cypress وRed bark cypress گفته می‌شود. نام علمی آن‌Cupressus arizonica Greene و مترادف آن‌Cupressus Benthamii var arizonica Mast می‌باشد.
این درخت بومی ایالت آریزونا و کالیفرنیاست. رنگ برگهای آن کبود و نقره‌ای و بسیار زیباست و در ایران در اغلب شهرها و باغها به‌طور پرورشی کاشته می‌شود.
گونه سرو ناز: نام علمی آن
Cupressus sempervirens L. var cereiformis Rehd.
و مترادف آن‌C .cereiformis Rehd . وC .fastigiata var cereiformis Carr . از طرف گیاه‌شناسان مختلف نامگذاری شده است.
سرو ناز از زیباترین سروهاست. شاخه‌های آن کوتاه و تاج آن به شکل مخروط باریک درمی‌آید و نسبتا ثمر زیادی می‌دهد و میوه آن کوچکتر از سایر سروهاست.
در باغهای معروف شیراز و در سایر مناطق ایران از این سرو کاشته شده است.
سرو شیرازی: نام علمی آن‌Cupressus sempervirens L .var festigiata DC . و مترادفهای آن‌Cupressus pyramidalis Targ .Toz وCupressus Bedfordiana Hort . وCupressus fastigiata DC . از طرف گیاه‌شناسان مختلف نامگذاری شده است.
این درخت خیلی شبیه سرو ناز است و بیشتر از آن در ایران وجود دارد. آن را «سرو کاشی» هم می‌گویند.
گونه زربین: نام علمی آن
Cupressus sempervirens L. var horizontalis( Mill. )Gord.
و مترادف آن‌Cupressus horizontalis Mill . می‌باشد.
این درخت در ایران به‌طور خودرو می‌روید و نامهای محلی آن در ایران در گیلان «زربین»، در کتول و رامیان «سر»، در آمل «سورش» و در شیراز «وهل» گفته می‌شود.
زربین درختی است بلند به ارتفاع 25- 20 متر، از درختان طویل العمر است. تنه آن راست، شیاردار، پوست آن نازک به رنگ قهوه‌ای روشن مایل به خاکستری، شاخه‌های آن معمولا به‌طور افقی یا مایل است و تاج درخت مخروطی است. برگهای آن کوچک قلبی‌شکل و برگهای تازه و جوان آن سوزنی است. میوه آن به شکل خوشه و هر میوه دارای 12- 8 فلس چتری می‌باشد. چوب آن مانند سایر درختان
ص: 39
شاخه سرو معمولی با میوه
سوزنی برگ معطر و صمغی است و در رطوبت در مقابل پوسیدگی مقاومت می‌کند.
رنگ آن سفید شکری و وزن آن سبک و در مقابل حمله بید و آفتهای دیگر مقاوم است. تکثیر آن از طریق کشت بذر آن صورت می‌گیرد، همچون سایر سوزنی‌برگها.
این درخت در مناطق شمال ایران در رودبار، دیلمان، منجیل، پل‌زغال، زرین‌گل، علی‌آباد کتول، رامیان و ارسباران می‌روید. یک درخت کهن‌سال از این‌گونه در قریه گوشه بلوچستان نزدیک خاش در دامنه کوه تفتان در 2000 متر ارتفاع دیده می‌شود.
برگ و چوب و میوه سروها در طب سنتی مصرف دارویی دارد. میوه گیاه باید در زمانی که هنوز سبز و گوشت‌دار است و قبل از اینکه زرد شود از درخت چیده شود، در غیر این صورت چوبی می‌شود و خاصیت دارویی خود را از دست می‌دهد.

ترکیبات شیمیایی

در سرو گونه‌C .sempervirens اسانس روغنی فرار وجود دارد. برگهای آن در حدود 2 درصد اسانس دارد که 80 درصد آن را آلفا- پی‌نن 92] تشکیل می‌دهد. در چوب آن در حدود 5/ 2 درصد اسانس وجود دارد]G .I .M .P[ .
ص: 40

خواص- کاربرد

اسانس برگهای سرو خاصیت کرم‌کشی 93] دارد و در هند از میوه و خرده چوب آن به عنوان قابض و همچنین برای دفع انگل می‌خورند.
سرو از نظر طبیعت طبق نظر حکمای طب سنتی کمی گرم است و خیلی خشک و عده‌ای آن را معتدل می‌دانند، یعنی نه گرم و نه سرد. میوه آن از سایر اعضای درخت گرمتر است و رزین و صمغ آن خیلی گرم است و شبیه صمغ کاج می‌باشد. خواص آن این است که برگش قابض و مدر و محلل است، خونریزی را بند می‌آورد. خوردن دم‌کرده برگ آن برای سختی ترشح ادرار و زخم روده‌ها مفید است و خوردن 10 گرم از برگ خشک ساییده آن با 2 گرم مرمکی برای تقویت مثانه و قطع عادت ادرار در بستر کودکان نافع است. غرغره دم‌کرده آن برای درد دندان و زخمهای لثه و سستی لثه مفید است و خوردن برگ خشک ساییده آن با عسل که به شکل انگشت‌پیچ تهیه شده باشد، برای تسکین سرفه کهنه مفید است. به‌طور کلی برگ آن مخدر است. خوردن دم‌کرده میوه آن برای قطع خونریزی و رفع نفس الانتصاب (نوعی سخت نفس کشیدن) و زخم روده‌ها نافع است و اگر میوه آن را بسایند و بر فتق ضماد کنند، برای بهبود آن نافع است. مضر ریه است از این نظر باید با کتیرا خورده شود. اگر برگ آن را شسته و پس از آن بسوزانند، سوخته آن برای تسکین التهاب سوختگی آتش مفید است و گرد آن یا ضماد آن نیز در این مورد به کار می‌رود.
جویدن میوه آن برای قطع جریان آب از دهان مفید است. اگر میوه و برگ آن را با آمله در آب و سرکه بپزند تا خوب به هم بیفتد و پس از آن با روغن کنجد بجوشانند و تفاله آن را به موی سر ضماد کنند و روغن آن را بمالند برای سیاه و بلند شدن مو و جلوگیری از ریزش آن مفید است و اگر میوه آن را بکوبند و با سرکه و حنا ضماد درست کنند و به سر بمالند موی سر سیاه و قوی می‌گردد.
در مصارف داخلی جوشانده 20 گرم میوه سبز سرو در هزار گرم آب که یک فنجان قبل از هر غذا خورده شود، برای رفع اسهالهای ساده، قطع خونریزی، درمان بواسیر، درمان واریس و قطع خونرویهای رحم مفید است و جوشانده 50 گرم میوه در هزار گرم آب، در استعمال خارج برای رفع ناراحتی بواسیر مفید است.
ص: 41

سرو تبری- سرو خمره‌ای

اشاره

به فارسی «سرو تبری» و رقم پاکوتاه و متراکم آن را «سرو خمره‌ای» گویند.
نامهای محلی آن در خوزستان و فارس «نوش» و در علی‌آباد کتول «سر» می‌باشد. در کتب طب سنتی با نامهای عربی آن «شجرة الحیاة»، «عفس»، «صلابه» و «شربین» ذکر شده است. به فرانسوی‌Thuya d'orient وThuya وArbre de Paradis وArbre de vie و به انگلیسی‌Arbor vitae وChinese arbor vitae گفته می‌شود.
درختی است از خانواده‌Pinaceae تیره‌Cupressaceae . دو گونه آن از نظر طب سنتی مورد توجه است، یکی در ایران می‌روید که به نام علمی‌Thuya orientalis L . و مترادفهای آن:Biota orientalis Endl . وPlatycladus stricta spach وPlatycladus orientalis (L .) Franco از طرف گیاه‌شناسان مختلف نامگذاری شده است. جنس‌Thuya راThuja نیز می‌نویسند.

مشخصات

درختی است زیبا نوع سرو خمره‌ای آن درختی است کوچک و متراکم، بردبار و متحمل شرایط سخت رویش، با ساقه‌های راست و برگهای کوچک شده که به شکل فلس درآمده‌اند. انشعابات و شاخه‌ها بادبزنی. میوه آن گرد یا تخم‌مرغی شکل و کبود رنگ است و ترشحات صمغی کبود یا نقره‌ای سطح میوه را فرا گرفته است. سرو خمره‌ای شبیه سروهاست جز اینکه شاخه‌های آن بادبزنی است و میوه آن از 10- 8 فلس
ص: 42
تشکیل می‌شود. چوب سرو خمره‌ای سبک، خیلی معطر و نسبتا سخت که از آن تربانتین گرفته می‌شود و پس از تبخیر اسانس آن، صمغ سفیدی با نام سانداراک 94] می‌دهد. صمغ سانداراک را بیشتر از گونه افریقایی‌T .articulata و گونه اروپایی‌T .occidentalis می‌گیرند. درخت سرو خمره‌ای یا سرو تبری بومی آسیای معتدل و چین است. در ایران نیز بیشه‌ای از آن در محل سورکش واقع در دره‌کتول وجود دارد. در این بیشه درختان کهن و قطوری وجود دارد و درختان کهن دیگری از سرو خمره‌ای در سبزوار و در کرج نیز وجود دارد که سن آنها چند قرن است.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی در گیاه مواد پینی‌پیکرین 95]، کوئرسیترین 96] [چونگ کوئوتونونگ یائوچی و توجین یا توبین 97] [نی و چن و یک اسانس روغنی فرار شامل پینن 98]، کاریوفیلن و در آخر یک رزین و تانن [روا] یافت می‌شود. ماده پینی‌پیکرین خاصیت تنگ کردن رگهای خونی را دارد. در ریشه گیاه مقدار قابل ملاحظه‌ای اسانس وجود دارد.

خواص- کاربرد

در چین برگهای این درخت از داروهای مرسوم و متداول چینی است و خونریزی را بند می‌آورد [نی و چین .
سایر خواص آن: تلخ و مقوی معده و قابض و خنک‌کننده است [هاو و دیگران .
مدر، تونیک و ضد تب می‌باشد [روا]. جوشانده برگها و یا عصاره تازه برگها برای قطع هر نوع خونریزی مفید است [هو، مک کلور و هوانگ و لوئی . و برای زخم اثنی‌عشر و زخم معده مفید است [نی و چن . برای التیام سوزاک [هاو] و سرماخوردگی [استوارت نافع است. تخم آن دارای مواد مغذی است [کاریونه و کیمورا]، مسکن است [هو]، تونیک و اشتهاآور می‌باشد [لوئی ، برای جهاز تنفسی مفید است، روی
ص: 43
سرو تبری با میوه 1. شاتون نر 2. گل نر 3. گل ماده 4. مخروط رسیده 5. دانه با بال آن
کبد اثر می‌گذارد و ترشح مفرط عرق را کنترل می‌کند [استوارت و هوپر]. در موارد طپش قلب به عنوان داروی مؤثری تجویز می‌شود و به علاوه برای بی‌خوابی و عصبانیت مفید است [لوئی . سرفه را تسکین می‌دهد [استوارت ، و برای ناراحتی و اختلالات تشنجی اطفال اثر مفید دارد. از برگها و تخم آن برای معالجه خونریزی و تسکین دردهای روماتیسمی و بیماری‌های زنان استفاده می‌شود [چونگ- کوئوتونونگ یائوچی .
جوشانده بندها و مفصلهای شاخه‌های درخت در استعمال داخلی برای سرماخوردگی و روماتیسم نافع است و در استعمال خارجی برای رفع ناراحتی‌های پوستی مفید می‌باشد. از رزین آن مخلوط با رزین کاج برای تحلیل تومور استفاده می‌شود. با گرد پوست سفید آن مخلوط با موم و چربی خوک پمادی درست می‌کنند که برای معالجه سوختگی از آتش و یا آب مفید است و برای رویش مو در محل زخمها که موی آن ریخته باشد نافع است [استوارت . در هندوچین از گرد برگهای آن
ص: 44
به عنوان قاعده‌آور و از تخم آن چون تونیک برای تقویت نیروی جنسی می‌خورند و در موارد اسهال خونی و تهوع نیز بسیار مفید است [پروت و هریر].
از جوشانده سرشاخه‌های آن برای معالجه اسهال خونی و ناراحتی‌های جلدی و سرفه استفاده می‌شود [کرووست و پتلو و فوکود].
گونه دیگری از این گیاه که در ایران نمی‌روید و در حقیقت گونه اروپایی است، به فرانسوی‌Arbre de vie وThuya d'occident و به انگلیسی‌American arbor vitae وWhite -cedar وSwamp -cedar وNothern white cedar گویند.
این درختچه کوچک از خانواده‌Pinaceae تیره‌Cupressaceae و نام علمی آن‌Thuya occidentalis L . می‌باشد. پوست آن قرمز مایل به قهوه‌ای، نازک و الیافی است.
خواص و کاربرد این گونه خیلی شبیه گونه شرقی یاد شده است. مقدار خوراک در مورد هر دو گونه به این صورت است که عصاره روان گیاه را 4- 1 گرم در روز می‌خورند. در مورد جوشانده برگها و بندهای برگها از محلول 10 گرم برگ در هزار گرم آب استفاده می‌کنند و در استعمال خارجی از جوشانده غلیظتر استفاده می‌شود.
ص: 45