گروه نرم افزاری آسمان

قسط






اشاره

به بیخ و یا به اصطلاح علمی ساقه زیرزمینی گیاه، «کوشنه» یا «قسط» گفته می‌شود.
به فرانسوی به‌طور کلی‌Costus وGalanga و به انگلیسی‌Galangal نامند. در زیر مشخصات و نام علمی تعدادی از گیاهانی که ساقه زیرزمینی آنها قسط نامیده می‌شود، شرح داده می‌شود.
1. «قسط تلخ»، «قسط چین» یا «قسط کشمیری» که به فرانسوی‌Costus amere وPetit galanga وGalanga vrai وGalanga de la Chine و به انگلیسی‌Bitter costus وLesser galangal و به هندی «خولنجان» گفته می‌شود. بیخ گیاهی است از خانواده‌Zingiberaceae ، نام علمی آن‌Alpinia officinerum Hance می‌باشد. وطن این گیاه جنوب چین است و در هندوستان در کشمیر نیز زیاد پرورش داده می‌شود و صادر می‌گردد. رنگ این قسط یعنی رنگ ساقه زیرزمینی گیاه، تیره مایل به سیاه و طعم آن تلخ است و معطر و کمی تند می‌باشد. معمولا با قطعاتی به طول 5- 4 سانتی‌متر در بازار عرضه می‌شود.
2. «قسط شیرین»، «قسط عربی» یا «خولنجان مصری» که به فرانسوی‌Grand galanga وGalanga major و به انگلیسی‌Sweet costus وGreater galangal و به هندی آن را «براخولنجان» گویند. بیخ یا ساقه زیرزمینی گیاهی است از خانواده‌Zingiberaceae ، نام علمی آن‌Alpinia galanga (L .) Villd . و مترادفهای آن‌Alpinia pyramidata Bl . وLanguas galanga (L .) Stuntz . می‌باشد. وطن این
ص: 46
گیاه هندوستان است. بیخ آن در بازار به صورت قطعاتی به رنگ زرد روشن یا قرمز با طعم گزنده و معطر و پوست نازک عرضه می‌شود.
3. گونه دیگری از این گیاه به نام علمی‌Alpinia khulanjan M .sherif نیز در هندوستان می‌روید که به هندی آن را نیز «خولنجان» گویند. بیخ این گیاه شبیه قسط هندی یا قسط شیرین است و خواص آن نیز شبیه آن است.

مشخصات کلی

جنس‌Alpinia به‌طور کلی شامل گیاهانی است پایا، کوتاه، اغلب خزنده. در بعضی گونه‌ها دارای ساقه هوایی افراشته است. برگهای آن متناوب، غلافدار و نوک‌تیز است. گلهای خوشه‌ای به رنگهای سفید یا سبز دارد. میوه آن کپسول است که در آن تعداد زیادی دانه قرار دارد. ساقه زیرزمینی آنها کمی ضخیم و منشعب و در انواع آن به رنگهای روشن زرد، قرمز و یا سیاه است و دارای طعمی تند و سوزاننده و کمی معطر است.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی در گونه‌A .officinarum اسانس روغنی فرّار و ماده گالانجین 99] مشخص شده است G .I .M .P[ . در گزارش دیگری آمده است که در گونه‌A .officinarum وجود مواد متیل سینامات 100]، گالانگول 101]، گالانجین، آلپی‌نین 102] و کمپفرید[103] تأیید شده است [چونگ یائوچی ، و در گونه‌A .galanga در ساقه زیرزمینی آن وجود کمپفریا[104]، گالانجین، یک اسانس روغنی فرّار، گالانگول که از آن سینئول به دست می‌آورند، پی‌نن و اوژنول 105] یافت می‌شود [برکیل .
ص: 47

خواص- کاربرد

الف) قسط شیرین‌A .galanga
این قسط بومی هند است و تا فیلیپین انتشار دارد و در سایر مناطق جنوب شرقی آسیا نیز کاشته می‌شود.Heyne معتقد است که دو رقم قسط شیرین وجود دارد و رقمی را که رنگ ساقه زیرزمینی آن قرمز است دارویی می‌داند.
در چین معمولا قسط شیرین را از نظر خواص جانشین قسط تلخ‌A .officinarum می‌دانند. در هندوچین ساقه زیرزمینی و ریشه قسط شیرین را برای رفع سؤ هاضمه و در موارد کولیک و اسهال خونی مصرف می‌کنند [فوکود]. به علاوه آن را در موارد سرطان معده بسیار مفید می‌دانند [کروست و پتلو]. دارویی برای معالجه مسمومیت حاصله از غذای فاسد است. آن را در دهان می‌جوند و جویده آن را از دهان بیرون آورده و روی سر یا بدن طفل که مبتلا به تشنج است می‌اندازند، بسیار نافع است [می‌نات . خیس کرده آن را در سرکه برای قرمز کردن پوست به کار می‌برند تا حدی تاول‌آور نیز می‌باشد. آن را با برنج پخته پس از تولد طفل برای تقویت به مادران می‌خورانند [ویدال . در شبه‌جزیره مالایا دم‌کرده قسط را برای تقویت به مادران پس از تولد بچه می‌دهند [ریدلی . و یا آن را داخل روغن مالیدنی کرده و برای رفع التهاب و تاول پوست به موضع می‌مالند [برکیل . دم‌کرده یا جوشانده برگهای گیاه را برای پاک کردن ترشحات پس از تولد بچه به مادر تجویز می‌کنند [کلوپن برگ- و رستیق . به علاوه برای حمام ضد روماتیسم و به عنوان محرک به کار می‌رود [گررو و کویی زمبینگ . در اندونزی ساقه زیرزمینی آسیا شده گیاه را برای ناراحتی‌های طحال و بیماری هرپس تجویز می‌کنند [هین .
ب) قسط تلخ‌A .officinarum
ریشه قسط تلخ در چین به عنوان گرم کننده و برای رفع سوءهاضمه به کار می‌رود و برای معالجه دل‌درد و اسهال تجویز می‌شود [چونگ یائوچی . به علاوه به عنوان بزاق‌آور، ضد تب نوبه‌ای و تونیک و مقوی مورد توجه است [استوارت . استوارت معتقد است این خواص را تخم آن نیز دارد و به علاوه معتقد است که تخم آن برای معالجه وبا، دندان‌درد و بیماری‌های ناشی از رطوبت و سرما نیز مفید است. در هندوچین ساقه زیرزمینی معطر گیاه به عنوان محرک و از جویدن آن برای رفع دندان‌درد و سردرد استفاده می‌شود [فوکود].
از نظر حکمای طب سنتی ایرانی قسط از نظر طبیعت خیلی گرم و خشک است.
نوع تلخ آن را گرمتر و خشک‌تر می‌دانند، به حدی که تاول‌آور است و بیشتر در
ص: 48
استعمال خارجی تجویز می‌کنند.
قسط شیرین مقوی معده، بادشکن، محرک و گرم‌کننده است. اعصاب را تقویت می‌بخشد، پراکنده کننده بادهای دماغ است و سردرد را رفع می‌کند. اگر با عسل یا ادویه مناسب خورده شود، آثار آن بیشتر است. ضماد آن با روغن زیتون برای فلج و سستی اعضا و درد گوش مفید است و ریختن قطره روغن آن در گوش، گرفتگی‌های گوش را باز می‌کند. خوردن 5 گرم آن با شراب و افسنطین برای درد سینه، تنگی نفس، سرفه کهنه و پاک کردن سینه از اخلاط لزج نافع است.
خوردن انگشت‌پیچ آن با عسل برای رفع درد پهلو مفید می‌باشد. خوردن آن برای درد مفاصل و سستی اعصاب و عضلات و گرم کردن اعصاب و در موارد سیاتیک نافع است. ضماد و مالیدن روغن آن هم برای سیاتیک نافع است.
خوردن آن با عسل برای خشک کردن رطوبتها، دفع بلغم و اخلاط لزج، تحلیل بادها، تقویت معده، کلیه، کبد و مثانه، گرم کردن و رفع درد آنها نافع است. همچنین برای باز کردن انسداد مجاری کبد، طحال، تحلیل ورم طحال، استسقا، یرقان، دل‌پیچه و درد رحم مفید است. اگر با آب سرد خورده شود برای ازدیاد ترشح ادرار و افزایش ترشحات عادت ماهانه مفید است. شیاف آن در مهبل و در مقعد برای باز کردن قاعده و سقط جنین و مشیمه و تسکین درد رحم مفید است. خوردن 2 گرم آن با عسل برای افزایش نیروی جنسی مفید است. اگر 5 گرم آن با آب انگور و افسنطین خورده شود، پادزهر و تریاق سموم است و سموم را به طرف پوست می‌کشاند و برای دفع سم افعی و عقرب مفید است.
قسط مضر مثانه است از این نظر باید با گل انگبین خورده شود و مضر ریه است بنابراین باید با انیسون خورده شود. مقدار خوراک آن 5- 4 گرم است و جانشین آن از نظر خواص، نصف وزن آن از عاقرقرحا می‌باشد.
تهیه روغن قسط در خانه: 200 گرم قسط تلخ را گرفته کوبیده و یک شبانه‌روز در سرکه رقیق می‌خیسانند و سپس آن را با 2 کیلوگرم روغن زیتون با آتش ملایم می‌جوشانند آن‌قدر که سرکه آن تبخیر شود.[106]

معارف گیاهی ؛ ج‌3 ؛ ص48
غن قسط از نظر طبیعت گرم و خشک است. از نظر خواص، مقوی اعصاب، اعضا و نیروی جنسی است و برودت معده و کبد را رفع می‌کند و اگر آن را بخورند یا بمالند در هر دو صورت برای رشد و تقویت مو مفید است، مقدار خوراک آن تا 28 گرم است.
ص: 49
تهیه گرد قسط «خولنجان»: خولنجان را به مقدار مورد نظر رنده کرده در گرم‌خانه می‌خشکانند و نرم کوبیده و از الک داروسازی رد می‌کنند. خوردن 4- 2 گرم آن با عسل برای تقویت معده مفید است.

قسط بحری

گیاهی است که به فرانسوی‌Costus و به هندی و کشمیری‌Kuth نامیده می‌شود و از نظر شباهت اسمی که نام آن با قسط دارد در اینجا شرح داده می‌شود. در کتب طب سنتی ریشه این گیاه را به نام کوست بحری یا قسط بحری نام می‌برند ولی هیچ قرابتی با قسط یاGalanga ندارد. این گیاه از خانواده‌Compositae و نام علمی آن‌Saussurea lappa C .B .Clarke است.

مشخصات

گیاهی است چند ساله علفی بلندی آن 2- 1 متر است. برگهای قسمت پایین ساقه دراز که طول آن 70- 60 سانتی‌متر، به شکل مثلث و دندانه‌دار است ولی برگهای قسمت بالای ساقه کوچکتر و در قاعده برگ دارای دو قسمت است. طبق گلها لوله‌ای به رنگ ارغوانی تیره می‌باشد. این گیاه بومی کشمیر و ارتفاعات هیمالیاست و به سایر مناطق شرقی و جنوب شرقی آسیا صادر می‌شود و در چین در شمال غربی ایالت‌Yunnan و جنوب غربی ایالت‌Szechwan کاشته می‌شود. در ایران تا حال دیده نشده است. ریشه خشک این گیاه معطر و داروی مرسومی در چین است.

ترکیبات شیمیایی

در ریشه خشک گیاه که مستعمل در طب سنتی است، اسانس روغنی یافت می‌شود که شامل آپلوتاکسن 107]، کوستول 108]، دی‌هایدروکوستوس لاکتون 109]، کوستوس لاکتون 110]،
ص: 50
آلفا- کوستن 111]، بتا- کوستن 112]، مقادیر کمی از فلاندرن 113]، ترپن الکل 114]، کامفن 115] و یک مایعی که موقتا کوشتین 116] نامگذاری شده می‌باشد [سالوجا- شارما صدیقی . در گیاه یک آلکالوئید به نام ساسورین 117] نیز یافت می‌شود.

خواص- کاربرد

دانشمندان، کوپرا و دی در آزمایشهایی نشان داده‌اند که اسانس گیاه ضد عفونی- کننده بسیار قوی است، بویژه بر علیه استرپتوکوک 118] و استافیلوکوک 119] و به علاوه مصرف آلکالوئید ساسورین را به عنوان یک ضدعفونی‌کننده قوی توصیه می‌کنند.
آنها نشان داده‌اند این دارو که شامل اسانس و آلکالوئید می‌باشد برای کنترل حمله‌های آسم برونشیتی و همچنین در مورد سکسکه بسیار مؤثر می‌باشد. در چین ریشه گیاه که به صورت خشک مصرف می‌شود، به عنوان یک داروی معطر تقویت معده تجویز می‌شود [چیو، روا، کاریونه و کیمورا]. به علاوه بادشکن، ضد درد و مسکن درد رحم است و برای تسکین درد سینه، معده، سوءهاضمه، تهوع و اسهال، و بدون اسانس آن برای رفع اسهال خونی نافع است. [چونگ یائوچی . عصاره مایع آن برای معالجه آسم به کار می‌رود [روا]. این دارو در شبه‌جزیره مالایا به عنوان محرک و در ترکیب با داروهایی، برای تقویت و اعاده سلامتی زائو پس از وضع حمل تجویز می‌شود [ریدلی و برکیل . از جوشانده آن برای شست‌وشوی پس از وضع حمل استفاده می‌شود [فاکس ورتی . آلکالوئید ساسورین تأثیر خفیف ولی پی‌گیری در افزایش فشار خون دارد، برای تقویت قلب و به عنوان مدر نیز مفید است.
ص: 51

داغداغان

اشاره

به فارسی در نقاط مختلف جنگلهای شمال ایران این گیاه را با نامهای مختلفه محلی از جمله «داغداغان»، «دغدغان» و «تخم» نامند و در کتب طب سنتی با نامهای «میس»، «المیس»، «النشم الابیض» آمده است. به فرانسوی‌Micocoulier وFabrecoulier وFalabreguier وFabreguier وBelicoquier و به انگلیسی‌Nettle tree وLotus tree وLote tree وHack berry وEuropean nettle tree وEuropean hackberry گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده نارون‌Ulmaceae ، نام علمی آن‌Celtis australis L . و مترادف آن‌C .arcata Buch .Ham . می‌باشد.

مشخصات

درختی است به بلندی 25- 20 متر. پوست تنه آن صاف به رنگ خاکستری تیره می‌باشد. تنه کوتاه، قطور و تاج گرد است. برگها بیضی نوک‌تیز دندانه‌دار، روی برگ سبز تیره و زبر و زیر برگ دارای کرکهای نرم و خاکستری است. طول برگها 15- 5 سانتی‌متر. میوه آن کوچک در ابعاد یک نخود کمی گوشتی و قدری شیرین و خوش‌طعم و خوش‌بو به رنگ قهوه‌ای سیر که خوردنی است. از ریشه درخت یک ماده زردرنگی برای رنگرزی استخراج می‌شود.
این درخت در جنگلهای شمال ایران دور از ساحل از ارسباران تا طوالش و گلی‌داغ مخلوط با جنگلهای بلوط انتشار دارد. دو گونه دیگر از این درخت در ایران
ص: 52
شاخه گلدار داغداغان
1. گل (بزرگ شده) 2. مقطع گل
وجود دارند که مشخصات آنها به شرح زیر است:
1. درخت تا: به انگلیسی‌Caucasian hackberry نامند. نام علمی آن‌Celtis caucasica Willd . و مترادفهای آن‌Celtis australis M .B . وCeltis orientalis Miel .(non L .) می‌باشد.
درختی است به بلندی متوسط. برگهای آن شبیه داغداغان، میوه آن زردرنگ و در همان ابعاد و خوردنی است. این درخت در مناطق خشک ایران در دامنه‌های زاگروس و البرز از ارتفاع 800 تا 2600 متر از سطح دریا می‌روید.
نام محلی آن در کرج «درخت تا»، در خلخال و خوی «داغداغان»، در رودبار «تادار- ته‌دار»، در اطراف تهران و شمیرانات «درخت ته و چوب‌نظر»، در ارسباران «تاین»، در لرستان و بختیاری «تائی، تاک و تاغ» و در خراسان «تاغوت» نامیده می‌شود.
2. تایله: به انگلیسی‌Oriental hackberry نامند. نام علمی آن‌Celtis
ص: 53

Tournefortii Lam. var glabrata Boiss.
و مترادف آن‌Celtis aspera Stev .var glabrata وCeltis glabrata stev . می‌باشد.
مشخصات
درختی است کوتاه، بلندی آن تا 7 متر. برگهای آن چرمی بیضی و لوزی شکل نوک‌تیز کمی کشیده و دندانه‌های اره‌ای نامساوی و رنگ آن مغزپسته‌ای و طول آن 7- 3 سانتی‌متر و پهنای آن 4 سانتی‌متر است. میوه آن گرد و تخم‌مرغی به رنگهای نارنجی و سرخ غبارآلود و دارای پایکی به طول 2- 1 سانتی‌متر است.
این درخت در کردستان می‌روید و گاهی مخلوط با تا می‌باشد. درختان قطور آن در اطراف سنندج کنار قبرها دیده می‌شود. در سنندج آن را «تایله» گویند و در سردشت «تاووت» نامیده می‌شود.

ترکیبات شیمیایی

از دانه‌های داغداغان روغن چرب و ثابتی گرفته می‌شود [وهمر].

خواص- کاربرد

میوه داغداغان شیرین، خوش‌طعم و خوش‌بو است، این میوه مثلثی شکل مایل به کروی است و برای تسکین دل‌درد می‌خورند. در هندوستان از میوه‌های آن در موارد قطع عادت ماهانه (در مواردی که به‌طور طبیعی باید باشد) و همچنین در موارد کولیک می‌خورند.
داغداغان از نظر طبیعت گرم و خشک است و انواع پرورشی آن معتدل می‌باشد.
از نظر خواص خوردن میوه آن برای سرفه و تقویت معده و بند آوردن اسهال و پاک کردن و خشک کردن رطوبتها نافع است. در سوریه مرسوم است از روغن آن برای تسکین سرفه استفاده می‌شود و تنقیه با خاک اره چوب آن برای زخم روده‌ها و دل‌درد مفید است. ضماد گرد شاخه‌ها و ریشه‌های آن را اگر روی ورمهای سفت بپاشند و تا 3 روز متوالی هر روز تجدید شود، در تحلیل ورم مؤثر است.
ص: 54

کاج بادامی

اشاره

در ایران به نام «کاج چتری» و «کاج بادامی» شناخته می‌شود. در کتب طب سنتی با نام «صنوبر انثی نوع صغیر» آورده شده است. به فرانسوی‌Pin pinier وPin pignon وPin parasol و به انگلیسی‌Stone pine وItalian stone pine و دانه آن را به فرانسوی‌Pignon و به انگلیسی‌Pinenut ,pinon نامند. گیاهی است از خانواده‌Pinaceae ، نام علمی آن‌Pinus pinea L . و مترادف آن‌Pinus maderiensis می‌باشد.

مشخصات

درختی است به بلندی 8- 5 متر، تاج آن کروی و چتری که در انتهای تنه بدون برگ چند متری آن قرار گرفته است. برگهای آن سوزنی، همیشه سبز و طول برگهای آن نسبتا دراز است. نر و ماده گلهای آن جدا می‌باشند. گلهای نر به صورت شاتونهای دراز و آویزان در قاعده شاخه یکساله و گلهای ماده آن به شکل شاتونهای خیلی کوچک در انتهای همان شاخه قرار گرفته است. میوه آن مرکب است و آن را سیب کاج یا مخروط کاج می‌گویند و از فلسهای چوبی تشکیل می‌شود. هر فلس در سطح بالایی خود دو میوه و به عبارت بهتر دو دانه دارد که با یک بال مجهز می‌باشند و معمولا دو سال طول می‌کشد که این میوه‌ها و دانه‌های آن برسند. دانه‌های کاج چتری درشت و مانند بادام مأکول است و به همین دلیل آن را کاج بادامی گویند.
ص: 55
کاج بادامی
این کاج بومی مناطق مدیترانه‌ای است و در خاکهای شنی سیلیسی این مناطق می‌روید. در ایران در شمال ایران وجود دارد. و رشد خوبی می‌کند. تکثیر کاج فقط از طریق کاشت دانه آن است زیرا پاجوش و قلمه‌های آن نمی‌گیرد. معمولا کاج از سن 20 سالگی شروع به میوه دادن می‌نماید و میوه‌ها و دانه‌های آن با قوه نامیه خوب است ولی عیب آن این است که خیلی زود قدرت نامیه خود را از دست می‌دهد و برای کاشت همیشه باید از تخمهای تازه کاج که حد اکثر 2- 1 سال از چیدن آنها گذشته باشد، انتخاب نمود و تخمهای کهنه کاج با درصد خیلی کمی سبز می‌شوند. بادام یا چلغوزه کاج بادامی دارای مغزی سفید و چرب است و طعم مطبوعی دارد.

ترکیبات شیمیایی

در هریک صد گرم مغز بادام کاج بادامی خشک مواد زیر وجود دارد:
آب 3 گرم، انرژی 635 کالری، پروتئین 13 گرم، مواد چرب 60 گرم،
ص: 56
میوه یا مخروطه کاج بادامی
هیدراتهای کربن 19 گرم، کلسیم 12 میلی‌گرم، فسفر 604 میلی‌گرم، آهن 2/ 5 میلی‌گرم، ویتامین‌A 30 واحد بین المللی، تیامین 120] 28/ 1 میلی‌گرم، رایبوفلاوین 121] 23/ 0 میلی‌گرم، نیاسین 122] 5/ 4 میلی‌گرم.

خواص- کاربرد

تخم یا بادام کاج بادامی، گرم و خشک است ولی معتدل‌تر از پوست آن است. از نظر خواص مسهل است و برای بیماری‌های سینه و کلیه و مثانه قوی‌تر از حب صنوبر است. سایر خواص آن مانند حب صنوبر می‌باشد که در بخش درخت نوئل مشروحا آمده است. اسراف در خوردن تخم کاج بادامی مضر است و موجب دل‌پیچه و پیچیدگی روده‌ها می‌شود، از این نظر باید آن را قبل از خوردن در آب گرم یا روغن کنجد حدود 12 ساعت خیساند.
ص: 57

درخت کاج نوئل

اشاره

در ایران با نامهای «کاج نوئل» و «درخت نوئل» شناخته می‌شود. در کتب طب سنتی با نام «صنوبر»، «تنوب» و «صنوبر صغیر» آمده است و دانه آن را «حب الصنوبر» گویند. درخت نوئل به فرانسوی‌Epicea وSapin pectine و به انگلیسی‌Spruce وNorway spruce گفته می‌شود.
گیاهی است از خانواده‌Pinaceae قبیله‌Abietinae ، نام علمی آن‌Picea abies (L .) Karst . و مترادفهای آن‌Pinus abies L . وAbies pectinata Gilib .(non DC .) وAbies excelsa Poir . وAbies picea (Mill .) )non DC .( وPicea excelsa Link . از طرف گیاه‌شناسان مختلف نامگذاری شده است.

مشخصات

کاج نوئل درختی است بسیار زیبا بلند مخروطی شکل، برگهای آن سوزنی کوتاه که در سطح زیرین برگ دو خط موازی سفید دیده می‌شود. گلهای آن یک پایه به صورت شاتونهای نر و شاتونهای ماده روی شاخه‌های یکساله ظاهر می‌شود. میوه آن به صورت مخروطهای قائم که نوک آن به طرف بالا و فلسهای آن بتدریج که میوه می‌رسد به صورت منفصل و جدا از هم درمی‌آید و پس از رسیدن، دانه آن می‌افتد.
دانه بدون مغز، رزینی و صمغدار است. شاخه‌های درخت نوئل به‌طور روبه‌روی هم در اطراف تنه اصلی واقع شده‌اند و جوانه‌ها و سرشاخه‌های جوان این درخت مورد
ص: 58
میوه یا مخروط کاج نوئل
1. شاتون نر 2. شاتون ماده 3. دانه 4. جوانه اولیه از دانه
استعمال طبی دارند.
این درخت بومی اروپاست و در جنگلهای‌Vosges فرانسه مخلوط با سایر درختان می‌روید. دارای ارقام و واریته‌هایی است که به نامهای‌Sapin commun (به‌طور کلی) و ارقام آن راSapin argente وSapin des vosges می‌نامند. در شرایط آب و هوای معتدل و سرد نیم‌کره شمالی در اغلب مناطق می‌روید. در ایران به طور جنگلی وجود ندارد ولی به عنوان درخت زینتی در نقاط مختلف می‌کارند و در سالهای اخیر برای جنگل‌کاری در ارتفاعات البرز در جنگلهای راش در نظر گرفته شده و رشد رضایت‌بخشی دارند.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی در شاخه‌ها و برگهای سوزنی درخت نوئل در حدود 56/ 0 درصد اسانس روغنی فرّار وجود دارد و به علاوه یک ماده تلخ و گلوکوزیدی به نام کونیفرین 123] در آن یافت می‌شود. رزین موجود در این درخت دارای آبیه‌تیک اسید[124] است. آبیه‌تیک اسید یک اسید زرد متبلوری است به فرمول
ص: 59
خام‌C 91 H 92 COOH که در صابون‌سازی و ورنی‌سازی نیز مصرف دارد.

خواص- کاربرد

درخت نوئل یا صنوبر از نظر طبیعت طبق نظر حکمای طب سنتی خیلی گرم و خشک است و پوست آن گرمتر و خشک‌تر است. از نظر خواص، خوردن برگ و پوست درخت برای درد گلو و جراحت ریه و بند آوردن خون از بینی و قطع خون از جراحتهای تازه نافع است و خوردن 5 گرم از پوست درخت با آب عسل برای ناراحتی‌های کبد و ورم آن مفید است و خوردن خشک آن با آب سرد شکم را بند می‌آورد. گرد پوست آن برای نقاط ضرب‌دیده بدن مفید است، خصوصا اگر گرد پوست سوخته آن مصرف شود و مالیدن مخلوط پوست و برگ آن با دود کندر برای التیام سوختگی آتش و اگر با موم و روغن مخلوط و مالیده شود، برای التیام زخمهای نرم واقع در روی پوست و با زاج سرخ برای زخمهای بد مفید است. شست‌وشو با آب پخته برگ و پوست آن برای رفع کچلی و پاک کردن چرک بدن و رفع بوی بد عرق نافع است و نشستن در آب جوشانده آن برای بیماری‌های رحم و مقعد و مضمضه جوشانده آن مخلوط با سرکه برای درد دندان نافع است. ضماد برگ تازه کوبیده آن برای قطع خونریزی جراحتهای تازه و چوب آن که مانند چوب چینی و عشبه مصرف می‌شود، جانشین چوب چینی از نظر خواص در مورد بیماری سیفیلیس می‌باشد. اگر خاک اره چوب آن را با سرکه بجوشانند و مضمضه کنند درد دندان را تسکین می‌دهد و پوست ریشه آن قابض و خشک‌کننده است و خوردن 10 گرم آن برای جلوگیری از اسهال و دل‌درد مفید است. گرد پوست ریشه آن برای سوختگی آب جوش و آتش نافع می‌باشد و درد ناشی از کوفتگی اعضا را تسکین می‌دهد. رزین این درخت محرک و قرمزکننده پوست است.
حب الصنوبر یا تخم کاج نوئل گرم و تر است و قدرت دارویی آن فقط تا یک سال باقی می‌ماند. از نظر خواص، نیروی جنسی را تقویت می‌نماید و اشتهاآور است و اعصاب را تقویت می‌بخشد. انسداد مجاری را باز می‌کند و بادشکن است. اگر با تخم خیار خورده شود، برای ازدیاد ترشح ادرار و جلوگیری از زخم کلیه و با عصاره خرفه برای تسکین درد معده و تقویت بدنهای ضعیف نافع است. خوردن آن به این ترتیب که آن را کوبیده و در آب انگور بیندازند تا تخمیر شود مانع زکام و سرفه است و اسهال را بند می‌آورد و استسقا را شفا می‌بخشد. اگر ضماد آن با افسنطین بر معده
ص: 60
درخت کاج نوئل
گذارده شود برای رفع دل‌پیچه مفید است. مقدار خوراک از تخم آن تا 8 گرم و از عصاره آن 12 گرم و از دم‌کرده آن تا 30 گرم است.
تخم آن بطئی الهضم است و برای گرم‌مزاجان مضر می‌باشد و سردرد و دل به هم خوردگی می‌آورد از این نظر باید با سکنجبین و میوه‌های ترش خورده شود، مانند انار ترش و به ترش ولی برای سردمزاجان خوب است و احتیاج به اصلاح ندارد. برای تقویت نیروی جنسی بهتر است آن را با عسل و کنجد بخورند. جانشین آن در تقویت نیروی جنسی شقاقل و حب المحلب است.

کاج وحشی

در کتب طب سنتی با نام صنوبر آمده است. به فرانسوی‌Pin sauvage وPin silvestre و به انگلیسی‌Scotch pine وRed wood pine وScots pine و
ص: 61

Yellow deal
گفته می‌شود. درختی است از خانواده‌Pinaceae ، نام علمی آن‌Pinus sylvestris L . می‌باشد.

مشخصات

کاج سیلوستر یا کاج وحشی درختی است زیبا بلند و قطور، بلندی آن در شرایط مناسب تا 50 متر می‌رسد. رنگ پوست آن قرمز و شیاردار است. برگهای آن سوزنی و
ص: 62
مخروطه کاج وحشی
هر دو برگ در یک غلاف غباری رنگ جای دارد و به همین دلیل آن را کاج دوبرگه نیز می‌نامند» Pin deux feuilles «و جوانه‌های این کاج که مصرف دارویی دارد در قسمت انتهای شاخه‌های آن واقع است. از قطران این کاج نیز در مصارف دارویی استفاده می‌شود. در شوروی از این کاج تربانتین تهیه می‌گردد که مصارف دارویی دارد و خواص آن در بخش تربانتینها در جلد ششم این کتاب ذکر شده است.
مخروطه‌های میوه کاج وحشی به طول 6- 3 سانتی‌متر و دانه‌های آن هریک به طول 4 میلی‌متر به رنگ سیاه یا خاکستری براق است. برداشت جوانه‌های درخت برای مصارف دارویی در ماههای آخر زمستان با چاقوی تیز انجام می‌شود که حتی‌الامکان به درخت آسیب وارد نشود و سپس جوانه‌ها را خشک کرده و برای مصرف نگهداری می‌نمایند. این کاج در اغلب مناطق خیلی سرد نیمکره شمالی می‌روید. در ایران به‌طور خودرو وجود ندارد، ولی کاشته می‌شود. این کاج را به ترکی «ساری‌چم» می‌نامند. تکثیر آن از طریق کشت بذر آن انجام می‌شود.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی در جوانه‌های کاج وحشی رزین و اسانس شامل پی‌نن، لیمونن 125]، ماده تلخی به نام پینی‌کرین 126]، کمی مواد قندی و ... یافت می‌شود.
این کاج برای رفع اختلالات مخاطی و ریوی و در موارد چرکزایی اثر شفابخش
ص: 63
دارد [هوبوتر].

کاج سیاه

گونه دیگری از کاجها که آن‌هم از انواع صنوبر قلمداد می‌شود به نام «کاج سیاه» شناخته می‌شود. به فرانسوی‌Pin noir وPin d'Autriche وPin de corse و به انگلیسی‌Black pine وAustrian pine وCorsican pine گویند. این کاج بومی اروپای جنوبی است و به ایران وارد شده و در اغلب مناطق به عنوان درخت زینتی کاشته می‌شود. این کاج در ایران دارای ارقام متعددی است که به همه آنها کاج سیاه یا کاج مشعلی گویند. نام علمی آن‌P .nigra Link . می‌باشد.

کاج کاشفی

اشاره

به انگلیسی‌Chir pine وLong leaved indian pine گویند. نام علمی آن‌Pinus longifolia Roxb . و مترادف آن‌Pinus roxburghii Serg . می‌باشد. این کاج بومی نواحی و ارتفاعات هیمالیاست و اولین بار کاشف السلطنه آن را به ایران وارد نمود. رشد آن در کنار دریای خزر بسیار خوب است و در حال حاضر درختان کهن و قطور آن در نزدیکی لاهیجان دیده می‌شود. تکثیر آن مانند سایر کاجها از طریق کشت بذر آن است.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی در این کاج اسانس و آلفاکارن 127] و بتاکارن 128] یافت می‌شود. اسانس آن دارای در حدود 40 درصد آلفا- پی‌نن و بتا- پی‌نن 129] است.

کاج ایرانی

این کاج واریته‌ای از کاج حلب است. نام علمی آن‌Pinus eldarica Medno . و مترادف آن‌Pinus halepensis var eldarica می‌باشد. این کاج اصولا بومی
ص: 64
گرجستان است ولی چون چندین قرن است که در مناطق مختلف ایران کاشته می‌شود و انطباق کاملی با شرایط اقلیمی و آب و خاک ایران دارد، به نام «کاج ایرانی» یا «کاج تهران» معروف شده است.

خواص- کاربرد کاجها

تمام کاجهای یادشده از نظر خواص دارویی کم‌وبیش شبیه کاج صنوبر است با این تفاوت که در مورد عده‌ای از آنها علاوه بر شاخه و برگ، بیشتر از جوانه‌ها برای امور درمانی استفاده می‌شود.
جوانه‌های کاج وحشی و جوانه‌های کاج اطریش و سایر کاجها به‌طور دم‌کرده در موارد اختلالات حاصله در اثر کمبود ویتامین‌C در بدن و همچنین در ناراحتی‌های روماتیسمی و ورم مزمن مثانه و اختلالات کلوروزی مصرف می‌شود. جوانه‌های کاج وحشی یا کاج سیلوستر مدتها از شوروی به اروپا برای تهیه دارو صادر می‌شده است.
توضیح: کلوروز یک نوع کم‌خونی شدید است که در اغلب دختران جوان بالغ دیده می‌شود و ایجاد رنگ‌پریدگی متمایل به سبز می‌نماید.
تهیه دم‌کرده جوانه‌های صنوبر و کاج وحشی: 20 گرم جوانه‌های کاج وحشی را در 1000 گرم آب جوش به مدت سه ساعت دم کنند و صاف نموده بگذارند ته‌نشین شود و صاف روی آن را برداشته بتدریج بنوشند. این دم‌کرده برای رفع و قطع ترشحات زیاد مهبلی و همچنین روماتیسم مصرف می‌شود.
دم‌کرده مدر جوانه‌های صنوبر و کاج وحشی: 8 گرم جوانه‌های کاج را در یک لیتر آب جوش به مدت سه ساعت دم کرده و صاف نموده و 450 گرم آب انگور و یک گرم نیترات دوپطاس به آن بیفزایند و بتدریج میل کنند.
شربت جوانه‌های کاج وحشی و صنوبر: جوانه‌های کاج 100 واحد، الکل 60 درجه 100 واحد، آب صاف یک لیتر و قند به مقدار کافی. جوانه‌ها را مدت 12 ساعت در الکل بخیسانند بعد در ظرف دربسته‌ای ریخته و آب جوش را روی آن بریزند و مدت شش ساعت دم کنند، بعد با فشار جزئی از پارچه‌ای رد کنند و با کاغذ صاف نمایند و بعد از آن به نسبت دو برابر قند اضافه کنند و آن را در ظرف سربسته‌ای در حمام ماریه حل کنند.
دم‌کرده جوانه کاج به عنوان نوشابه: 20 گرم جوانه کاج را در 1000 گرم آب جوش برای مدت سه ساعت دم کنند و صاف نمایند. این دم‌کرده مانند سایر
ص: 65
دم‌کرده‌ها مقوی و محرک است و آن را به جای آب می‌توان نوشید.

سایر فرآورده‌های دارویی کاجها

سایر فرآورده‌های دارویی کاج عبارت‌اند از اولا تربانتینها که در اثر ایجاد شکاف در تنه و شاخه‌های انواع کاج بخصوص کاج وحشی و چند نوع دیگر به صورت شیره نباتی از درخت خارج می‌شود و از نظر دارویی و طبی خواص وسیعی دارند که در بخش تربانتینها در جلد ششم این کتاب مشروحا ذکر گردیده است.
ثانیا از کاجها قطران گیاهی گرفته می‌شود که در درمان انواع بیماری‌ها و ناراحتی‌ها بخصوص در استعمال خارجی کاربرد وسیعی دارند.

قطران گیاهی

اشاره

«قطران گیاهی» به فرانسوی‌Goudron vegetal و به انگلیسی‌Tar وPitch و در کتب طب سنتی و به عربی «قطران نباتی» می‌نامند. موادی هستند رنگی و نیمه‌جامد و خمیری که از تقطیر خشک و یا از طریق ذغال کردن و به عبارت دیگر از احتراق ناقص چوب تنه و شاخه‌های ضخیم عده‌ای از درختان بویژه درختان خانواده کاج به دست می‌آیند. قطرانی که از طریق ذغال کردن و احتراق ناقص چوب به دست می‌آید، به رنگ سیاه و نسبتا مایع است. این نوع قطران شامل نفتالین 130] است و پس از تقطیر آن یک باقیمانده قابل ذوب و قابل گداز و قابل سیلان از خود به جای می‌گذارد و قطرانی که از طریق تقطیر خشک چوب به دست می‌آید به رنگ روشن و چسبنده بوده و دارای پارافین است. از قطرانی که از طریق تقطیر چوب راش به دست می‌آید، ماده معروف کرئوزوت 131] را به دست می‌آورند.
قطران درختان خانواده کاج را که پس از استخراج به دست می‌آید، همانطورکه در بخش سرو کوهی کاد شرح داده شده است، به مدت یک هفته به حالت سکون قرار می‌دهند. در این مدت به سه قشر تقسیم می‌شود. قشر تحتانی آن آب است و قشر وسطی آن مواد مخلوط با قطران است و قشر فوقانی آنکه از همه سبکتر است روغن کاد می‌باشد. روغن کاد را که بردارند قسمت زیرین آن به‌هرحال قطران و آب است
ص: 66
که آب آن را جدا کرده قطران به دست می‌آید.
قطران گیاهی ماده‌ای است به رنگ قهوه‌ای مایل به سیاه دارای حالت نیمه‌روان.
اگر در ظرف شیشه‌ای قشر نازکی از آن دیده شود، به رنگ قهوه‌ای مایل به قرمز شفاف است. قطران در مقابل هوا خشک شده و قشر خشک چسبنده‌ای ایجاد می‌نماید که مصارف صنعتی وسیعی دارد. قطران گیاهی به مقدار کم در آب حل می‌شود و رنگ آن زرد روشن می‌گردد. در الکل و اتر و اسانسها و قلیایی‌ها حل می‌شود. تحت تأثیر حرارت ابتدا نرم می‌شود و سپس به صورت مایع درمی‌آید. در حرارت 100 درجه با شعله قرمزرنگی می‌سوزد.

ترکیبات شیمیایی

در قطران کاج به‌طور کلی مواد زیر یافت می‌شود:
انواع کربورها و تعدادی اسید از جمله اسید استیک 132] و انواع فنولها و استون 133] و الکل متیلیک.

خواص- کاربرد

از نظر دارویی قطرانهای گیاهی از روزگاران کهن مورد توجه حکمای طب سنتی بوده است. دانشمند و حکیم معروف رومی پلی‌نی قطران گیاهی را با اصطلاح پیکس لیکیدا نام برده است، تئوفراست آن را پیتا گفته و دیوسکوریدس آن را پیسااوریا نام برده است.
سابقا قطران کاج به مقدار کم در استعمال داخلی در موارد آغاز بروز سل و در برونشیتهای مزمن و برای رفع ناراحتی‌های آسکوربوتیک ناشی از کمبود ویتامین‌C بدن و ناراحتی‌های مزمن مثانه به کار برده می‌شد و مفید بوده است و در این قبیل موارد بیشتر از آب قطران استفاده می‌شده است، ولی کاربرد وسیع آن در استعمال خارجی و موارد ناراحتی‌های جلدی و درمان اکزمای خشک و رفع شوره سر بوده است و به عنوان مواد دافع عفونت و آنتی‌سپتیک مصرف می‌شده است.
تهیه قطران صاف‌شده: قطران نباتی را به مقدار مورد نظر گرفته در ظرفی ریخته به
ص: 67
آرامی حرارت می‌دهند و با فشار از پارچه گذرانیده صاف می‌کنند.
گلیسره قطران: قطران صاف‌شده 1 واحد، گلیسره نشاسته 3 واحد، این دو را باهم مخلوط کنند. این گلیسره ضدعفونی‌کننده است و به عنوان مرهم جراحتهای قانقرایایی و متعفن مفید است.
پوماد قطران: قطران صاف‌شده 1 واحد، پیه ذوب‌شده 9 واحد، این دو را باهم مخلوط کرده نرم بکوبند، این مرهم برای جراحتهای قانقرایایی مفید است.
آب قطران گیاهی: قطران گیاهی 5 گرم، خاک‌اره چوب کاج صنوبر 15 گرم، آب‌مقطر 1000 گرم. قطران و خاک‌اره را مخلوط کنند و آب را بیفزایند و پس از 24 ساعت که گاهی نیز به هم می‌زنند ته‌نشین شده و صاف روی آن را برداشته با کاغذ صاف کنند. این آب قطران را در سل ریه، سل حلقوم و برنشیت مزمن و سوزاک مزمن و ورم مثانه و برای پیشگیری از بروز دمل فنجان فنجان می‌خورند. این آب قطران را می‌توان بتنهایی و یا با شیر یا شربت تولو میل نمود.
ص: 68

نفله

اشاره

نفله و نفل گیاهی است که در کتب طب سنتی با نام «ذرق»، «نفله» و «حندقوق» بستانی آمده است. در بعضی مناطق ایران «شبدر معطر» و در مازندران «شرویت» گفته می‌شود. به فرانسوی‌Melilot وMelilot officinal وMelilot des champs و به انگلیسی‌Sweet clover وMelilot trifoil وField melilot نامند. گیاهی است از خانواده‌Leguminosae تیره فرعی‌Papilionaceae ، نام علمی آن‌Melilotus officinalis Lam . که به انگلیسی‌Yellow sweet clover گویند و مترادف آن‌Melilotus arvensis Wall . می‌باشد.
توضیح: در کتب قدیم فارسی لغت مذرّق به معنای کسی که ذرق مخلوط با سرمه را برای اکتحال چشم مصرف می‌نماید، آورده شده است.

مشخصات

گیاهی است دوساله و چندساله به ارتفاع تا 80 سانتی‌متر که در مراتع به سبب بلندی در بین سایر گیاهان از دور با گلهای زرد مشخص است. برگهای آن مرکب از 3 برگچه که هر برگچه کوچک، بیضی، دندانه‌دار و نوک‌تیز است و مرکز سه برگچه با دمبرگی به ساقه وصل می‌شود. گلهای آن زرد و بسیار معطر می‌باشد. میوه آن به شکل غلاف بی‌کرک به رنگ نخودی مایل به سبز است که در آن دانه‌ها قرار دارند. غلاف میوه در بعضی ارقام کمی هلالی است و در بعضی ارقام قوس آن کمتر است و هلالی
ص: 69
نفله 1. گل 2. میوه
نیست. این گیاه در مراتع و در جنگلها و در خرمنها زیاد دیده می‌شود.
سرشاخه‌های گلدار آن در آغاز برداشت محتوی ماده‌ای است به نام کومارین 134] که آنها را با آب مخلوط کرده جوشانده و تقطیر می‌کنند و اسانس آن را می‌گیرند، عطر خیلی دلپذیری دارد که بوی آن شبیه علف تازه بریده و چیده شده است و به علت همین عطر است که توصیه می‌شود در مراتع مخلوط با سایر علوفه کاشته شود، ما دام که این گیاه جوان است علوفه خوبی برای گوسفند است، ولی پس از چندی شاخه و ساقه‌های آن سفت می‌شود و دیگر از نظر علوفه مورد توجه نیست و به علاوه در تخمهای آن ماده‌ای است که برای اسبها مسموم‌کننده می‌باشد، ولی چون گیاه دوساله است برای تثبیت شیبهای مراتع و جلوگیری از فرسایش نافع می‌باشد و به علاوه گلهای آن برای زنبور عسل مفید است.
این گیاه در مناطق شمال ایران در مازندران، لاهیجان، اطراف گیلان، اسپیلی و عمارلو و در اطراف تهران، پل جاجرود، آبگرم، قلهک و در اطراف تبریز،
ص: 70
بلوچستان و مشهد در فریمان به‌طور خودرو دیده شده است. برای تکثیر آن از کاشت بذر آن استفاده می‌شود. چون دانه‌ها خیلی سخت است، 15- 10 ساعت آن را در آب جاری خیس می‌کنند تا متورم شود سپس آن را باد داده که رطوبت آن برود و می‌کارند.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی عصاره سرشاخه‌های گلدار و برگ این گیاه دارای حدود 9/ 0 درصد ماده کومارین است و در حدود 2/ 0 درصد نیز هایدروکومارین 135] دارد و به علاوه مواد فلاوون 136] نیز در آن یافت می‌شود. از گلهای خشک آن در حدود 12/ 0 درصد اسانسی با بوی مطبوع به‌دست می‌آید. در دانه‌های نفله در حدود 8 درصد مواد چرب و مقدار جزئی نیز کومارین وجود دارد. در سرشاخه گلدار آن وجود ملیلوتیک اسید[137] تأیید شده است. کومارین ماده سفید متبلوری است با بوی شبیه وانیل، فرمول خام آن‌C 9 H 6 O 2 است که در عطرسازی مصرف دارد و به‌طور طبیعی از گیاهان گرفته می‌شود و در صنعت نیز به‌طور مصنوعی ساخته می‌شود.

خواص- کاربرد

برگها و ساقه‌های گیاه را در روغن زیتون می‌جوشانند و برای پیشگیری از عوارض وخیم گزیدگی مار آبی روی موضع می‌مالند. از دم‌کرده 50 گرم سرشاخه گلدار و برگ گیاه خشک در هزار گرم آب جوش برای شست‌وشوی چشم و رفع ورم پلک چشم به‌طور کمپرس و شست‌وشو استفاده می‌شود. اگر از این دم‌کرده روزی 3- 2 فنجان خورده شود برای نرم کردن سینه و رفع بی‌خوابی مؤثر است. ضمنا مدر می‌باشد و دردهای عصبی، سردردهای یک‌طرفه یا میگرن و دردهای روماتیسمی را تسکین می‌دهد. اسراف آن یا مداومت در مصرف ممکن است در بعضی اشخاص ایجاد سردرد و سرگیجه و آشفتگی و تهوع نماید. لذا مصرف داخلی آن باید با
ص: 71
احتیاط و زیر نظر پزشک انجام گیرد. این گیاه برای گوسفند علوفه خوبی است ولی خوردن دانه‌های آن در اسب مسمومیت ایجاد می‌کند.

حندقوق بری

اشاره

در کتب سنتی با نامهای «حندقوق بری»، «حباقا»، «دیواسپست صحرایی» و «ینجه کوهی» آمده است. در شیراز آن را «اندقوقو» گویند. گیاهی است از خانواده‌Leguminosae به فرانسوی شبدر وحشی یاTrefle sauvage گفته می‌شود، نام علمی آن‌Trigonella coerulescens (MB .) Halacsy و مترادف آن‌T .azurea C .A .Mey . می‌باشد.
چون این گیاه نیز برای اکتحال در بیماری‌های چشم مصرف می‌شود، در بعضی از مدارک آن را ذرق نیز گفته‌اند [نفیسی و دهخدا].

مشخصات

گیاهی است یکساله خیلی کوتاه، کمی پوشیده از کرک مخملی. برگهای بالای ساقه بیضی دندانه‌دار با دمبرگ دراز (3- 2 برابر برگ) گلها آبی یا بنفش. غلاف میوه تخم‌مرغی کمی دراز باریک متورم و کمی خمیده است. این گیاه در ایران در شمال و در آذربایجان در خوی و در منطقه راه‌آهن صوفیان دیده می‌شود.

خواص- کاربرد

از نظر طبیعت طبق نظر حکمای طب سنتی گرم و خشک است و معتقدند که عصاره آن برای اکتحال بیماری‌های چشم و التیام جراحت آن مفید است. خوردن عصاره آن با آب انگور برای نوعی استسقا، که آب در پا جمع می‌شود، یرقان و دل‌پیچه نافع است. ضد سم است، ملین و اشتهاآور می‌باشد. روغن گیاه برای درد مفاصل و بیضه‌ها مفید است، خوردن تخم آن موجب تقویت نیروی جنسی است. مقدار خوراک از تخم آن تا 12 گرم است.
ص: 72

اسفند

اشاره

به فارسی «اسفند» و «اسپند» و در کتب طب سنتی با نامهای «حرمل» و «حرمل» آمده است، نوعی سداب وحشی است. به فرانسوی‌Harmale وRue sauvage و به انگلیسی‌Wild rue گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Zygophyllaceae ، نام علمی آن‌Peganum harmala L . می‌باشد. در بعضی منابع علمی آن را در خانواده‌Rutaceae قرار می‌دهند.

مشخصات

اسفند گیاهی است علفی چندساله، ارتفاع آن کم و در حدود یک وجب است.
ظاهرا گیاه شبیه سداب است، پربرگ و برگها با تقسیمات باریک نامنظم و سبز روشن.
گلهای آن به رنگ سفید تیره، میوه کپسول ناشکوفا، مدور و کروی که دانه‌های سیاه رنگ اسفند در داخل آن قرار دارد.
اسفند در مناطق مدیترانه‌ای شمال افریقا، ترکیه، سوریه و ایران در اراضی بایر می‌روید. در ایران در اراضی بایر حاشیه کویر، راه تهران- قم، اصفهان- تهران و تهران- قزوین در رستم‌آباد، در رودبار، اطراف کرج، بوشهر، ازنا، جاده تفرش و بعضی نواحی دیگر ایران به‌طور خودرو دیده می‌شود.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی در ریشه و دانه اسفند چهار آلکالوئید به نامهای
ص: 73
هارمین 138]، هارمالین 139]، هارمالول 140] و پگانین 141] یا وازی‌سین 142] وجود دارد. از شکوفه‌های اسفند و ساقه اسفند آلکالوئید پگانین گرفته می‌شود. آلکالوئید هارمالین با غلظت 25000/ 1 روی قورباغه تأثیر داده شده به این ترتیب که قلب قورباغه را با آن محلول خیس کرده‌اند در نتیجه فعالیت قلبی قورباغه کاهش یافته و برادیکاردیا (کند شدن ضربان قلب) ایجاد شده است و نتیجه آزمایش اثر آلکالوئید هارمین نیز تقریبا مانند آلکالوئید هارمالین بوده است. آلکالوئیدهای اسفند در مورد تعدادی جانوران پست بخصوص در کرمها و تک‌سلولی‌ها آثار مسموم‌کننده نشان داده است. اسفند در سیستم مراکز عصبی در مواردEncephalitis lethargica اثر محرک دارد.
انسفالی تیس لتارجیکا نوعی تورم یا التهاب مغزی همه‌گیر است که با پیدایش ضعف و سستی و رخوت در بدن مشخص می‌شود]G .I .M .P .[ .
گزارش بررسی‌های شیمیایی دیگری حاکی است که گیاه اسفند علاوه بر 4 آلکالوئید یادشده دارای کینازولین 143] می‌باشد. آلکالوئید هارمین مهمترین است که در تمام قسمتهای مختلفه گیاه وجود دارد. دانه رسیده اسفند در حدود 8/ 5- 8/ 3 درصد از 4 آلکالوئید اصلی را دارا می‌باشد.
این آلکالوئیدها از نظر سمیت در تماس معمولی بی‌اثر هستند ولی به شکل بخور و دود بر ضد آلکها مؤثر می‌باشند. و در غلظت بالا بر ضد جانوران آبی مؤثر است و در مورد کپکها و باکتری‌ها و انگلهای روده‌ای کشنده است S .G .I .M .P .[ .

خواص- کاربرد

گیاه اسفند قاعده‌آور است. ترشح شیر را زیاد می‌کند و در موارد سقط جنین به کار می‌رود. به علاوه برای تقویت نیروی جنسی مؤثر است. دانه اسفند مخدر است و به عنوان تب‌بر و برای کاهش درد معده تجویز می‌شود. در مردان برای معالجه
ص: 74
کرمهای روده از نوع نواری 144] داده می‌شود. جوشانده برگ اسفند برای روماتیسم مفید است. ریشه آن برای کشتن شپش نافع است.
اسفند از نظر طبیعت طبق نظر حکمای طب سنتی گرم و خشک است. در مورد خواص آن معتقدند که رطوبتهای سینه و ریه را خشک می‌کند و بادهای روده‌ها را تحلیل می‌برد و نیروی جنسی را تقویت می‌نماید و ترشح شیر را زیاد کرده و مدر و قاعده‌آور است و مسهل سودا و بلغم غلیظ و ضد کرم کدو می‌باشد. خوردن اسفند برای صرع، فلج، جنون، نسیان و سایر بیماری‌های سرد دماغی و عصبی مفید است و برای گرم کردن بدن، رفع استسقا، یرقان و سیاتیک نافع است. اگر اسفند را در آب خیس کرده بخورند برای تصفیه خون و تحلیل مواد سودایی و لینت نافع است. اگر 30 گرم از آن را بکوبند و با 120 گرم آب بجوشانند و آن را صاف کرده با 90 گرم عسل در 60 گرم روغن کنجد مخلوط کرده و بخورند قی شدیدی می‌آورد و سینه و قسمت بالای بدن را از رطوبتهای لزج پاک می‌کند و برای تنگی نفس و سرفه‌های رطوبتی مفید است. اگر 450 گرم اسفند را در 15 کیلوگرم آب انگور بجوشانند آن‌قدر که 4/ 3 آن تبخیر شود و 4/ 1 باقی بماند و هر روز تا یک ماه هر روز 60 گرم از آن را بخورند برای رفع سردرد مزمن و صرع بسیار مفید است. اگر زنی که یکبار حامله شده و دیگر حامله نمی‌شود سه روز متوالی از آن جوشانده بخورد مجددا حامله می‌شود. اگر کسی که مبتلا به سیاتیک است پانزده شب هر شب 5/ 7- 5 گرم اسفند را کوبیده و بخورد سیاتیک او شفا یابد و اگر اسفند را با تخم کتان و عسل مخلوط نمایند و بخورند برای تنگی نفس بسیار مفید است. مالیدن دم‌کرده اسفند برای تقویت اعضا و رفع سستی و سیاه کردن مو نافع است و اگر دم‌کرده آن با روغن کنجد مخلوط و مدتی خورده شود برای رفع بیماری‌های ریه و کبد مفید است. اگر اسفند را در آب ترب و روغن زیتون بجوشانند و چند قطره از آن را در گوش بریزند برای رفع سنگینی گوش و کری و طنین در گوش مفید است. بخور اسفند برای درد دندان نافع است. اسفند برای گرم‌مزاجان مضر است و سردرد و قی و دل‌به‌هم‌خوردگی می‌آورد.
برای رفع آن باید از رب میوه‌های ترش و سکنجبین و سایر ترشی‌ها استفاده کرد.
مقدار خوراک اسفند از 10- 5 گرم است و جانشین آن از نظر خواص تخم سداب است.
ص: 75
روغن اسفند از نظر طبیعت گرم و خشک است و برای فلج، لقوه، رعشه، سستی، صرع و پریدن ناگهانی اعضای بدن چه با خوردن و چه با استفاده از ضماد آن مفید است. حقنه یا تنقیه آن برای تسکین درد کمر و سیاتیک و سردی کلیه و رحم نافع است. شیاف گرد ریشه اسفند یا روغن ایرسا دهانه عروق و خون بواسیر را باز می‌کند.
ص: 76

ژین‌سنگ

اشاره

ریشه گیاهی است چینی بسیار معروف که بهتر است آن را گیاه جوانی یا نوشدارو بنامیم. در کتب طب سنتی و به عربی ریشه گیاه را «جنسه» و «جنسا» نامند. به فرانسوی‌Ginseng و به انگلیسی‌Ginseng وAsiatic ginseng وChinese ginseng گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده عشقه‌Araliaceae ، نام علمی آن‌Panax ginseng C .A .Mey . و مترادفهای آن‌Panax schin -seng Nees وAralia ginseng Baill . وAralia quinquefolia Decne .Planch . از طرف گیاه‌شناسان مختلف نامگذاری شده است.

مشخصات

گیاهی است چندساله برگهای آن مرکب دارای 7- 5 برگچه که به‌طور گروهی با دمبرگهای خود از یک نقطه خارج و تشکیل یک برگ مرکب را می‌دهند. هر برگچه بیضی با کناره دندانه‌دار منظم، نوک‌تیز و با رگبرگهای مشخص. ریشه گیاه که قسمت مستعمل آن است دراز، ضخیم یک شاخه یا منشعب و دو شاخه، طول آن 1 متر و بیشتر و قطر آن در ناحیه یقه گیاه تا 10 سانتی‌متر می‌رسد. پوست خارجی ریشه گیاه به رنگ زرد، طعم آن کمی شیرین شبیه طعم مغز ریشه شیرین‌بیان است.
این گیاه در کوهستانهای چین و منچوری می‌روید و از داروهای شفابخش معروف چینی است که هنوز هم در تمام داروخانه‌های چین و اغلب داروفروشی‌های اروپا و امریکا موجود و عرضه می‌شود.
ص: 77

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی برای اینکه به اسرار خواص شفابخش این ریشه پی برده شود مطالعات وسیعی صورت گرفته است و آنچه که تا به حال گزارش شده این است که ریشه این گیاه دارای یک گلوکوزید به نام پاناکیلون 145]، یک ساپونین به نام پاناکسوزید[146] یا پاناکسین 147]، یک اسانس روغنی فرّار پاناسن 148] و یک هورمون و ویتامین‌B [روا]، و سرانجام یک گلوکوزید به نام ژین‌سنین 149] [چونگ یائوچی می‌باشد.
در گزارش بررسی‌های شیمیایی دیگری آمده است که ریشه گیاه ژین‌سنگ دارای اسانس روغنی فرّار، رزین، ساپونین، و یک ماده عامل تلخ می‌باشد. این دارو تونیک، محرک، بازساز و مقوی است. مرکز سیستم اعصاب و تنفس را تحریک می‌کند و این اثر دارو مربوط به وجود دو گلوکوزید به نامهای پانوکسید آ[150] و پانوکسید ب 151] می‌باشد و به علاوه یک آلکالوئید و ویتامین‌B کمپلکس و هورمونهای استروئیدی 152] از آن جدا شده است. از ریشه گیاه 2/ 0- 1/ 0 درصد کولین 153] برحسب وزن و بتاسیتوسترول 154] به دست می‌آید. از این دارو برای تهیه داروهای جوانی که در ترکیبات داروهای زیبایی به کار می‌رود استفاده می‌شود]S .G .I .M .P .[ .
در گزارش دیگری آمده است که از سال 1947 ریشه این گیاه و سایر اعضای اندام گیاه برای یافتن اسرار شگفت‌انگیز شفابخش آن تحت بررسی دانشمندان قرار دارد و تاکنون چندین ماده عامل فیزیولوژیک از آن جدا شده است، از آن جمله عمده‌ترین آنها عبارت‌اند از پاناکسین که مقاومت عضلات را در برابر بی‌نظمی‌ها و
ص: 78
ناراحتی‌ها افزایش می‌دهد و پاناکس‌اسید[155] که متابولیسم و سیستم عروقی را اصلاح می‌کند و پاناکیلون یا پاناکس‌ویلون 156] که روی سیستم غدد مترشحه داخلی یا آندوکرین 157] اثر می‌گذارد و پاناسن که مراکز اعصاب را تحریک می‌کند و در آخر ژین‌سنین که برای بیماری قند اثر مثبت دارد [موزیگ و شرام .

خواص- کاربرد

ریشه ژین‌سنگ شاید از معروف‌ترین داروهای چینی باشد که از دوران کهن تاریخ تا حال همواره آثار شفابخش آن مورد توجه حکمای طب سنتی قرار داشته است و دارد. از نظر خواص به‌طور کلی، نیروبخش، مقوی، محرک، بادشکن و نرم‌کننده می‌باشد [استوارت . بررسی‌های زیادی روی این ریشه به عمل آمده که به اسرار شفابخش آن در موارد معالجه قطعی بی‌نظمی‌های عصبی، کم‌خونی، ضعف، کمبود تعریق و بی‌نظمی تنفس، فراموشی و نسیان، تشنگی مداوم، بی‌میلی جنسی، خستگی شدید، سؤهاضمه، دردهای ناحیه قلب و تهوع و ... پی برده شود [چیو]. خوردن آن به صورت جوشانده یا عصاره یا به صورت اسانس و یا مستقیما از جرم گرد ریشه به صورت خام صورت می‌گیرد. خوراک آن نیرو و توانایی ایجاد می‌کند تا در دوران نقاهت پس از بیماری، بی‌نظمی‌های غده‌های بدن و ضعف اعصاب از بین برود و کار طبیعی و شفادهنده آنها اعاده گردد. متابولیسم قندها و هیدراتهای کربن در بدن را منظم می‌کند و موجب می‌شود که مصرف اکسیژن به‌طور مداوم و عادی انجام گیرد و برای آرام کردن اشخاصی که ناراحتی‌های روانی 158] دارند، بسیار نافع است و یک نوع مسکن مؤثر برای مغز می‌باشد.
چند گونه دیگر ازPanax در بازار دنیا عرضه می‌شود که از نظر خواص و مرغوبیت در ردیف گونه قبلی نیستند، ولی در حد خود معروفیت دارند که به‌طور مختصر ذکر می‌شود، تا در موقع خرید در بازار به انواع آن وقوف کامل باشد.
1. ژین‌سنگ ژاپنی یاPanax Japonica C .A .Mey . و مترادف آن‌Panax repens Maxim . که بومی ژاپن است و در برخی مناطق کوهستانی هندوچین نیز
ص: 79
کاشته می‌شود و از نظر ریشه غده‌ای آن مورد توجه است. در چین و ژاپن از جوشانده یا دم‌کرده غده زیرزمینی خشک آن برای نرم کردن سینه و به عنوان مقوی معده و تب‌بر استفاده می‌شود. در هندوچین جوشانده ساقه ضخیم زیرزمینی آن به عنوان تقویت و تجدید قوا در دوره نقاهت بیماران و زنان پس از وضع حمل داده می‌شود.
این دارو به عنوان نوشدارو در آن مناطق برای انواع بیماری‌ها تجویز می‌شود و اختصاص به یک بیماری خاص ندارد.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی در آن پاناکس‌ساپونین 159] وجود دارد که اجزای پاناکس‌ساپوژنین 160] یا تارالین 161]، تارالی‌ژنین 162] و اولئانولیک اسید[163] از آن جدا می‌شود.
2.Panax pseudoginseng Wall . دارای ساقه زیرزمینی ضخیم است و برای تقویت و جلوگیری از خونریزی، بند آوردن خونریزی خارجی یا داخلی، تف کردن با اخلاط خونی، خونریزی از بینی، عادت ماهیانه بیش از حد متعارف و وجود خون در ادرار یا در مدفوع به کار می‌رود. عده‌ای از دانشمندان خواص آن را شبیه خواص گیاه‌Cynura pinnatifida DC . می‌دانند و از نظر قابض بودن و بند آوردن خونریزی و جوش دادن زخمها مانند آن گیاه تلقی می‌شود. [استوارت معتقد است که برای جوش دادن زخمهای پوست بسیار مؤثر است. دانشمند دیگری به نام چیو[164] اصولا این دو گیاه را تحت یک نام چینی آنها ذکر کرده است ولی به‌هرحال درعین‌حال که شبیه هستند ولی دو گیاه مختلف می‌باشند و مؤثرترین آنها جنسه می‌باشد که نوشدار به معنای واقعی است و در موقع خرید باید دقت کرد که ریشه گیاه اصیل چینی خریده شود.
3. در عده‌ای از مدارک علمی نیز گونه‌Panax quinquefolius L . که اصولا بومی امریکای شمالی است و سابقا از آنجا به چین برده شده و کاشته می‌شود نام
ص: 80
می‌برند که در حال حاضر تقریبا در بازار معروفیتی ندارد.
مقدار خوراک از گونه‌P .ginseng : این دارو به صورت عصاره آبی در شیشه‌های کوچک یا در کپسول عرضه می‌شود.
1. شیشه‌ها به ظرفیت 50 سانتی‌متر مکعب عصاره است که در آن 40 گرم از جرم ریشه گیاه وجود دارد. از این عصاره 3 بار در روز و در هربار 20- 10 قطره باید خورد.
2. در کپسول، در هر کپسول 700 میلی‌گرم جرم ریشه گیاه وجود دارد از این کپسولها روزی یکبار و دو کپسول باید خورده شود.
3. آمپول، در هر آمپول 2 و 1 گرم از جرم ریشه گیاه موجود است و ظرفیت هر آمپول از نظر مایع و جرم ریشه گیاه 10 سانتی‌متر مکعب است و آمپولها در بسته‌بندیهایی که در هر بسته 10 آمپول است عرضه می‌شود که حاوی 12000 میلی‌گرم جرم ریشه ژین‌سنگ است، از این آمپولها روزی یک عدد باید خورد. البته این آمپولها برای تزریق نیست و فقط باید خورده شود.
به‌طور کلی مقدار خوراک از جرم ریشه در حدود 5/ 1- 1 گرم در روز است که علاوه بر صور فوق می‌توان به صورت جوشانده نیز تهیه کرد و خورد.

نظری به تحقیقات جدید علمی در مورد خواص درمانی ژین‌سنگ

درباره ژین‌سنگ تحقیقات علمی گسترده‌ای در جهان به عمل آمده است. تنها دانشمندان روسی بیش از 400 طرح تحقیقاتی در مورد آثار شفابخش ژین‌سنگ سیبری اجرا کرده‌اند. نتایج تمام تحقیقات نشان می‌دهد اشخاصی که از دم‌کرده ژین‌سنگ استفاده می‌کنند معمولا سالمتر و شادابترند و در برخورد با ناملایمات زندگی استقامت بیشتری از خود نشان می‌دهند، انرژی بیشتری برای کار دارند و تمرکز خواص آنها خیلی بهتر و بیشتر است. دکتر فرانسورث 165] که یکی از دانشمندان معروف گیاه دارویی است تجربیات روسها را در مورد ژین‌سنگ کاملا تأیید می‌نماید. نظریه دکتر فرانسورث در مورد خواص ژین‌سنگ این است که ژین‌سنگ یک آداپتوژن 166] است. آداپتوژن یک اصطلاح فنی پزشکی است که آن را اولین بار پزشک معروف
ص: 81
روسی به نام دکتر برخمان 167]، از آکادمی علوم شوروی، تعریف کرده است و این لقب را برای توضیح خواص شفابخش ژین‌سنگ به کار برده است. یک آداپتوژن ماده‌ای است بی‌ضرر که نقش تعدیل‌کننده در بدن دارد، یعنی ورود آداپتوژن به بدن موجب می‌شود هر چیزی که در بدن در حالت عدم تعادل و یا غیر نرمال است عادی و نرمال شود. اگر فشار خون خیلی زیاد است تا حد عادی بدن آن را کاهش می‌دهد و اگر فشار خون پایین افتاده و کم است آن را تا حد عادی و طبیعی متناسب با فیزیولوژی بدن افزایش می‌دهد. به این ترتیب وجود آداپتوژن در یک ماده غذایی و ورود آن به بدن آثار فیزیولوژیکی گسترده‌ای شبیه ضد اکسیدکننده‌ها دارد. البته در ژین‌سنگ مواد ضد اکسیدکننده نیز وجود دارد که خاصیت مفید آداپتوژن ژین‌سنگ را تشدید و تحریک می‌کند.
تحقیقات علمی جدید دیگری نشان می‌دهد که فرآیند تعدیل کردن نه فقط در ژین‌سنگ بلکه در اغلب مواد خوراکی نیز وجود دارد. مثلا محققان وزارت کشاورزی امریکا اخیرا کشف کرده‌اند عنصر کروم که به مقدار خیلی کم برای بدن لازم است از عوامل آداپتوژن است و آثار دوبعدی دارد و در دو جهت مخالف برای تعدیل اختلالات و عدم تعادلهای فیزیولوژیکی بدن تأثیر می‌گذارد. مثلا قند خون را تعدیل می‌کند یعنی اگر زاید بر حد نرمال باشد تا حد نرمال کاهش می‌دهد و اگر کمتر از حد نرمال شده است آن را تا حد طبیعی خاص بدن افزایش می‌دهد. و به نظر می‌رسد این خاصیت برقراری تعادل بیوشیمی در بدن که اصل یین- یانگ 168] معروف چینی‌ها را به خاطر می‌آورد در اغلب گیاهان شفابخش و مواد خوراکی طبیعی یافت می‌شود.
از نظر مقدار و مدت مصرف، عده‌ای از دانشمندان توصیه می‌کنند که روزانه 1- 2/ 1 قاشق مرباخوری از گرد ریشه ژین‌سنگ 6 ساله در مدت یک ماه خورده شود و سپس دو ماه بعد از آن خورده نشود، ولی عده‌ای نیز معتقدند تا مدتها هر روز می‌توان خورد. ژین‌سنگ را به صورت جوشانده نیز می‌توان خورد. برای این کار 2/ 1 قاشق مرباخوری گرد ژین‌سنگ را در یک پیمانه آب جوش (220 گرم) ریخته بگذارند 10 دقیقه ریزریز بجوشد و 2 پیمانه در روز از این جوشانده بخورند.
ص: 82

مشک‌دانه

اشاره

در کتب طب سنتی و به عربی «حب المسک» و به فارسی «مشک‌دانه» نامیده می‌شود. تخم یا دانه گیاهی است که گیاه آن به فرانسوی‌Graine de musc وAmbrette وKetmie musquee و به انگلیسی‌Musk seed وAmberseed وAbelmosk گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Malvaceae ، نام علمی آن‌Abelmoschus moschatus Medic . وHibiscus abelmoschus L . می‌باشد. از تخم گیاه روغن معطری گرفته می‌شود که به نام مشک گیاهی معروف است و جانشین مشک حیوانی است.

مشخصات

گیاه مشک‌دانه از گیاهان خانواده پنیرک یا به عبارت دیگر ازKetmie ها می‌باشد.
گیاهی است یکساله گرمسیری، شکل خارجی گیاه شبیه پنیرکها، برگها به همان شکل، گلهای آن درشت زرد یا سفید است. کپسول میوه دراز و وجه تمایز آن این است که دانه‌های آن بسیار معطر است که همان مشک گیاهی می‌باشد، از دانه آن در اثر فشار روغن معطری گرفته می‌شود که جانشین مشک است [لیو]. این گیاه در مناطق گرم هند کاشته می‌شود و به هندی نیز مشک‌دانه گویند. در سایر مناطق آسیا نیز کاشته می‌شود.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی روغن معطری که از دانه آن گرفته می‌شود دارای
ص: 83
آمبرتولید[169]، آمبرتول 170]، پالمی‌تیک اسید[171]، فارنزول 172] [هوپ و دراگن کونده و فورفورال 173] [وان‌استی‌نیس- کروزمان می‌باشد.

خواص- کاربرد

از گیاه مشک‌دانه در سرتاسر مناطق خاور دور در طب سنتی استفاده می‌شود و عملا تمام اعضای گیاه برای معالجه و درمان ناراحتی‌های مختلف به کار می‌رود. در چین از گرد ریشه آن ضمادی درست می‌کنند که برای جوش و کورک و تحلیل ورمها مفید است [گروف و دیگران و تاناکا و اوداشیما]. در شبه‌جزیره مالایا برای تهیه ضماد از ریشه و برگ آن توأما استفاده می‌شود [برکیل . ضماد آن برای رفع التهاب مثانه [گیملت و برکیل ، سردرد، روماتیسم، رگهای واریسی و تب تجویز می‌شود [برکیل و هانیف . در فیلیپین جوشانده ریشه و برگ گیاه را برای معالجه سوزاک و روماتیسم می‌خورند [سوریانو]. تخم آن نیز در همه جا به کار می‌رود و به عنوان تونیک، مقوی معده و مدر ضد هیستری و ضد اسپاسم و محرک مصرف می‌شود [گررو و کوئی زمبینگ . از دم‌کرده گلهای آن برای معالجه خروج غیر ارادی و غیر موقع اسپرم استفاده می‌شود [فوکود، کرووست و پتلو]. در اندونزی از گرد تخم کوبیده آن مخلوط با گرد مناسب دیگری برای معالجه‌Prickly heat یا عرق‌سوز (ورم اطراف غدد عرق که با خارش پوست توأم است و معمولا در هوای گرم ایجاد می‌شود) به کار می‌رود [وان‌استی‌نیس- کروزمان . گیاه مشک‌دانه دارای یک گونه خاصی نیز می‌باشد که ریشه آن غده‌ای است و در حقیقت یک تحت‌گونه‌ای از مشک‌دانه یادشده است. نام علمی آن
Abelmoschus moschatus ssp tuberosus Span. Borss.
می‌باشد و مترادف آن‌A .sagittifolius (Kurz) Merr . که گیاه‌شناس دیگری آن را نامگذاری کرده است. در هندوچین ریشه این گیاه برای معالجه ترشحات زیاد سوزاکی مهبل یا بلنورآ و برای ترشحات سفیدرنگ مهبل یا لوکورآ[174] به کار می‌رود و
ص: 84
خیلی مفید و مؤثر است. گلها و برگها روی محلهای مبتلا به جرب مالیده می‌شود و نافع است. در داروخانه‌های طب سنتی چین غده‌های این گیاه جای والایی دارد و شاید از نظر خواص به جای ژین‌سنگ از آن استفاده می‌شود [پتلو].
ص: 85

زیرفون

اشاره

در کتب طب سنتی با نام «زیرفون» و «زیزفون» آمده است. به فرانسوی‌Tilleul وTilleul sauvage و به انگلیسی‌Little leaf linden وLinden وTeil tree گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Tiliaceae ، دارای گونه‌های متعددی است که در اروپا و بخصوص در فرانسه و در امریکا و تعدادی از گونه‌های آن نیز در جنگلهای شمال ایران می‌رویند. در اینجا نام دو گونه عمده آن که از نظر دارویی طرف توجه هستند به شرح زیر ذکر می‌شود.
1.Tilia sylvestris Desf . و مترادفهای آن‌Tilia cordata Mill . وTilia parviflora Ehrh . وTilia europea از طرف گیاه‌شناسان مختلف نامگذاری شده است. این گونه را به فرانسوی‌Tilluel a petites feuilles و به انگلیسی‌Little leaf linden گویند.
2.Tilia grandifolia Ehrh . و مترادفهای آن‌Tilia platyphyllos Scop . وTilia macrophylla Hort .ex .c .Koch . از طرف گیاه‌شناسان نامگذاری شده است.
این گونه را به فرانسوی‌Tilleul larges feuilles و به انگلیسی‌Big lenf linden وFemale lime گویند. دو گونه بالا در ایران نمی‌رویند و در اروپا و در جنگلهای فرانسه می‌رویند و دارای خواص دارویی هستند.
تکثیر زیرفون: زیرفون معمولا از سن 20 سالگی تلقیح آن شروع می‌شود و از آن به بعد میوه دادن آن شروع و هرساله ادامه دارد. میوه‌ها را در پاییز جمع‌آوری کرده و لای ماسه می‌خوابانند و تا بهار نگهداری می‌کنند و پس از آن در خاک
ص: 86
زیرفون 1. شاخه گلدار 2. شاخه میوه‌دار
می‌کارند. این دانه‌ها سال بعد می‌رویند. نهالهای جوان دارای رشد بطئ می‌باشند و به آسانی از جایی به جای دیگر می‌توان آنها را حمل نمود و در محل اصلی کاشت.

مشخصات

1. زیرفون برگ‌ریز یاT .sylvestris که گونه اروپایی است درختی است بزرگ،
ص: 87
زیرفون
1. شاخه گلدار 2. شاخه با میوه 3. مقطع یک گل 4. دانه 5. جوانه اولیه رشد دانه
برگهای آن کوچک، ساده، کامل، دندانه‌دار، نوک‌تیز تقریبا گرد، قاعده آن دارای دمبرگ. گلهای آن با دم‌گل دراز به رنگ سبز روشن مایل به زرد، میوه آن پوشینه است.
2. گونه‌T .grandifolia یا زیرفون برگ‌درشت، درختی است بزرگ، برگهای آن پهن، متناوب، ساده، کامل دندانه‌دار با دمبرگ. گلهای آن بزرگ بسیار معطر و به رنگ زرد.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی گلهای زیرفون دارای اسانسی است که شامل ماده‌ای به نام
ص: 88
فارنزول می‌باشد.
فارنزول یا فارنسول یک الکل ابتدایی است که ایزومر نرولیدول 175] است که از اسانس گل زیرفون و آمبرت 176] به دست می‌آید. فرمول خام آن‌C 51 H 62 O می‌باشد.
فارنزول در ارتباط با فیتول 177] ماده کلرفیل است.

خواص- کاربرد

دم‌کرده گل زیرفون به مقدار 10 گرم گل در 1000 گرم آب جوش محرک، ضد تشنج، آرامبخش، معرق و مدر است. برای تهیه دم‌کرده گلها را از گل جدا نمی‌کنند. دم‌کرده غلیظتر آن به صورت غرغره برای رفع التهاب مخاط دهان مفید است. در استعمال داخلی در عرض روز چند فنجان از دم‌کرده را می‌توان خورد.
دم‌کرده فوق را با برگ نارنج نیز درست می‌کنند که بیشتر مفید است، به این ترتیب که 5 گرم گل زیرفون را گرفته با 5 گرم برگ نارنج در هر 1000 گرم آب جوش مدت نیم ساعت دم می‌کنند. دم‌کرده مطبوعی است که محرک است، ضد تشنج، مدر، معرق و آرامبخش.
حمام زیرفون: 50 گرم گل زیرفون را در 10 لیتر آب جوش برای مدت یک ساعت دم می‌کنند و با فشار صاف می‌نمایند و در یک وان آب مخلوط می‌کنند. اگر مقدار گل را به جای 500 گرم مقداری در حدود 2000- 1500 گرم کنند و دم کنند، استحمام در این آب ضد تشنج، محرک، آرامبخش و فرح‌آور است.
ص: 89

گل حسرت

اشاره

به فارسی گل حسرت گفته می‌شود و در کتب طب سنتی و بازار دارویی با نام «سورنجان»، «عکنه» و «سورنگان» نامیده می‌شود. به فرانسوی‌Colchique و به انگلیسی‌Colchicum گویند. گیاهی است از خانواده‌Colchicaceae (عده‌ای از گیاه‌شناسان از جمله هندی‌ها در خانواده‌Liliaceae می‌گذارند). نام علمی گونه‌های عمده مختلف آنکه از نظر دارویی مورد توجه می‌باشند به شرح زیر است:
1. گل حسرت زیبا که به «سورنجان شیرین» معروف است، نام علمی آن‌Colchidum Speciosum Stev .، گیاهی است کوچک به بلندی 12- 10 سانتی‌متر، گلهای آن ارغوانی و درشت و در پاییز به‌طور منفرد و بدون هیچ برگ از زمین خارج می‌شود. برگهای سبز براق آنکه در حدود 9 سانتی‌متر است و میوه آن، در بهار سال بعد بیرون می‌آیند و ظاهر می‌شوند. این گل در ایران در دامنه‌های البرز، تجریش، اطراف تهران، در مناطق شمال ایران و در خراسان در نواحی سرحدی در هریرود می‌روید و به علاوه در قفقاز و آسیای صغیر نیز انتشار دارد.
2. سورنجان کرمانی که به سورنجان تلخ معروف است. نام علمی این گل حسرت‌Colchicum luteum Baker است و در نواحی جنوب ایران و در بلوچستان به‌طور خودرو می‌روید و در هند و کشمیر و مناطق معتدله هیمالیا انتشار دارد.
3. گونه‌Colchicum autumnale L . که به فرانسوی‌Colchique d'automne وSafran des pres وTue chien وVeillotte وVeilleuse وTue loup و به
ص: 90
انگلیسی‌Wild saffron گفته می‌شود. این گونه از گیاه در ایران تا به حال دیده نشده است. در اروپا بخصوص در فرانسه انتشار دارد.

مشخصات

گل حسرتها گیاهانی هستند چندساله که در چمنزارها و مراتع مرطوب و خاکهای سبک می‌رویند. وجه تشخیص آنها پیاز غده‌مانند سفت زیرزمینی آنهاست که از یک غشای متورم که ادامه ساقه هوایی گیاه است پوشیده شده و در مورد عده‌ای از ارقام گیاه سیاه‌رنگ است و در حقیقت تورم ریشه پیاز نیست که مانند پیاز رسمی ورقه ورقه داشته باشد، بلکه تورم سفتی آن را تشکیل می‌دهد، مانند پیاز یا غده زعفران.
برگهای آنها باریک، دراز، خطی، بیضی‌شکل و نوک‌تیز و معمولا در بهار ظاهر می‌شوند، چه در گل حسرتهایی که گلهای آنها در پاییز ظاهر می‌شود و یا آنهایی که در بهار بیرون می‌آید.
گلها معمولا به‌طور منفرد و یا 3- 2 گل از زمین خارج می‌شوند. ظاهرا شبیه زعفران هستند ولی فرق عمده آنها این است که گلهای گل حسرت 6 پرچم یا آلت مذکر یا آلت نر دارد، در صورتی که زعفران 3 تا پرچم دارد و به علاوه تورم ریشه یاCorm زعفران کوچکتر و تقریبا مدور است، در صورتی که تورم ریشه در گل حسرت دراز می‌باشد. و معمولا برگها و میوه گل حسرتها در فصل بهار در فاصله اردیبهشت تا خرداد روی گیاه دیده می‌شوند. محفظه میوه آن دارای 3 خانه است و در هر خانه 70- 50 دانه وجود دارد که ریز به قطر 2- 1 میلی‌متر و طعم آن تلخ است.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی در گل حسرت گونه‌C .Luteum موارد زیر مشخص شده است.
در تورم ریشه این گیاه آلکالوئیدی به نام کولشی‌سین 178] وجود دارد. مقدار آلکالوئید در یک گیاه که از کشمیر هندوستان چیده و بررسی شده در حدود 25/ 0- 21/ 0 درصد وزن غده خشک گیاه بوده است. دانه‌های ریز گیاه نیز
ص: 91
43/ 0- 41/ 0 درصد از انواع آلکالوئیدها داشته است. به علاوه در تورم ریشه آن مقداری مواد نشاسته‌ای و لعاب و کمی قند نیز وجود دارد و در گونه‌C .speciosum دانشمندان شوروی یک آلکالوئید جدیدی به نام اسپسیوزین 179] یافته‌اند]S .G .I .M .P .[ .
کولشی‌سین ماده عامل موجود در پیاز و دانه گیاه گل حسرت است. ماده‌ای است سمی به فرمول خام‌C 22 H 52 NO 6 ، آلکالوئید کولشی‌سین در آب کم حل می‌شود ولی در الکل به مقار زیاد حل می‌شود. آلکالوئید کولشی‌سین از غده گیاه استخراج و در موارد مختلف بیماری‌ها مستقیما و یا به صورت غده له‌شده گیاه مورد استفاده قرار می‌گیرد. اگر غده گیاه در آب جوش کاملا جوشانده شود و پس از آن در حرارت 15 درجه سانتی‌گراد و بیشتر خشک شود مقدار آلکالوئید کولشی‌سین کاهش می‌یابد.

خواص- کاربرد

در هند از غده گیاه به مقدار محدود در استعمال داخلی به عنوان بادشکن، مسهل، افزایش دهنده نیروی جنسی، نیروبخش و برای معالجه نقرس و روماتیسم و در موارد بیماری‌های کبد و طحال و در استعمال خارجی از ضماد آن برای کاهش التهاب و درد استفاده می‌شود. از خود گیاه یعنی از اعضای هوایی گیاه به عنوان جانشین گونه‌C .autumnale استفاده می‌شود.
در کتب طب سنتی اظهار عقیده می‌شود که غده گل حسرت سه نوع است: نوع اول رنگ پوست خارجی غده و همچنین رنگ مغز غده گیاه هر دو سفید است و طعم آن شیرین است. نوع دوم رنگ پوست خارجی غده یا پیاز گیاه و همچنین رنگ مغز آن زرد تیره یا سرخ است. در نوع سوم رنگ پوست خارجی غده و رنگ مغز آن هر دو سیاه و طعم آن تلخ است. از نظر استعمال داخلی فقط نوع اول یعنی نوع سفید توصیه می‌شود و دو نوع دیگر را به هیچ وجه برای استعمال داخلی توصیه نمی‌نمایند زیرا سمی است و مهلک می‌باشند و فقط در موارد بیماری‌ها در استعمال خارجی اجازه استفاده از آنها داده می‌شود.
در مورد نوع سوم بخصوص حتی برای استعمال خارجی نیز تجویز نمی‌نمایند چون سمی بودن آن به قدری است که از راه خراشهای احتمالی پوست نیز اگر وارد
ص: 92
گل حسرت پاییزی
الف) مقطع گل ب) میوه 1. گل آن در پاییز 2. برگ و میوه در اردیبهشت
شود ممکن است مهلک باشد.
سورنجان از نظر طبیعت طبق نظر حکمای طب سنتی خیلی گرم و خشک است و عده‌ای معتقدند که سفید آن از نظر حرارت معتدل است. از نظر خواص، خوردن سفید آن که در استعمال داخلی تجویز می‌شود، مسهل اقسام بلغم است و اخلاط لزج را از اعماق بدن خصوصا از مفاصل بیرون می‌کشد و برای معالجه یرقان و ورم طحال مفید است. اگر با صبر خورده شود برای سیاتیک و نقرس بسیار نافع است و اگر با زنجبیل و فلفل خورده شود نیروی جنسی را افزایش می‌دهد. خوردن 2 گرم از غده سفید آن با زنجبیل، پونه، زیره و همچنین با شیر تازه و قند تا سه روز برای تحریک و تقویت قوای جنسی اثر مفید نشان داده است. ضماد آن با زعفران و تخم‌مرغ در تسکین درد استخوان و تحلیل ورمهای سفت و با سرکه برای درد مفاصل و آرتروز مفید است. شیاف آن که با روغن گوسفند یا گاو تهیه شود برای افتادن دانه بواسیر و
ص: 93
تسکین درد آن بسیار نافع است. مقدار خوراک آن بتنهایی با زعفران تا 3 گرم و به طور ترکیب با سایر ادویه کمتر است. سورنجان مضر معده است و ایجاد دل‌پیچه و ضعف در معده و کبد می‌نماید از این نظر باید با کتیرا و شکر و زعفران خورده شود و در مواردی که برای رفع درد مفاصل می‌خورند باید با هم‌وزن آن زنجبیل و فلفل که اثر آن را تشدید می‌نماید، بخورند. اشخاصی که ناراحتی معده و کلیه و کبد دارند بهتر است که از خوردن کلشیک یا کولشی‌سین خودداری نمایند. به‌هرحال خوردن غده گیاه در هر مورد باید زیر نظر پزشک و با توصیه پزشک باشد. اگر کسی در اثر خوردن نوع غده سیاه یا سرخ آن مسموم شده باشد باید فورا به پزشک مراجعه کند و قبل از دسترسی به پزشک به عنوان کمکهای اولیه کوشش نمایند با خوردن شیر تازه گاو وادار به استفراغ و قی شود، که سم خارج گردد و در صورت امکان از پادزهر آن استفاده شود.
بررسی‌های پزشکی نشان داده است که کولشی‌سین در تغییر ساختمان سلولی و حتی تغییر و تأثیر در وضع کروموزومها آثاری دارد، بنابراین استفاده از غده گیاه یا از ماده عامل کولشی‌سین باید در موارد خیلی لازم که پزشک تنها راه معالجه تشخیص دهد، انجام گیرد.
در بازار دارویی ایران نوعی دارو با نام «سورنجان مصری» می‌فروشند که آن را «شنبلید» نیز می‌گویند که به احتمالی مشابه سورنجان سفید است. این گیاه سورنجان مصری یا شنبلید در اغلب مدارک قدیم مخلوط با سورنجان نوشته شده است ولی گیاهی است متفاوت، به فرانسوی‌Hermodactyle و به انگلیسی‌Hermodactyl گویند.
در ایران از سورنجان مصری معمولا به عنوان مسهل و برای دفع بلغم استفاده می‌شود و از مخلوط آن با صبر به مقدار معین که تجویز شده باشد، زیر نظر پزشک، برای معالجه بیماری مفصل ران و سیاتیک تجویز می‌شود و از گرد آن با مخلوط با کره تندشده شیافی درست می‌کنند که برای بواسیر مفید است.
ص: 94

گل مغربی

اشاره

در کتب فارسی «گل مغربی» و «علف خر» ذکر شده و در کتب طب سنتی با نام عربی آن «حشیشة الحمار» آورده می‌شود. به فرانسوی‌Oenothere biennale وOnagre وJambon des Jardiniers وHerbe aux anes و به انگلیسی‌Evening primrose گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Onagraceae ، نام علمی آن‌Oenothera biennis L . و مترادف آن‌Oenothera Lamarckiana Ser . می‌باشد (در زبان فرانسوی‌Onagre به نوعی خر گفته می‌شود).

مشخصات

گل مغربی گیاهی است دوساله پوشیده از تار که بلندی آن 130- 60 سانتی‌متر است. برگهای آن بزرگ، ساده، کامل، متناوب بدون دمبرگ، نوک‌تیز دندانه‌دار و موج‌دار است. گلها به شکل قیف یا شیپور به رنگ زرد که معمولا غروبها باز می‌شود و مدتی باز می‌ماند و به این علت آن را گل مغربی گویند. ریشه آن ضخیم و گوشتی به رنگ قرمز و خوراکی است.
تکثیر آن از طریق کاشت بذر در بهار انجام می‌شود و رشد آن احتیاج به آفتاب کامل دارد، ولی آب کمی می‌خواهد.
ص: 95
گل مغربی

خواص- کاربرد

ریشه این گیاه را تمیز کرده و خام یا پخته می‌خورند و از جوشانده ریشه و برگ آن به عنوان تصفیه‌کننده خون استفاده می‌شود. ریشه آن لذیذ است و فرانسوی‌ها آن را ژامبون باغبانها می‌نامند
در دانه‌های گیاه گل مغربی مقدار قابل ملاحظه‌ای روغنی وجود دارد که منبع غنی از اسیدهای چرب اساسی لازم برای بدن می‌باشد. از جمله دارای مقدار زیادی گامالینولنیک اسید(GLA) است. گامالینولنیک اسید ترکیبی است که بدن آن را تبدیل به مواد مهمی می‌نماید که در تنظیم فعالیتهای حیاتی بدن از جمله در تنظیم فشار خون و سیستم عروق قلبی و تنظیم دوره‌های عادت ماهیانه و حفظ لطافت پوست بسیار مؤثرند. معمولا در روغنی که به‌طور طبیعی از دانه‌های گیاه استخراج می‌شود حدود 10 درصد ماده‌GLA وجود دارد. این ماده با نام تجارتی‌The Epoc Evening Primrose یا نامهای دیگری در بازارهای داروهای زیبایی دنیا عرضه می‌شود.
ص: 96

مامیران کبیر

اشاره

در کتب طب سنتی با نامهای «خلیدونیون»، «حشیشة الخطاطیف» و «عروق- الصباغین» ذکر شده و به فارسی «زرده‌چاو»، «زردچوب» و «مامیران» گفته می‌شود. به فرانسوی‌Grande eclaire وEclaire وGrande chelidoine وHerbe aux verrues وHerbe d'hirondelle و به انگلیسی‌Greater celandine گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده خشخاش‌Papaveraceae ، نام علمی آن‌Chelidonium majus L . و مترادف آن‌C .sinensis DC . می‌باشد.

مشخصات

گیاهی است چندساله برگهای آن به رنگ زنگاری یا سبز مایل به کبود که به چندین قسمت تقسیم شده و هر قسمت دندانه‌دار می‌باشد. گلهای آن زرد است و بلندی گیاه 100- 40 سانتی‌متر است. میوه آن سیلیک دراز و باریک که پس از رسیدن شکاف برمی‌دارد و دانه‌ها که در داخل آن میوه قرار گرفته‌اند، دیده می‌شود.
در تمام گیاه شیره‌ای به رنگ زرد نارنجی وجود دارد که سوزاننده پوست است و برای قطع میخچه به کار می‌رود.
این گیاه در کنار پرچینها روی دیوارهای کهنه و در کنار ساختمانها می‌روید. اگر گیاه لای انگشتان مالیده شود یک بوی سمی از آن متصاعد می‌شود. این گیاه از گیاهان سمی است و بومی اروپا و آسیا می‌باشد. در ایران در مناطق شمال در گیلان، رودبار،
ص: 97
عمارلو (بین کبوترچای و زردچین) و در گرگان در بندر گز، مازندران و ... می‌روید.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی در گیاه مامیران کبیر آلکالوئیدهای کلیدونین 180] یا شلیدونین و کلریترین 181]، پروتوپین 182]، هوموکلیدونین 183]، آلیکری‌توپین 184]، هربرین 185] و اسپارتئین 186] وجود دارد [کاریونه و کیمورا]. طبق بررسی‌های‌Bandrup معلوم شده است که سمیت گیاه به‌طور عمده مربوط به وجود آلکالوئید شلریترین (کلریترین) است که موجب فلج و تشنج ماهیچه‌ها می‌شود. کلیدونین و هوموکلیدونین عملی شبیه به مرفین دارند و پروتوپین موجب بالا رفتن فشار خون و به دنبال آن کاهش فشار خون توأم با صدماتی به قلب و به مراکز اعصاب کنترل عضلات جدار رگهای خونی (وازوموتور) می‌باشد. یک آلکالوئید دیگری که در بالا ذکر نشد آلکالوئید سانگینارین 187] است که عامل تحریک حرکات دودی روده‌ها و ازدیاد ترشح بزاق است. مطالعات جدیدی که ازLeclerc و دیگران در تأثیر گیاه‌درمانی در مورد فشار خون شریانی منتشر شده، خواص مامیران کبیر را در مورد تمام ناراحتی‌هایی که علامت آنها اسپاسم در ماهیچه‌های نرم 188] می‌باشد نشان می‌دهد]M .P .E .SE .A .[ .
در گیاه یک ماده رنگی به نام کلیدوکسانتین 189] و املاح فسفاتهای کلسیم و منیزیوم و آمونیوم مشخص شده است.

خواص- کاربرد

در کره از شاخه و برگهای مامیران کبیر برای معالجه سرطان معده استفاده می‌شود
ص: 98
مامیران کبیر 1. میوه
[چونگ . در چین و ژاپن مامیران کبیر یکی از اجزاء عمده دارویی است که برای معالجه سرطان معده به کار می‌رود.
مامیران ضد تشنج است و در موارد آنژین دوپواترین و آسم و اختلالات مربوط به تشنج ماهیچه‌ها مصرف می‌شود و در تسکین دردهای سرطانی معده مؤثر است و جوشانده یا دم‌کرده 30- 5 گرم برگ خشک مامیران در هزار گرم آب که قبل از هر غذا یک فنجان خورده شود اثر مفید دارد. مصرف 3- 2 گرم گرد مامیران به صورت دم‌کرده، قبل از خواب برای ضعف قوای دماغی و بی‌خوابی و اضطراب و رفع تصلب شرایین مغزی اثر مفید دارد. دم‌کرده 50- 15 گرم ریشه آن در هزار گرم آب انگور که 200 گرم صبح خورده شود مدر و ملین است. مصرف داخلی عصاره مامیران از 25 سانتی‌گرم تا یک گرم و همچنین مصرف گرد ریشه مامیران 3- 2 گرم، مانند مسهل عمل می‌کند. عرق مامیران طبق عقیده یونانیان قدیم برای امراض چشم مفید است.
قدما معتقد بودند که پرستو از این گیاه چیده و به مصرف خوراک بچه‌های خود می‌رساند
ص: 99
که عارضه‌ای برای چشم آنها حاصل نشود و دوربینی چشم پرستو را به این علت می‌دانستند و به همین دلیل نام این گیاه را کلیدون گفتند، زیرا کلیدون به یونانی به معنای پرستو است.
در فرانسه مرسوم است 20- 10 گرم برگ مامیران را گرفته در یک لیتر آب می‌جوشانند و از این جوشانده برای حمام چشم در مورد التهاب ملتحمه استفاده می‌کنند.
توجه: مامیران سمّی است و مصرف آن باید زیر نظر و مراقبت پزشک باشد.
ص: 100

کلهو

اشاره

در مناطق مختلف ایران «خرمندی» گفته می‌شود و در شمال ایران در نواحی مختلف جنگلها با نامهای محلی متفاوتی شناخته می‌شود، از جمله در آستارا و طوالش «آمبرو»، در گیلان «آربا و اربه»، در رامسر «خرما»، در مازندران و میان‌دره «خرمندی و خروندی»، در رامیان «انجیر خرما»، در گرگان «اندی خرما، اینده خرما و آندوخرما»، در نواحی نور و کجور و آمل درختان نر آن را «کلهو و کهلو» و درختهای ماده آن را «خرمنی- خرمنی» می‌نامند. به فرانسوی‌Faux lotier و به انگلیسی‌False lote -tree وDate plum وSour jujube وChinese date plum وPersimmon tree گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Ebenaceae نام علمی آن‌Diospyros lotus L . و مترادف آن‌D .macrocarpa Sieb . می‌باشد.

مشخصات

درختی است از نظر ارتفاع متوسط، برگهای آن بیضی کشیده نوک‌تیز در ابعاد 7- 3* 18- 5 سانتی‌متر، روی برگ سبز تیره و پشت آن سبز روشن است. گلهای آن کوچک و میوه آن به درشتی فندق، گوشتی و نرم و در پاییز پس از رسیدن به رنگ قهوه‌ای گردآلود درمی‌آید که در آن 3- 2 دانه صاف و درشت وجود دارد.
چوب این درخت خیلی سخت و برای تهیه ماسوره نساجی به کار می‌رود. از میوه آن در محل، دوشاب درست می‌کنند. کلهو بومی جنگلهای آسیای معتدله و چین
ص: 101
شاخه کهلو
است. در جنگلهای شمال ایران از قسمت جلگه ساحلی تا 1000 متر ارتفاع از سطح دریا از آستارا تا گرگان انتشار دارد. تکثیر آن از طریق کشت بذر آن می‌باشد.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی در میوه خرمندی تانیک اسید[190] و قند انورت 191] و مالیک
ص: 102
اسید[192] یافت می‌شود]G .I .M .P[ . به علاوه در خرمندی در حدود 15/ 0 درصد مواد فلاونوئید[193] و میریسیترین 194] وجود دارد]S .G .I .M .P[ .
توضیح: قند انورت مخلوطی از قندهای گلوکوز و فروکتوز است که به‌طور طبیعی در بعضی گیاهان تولید و تشکیل می‌شود.
طبق بررسی دیگری نشان داده شده که در خرمندی و در عصاره میوه آن مواد تانن-sterols - اسیدهای آلی و ماده فعالی برای تقویت نیروی جنسی وجود دارد و همچنین قند انورتین(Invertine) و ماده امولسین(Emulsine) و مواد فعّال دیگری به نام‌Hydroquinonic principle و ماده‌Diospyroquinone از آن جدا شده است(Neguyen ;Petelot) .

خواص- کاربرد

تخم خرمندی در چین به عنوان مسکن استعمال می‌شود. میوه آن ضد تب است و برای ازدیاد ترشحات بدن به کار می‌رود. به علاوه خرمندی بهترین پایه برای پیوند خرمالو است و پایه نر آن برای تلقیح خرمالو لازم است.
از خرمندی یک ماده ناپایدار استخراج شده به نام‌Diospyrol که بر ضد انگلهای‌Hookworm وTapeworm اثر مثبت نشان داده ولی برای دفع انگلهای آسکارید بی‌اثر است. اثر ضد انگلی عصاره خرمندی مدیون وجود ماده‌Diospyroquinone است.
در مغرب‌زمین، بخصوص در امریکا، عصاره شیرین خرمندی را به عنوان ماده شیرین مفید طبیعی در ساختن انواعی شیرینی به کار می‌برند و به صورت شیرینی بهداشتی با قیمت گرانی در بازار به فروش می‌رود.
ص: 103

آبنوس

اشاره

به فارسی «آبنوس» و «درخت آبنوس» و به هندی نیز «آبنوس» گفته می‌شود. به فرانسوی‌Plaqueminier ebenier گویند. این گیاه نیز از خانواده‌Ebenaceae و نام علمی آن‌Diospyros ebenum Koenig . می‌باشد. این گیاه که به صورت درختی بزرگ می‌باشد بومی هندوستان و جزیره موریس و زنگبار و حبشه و ماداگاسکار است. در ایران نمی‌روید.

مشخصات

درختی است بزرگ به ابعاد درخت گردو، برگهای آن خزان نمی‌کند و شبیه برگهای کلهو می‌باشد. پوست درخت سیاه و چوب آن سیاه، سنگین و متراکم است.
گلهای آن مانند گل حنا و میوه آن زردرنگ مایل به سرخی کمی شیرین و خیلی گس که مانند خرمالو و خرمندی در پاییز و اوایل زمستان می‌رسد. قسمت مورد مصرف گیاه چوب آن است. چوب آن ما دام که جزئی از درخت زنده است، تیره می‌باشد ولی پس از قطع درخت چوب را که در آب می‌اندازند پس از مدتی سیاه و خیلی تیره و شفاف می‌شود و در نجاری ظریف بسیار مورد توجه و مصرف است.

خواص- کاربرد

از نظر طبیعت گرم و خشک است و اگر خاک‌اره چوب آبنوس را با آب برگ
ص: 104
بارهنگ ساییده و قدری به پیشانی بمالند و چند قطره به بینی بریزند فورا خونروی از بینی را قطع می‌کند. مالیدن گرد و محلول آن در آب، به چشم، برای رفع شب‌کوری و حفظ سلامت چشم و برای اکثر بیماری‌های چشم مفید است. گیاه آبنوس‌Lithontriptic است یعنی از گیاهانی است که خوردن آن سنگ داخل بدن را حل می‌کند. گرد آن برای بند آوردن خون زخمهای تازه مفید است. مالیدن جوشانده و پخته خاک‌اره آن در آب انگور، خنازیر را تحلیل می‌برد. مقدار خوراک آن تا 12 گرم است. مضر معده است لذا بهتر است با صمغ عربی خورده شود.
ص: 105