عشر
اشاره
گیاهی است که گونه‌های مختلف آن در ایران با نامهای محلی مختلفی شناخته می‌شود. از جمله در فارس «استبرق»، شوشتر و دزفول «غلبلب» و «عوشر»، اهواز «عشر»، دشتستان «غرق»، بم و نرماشیر «کرک»، بندرعباس «خرگ»، بلوچستان «خرگ» و «اسپالمی» و در کتب طب سنتی با نامهای «عشر»، «اکرس»، «مدار»، «عشار»، «جیوه گیاهی» و «درخت زهرناک» ذکر می‌شود.
به فرانسوی انواع آن راCalotropis وArbre la soie وMudar وCalotropis gigantesque و کاکل ابریشمی درخت راFafetone گویند و به انگلیسیFrench cotton وMuddar وMuddar Plant وMadar و به هندی نیز «مادار» و «مودار» می‌نامند. گیاهی است از خانوادهAsclepiadaceae و دارای دو گونه عمده معروف دارویی می‌باشد که نام علمی آنها عبارت‌اند از:
1.Calotropis gigantea (Willd .) Drayand . که مترادف آنPeriploca cochinchinensis Lour . گفته می‌شود.
توضیح: نامگذاری علمی این گیاه را گیاه‌شناسان هندی و ایرانی به گیاه‌شناسان دیگری نیز نسبت می‌دهند. در منابع گیاه‌شناسی هندی نام گیاهCalotropis gigantea (L .) R .Br .ex .Ait . نوشته می‌شود و در منابع گیاه‌شناسان ایرانی نام گیاهCalotropis gigentea R .Br . آورده شده است.
این گیاه در مناطق حاره آسیا و آفریقا می‌روید و در هندوستان تقریبا در تمام
ص: 209
شبه قاره دیده می‌شود. در ایران نیز در بلوچستان می‌روید و به نام محلی «اسپالمی» خوانده می‌شود. به سبب خاصیت این گیاه در مداوای سیفیلیس آن را جیوه گیاهی(Mercure vegetal) نیز می‌گویند.
2.Calotropis procera (Willd .) Drayand . و مترادفهای آنCalotropis Persica Gand .،Calotropis Hamiltonii Wight .،Asclepias procera Ait .،Calotropis heterophylla Wall .،Apocynum syriacum S .G .Gmel .،Asclepias procera Willd . وAsclepias gigentea L . می‌باشد.
توضیح: نام علمی اصلی این گیاه در منابع هندیCalotropis procera (Ait .) R .Br . و در مدارک گیاه‌شناسان ایرانیCalotropis procera (Willd .) R .Br . آمده است.
این گیاه در مناطق گرم شمال غرب شبه‌قاره هند، در ایران در مناطق گرمسیر و سواحل جنوبی دریای عمان از خوزستان تا مکران و بلوچستان انتشار دارد. در ایران به عنوان یکی از درختان کائوچویی کشور در نقاط گرمسیر سواحل جنوبی خوزستان تا بلوچستان تا ارتفاع 1100 متر دیده می‌شود.
در منصورآباد لار، بم، خبیص، شوش، دزفول، پشت‌کوه، دهلران و بلوچستان شناسایی شده است و اسامی محلی که در ابتدای این بخش ذکر شده اسامی این گونه است.
گونه‌ای به نامCalotropis persica Gand . را که از مترادفهایC .procera ذکر شد، برخی گیاه‌شناسان گونه مستقلی می‌دانند. این گونه در بندر بوشهر و ساحل خلیج فارس دیده می‌شود و خواص دارویی آن شبیه دو گونه دیگر است. از نظر مشخصات گیاه نیز رنگ گل آن به جای ارغوانی در سایر استبرقها، در مورد این گونه قرمز رنگ است.
مشخصات
عشر یا استبرق از گیاهان کائوچویی است.C .procera درختچه‌ای است به بلندی 4- 3 متر با شاخه‌های ضخیم پر از شیرابه، پوست آن کمی قرمز شاخه‌های جوان آن پوشیده از کرک سفید. برگهای آن نسبتا پهن بدون دمبرگ با قاعده قلبی‌شکل کمی گوشتی به ابعاد 15* 11 سانتی‌متر که پس از خشک شدن نازک می‌شود. گلهای آن به رنگهای سفید، ارغوانی و قرمز به قطر 5/ 2- 2 سانتی‌متر. میوه آن فولیکول (به شکل
ص: 210
حقه که فقط از یک طرف باز می‌شود)، تخم‌مرغی‌شکل به ابعاد 10- 7 سانتی‌متر، چون آن را بشکافند از داخل آن چیزی شبیه به تارهای ابریشم یا پنبه ابریشمی یا حریر بسیار نرم که در حقیقت کاکلهای دانه‌های گیاه است که در داخل میوه قرار دارند، بیرون می‌آید که محلی‌ها از آن به جای ابریشم و به نام استبرق برای پر کردن بالش استفاده می‌کنند و در افریقا از آن نوعی حریر می‌بافند.
این کاکلها را به فرانسویFafetone گویند. گونهC .gigantea درختچه کوچکی است با گلهای صورتی و برگها و شاخه‌های پوشیده از کرک سفید. لاتکس یا شیرابه این درختچه‌ها دارای مقدار کمی ماده گوتاپرچا[348] می‌باشد. گوتاپرچا ماده صمغی پلاستیکی سفیدرنگی است که عایق الکتریسیته می‌باشد و در مقابل تأثیر تمام اسیدها مقاوم است و در تهیه کابلهای برق و وسایل چاپ مصارفی دارد.
ترکیبات شیمیایی
از نظر ترکیبات شیمیایی در مورد گونهC .gigantea در گزارش مطالعات دانشمندان چنین آمده است:
در گیاه وجود مواد رزینی تلخ به نام آکوندارین 349] و کالوتروپین 350] مشخص گردیده است. شیرابه گیاه شامل حدود 45/ 0 درصد اوشارین 351]، 15/ 0 درصد کالوتوکسین 352] و 15/ 0 درصد کالاکتین 353] و مواد دیگری می‌باشد. 5/ 0 میکروگرم دوز کشنده و مهلک اوشارین و 7/ 0 میکروگرم دوز کشنده کالوتوکسین برای هریک گرم وزن قورباغه است.
در شیرابه گیاه همچنین وجود آلفا- کالوتروپئول 354]، بتا- کالوتروپئول 355]،
ص: 211
بتا- آمیرین 356] و کلسیم اکسالات 357] تأیید شده است. ضمنا از شیرابه آن یک ازت و سولفور محتوی ژیگانتین 358] به دست می‌آید که از سموم قلبی است. ایضا شیرابه گیاه دارای مقدار کمی گلوتاتیون 359] و یک پروتئوکلاستیک انزیم 360] شبیه پاپائین 361] است.
پوست ساقه‌های گیاه شامل آلفا- کالوتروپئول، بتا- کالوتروپئول، بتا- آمیرین و ژیگانتئول 362] است. گلهای آن دارای چند استر[363] از آلفا و بتا- کالوتروپئول و بتا- آمیرین است.
توضیح: استر در اصطلاح شیمی آلی به ترکیبی می‌گویند که از ترکیب شدن یک اسید آلی با یک الکل حاصل شده و در این ترکیب آب حذف شده است.
در پوست ریشه گیاه مواد بتا- آمیرین و دو الکل ایزومری متبلور به نامهای ژیگانتئول و ایزوژیگانتئول 364] وجود دارد]G .I .M .P[ .
شیرابه گیاه بسیار تحریک‌کننده پوست و غشاهای مخاطی است. تزریق مقدار کمی از شیرابه در کیسه لنفی یک قورباغه موجب آهسته شدن ضربان قلب و اختلالات معده و روده شدید جانور شده است.
در گزارش مطالعات دیگری در مورد ترکیبات شیمیایی گیاه عشر گونهC .gigantea چنین آمده است.
شیرابه گیاه دارای کائوچوک 365] و تعدادی رزین و مواد محلول در آب و یک باقیمانده است. از شیرابه گیاه مواد عامل شبیه دیژیتالیس 366] از جمله اوشارین، کالوتروپین، کالوتوکسین و یک ترکیب محتوی ازت و سولفور به نام ژیگانتین که سم قلبی است به دست می‌آید. سایر مواردی که در این گزارش آمده شبیه گزارش قلبی
ص: 212
است M .P .E .SE .A[ .
در مورد ترکیبات شیمیایی گونهC .procera در گزارشی چنین آمده است:
برگها و شاخه‌های جوان درختچه دارای کالوتروپین و کالوتروپاژنین 367] می‌باشد.
شیرابه گیاه دارای مواد سمی: حدود 45/ 0 درصد اوشارین، حدود 15/ 0 درصد کالوتوکسین و در حدود 15/ 0 درصد کالاکتین است G .I .M .P[ .
در گزارش دیگری در مورد چگونگی آثار مواد عامل سمی این گیاهان آمده است که از مخلوط شیرابه گونهC .gigantea افریقایی وC .procera سم قلبی نظیر اوشارین تهیه می‌شود که طرز تهیه و مقدار هریک از اجزای ترکیب، از اسرار بازرگانی کارخانه سازنده آن است. ماده عامل سمی کالوتروپین که در برگها و شاخه‌های گونهC .procera مشخص شده از قوی‌ترین سمومی است که تا به حال بشر به خود دیده و سمیت آن 20- 15 برابر بیشتر از استریکنین 368] است [پتلو].
خواص- کاربرد
به‌طوری‌که ملاحظه می‌شود گونه‌های مختلف استبرق از نظر ترکیبات شیمیایی بسیار شبیه هستند و طبق نظر پزشکان معروف بین المللی و بنا بر آنچه که در کتب طب سنتی شرقی آمده است، خواص آنها نیز مشابه است و به این نتیجه می‌رسیم که نظرهای مندرج در اسناد طب سنتی نظیر مخزن الادویه، تحفه، الابنیه عن الحقائق الادویه و صیدنه و سایر مدارک که این گونه‌ها را یکی می‌دانند لااقل از نظر خواص دارویی صحیح است.
در مورد خواص و کاربرد گیاه‌گونهC .gigantea در خاور دور چنین گزارش شده است:
در هندوچین از شیره پوست ریشه گیاه برای معالجه جذام استفاده می‌کنند [ماسون و آن را مسهل می‌دانند [راجر]. پوست ریشه گیاه را در اغلب موارد بخصوص در موارد اسهال خونی جانشین اپیکا می‌دانند [تئوبالد] درحالی‌که از نظر ترکیبات شیمیایی این گیاه و اپیکا متفاوت هستند. همچنین از پوست ریشه گیاه برای معالجه بیماری‌های پوست استفاده می‌شود [راجر]. در هندوچین از پوست ریشه گیاه
ص: 213
برای معالجه سیفیلیس استفاده می‌شود و در دوز کم یعنی با مصرف مقدار جزئی به عنوان تونیک و نیرودهنده و معرق تجویز می‌شود [کروست و پتلو، پتلو و فوکود].
در فرانسه به پوست ریشه این گیاه که از آن به عنوان نیرودهنده و معرق استفاده می‌شود،Ecorce de racin de mudar گویند.
در مالایا از شیرابه آن چند قطره برای تسکین درد دندان در محل درد ریخته می‌شود و از جوشانده برگ و گل آن به عنوان مقوی خورده می‌شود [برکیل و هانیف .
در اندونزی مانند مالایا از شیرابه گیاه برای تسکین درد دندان و با مالیدن روی جوشها برای فروکش کردن جوش و به هم آمدن ترکهای پا و کاهش ورم و بیرون آوردن خار از پوست و به عنوان روغن مالیدنی در موارد روماتیسم کاربرد دارد [وان‌استی‌نیس- کروزمان و هین .
و اما در کتب طب سنتی ایرانی، عشر طبق نظر حکمای طب سنتی از نظر طبیعت برگ و شاخه‌های آن خیلی گرم و خشک است. در مورد خواص آن آمده است، اگر برگ آن را در روغن زیتون بپزند مالیدن این روغن برای فلج و تشنج و خواب رفتن اعضا و بی‌حسی عضوها نافع است و گرد برگ خشک آن برای جلوگیری از توسعه زخمهای بد و خورنده و رفع چرک و خشک کردن آن و از بین بردن گوشت زائد مفید است.
باید توجه شود که جمیع اعضای این درخت بخصوص شیرابه آن سمی است و بویژه برای گرم‌مزاجها بسیار مضر می‌باشد. پوست را زخم می‌کند. بعضی از گونه‌های عشر به قدری سمی است که حتی گفته‌اند خوابیدن در سایه آن هم خطرناک است.
یکی از انواع این درختچه، برگ آن شبیه درخت گز و گل آن سفید و میوه آن در ابعاد نخود و رنگ میوه قرمز است. از این درخت نوعی ماده شیرین سکرآور می‌گیرند که خیلی سمی است و 10 گرم آن قاتل انسان است. این ماده که شیرابه گیاه است شب از گیاه خارج شده و در مجاورت هوا منجمد می‌گردد و به شکل قطعات نمک به رنگ سفید یا خاکستری یا سیاه درمی‌آید. طعم آن ابتدا شیرین است و سپس گس می‌شود و برای آسم، تنگی نفس، سرفه و استسقا آن را با شیر شتر مخلوط کرده و به مقدار خیلی محدود و کم می‌خورند. طبق نظر عده‌ای از محققان احتمالا مغافیر نوعی از این دارو می‌باشد. در روزگاران کهن از شیرابه این گیاه مایعی به نام سکر العشر تهیه می‌کرده‌اند که معمولا در خزاین اربابان زور و دیکتاتورها برای مسموم کردن
ص: 214
استبرق
مخالفان نگهداری می‌شده است.
از محمد بن احمد بن زکریا نقل شده است که شخصی شیرابه این گیاه را در ظرف سفالی ریخته بود و پس از اینکه ظرف خالی‌شده را مکرر با آب گرم و اشنان شسته است، در آن ظرف عده‌ای آب ریخته و نوشیده‌اند و همگی هلاک شده‌اند.
شیرابه عشر از نظر طبیعت طبق نظر حکمای طب سنتی بسیار گرم و خشک است و از سایر اعضا و اندام درخت گرمتر است. پوست را زخم می‌کند و می‌خورد و سوراخ می‌کند. مقدار بسیار کم آن مسهل بسیار قوی بلغم است و برای پاک کردن و ستردن مو از اعضای بدن مؤثر است. در هندوستان از شیرابه گیاه برای پاک کردن موی پوست حیوانات استفاده می‌شود. مالیدن شیرابه آن برای معالجه کچلی و از بین بردن دانه
ص: 215
بواسیر مفید است و مضمضه آن با عسل برای زخم دهان بچه‌ها نافع است. اگر قدری پنبه را با مقدار کمی شیرابه گیاه آغشته کرده و در دندان کرم‌خورده بگذارند درد را تسکین می‌دهد. در فرانسه پوست ریشه گیاه به عنوان معرق و تونیک مصرف می‌شود. حکیم میر عبد الحمید در حاشیه تحفه نوشته است که شیرابه عشر برای تسکین جذام، جرب، دملها، زخمها، برای رفع سختی طحال، امراض کبد، استسقا و کرم کدو مفید است. اگر ارزن یا نخود و یا سایر حبوبات را مخلوط با شیرابه عشر و برگ عشر مدت 20 روز بخیسانند و در سایه خشک کنند، خوردن مقدار کمی از آن مسهل است. مقدار خوراک از شیرابه گیاه حد اکثر یک گرم است. خوردن 10 گرم آن مهلک و کشنده می‌باشد.
در موارد مسمومیت در اثر شیرابه عشر، باید مقدمتا با خوردن شیر و روغنها ترتیبی داده شود که قی آید و معده پاک شود و فورا به پزشک مراجعه نمایند.
ص: 216
شجرة الحریر
اشاره
در کتب طب سنتی با نام «شجرة الحریر» آمده است. در ایران با نامهای محلی شناخته می‌شود. در گیلان «کتوس» و در رودسر، رامسر و شهسوار «کتوس‌لو» و در مازندران «عسلما» گفته می‌شود. به فرانسویPeriploque و انواع آن راPeriploque grec (با گلهای ارغوانی) وPeriploque scammonee (با گلهای سفید و بسیار معطر) وPeriploque comestible سیلان و به انگلیسیSilkvine وSyrian silk plant نامیده می‌شود. گیاهی است از خانواده استبرقAsclepiadaceae نام علمی آن:
Periploca graeca L.
می‌باشد.
مشخصات کلی
گیاهی است به صورت درختچه، صاف و بدون کرک و به شکل پیچک که دور درختان نزدیک خود می‌پیچد. برگهای آن متقابل، گلها به صورت مجموعه در انتهای شاخه گل‌دهنده ظاهر می‌شود و در انواع آن به رنگهای ارغوانی و سفید است. این گیاه در اروپا، برخی مناطق آسیا و در ایران می‌روید. در ایران در گرگان، رامیان، بندر گز و در مازندران در شرق چالوس، در نوشهر و رامسر و در کجور نزدیکی دشت نظیر و در دره چالوس و در گیلان در 20 کیلومتری جنوب شرقی هشت‌پر، لاهیجان و هرزویل دیده می‌شود.
گونه دیگری از این گیاه در مناطق جنوبی ایران می‌روید در تیس با نامهای محلی
ص: 217
«گیشدر» و «گیشدار» شناخته می‌شود. از خانوادهAsclepiadaceae و نام علمی آنPeriploca aphylla Decne می‌باشد.
بوته گیاه پرشاخه به بلندی 3- 2 متر و علامت مشخصه آن این است که بی‌برگ می‌باشد و یا اگر چند برگی داشته باشد خیلی کوچک می‌باشند. گلهای آن به رنگ خاکستری معطر و رنگ داخل گلبرگها ارغوانی است. میوه آن به شکل حقه که از یک طرف باز می‌شود به طول 8- 7 سانتی‌متر و عرض نیم سانتی‌متر که دانه‌های گیاه در داخل آن قرار دارند.
این گیاه در هندوستان و در پنجاب، در اطراف راولپندی، در وزیرستان و در بلوچستان پاکستان و در ایران در سواحل خلیج فارس، کازرون، بندرعباس و در بلوچستان در تیس می‌روید.
عده‌ای از گیاه‌شناسان(Fl .iranica) این گیاه را به صورت گونه فرعی با نام گیاه قبلی می‌دانند.
ترکیبات شیمیایی
از گونهP .aphylla الکل رزینی و ماده تلخ جدا شده است G .I .M .P[ .
در پوست گونهP .graeca وجود دو گلوکوزید به نامهای پری‌پلوسین 369] و پری‌پلوسیمارین 370] تأیید شده است. گلوکوزید پری‌پلوسین در آب جوش خوب حل می‌شود و برای تقویت قلب مؤثر است.
خواص- کاربرد
از جوشانده گیاه کتوس یا از عصاره روان و تنطور آن برای تقویت قلب و رفع تنگی نفس استفاده می‌شود.
توجه شود که این گیاه سمی است و مصرف زیاد آن خطرناک است، بنابراین در مواردی که قصد مصرف آن باشد باید زیر نظر و با توصیه پزشک باشد.
در مورد گیاه گیشدر از شیرابه یا عصاره شیری گیاه در استعمال خارجی برای تحلیل ورمها، تومورها و رفع التهاب پوست و از جوشانده خیلی رقیق آن به عنوان
ص: 218
مسهل مصرف می‌شود.
گیاه دیگری از خانوادهAsclepiadaceae که نام علمی آنAsclepias curassavica L . می‌باشد، به فرانسویAsclepiade curacao و به انگلیسیSilk weed گفته می‌شود.
مشخصات
گیاهی است به بلندی 100- 80 سانتی‌متر در گلخانه چندساله و در هوای آزاد یکساله می‌باشد. برگهای آن متقابل بدون دمبرگ به رنگ سبز روشن، گلهای آن کوچک به رنگ قرمز ارغوانی و میوه آن به شکل حقه که پس از رسیدن از سر باز می‌شود، به طول تا 8 سانتی‌متر و عرض تا 1 سانتی‌متر است که در داخل آن دانه‌های گیاه خیلی کوچک به طول کمتر از نیم سانتی‌متر به تعداد زیادی به رنگ قهوه‌ای مایل به سیاه قرار دارند.
این گیاه در امریکای جنوبی و آسیا می‌روید. در هندوستان در باغها می‌کارند.
احتمالا بومی جزایر آنتیل است. در ایران طبق یادداشت پارسا در فلور ایران در بندر گز دیده شده است.
ترکیبات شیمیایی
از نظر ترکیبات شیمیایی گیاه دارای گلوکوزیدهای آسکلپیادین 371]، ونسه‌توکسین 372] می‌باشد]G .I .M .P[ .
از عصاره برگهای آن سه گلوکوزید قلبی به‌دست می‌آید که یکی از آنها به نام آسکله پیازید- دی 373] از دو گلوکوزید دیگر قوی‌تر است وLD 05 آن 6/ 0 میلی‌گرم برای هر کیلوگرم وزن می‌باشد]SG .I .M .P[ .
توضیح:LD 05 ، حد اقل دوز کشنده یا به عبارت دیگر حد اقل مقدار داروی سمی است که به احتمال 50 درصد موجب مرگ می‌شود.
در گزارش بررسی‌های شیمیایی دیگری آمده است که گلوکوزید فعال
ص: 219
آسکلپیادین سمی است و موجب فلج ماهیچه‌های قلب و منجر به مرگ می‌شود [برکیل . و در برگهای گیاه علاوه بر موارد فوق یک تری‌ترپینوئید[374] و یک آلکالوئید وجود دارد [آرتور]. در گیاه کوراساوین مشخص شده است [کوئی زمبینگ .
خواص- کاربرد
در هند از ریشه گیاهA .curassavica به عنوان قی‌آور و مسهل و داروی مؤثری برای بواسیر و سوزاک استفاده می‌شود.
از عصاره برگهای آن به عنوان معرق، ضد کرم و برای قطع خونریزی و در موارد سوزاک مصرف می‌کنند.
در چین گیاه را به‌طور کلی سمی می‌دانند [لیو]. در برمه، چین، هندوچین، فیلیپین و گوام ریشه آن به صورت گرد و یا جوشانده به عنوان قی‌آور [تسیانگ، ماسون، فوکود و گررو]، به عنوان مسهل [راجر]، به عنوان قابض در موارد اسهال خونی کاربرد دارد [هاو]. عصاره‌ای که از برگهای آن گرفته می‌شود کرم‌کش است [سافورد].
و به علاوه معرق [هاو] و ضد اسهال خونی است [کروست و پتلو، فوکود]. برگها و گلهای له‌شده آن را روی زخم و جراحت می‌گذارند، التیام می‌دهد [تسیانگ .
جوشانده گلهای آن برای قطع خونریزی مفید است [هاو]. در شبه‌جزیره مالایا: گلهای آن را که در آب سرد له شده باشد به صورت ضماد برای رفع سردرد می‌اندازند [برکیل و هانیف . در جاوه از این گیاه به عنوان دارو استفاده نمی‌شود [وان‌استی‌نیس- کروزمان .
ص: 220
درخت استریکنین
اشاره
در کتب طب سنتی تخم یا دانه آن که دارای ماده عامل سمی معروف «استریکنین» است، با نامهای «اذارقی»، «قاتل الکلب» آورده شده است. به فارسی «کچوله» نامیده می‌شود و به هندی کوچلا گویند. به فرانسویNoix vomique وStrychnos وVomiquier و به انگلیسیNux -vomica وNux vomica tree گویند.
درخت استریکنین از خانوادهLoganiaceae و نام علمی آنStrychnos nux -vomica می‌باشد. پوست درخت به عنوان دارو در بازار بین‌المللی به نامFalse angostura lark عرضه می‌شود.
مشخصات
درختی است بزرگ، که قطر تنه آن در برخی مناطق به چند متر نیز می‌رسد.
برگهای آن متقابل، بیضی، موجدار و نوک‌تیز است. گلهای آن سفید مایل به سبز به صورت گروهی، از کناره برگها خارج می‌شود. میوه آن گرد، گوشت‌دار به بزرگی یک نارنج می‌باشد، رنگ پوست آن ابتدا سبز و پس از رسیدن قرمزرنگ می‌شود. در هر میوه معمولا 15 عدد دانه قرار دارد. این دانه‌ها که مهمترین منبع استریکنین است در طب سنتی مصرف و کاربرد دارد. ریشه آن بسیار سخت و پوست آن فوق‌العاده تلخ است و آن هم در طب گیاهی مصرف دارد.
این درخت بومی جنوب شرقی آسیا است و در مناطق خشک هندوستان، سیلان،
ص: 221
کشنشین و استرالیا نیز انتشار دارد. دانه‌های آن برای استخراج آلکالوئیدهای آن به سایر مناطق نیز صادر می‌شود.
ترکیبات شیمیایی
در برگها و پوست درخت و چوب و ریشه آن آلکالوئیدهای استریکنین و بروسین 375] وجود دارد. به علاوه سه آلکالوئید جدید به نامهای آلفا- کولوبرین 376]، بتا- کولوبرین 377] و پزودواستریکنین 378] در گیاه مشخص شده است. در قسمت گوشتی میوه گیاه تمام آلکالوئیدها به علاوه گلوکوزید لوگانین 379] وجود دارد. در دانه گیاه آلکالوئیدهای فوق و مواد دیگری از جمله یک ماده چرب، کمی قند و ... یافت می‌شود. خاصیت دارویی و شفابخشی دانه گیاه مربوط به دو آلکالوئید بروسین و استریکنین است و البته سایر مواد موجود در گیاه مانند چربی، قند و ... نیز کم‌وبیش در خاصیت دارویی گیاه سهیم می‌باشند]G .I .M .P[ .
استخراج آلکالوئیدها با کمک حلال تورپنتین 380] و تعیین بروسین و استریکنین نیز با استفاده از کاغذ کروماتوگرافی انجام می‌شود.
بررسی‌های دیگری نشان می‌دهد که در دانه اذارقی یا نواومیک 381] مواد چرب، یک گلی‌کوزید به نام لوگانیزید[382]، کلوروژنیک اسید، مانان 383]، گالاکتان 384]، آلکالوئیدهای استریکنین، بروسین و چند کولوبرین و پزودواستریکنین، استروکسین 385] و سرانجام مس وجود دارد [روا].
ص: 222
خواص- کاربرد
دانه‌های درخت استریکنین مهمترین منبع آلکالوئید استریکنین است. استریکنین آلکالوئید بسیار سمی است و به صورت دانه‌های متبلور بی‌رنگ از دانه میوه درخت استریکنین جدا می‌شود. بروسین از نظر نوع سمیت شبیه استریکنین است ولی با مقدار سمیت خیلی کمتر (10 مرتبه ضعیف‌تر).
میوه درخت استریکنین کروی به حجم نارنج، داخل آن گوشتی آبدار است و 15- 10 عدد دانه در آن قرار دارد. دانه‌ها مدور- مسطح شبیه دکمه‌های پولکی، رنگ آنها خاکستری پرزدار و سخت است. مغز دانه عموما سفید و نیمه‌شفاف و گاهی سیاه و کثیف است. در این دانه‌ها معمولا دو آلکالوئید عمده به نام استریکنین و بروسین وجود دارد که قسمت عمده یعنی حدود 45 درصد مجموع دو آلکالوئید را استریکنین تشکیل می‌دهد.
تجربه نشان داده است که مقدار آلکالوئیدهای دانه در اثر ماندن مدت طولانی در انبار تغییری نمی‌کند و اگر در مواردی مشاهده شده است که دانه‌های استریکنین بی‌اثر بوده است و آلکالوئیدهای آنها از بین رفته است به علت تقلب و مخلوط کردن با دانه‌های گیاهStrychnos blanda که نوع دانه‌های بدون استریکنین است به جایS .nux vomica می‌باشد.
استریکنین از سموم قتاله قوی است و سمیت استریکنین از اغلب سموم دیگر بیشتر است و خوردن 05/ 0 گرم آن ممکن است که شخص را هلاک کند. علایم مسمومیت با استریکنین به‌طور خلاصه عبارت است از:
مدت کمی پس از هضم سم شخص احساس سرگیجه می‌کند و نمی‌تواند با اطمینان راه برود و کمی بعد درد خفیف و حالت عدم فرمان‌برداری در عضلات گردن و فکین ظاهر می‌شود و شخص در حلق احساس تنگی می‌کند. عضلات شکم و سینه مانند حالت طبیعی انعطاف‌پذیر نیستند و جمود و بی‌حرکتی در آنها احساس می‌شود.
این ناراحتی‌ها بتدریج شدت می‌یابد و کم‌کم بیمار احساس خلجان و حرکات ناگهانی و بی‌ارادی و کزازی که چندان دردناک نیستند، می‌کند ولی پس از مدت کوتاهی برطرف می‌شود و مجددا ظاهر می‌شود و این قطع و ادامه ناراحتی مکرر اتفاق می‌افتد و هربار شدیدتر می‌شود و سرانجام خیلی شدیدتر شده و تشنجات در قلب بروز می‌کند و اختلال در نبض و قلب منجر به حالت سستی و بی‌حسی و مرگ
ص: 223
می‌شود.
پادزهر خیلی مؤثری ندارد. در این قبیل موارد ضمن اینکه فورا باید در صدد مراجعه به پزشک بود، باید کوشش کرد که قی آورده شود.
در مغولستان از تخم و دانه‌های استریکنین برای کشتن انگلها استفاده می‌شود. این دارو زخمهای کوچک را جمع کرده و حالت تب معده را شفا می‌بخشد [هوبوتر]. در چین دانه‌های درخت استریکنین برای معالجه تب و ناراحتی‌های گلو [روا]، ورمهای کمر و پشت [استوارت و در مورد بیماری‌های چشم [فورد]، تب حصبه و سردرد [ایشی‌دویا] تجویز می‌شود.
گرد تخم استریکنین به صورت پماد برای التیام زخم و رفع ناراحتی‌های پوستی، به صورت استعمال خارجی، به کار می‌رود.
در برخی موارد برای سقط جنین به کار می‌رود [فورد]. استریکنین در اعضای حسی اثر کرده و آنها را بیشتر حساس می‌کند. اعضای داخل شکم و مجاری تناسلی و ادرار را تحریک می‌کند. در استعمال داخلی برای معالجه نوراستنیا[386] یا بیماری روانی عصبی که با پیدایش خستگی غیر طبیعی مشخص می‌شود، به کار می‌رود و برای تقویت نیروی جنسی تجویز می‌شود [چیو]. در تایوان به عنوان تونیک و مقوی معده مصرف می‌شود [لیو]. در هند و چین به مقدار خیلی کم در استعمال داخلی از دم‌کرده آن برای معالجه صرع مصرف می‌شود [پتلو].
استریکنین یک مقوی قلبی است که مصرف مجاز آن موجب ایجاد هیجان و تحرک در مراکز وازوموتور[387] می‌شود [جومل .
دانه درخت استریکنین از نظر طبیعت طبق نظر حکمای طب سنتی خیلی گرم و خیلی خشک است و سم قوی برای حیوانات دمدار است. از نظر خواص مصرف داخلی آن جز در موارد بسیار ضروری که معالجه منحصر به آن باشد، توصیه نمی‌شود و در این قبیل موارد نیز باید طبق تجویز و زیر نظر پزشک باشد و قطعا باید توأم با چیزهای دیگری که مصلح آن بوده و جبران سمیت شدید آن را بنماید، مصرف شود. استعمال داخلی آن را به مقدار کم برای فلج و سستی اعضا و بیماری‌های عصبی و درد کمر و درد مفاصل مؤثر می‌دانند. ضماد آن برای جرب و
ص: 224
شاخه گلدار درخت استریکنین
1. گل 2. میوه
ناراحتی‌های پوست و سیاتیک و بیماری‌های مفاصل و امراض سرد و ناراحتی‌های پوستی توأم با جراحت نافع است.
مضار آن: سکرآور است و ایجاد تشویش می‌نماید و خوردن 5 گرم آن کشنده است و مصلح آن یعنی برای کاهش مسمومیت آن حتی در مواردی که بسیار کم خورده می‌شود، شکر و ادویه خوش‌بو و خوردن شیر برای قی کردن و خوردن روغن بادام شیرین و نظایر آن است. مقدار خوراک از دانه آن 1- 5/ 0 گرم است و برای اطفال حد اکثر تا 3/ 0 گرم در روز و برای اشخاص بزرگسال برحسب کمی یا زیادی قدرت بدنی تا 01/ 0 گرم برای هر سال عمر می‌باشد که به صورت گرد دانه و به شکل حب خورده می‌شود.
ماده عامل استریکنین را نیز به صورت ملح سولفات مستقیما ممکن است با تجویز پزشک خورد و حد اکثر مصرف آن در حدود 18- 15 میلی‌گرم برای اشخاص بزرگسال در 24 ساعت می‌باشد.
تهیه گرد اذارقی (تخم استریکنین یاNoix vomique ): مقدار مورد نظر از دانه
ص: 225
استریکنین گرفته با آب سرد خوب بشویند و روی الک داروسازی بریزند و بخور آب جوش روی آن وارد کنند پس از آن خرد کرده در هاون آهنی یا آسیای کوچک دستی که برای نرم کردن قهوه به کار می‌رود آن را نرم کنند و در گرم‌خانه بخشکانند و از الک رد کنند. این گرد تلخ و مقوی و محرک است و ضمنا از سموم بسیار قوی است. مقدار خوراک آن از 25/ 0- 02/ 0 گرم است یعنی از دو سانتی‌گرم تا 25 سانتی‌گرم می‌باشد که به صورت حب یا به صورت گرد در یک کاشه زیر نظر و با دستور پزشک برای موارد بیماری مورد نظر مصرف شود.
تنطور اذارقی: اذارقی خردکرده 1 واحد، الکل 80 درجه 5 واحد. اذارقی را در الکل ریخته مدت 10 روز بخیسانند و با فشار از پارچه‌ای رد کنند و با کاغذ صاف نمایند. این تنطور به مقدار 10- 5 قطره مخلوط با یک پوسیون مطبوع برای تقویت معده و در موارد تکرر ادرار مصرف می‌شود.
گرد تلخ در موارد تب تیفوئیدی: گرد اذارقی 5 سانتی‌گرم، قند شیر یا لاکتوز 5 گرم. این دو را مخلوط کنند و در 16 بسته تقسیم نمایند و در تبهای حصبه‌ای هر سه ساعت یک بسته بخورند و در موارد درد معده با هر غذا یک بسته بخورند.
عصاره الکلی اذارقی: اذارقی نیم‌کوب 1 واحد، الکل 80 درجه 8 واحد. مدت سه روز اذارقی را در 6 واحد از الکل بخیسانند و با فشار از پارچه رد کنند و با کاغذ صاف کنند و تفاله را در 2 واحد باقیمانده الکل مدت سه روز بخیسانند و از پارچه رد کنند و با کاغذ صاف کنند. دو صاف‌شده را باهم مخلوط نمایند و در حمام ماریه تقطیر نموده تا الکل خارج شود و بعد در همان حمام ماریه آن را در حد غلظت عصاره تبخیر نمایند. از این عصاره از 2- 1 سانتی‌گرم، مانند داروهای تلخ مقوی مصرف می‌شود و به عنوان عامل محرک در موارد فلج که علت آن اختلال مراکز اعصاب نباشد می‌توان از 2 سانتی‌گرم تا 2 دسی‌گرم آن به صورت حب مصرف کرد.
به‌هرحال توجه شود که همواره نظر پزشک درباره مصرف آن جلب شود.
از گونه‌های دیگری از جنسStrychnos مانند:Strychnos crevauxii G .Planch . وS .toxifera Shomb . وS .castelnaei Wedd . وS .gubleri G .Planch . وS .curare H .Baill . وS .cogens Benth . و چند گونه دیگر که معمولا در مناطق امریکای جنوبی می‌رویند مواد سمی می‌گیرند که مقدار سمیت آنها بسته به نوع گیاه و محل رویش، کم‌وبیش متفاوت است. این نوع سمها را در اصطلاح بین‌المللی
ص: 226
«کورار»[388] می‌نامند. بین گیاهان یادشده سه گونه اول مولد کورارهای با سمیت شدید و چهار گونه آخر مولد کورارهای ضعیف‌تر می‌باشند.
کورارها مصارف طبی دارویی چندانی ندارند و در روزگاران کهن سرخپوستان امریکا نیزه‌ها و شمشیرهای خود را با این سموم نباتی آلوده کرده و در شکار حیوانات بزرگ وحشی به کار می‌برده‌اند.
در برخی مناطق بومیان برای تهیه کورارهای خیلی سمی از مخلوطی از دو یا چند گیاه استفاده می‌کردند، مثلا نوعی کورار را که به نام پروتوکورار نامیده می‌شود از گیاهS .crevauxii مخلوط با گیاهان دیگری نظیرCocculus toxiferus Wedd . از خانوادهMenispermaceae وDieffenbachia seguine Schott . از خانوادهAraliaceae و یا گیاهان سمی دیگری تهیه می‌کنند.
کلیه انواع کورارها به صورت عصاره جامد و قهوه‌ای مایل به قرمز هستند و پس از گرد شدن به رنگ زرد درمی‌آیند. در آب حل می‌شوند و مایع قرمزرنگ ایجاد می‌کنند و طعم بسیار تلخ دارند.
در انواع مختلف کورارها به‌طور کلی دو دسته آلکالوئید عمده به نام کورین 389] و کورارین 390] یافت می‌شود.
از کورارها در بررسی‌ها و تحقیقات فیزیولوژیکی و بیولوژیکی در آزمایشگاهها استفاده می‌شود. در شکار با آلات آلوده به کورار سم از راه خراش زخم وارد خون شکار شده سریعا اثر می‌کند و کشته می‌شود، ولی گوشت شکار قابل خوردن است.
ص: 227
باقلای سنت اینیاس
اشاره
میوه گیاهی است که در کتب طب سنتی با نام «باقلای سنت اینیاس» و «فول هندی مسهل» نام برده شده است. به فرانسویFeve de Saint Ignace و به انگلیسیSaint Ignatius bean گفته می‌شود. نام گیاه را به فرانسویStrichnos igatier وVomiquier amere و به انگلیسیSaint Ignatius Bean می‌گویند. گیاهی است از خانوادهLoganiaceae نام علمی آنStrychnos ignatii Berg . و مترادفهای آنS .beccarii Gilg . وS .cuspidata A .W .Hill . وS .ovalifolia Wall . وS .tieute Lesch . وS .pseudotieute A .W .Hill . می‌باشد.
مشخصات
گیاهی است چندساله از پیچکهای بالارونده و برگها متقابل. گلها سفید با بوی یاسمن، خوشه‌ای. میوه آن به شکل و در ابعاد گلابی است. رنگ پوست میوه سفید و در داخل آن گوشتی آبدار است و 25- 20 دانه که همان باقلای سنت‌اینیاس باشد در آن قرار دارد. دانه‌ها به رنگ قهوه‌ای بدون بو و اگر حرارت داده بشوند بوی نامطبوعی از آن برمی‌خیزد و طعم آن تلخ است. سمیت باقلای سنت‌اینیاس خیلی بیشتر از دانه‌های درخت استریکنین است و معمولا گرانتر است و به این جهت اغلب در بازار مخلوط با دانه‌های اذارقی که کمتر استریکنین دارد، فروخته می‌شود. لذا در موقع خرید باید دقت نمود داروی خالص خریداری شود. این گیاه در فیلیپین می‌روید.
ص: 228
ترکیبات شیمیایی
باقلای سنت‌اینیاس دارای آلکالوئیدهای استریکنین، بروسین، ایگازوریک اسید[391]، لوگانین و روغن ثابت و پروتئید[392] است [یونگکن . روا[393] معتقد است که ترکیبات دانه این گیاه از نظر انواع تقریبا مشابه دانه‌های اذارقی است ولی نسبت مقدار آنها با یکدیگر متفاوت است. در دانه‌های باقلای سنت‌اینیاس، مواد گالاکتان و مانان به یک نسبت وجود دارند، در صورتی که در دانه‌های اذارقی مقدار گالاکتان بیشتر از مانان است. در ریشه این گیاه آلکالوئیدهای زیادی وجود ندارد و آن مقدار کمی که هست نیز فقط استریکنین است.
خواص- کاربرد
در چین از باقلای سنت‌اینیاس (دانه درخت) به عنوان کرم‌کش و ضد سم استفاده می‌شود و برای التیام زخم چاقو و شمشیر و در زایمان سخت استعمال می‌شود [ایشی‌دویا]. در هندوچین تجربیات یکی از حکمای معروف به نامLoureiro نشان داده است که دانه‌های این گیاه تونیک و مقوی، محلل، معرق، قاعده‌آور و ضد کرم است و انواعی از خونریزی‌های مغزی نظیر موکوئید آپوپلکسی 394]، دردهای شکم، درد قلب، تبهای نوبه‌ای و سرانجام برای معالجه نیش‌زدگی حشرات مفید می‌باشد [روا]. در فیلیپین باقلای سنت‌اینیاس را فوق‌العاده سمی می‌دانند و با احتیاط کامل تجویز می‌کنند. مقدار خیلی کم از دانه یا پوست درخت به عنوان تب‌بر، تونیک و مسکن دردهای شکم مصرف می‌شود و در بعضی از شکلهای فلج نیز آثار مفید نشان داده است [گررو]. مصرف آن فشار خون را بالا می‌برد [والنزوئلا و دیگانگ‌کو]. به طور کلی مصرف دانه‌های باقلای سنت‌اینیاس از نظر خواص دارویی برای همان مواردی تجویز می‌شود که دانه‌های اذارقی توصیه می‌گردد و مؤثر است با این تفاوت که مقدار مصرف و خوراک آن 3- 2 برابر کمتر است، یعنی در حدود یک سوم مقدار اذارقی مصرف می‌شود.
ص: 229
قلب
اشاره
در کتب طب سنتی با نامهای «حشیشة الدرر» و «قلب» و «کاسر الحجر» و دانه آن «حب القلب» آورده شده است. به فرانسویGermil وGermil officinal وHerbe aux perles و به انگلیسیGromwell وCommon gromwell گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده گاوزبانBoraginaceae ، نام علمی آنLithospermum officinale L . می‌باشد.
توضیح: نام این گیاه را در الانبیه عن الحقائق الادویه و در مخزن الادویه و در تحفه قلب ذکر می‌کنند، ولی در اغراض الطبیه قلت می‌نویسد. به‌هرحال منظور ما در این بخش شرح مشخصات و خواص گیاهL .officinale L . می‌باشد.
مشخصات
قلب گیاهی است علفی چندساله و کوچک. بلندی آن در حدود 50 سانتی‌متر، برگهای آن بیضی نوک‌تیز پوشیده از تار و گلهای آن کوچک سفید مایل به زرد می‌باشد. میوه آن براق به رنگ زیبای خاکستری صدفی شبیه مروارید در ابعاد عدس که دارای پوشش سختی است. این گیاه اصولا بومی اروپاست ولی در مناطق مختلف آسیا و در هندوستان نیز انتشار دارد. در ایران در دامنه‌های البرز، اطراف تهران، جوستان طالقان در ارتفاع 1800 متری و در بیشه در لرستان به‌طور خودرو شناسایی شده است.
ص: 230
ترکیبات شیمیایی
از نظر ترکیبات شیمیایی در جدار سخت دانه گیاه ترکیباتی از کربنات کلسیم و سیلیکات کلسیم وجود دارد. در ریشه گیاه ماده رنگین قرمز به نام لیتوسپرمین 395] یافت می‌شود که آن را استخراج و در صنایع غذایی برای رنگ کردن کره و سایر مواد استفاده می‌کنند.
در واریته‌ای از این گیاه به نام علمیL .officinale var erythrorhizon Maxim . که در چین مصرف دارویی وسیعی دارد وجود موادی به نام آستیل شیکونین 396]، شیکونین 397] و لیتوسپرمین تأیید شده است [چونگ یائوچی .
خواص- کاربرد
جوشانده ریشه این گیاه در مواقع شیوع سرخک به عنوان داروی پیشگیری برای عدم ابتلا مصرف می‌شود.
تجربه دانشمندان نشان داده است که این پیشگیری 2/ 91 درصد مؤثر بوده است. ریشه‌ای که در این آزمایش به کار رفته به احتمال زیاد از گیاه روییده در چین گرفته شده بوده است. اگرچه این گیاه از خویشان خیلی نزدیک بهL .officinale ایران است ولی به‌هرحال محل رویش آنها متفاوت است.
در هند برای ریشه این گیاه خاصیت تصفیه خون قایل‌اند. جوشانده ریشه این گیاه و همچنین سرشاخه‌های آن را به صورت شربت می‌خورند که برای بیماری‌های تاولی و دانه‌ای نظیر آبله، سرخک و خارش بسیار مؤثر است.
گرد دانه آن مخلوط با عسل به صورت خمیر یا شربت غلیظ در موارد نقرس و بیماری‌های مثانه تجویز می‌شود.
در ریشه و شاخه‌های این گیاه ماده‌ای وجود دارد که روی ترشح هورمونهای جنسی غده هیپوفیز اثر منفی می‌گذارد و ترشح را کاهش می‌دهد و عصاره قسمت
ص: 231
هوایی گیاه خاصیت جلوگیری از آبستنی دارد]S .G .I .M .P[ .
در اروپا از دانه‌های آن به عنوان مدر و سنگ‌شکن استفاده می‌شود. در اسپانیا از دم‌کرده برگهای آن به عنوان مسکن و آرامبخش استفاده می‌شود.
از نظر طبیعت حب القلب یا دانه گیاه قلب خیلی گرم و خشک است و از نظر خواص برای سرفه سرد مزمن، نفس‌تنگی، آسم و تسکین سکسکه مرطوب مفید است. مدر است و عادت ماهیانه را باز می‌کند. با سرکه رقیق برای سنگ کلیه و مثانه و رفع حبس البول یا شاش‌بند نافع است. ضماد آن برای بواسیر مفید است.
مضار آن: نیروی جنسی را شدیدا کاهش می‌دهد و اسپرم را خشک می‌کند و برای رفع این محظور باید توأم با مغز چلغوزه که دانه کاج بادامی است، خورده شود.
مقدار خوراک آن تا 12 گرم است.
چند گونه دیگر از این گیاه در ایران می‌رویند که دو گونه آن دارویی است و خواص کم‌وبیش نظیرL .officinale . دارد که به‌طور مختصر ذکر می‌شوند.
1. گونهLihospermum arvense L .. گیاهی است یکساله. گل آن سفید و صورتی و دانه آن برخلاف حب القلب که سفید است در این مورد قهوه‌ای است در ابعاد عدس. این گیاه در بلوچستان، همدان، اراک، باختران، کرج، اطراف تبریز، خوی، گرگان، گنبد قابوس، مینودشت، مازندران، دره هراز، کندوان، گیلان در شمال، شیراز، کرمان، خراسان در تربت حیدریه و در آبشار اخلمد و کوه نیشابور دیده می‌شود.
از نظر ترکیبات شیمیایی در گیاه آلکالوئید سینوگلوسین 398] یافت می‌شود و به علاوه از ریشه آن ماده قرمزرنگ لیتوسپرمین گرفته می‌شود. در اسپانیا از دم‌کرده برگهای آن به عنوان مسکن و آرامبخش می‌خورند]G .I .M .P[ .
2. گونهL .purpureo -caeruleum L . به فرانسویGremil bleu وThe d'Europe گفته می‌شود، زیرا از دم‌کرده آن مانند چای در اروپا در برخی مناطق استفاده می‌شود.
گیاهی است چندساله شاخه‌ها و ساقه‌های آن ارغوانی و بنفش و گلهای آن آبی لاجوردی و بسیار زیباست. گیاه پوشیده از تار خوابیده است. دانه‌های آن مانند دانه‌های حب القلب شبیه دانه‌های کوچک مروارید است.
این گیاه در شمال ایران در مازندران، کجور، دره هراز، گرگان در مینودشت و در
ص: 232
آذربایجان در جنگلهای ارسباران، قره‌داغ و علی‌بولاغ دیده می‌شود.
از نظر خواص درمانی مشابه قلب است و از سرشاخه‌های گلدار آن مانند چای دم کرده به عنوان نوشابه آرامبخش می‌خورند.
ص: 233
آسه
اشاره
به فارسی «دیوخار» و «پیل‌زهره» و انواع و گونه‌های مختلفه آن در مناطق مختلف ایران با نامهای محلی شناخته می‌شود که ضمن توضیح گونه‌های مختلف، نام و مشخصات آنها در آخر این بخش خواهد آمد. در کتب طب سنتی با نامهای «آسه» و «فیل‌زهرج» آمده است. عصاره این گیاه را که در طب سنتی به عنوان دارو به کار می‌برند با نامهای «حضض»، «حضض»، «حضض مکی»، «حضض یمانی»، «خولان» و «کحل‌خولان» معروف است. درختچه‌ای است که به فرانسویLyciet وLyciet de Barbarie وJasminoide و به انگلیسیWillow leaved boxthorn وTea plant گفته می‌شود. گیاهی است از خانوادهSolanaceae و نام علمی آنLycium barbarum L . و مترادفهای آنLycium depressum Stocks . وJasminoides flaccidum Moench . وLycium halimifolium Mill . می‌باشد.
مشخصات
آسه درختچه‌ای است خاردار به بلندی تا 2 متر برگهای آن کشیده بیضی قاعده آن باریک و با دمبرگ. گلها پایک‌دار و طول پایک در حدود 4- 2 میلی‌متر می‌باشد.
جام گل قیفی به رنگ سرخ و ارغوانی به طول 10- 8 میلی‌متر است. میوه آن گوشتی و تخم‌مرغی به قطر 6- 3 میلی‌متر و پس از رسیدن به رنگ نارنجی یا قرمز درمی‌آید.
این درختچه در آسیای صغیر، سوریه، عراق، عربستان و ارمنستان جنوبی تا ایران،
ص: 234
پاکستان، تاجیکستان و افغانستان انتشار دارد. در ایران در ارسباران و دامنه‌های جنوبی البرز، ارنگه، قهرود، کاشان و برازجون شیراز، جزیره خارک، بلوچستان (در بلوچستان با نام محلی «کهتر» و «زیرک» نامیده می‌شود) در یزد، در خوزستان و لرستان شناسایی شده است.
ترکیبات شیمیایی
از نظر ترکیبات شیمیایی در برگهای جوان آن اسید سیانیدریک وجود دارد به علاوه کمی قند و حدود 8 درصد تانن و کولین در اعضای گیاه مشخص شده است.
خواص- کاربرد
در عربستان مرسوم است اعضای هوایی، ریشه، تخم و ساقه گیاه را گرفته خرد کرده در حوضی می‌خیسانند و پس از دو سه روز خیساندن خوب لگد می‌کنند و بعد آن را صاف کرده می‌گذارند که درد قسمت صاف‌شده ته‌نشین شود و مایع زلال روی آن را گرفته می‌جوشانند، آن‌قدر که سفت یعنی خمیری شود و سپس آن را برداشته و در خیکهایی ریخته، حمل و توزیع می‌نمایند، این نوع عصاره را خولان می‌نامند. در نوع دیگری روش تهیه آن است که ریشکها و زواید را گرفته و سپس می‌پزند و عصاره خمیری را به شکل گلوله درمی‌آورند، این نوع را حضض نامند. علامت اینکه خولان خالص است و با سایر گیاهان اختلاطی ندارد این است که رنگ بیرون آن زرد مایل به سیاهی و رنگ داخل آن سرخ باشد وقتی در آب حل شود کف آن به رنگ خون درمی‌آید و طعم آن کمی گس و تلخ است و اگر در آتش بیندازند شعله‌ور می‌شود.
خولان و یا حضض از نظر طبیعت طبق نظر حکمای طب سنتی از نظر حرارت و برودت معتدل است و کمی خشک و عده‌ای از حکما آن را سرد و خشک می‌دانند.
از نظر خواص قابض و محلل و خنک‌کننده است. خوردن آن برای ورمهای داخلی، اسهال، قطع سیلان رطوبتها و عرق، بند آوردن خونریزی، اخلاط سینه، تسکین سرفه، درد کبد، یرقان سیاه و شکم‌روش نافع و درعین‌حال مدر است و در باز کردن عادت ماهیانه مفید است و برای بواسیر، حرارت کلیه، زخم مجاری ادرار، التهاب و تشنگی نافع است. قطره آن برای بند آوردن جریان رطوبت و چرک از گوش مفید است.
مضمضه آن برای تقویت لثه سست و غرغره آن برای ورم حلق نافع است. مالیدن
ص: 235
آن به چشم برای ضعف بینایی و جرب و خارش پلک و درد چشم و قطع نزول آب از چشم مفید است. تنقیه آن برای اسهال مزمن و زخم روده‌ها مفید است. در شرح قانون آمده است که حضض با اینکه قطع خونریزی می‌کند درعین‌حال در باز کردن عادت ماهیانه مفید است.
مضر طحال است از این نظر باید با انیسون خورده شود. مقدار خوراک آن حد اکثر از 4- 2 گرم است. دم‌کرده یک گرم از گیاه در یک فنجان آب بتدریج در 24 ساعت خورده می‌شود و برای رفع سیاه‌سرفه و تسکین سرفه مفید است. در هند میوه گیاه را برای تقویت نیروی جنسی می‌خورند.
گونه‌ها و انواع دیوخار که در ایران می‌رویند و واریته‌هایی از آنکه در ایران می‌رویند و دارای خواص دارویی مشابه آسه می‌باشند، به شرح زیر به‌طور مختصر توضیح داده می‌شود:
1. سریم، به انگلیسیArabian boxthorn گفته می‌شود، نام علمی آنLycium shawii Roemer Schult . و مترادفهای آنL .barbarum Miller . وL .arabicum Schweinf . وL .persicum Miers . وL .orientale Miers . می‌باشد.
درختچه‌ای است به بلندی تا 3 متر بسیار خاردار، شاخه‌های آن سفید کم‌وبیش نمدی و خارهای آن باریک و نمدی است. گلها سفید و قیفی و میوه آن نارنجی به قطر 5- 3 میلی‌متر. نام محلی آن در خوزستان «سریم» و در بلوچستان «زیررک» می‌باشد.
گونه سریم در افریقای شمالی، لیبی، مصر، صحرای سینا، اردن، عربستان، کویت و جنوب ایران انتشار دارد.
در جنوب ایران در سد کرخه تا برازجان، کتل کمارج، بوشهر، لنگه، بندرعباس، مکران، چاه‌بهار و جزیره خارک می‌روید. در برگهای جوان درختچه اسید سیانیدریک وجود دارد و از میوه‌های آن برای تقویت نیروی جنسی استفاده می‌شود.
2. کام‌تیغ، نام علمی این گونهLycium turcomanicum Turc . و مترادف آن
Lycium depressum Stocks subs. depressum Schonbeck- Temesy
می‌باشد.
این درختچه با نامهای محلی از جمله در کرج «کام‌تیغ» و در منجیل «آق‌تیکان» و در حوالی میانه «چالی و آل‌چالیسی» نامیده می‌شود. در ایران و در دامنه‌های جنوبی البرز از کرج تا رودبار، منجیل، زنجان و بیجار، خمسه، تخت جمشید، بندامیر،
ص: 236
دریاچه نیریز، خور، طبس، شیرکوه یزد تا 200 متر ارتفاع و در رودشور تا 950 متر دیده می‌شود.
3. گرگ‌تیغ. نام علمی آنLycium ruthenicum Murray و مترادفهای آنL .tartaricum Pall . وL .foliosum Stocks وL .armatum Griff . وL .glaucum Miers .L .turcomanicum Fisch . می‌باشد.
نامهای محلی آن در شاهدشت «قورت‌تیکان و گرگ‌تیغ» در منجیل «آق‌تیکان» و در حوالی میانه «ال‌چالی و ال‌چالیسی» و در خیرآباد میانه و آذربایجان غربی «آق‌چالی» می‌نامند. ملاحظه می‌شود که نامهای آن اغلب مشابه کام‌تیغ است زیرا خیلی به هم شبیه هستند.
این گونه دیوخار در اروپای جنوب شرقی، ارمنستان، ترکیه، قفقاز، ایران، افغانستان، پاکستان، آسیای مرکزی و مغولستان می‌روید. در ایران در بناب، شرفخانه، زنجان، خمسه، صوفیان، تلخه‌رود، زنوز، مرند، همدان، منجیل، شاهدشت، خراسان، از تهران تا میامی، شاهرود، تربت جام، تربت حیدریه، سیستان و در اطراف تبریز انتشار دارد.
4. گونه
Lycium depressum subs angustifolium Schonbeck- Temesy
و مترادفهای آنLycium barbarum Dun . وLycium foliosum L . می‌باشد.
این درختچه برگهایش باریک کشیده نیزه‌ای است. طول برگها 10- 5/ 5 برابر پهنای آن است و طول پایک میوه آن حدود 20 میلی‌متر است. در ارسباران، میانه، زنجان، خراسان، دشت گرگان، شیراز و در جنوب کشور از خوزستان تا بندرعباس و بلوچستان و از هفت‌تپه خوزستان و دالکی تا بندرعباس، ایرانشهر، اطراف کرمان، رفسنجان و سرانجام در اطراف تهران انتشار دارد.
5. گونهLycium edgeworthii Dun . و مترادفهای آنL .indicum Wight . وL .europaeum Clarke می‌باشد.
درختچه‌ای است خاردار کوچک. شاخه‌های آن موجدار و در طول ساقه مخطط است. خارهای آن باریک نوک‌تیز و حدود 3 سانتی‌متر طول دارد. برگهای آن متناوب نیزه‌ای و اغلب کپه‌ای است. گلهای آن معمولا سفید دارای لوله باریک قیفی شکل به طول 11- 7 میلی‌متر می‌باشد. میوه آن مدور کوچک به قطر 4- 3 میلی‌متر به رنگ زرد یا مرجانی است.
این گونه در پاکستان و هند و ایران انتشار دارد. در ایران در قطب‌آباد لار،
ص: 237
آسه
الف. مقطع گل ب. مقطع میوه
بم‌پشت، بمپور و نیک‌شهر دیده می‌شود.
6. آسه چینی، به انگلیسیChinese matrimony vine گفته می‌شود. نام علمی آنLycium chinensis Mill . می‌باشد و واریته‌ای از آن با نام علمی
Lycium chinensis var ovatum( Veil. )C. Schneider
. در ردیف درختچه‌های زینتی در ایران کاشته می‌شود. ولی اصل گیاه بومی چین است. برگهایش تخم‌مرغی شکل و 8- 3 سانتی‌متر طول دارد. گلهای آن بنفش و کوچک و میوه‌هایش کوچک تخم‌مرغی کشیده به رنگ قرمز مرجانی و به طول 2- 1 سانتی‌متر است و در پاییز مانند گوشواره‌های زیبایی از شاخه‌ها آویزان می‌شود.
ترکیبات شیمیایی
از نظر ترکیبات شیمیایی میوه آن دارای بتائین 399] است و در برگهای آن بتائین و کولین یافت می‌شود [چیو]. بتائین ماده‌ای شبیه پروتئین است.
ص: 238
خواص- کاربرد
گونه آسه چینی در چین کاربرد وسیعی دارد و در ژاپن و شبه‌جزیره مالایا و سایر مناطق خاور دور نیز داروی معروف و مستعملی است. معمولا گیاه را با ریشه در ماههای زمستان از خاک خارج کرده شسته و تمیز نموده و پوست ریشه آن را کنده و در آفتاب خشک می‌کنند. برای صادرات قطعات ریشه به طول 10- 6 سانتی‌متر تهیه و تحت اثر بخار قرار می‌دهند، تا پوست و چوب ریشه جدا شود.
در چین میوه و پوست این درختچه برای ازدیاد دید چشم و تنظیم فعالیت کلیه مصرف می‌شود [چونگ .
دارو تلخ و سرد است و داروی ویژه ناراحتی‌های خون و استخوانها و ریه‌ها می‌باشد. این دارو برای قطع اخلاط خونی ریه تجویز می‌شود و در موارد سرفه و عرقهای شبانه و فرونشاندن تشنگی داروی مفید است [چونگ یائوچی . ریشه و سرشاخه‌ها و میوه آن تونیک است و برای اغلب بیماری‌های مزمن مفید می‌باشد [روا]. برای تنظیم و تسریع گردش خون و سایر اختلالات خونی نافع است [لیو و چونگ کوئوتونونگ یائوچی . پوست ریشه آن مخصوصا برای تب سل داروی مفید است و مخلوط با ژین‌سنگ داروی ویژه بیماران مبتلا به سل می‌باشد [کاریونه- کیمورا و هاو]. میوه یا تخم میوه آن داروی نافعی برای بیماری قند[400] می‌باشد [هاو]. از پوست ریشه آن برای معالجه جراحت و التهاب حلق استفاده می‌شود. و ضمنا ضد روماتیسم است [لوئی .
در هند و چین از پوست ریشه آن برای رفع ناراحتی‌های کلیه، استخوانها و دندان و از میوه آن برای معالجه بیماری‌های اعصاب استفاده می‌شود [کروست و پتلو].
پوست ریشه آن تب‌بر است و در موارد اختلالات کبد و ذات‌الریه و کلیه مفید است [ایچی مورا]. در اندونزی دم‌کرده برگهای آن با چای به صورت غرغره برای رفع دندان‌درد به کار می‌رود [هین .
ص: 239
خشخاش
اشاره
گیاهی است که به فارسی «خشخاش» و «کوکنار» گویند. در کتب طب سنتی با نامهای مختلفی در ارتباط با انواع آن نامیده می‌شود، از جمله «خشخاش بستانی» برای خشخاش دانه سفید، «خشخاش اسود» یا خشخاش بری برای خشخاش دانه‌سیاه. به فرانسویPavot somnifere و به انگلیسیOpium poppy گفته می‌شود. دارای دو واریته است، واریته خشخاش سفید را به فرانسویPavot blanc نامند که دارای گلهای سفید یا خاکستری و دانه سفید است و واریته خشخاش سیاه را به فرانسویPavot noir نامند که گلهای آن قرمز و بنفش و دانه آن سیاه است. این نوع گیاه خشخاش که دانه‌های سیاه آن برای روغنگیری استفاده می‌شود به فرانسویOeillette گفته می‌شود. خشخاش گیاهی است از خانوادهPapaveraceae ، نام علمی آن به‌طور کلیPapaver somniferum L . و مترادف آنPapaver setigerum DC . و دارای دو واریته است.
1. واریته خشخاش دانه‌سفید با نام علمیPapaver somniferum var album Boiss .
2. واریته خشخاش دانه‌سیاه با نام علمی
Papaver somniferum var nigrum( Gallrs. )Teh.
مشخصات
خشخاش گیاهی است علفی یکساله به بلندی حدود یک متر و در بعضی مناطق
ص: 240
بیشتر می‌شود. برگهای آن موجدار، بیضی نوک‌تیز با دندانه متناوب به رنگ سبز غبارآلود. در واریته خشخاش سفید گلهای آن سفید، و در واریته خشخاش سیاه، قرمز یا بنفش با یک لکه سیاه در قاعده گلبرگ است. میوه آن کپسول به شکل کوزه به رنگ سبز که دانه‌های خشخاش در داخل آن بین پره‌های سفید گوشتی قرار گرفته است. با تیغ زدن کپسول خشخاش سفید، شیره‌ای از آن خارج می‌شود که از آن تریاک می‌گیرند و از دانه‌های خشخاش روغن خشخاش می‌گیرند که آن را به فرانسویHuile d'oeillette نامند. البته در موارد لازم از هر دو واریته خشخاش نیز تریاک و روغن می‌توان گرفت ولی با کیفیت متفاوت. تریاکی که از خشخاش سیاه گرفته می‌شود به فرانسویOpium de la thebaide نامند.
برای تکثیر خشخاش بذر آن را در اسفند یا اوایل فروردین بسته به شرایط آب و هوا و اقلیم محل کشت می‌کارند. بهترین فاصله بین خطوط 30- 20 سانتی‌متر است و فاصله بین بوته‌ها روی خطوط در حدود 5/ 0 متر می‌باشد. در مواردی که با روش دستپاش کاشته می‌شود، پس از اینکه بوته‌ها 5- 4 برگه شد آنها را تنک می‌کنند به‌طوری‌که فاصله بین بوته‌ها از 30- 20 سانتی‌متر کمتر نباشد.
برداشت محصول در سه مرحله انجام می‌گیرد. اول پس از رسیدن گیاه و کپسولها، ابتدا کپسولها را با تیغهایی تیغ می‌زنند یعنی خراش می‌دهند. عمق خراشها یا شیارها در حدود یک میلی‌متر است و به این ترتیب شیرابه یا لاتکس از سطح کپسولها خارج می‌شود. مرحله دوم برداشت شیره خارج‌شده است که سفت گردیده و روی سطح کپسول ماسیده است و در آخر مرحله سوم خشک کردن شیره گرفته‌شده می‌باشد.
خراشهای سطحی به عمق یک میلی‌متر را به وسیله چاقوهایی با 3 تیغه در زمانی که سقوط گلبرگها خاتمه یافته باشد، در وسط روز یعنی از ساعت 10 صبح تا 3 بعد از ظهر روی بدن کوزه میوه خشخاش انجام می‌دهند و شیره بسرعت روی سطح میوه سفت می‌شود. و قبل از اینکه قهوه‌ای‌رنگ شود از روی بدن میوه برداشت می‌شود. اشکهای شیره به صورت گلوله‌های 300- 250 گرمی درآمده در مقابل خورشید قرار داده می‌شود که بتدریج قهوه‌ای‌رنگ شود.
از هر هکتار مزرعه خشخاش (000، 10 متر مربع) حدود 22- 18 کیلوگرم شیره به دست می‌آید.
تریاک یک مخدر قوی است و قدرت تخدیرش عمدتا مربوط به وجود مواد
ص: 241
شیمیایی مکونین 401] و آلکالوئیدهای آن است.
ترکیبات شیمیایی
در شیره تریاک اکسالیک اسید وجود دارد. در تریاک حدود 25 نوع آلکالوئید یافت می‌شود که مهمترین آنها عبارت‌اند از: مرفین 402]، کودئین 403]، تبائین 404] [ «تبائین یک باز قوی و بسیار سمی است»]، نارکوتین 405]، نارسئین 406] و پاپاورین 407] [که باز ضعیف و کمی سمی است . تریاک هیچ‌گونه تأثیری در پایین آوردن مقدار قند خون در بیماری قند ندارد. تریاک مقدار آلبومین 408] را کاهش می‌دهد. مقدار مرفین در قسمتهای مختلفه گیاه به شرح زیر است:
35/ 0 درصد در کپسول، 15/ 0 درصد در ساقه گیاه، 2/ 0 درصد در بقیه اندام گیاه و روی هم 25/ 0 درصد در تمامی گیاه. در کپسول بدون تخم یعنی در کپسولی که دانه‌ها از آن خارج شده باشد در حدود 35/ 0 درصد مورفین وجود دارد. در کپسولهای خشک‌شده، 388/ 0 درصد مورفین، 001/ 0 درصد کدئین، 335/ 0 درصد پاپاورین و 247/ 0 درصد نارکوتین یافت می‌شود. معمولا در حدود 40 درصد از تریاک خشک‌شده را آلکالوئیدها تشکیل می‌دهند که 5/ 10- 5/ 9 درصد آن مورفین و 5/ 2- 5/ 1 درصد آن کدئین می‌باشد.
عصاره آبی آن علاوه بر آلکالوئیدها دارای ترکیبی به فرمول خام4 -HOC 6 H 4 CHO ، وانیلین 409]، وانیلیک اسید[410]، پی- هایدروکسی‌ستیرن 411]، فوماریک
ص: 242
خشخاش
الف) گرز یا کپسول میوه
اسید[412]، دی- ال- لاکتیک اسید[413]، بنزیل الکل 414]،4 -HOC 6 H 4 CH :COOH ، و4 -HOC 6 H 4 COOH ، 2- هایدروکسی سینکونی‌نیک اسید[415]، فتالیک اسید[416]، همی‌پی‌نیک اسید[417]، ام- همی‌پی‌نیک اسید[418]، مکونین، یک ترکیب معطر و ... می‌باشد.
در تخمهای خشخاش کمی پاپاورین و مورفین می‌باشد. در سایر اعضای گیاه مقداری کودئین و مورفین وجود دارد. مقدار مورفین در آلت نر گل خشخاش بیش از تمامی گل می‌باشد. مقدار مورفین در موقع سبزی گرز خشخاش زیاد است و
ص: 243
بتدریج که خشک می‌شود مقدار آن کم می‌شود. در کپسول خشخاش در حدود 05/ 0 درصد نارکوتین موجود است G .I .M .P[ .
مقدار آلکالوئیدها در تریاک خیلی متغیر است و بسته به محل رویش و اقلیم، روش پرورش و واریته متفاوت می‌باشد.
مقدار مورفین از 3 تا 23 درصد تغییر می‌کند.
مقدار نارکوتین از 2 تا 8 درصد تغییر می‌کند.
مقدار کودئین از 3/ 0 تا 3 درصد تغییر می‌کند.
مقدار تبائین از 2/ 0 تا 5/ 0 درصد تغییر می‌کند.
مقدار پاپاورین از یک درصد کمتر است.
مقدار نارسئین از 1/ 0 تا 4/ 0 درصد تغییر می‌کند.
بررسی‌های دیگری نشان می‌دهد که مقدار مورفین در ریشه گیاه 03/ 0 درصد و در ساقه‌ها 05/ 0 درصد و در برگها 045/ 0 درصد و در گرز خشخاش با تخم 11/ 0 درصد می‌باشد]S .G .I .M .P[ .
از دانه خشخاش بخصوص دانه خشخاش سیاه که مخصوص روغنگیری است و گیاه آن را خشخاش اسود یا خشخاش بری یا به فرانسویOeillette گویند، روغن ثابتی گرفته می‌شود. برای این کار پس از برداشت گیاه گرزهای آن را چیده و خشک می‌کنند و روی پارچه‌های برزنتی پهنی می‌کوبند و از هر هکتار زراعت خشخاش در حدود 5/ 1- 1 تن تخم خشخاش به دست می‌آید.
از تخم خشخاش با فشار اول که سرد است و حرارت داده نمی‌شود در حدود 35 درصد روغن خشخاش گرفته می‌شود. روغن خشخاش روغنی خوش‌رنگ، به رنگ سفید کمی زرد و خوش‌طعم است. در 18 درجه سانتی‌گراد سفت می‌شود. پس از اینکه روغن فشار اول یا روغن سرد گرفته شد، باقیمانده و تفاله را مجددا حرارت می‌دهند روغن فشار دوم از آن به دست می‌آورند که بیشتر در صابون‌سازی مصرف دارد.
روغن خشخاش دارای حدود 65 درصد لینولئین 419]، 30 درصد اولئین 420] و
ص: 244
5 درصد لینولنین 421] است.
روغن خشخاش به‌طور عمده مصرف خوراکی دارد ولی در داروسازی نیز مصارف وسیعی دارد و برای تهیه پمادها، روغنها مانند روغن کامومیل 422]، پماد ضد خارش آنتی‌پسوریک 423] و سایر مصارف به کار می‌رود.
خواص- کاربرد
گیاه خشخاش تمام قسمتهایش در طب سنتی و طب جدید مورد استعمال دارد. از برگ خشخاش، گل خشخاش، گرز خشخاش، دانه خشخاش، روغن خشخاش و سرانجام از تریاک و بخصوص از آلکالوئیدهای مختلفه آن در صدها موارد پزشکی استفاده می‌شود. به‌طور کلی مسکن درد، مخدر، آرام‌کننده، رافع سرفه، قابض، ضد اسهال ساده و ضد اسهال خونی می‌باشد.
طبیعت گیاه خشخاش طبق نظر حکمای طب سنتی سرد و خشک و بخصوص پوست آن خیلی سرد و خشک است و اگر تریاک آن گرفته نشده باشد از نظر خواص دارویی قوی‌تر از مواردی است که تریاک آن گرفته شده باشد.
از نظر خواص پوست گرز و ساقه گیاه مخدر است و اگر 2 گرم صبح ناشتا و شب موقع خواب با آب سرد خورده شود، برای اسهال خونی و صفراوی، التهاب معده و روده‌ها و سوزش مثانه نافع است. اگر ضماد آن را به پیشانی گذارند برای رفع سردرد نافع است. اگر پوست گرز آن را با شنبلیله و گلاب پخته باشند، خوردن آن برای رفع سرفه گرم و سرفه سرد ناشی از رطوبت مفید است و اگر با شراب تلخ و گس بپزند و خورده شود برای رفع اسهال مزمن مفید است. عصاره پوست گیاه که به کوکنار معروف است، سرد و تر است و از تخم آن قوی‌تر می‌باشد. اگر مدت درازی خورده شود مضر است، اعضا را سست می‌کند، حواس را مختل و مشوش می‌سازد، نیروی جنسی را قطع می‌کند، اشتها را از بین می‌برد، فراموشی ایجاد می‌کند و خون را فاسد می‌نماید ولی کم خوردن و یکبار و دوبار خوردن آن در مواردی مفید و مسکن دردهای گرم است.
ص: 245
پوست خشخاش مضر ریه سردمزاجان است از این نظر باید با شکر و عسل و مصطکی خورده شود. مقدار خوراک آن 7- 4 گرم است. اگر 10- 2 گرم آن در 200 گرم آب جوشانده شود و مقداری قند و یا عسل به آن اضافه شود برای رفع دردهای روده، دردهای سرطانی، اسهالهای ساده و خونی و سرفه‌های عصبی خوب است.
توجه شود که این جوشانده به بیمارانی که تبهای دایم و ناراحتی معده و روده دارند و همچنین به اطفال نباید داده شود زیرا ممکن است عوارض نامساعد و خطرناک داشته باشد.
تخم خشخاش سرد و تر است. خواص آن مخدر و خواب‌آور و معتدل‌کننده اخلاط رقیق صفراوی است. شکم را قبض می‌کند و می‌بندد. اگر در حدود 40 گرم آن با شکر مرتب خورده شود برای رفع خشونت سینه، قصبه ریه، سرفه گرم و خشک، خونروی از سینه، ضعف کبد، کلیه، سوزش مثانه، تقویت دماغ، حواس و چاق شدن مفید است. اگر 40 گرم دانه خشخاش با هم‌وزن آن مغز بادام شیرین و شکر خورده شود، خون صالح تولید می‌کند و به اصطلاح خونساز است و اگر بو داده شود و با عسل خورده شود برای تقویت نیروی جنسی مفید است ولی مداومت در خوردن آن نیروی جنسی را کاهش می‌دهد. بوییدن تخم خشخاش بوداده برای رفع بی‌خوابی نافع است و خوردن 20- 8 گرم آن خواب‌آور قوی است. مقدار خوراک از تخم آن تا 40 گرم است. اگر خشخاش تازه را با پوست و کنگره آن بکوبند و قرص درست کنند برای سرفه، درد سینه، سوزش مجرای ادرار، تسکین تشنگی و بند آوردن اسهال کهنه و ضماد آن برای تحلیل ورم بسیار نافع است. مقدار خوراک از گرز خشخاش تازه سبز کوبیده تا 20 گرم است.
گل خشخاش با آب گشنیز برای رفع درد و سوزش چشم و زخم قرنیه به صورت مالیدن به موضع بسیار مفید است. روغن گل خشخاش که مانند روغن گل سرخ تهیه می‌شود مخدر و مسکن دردهای گرم و ورمها می‌باشد. برای سرفه گرم مفید است و قطره آن برای تسکین درد گوش و تحلیل ورم گوش نافع است. آب برگ آن و به عبارت بهتر آب برگ پخته خشخاش با عسل که آب خشخاش گفته می‌شود برای سرفه و اسهال مزمن نافع است، خصوصا اگر با عصاره غلاف میوه اکاسیا و عصاره لحیة التیس خورده شود و مالیدن آب دم‌کرده برگ گیاه برای رفع بی‌خوابی استفاده می‌شود.
ص: 246
معمولا اطفال بخصوص اطفال شیرخوار، دختران جوان در حال بلوغ، زنان در دوران یائسگی و اشخاص پیر اغلب در مقابل تریاک و مداوا با ترکیبات گیاهی آن حساسیت نشان می‌دهند، در این قبیل موارد باید خیلی با احتیاط عمل شود و تنها در مواردی که پزشک ضرورت تام برای مصرف آن تشخیص دهد، با نظر پزشک به کار رود.
تریاک با قلیاییات، املاح نقره، املاح آهن، املاح جیوه، سرب و همچنین با مواد تانندار و امثال آن سازگار نیست و نباید توأما مصرف شود.
از تریاک که محصول گیاه خشخاش است صدها ترکیب دارویی درست می‌شود که چون در طب جدید مصرف آنها مرسوم است از ذکر مفصل آنها خودداری می‌شود.
در موارد مسمومیت درحالی‌که فورا به پزشک مراجعه می‌شود به عنوان کمکهای اولیه قبل از رسیدن پزشک باید برای قی آوردن و خالی کردن معده تلاش شود تا سم از بدن خارج گردد. شیر و یا هر مایع قی‌آور دیگر و یا خوردن دم‌کرده قهوه و یا تنقیه آن برای خنثی کردن سم مفید است.
تریاک که شیره خشخاش است، دیرزمانی است که مورد شناخت حکمای طب سنتی بوده است تا آنجا که تاریخ سیر تحول دانش طب گیاهی نشان می‌دهد، بقراط شناختی در مورد تریاک نداشته و به‌هرحال حد اقل در آثارش چیزی در این مورد منعکس نیست ولی دیاگوراس معاصر بقراط در مورد خواص تریاک تا حدودی اطلاع داشته و آن را در معالجات مربوط به اعمال دماغ و نخاع تجویز می‌کرده است ولی حکمای بزرگ نظیر شیخ الرئیس ابو علی سینا و رازی اولین کسانی هستند که تا حدود خیلی زیادی پی به خواص وسیع تریاک برده و در این مورد تا آنجا پیش رفته و معتقد بودند که در چندین مورد نظر داده‌اند که بدون تریاک، جیوه، کنکینا و امتیک اصولا طبابت مؤثر محال است.
اطبای مغرب زمین تا چند قرن پیش تریاک را به عنوان عامل مخدر و خواب‌آور می‌دانستند ولی بوشاردا تریاک را در عداد عوامل نوروتروپیک بیان می‌کند و آن را در ردیف عواملی مانند لاکتوکاریوم (در کاهو) و یا حشیش و مخدرهای گیاهان خانواده سولاناسه و نظایر آن برای تأثیر روی عصب مورد بحث قرار می‌دهند.
مصرف تریاک به مقدار کم از 5 سانتی‌گرم تا 2 گرم یک نوع حالت آرامش و سکون ایجاد می‌کند که منجر به خواب می‌شود، ولی مصرف درازمدت و زیادتر آن
ص: 247
ممکن است موجب تحریکات روحی شدید و خواب زیاد و اضطراب شود که به هر حال مصرف آن باید با تجویز پزشک و در موارد خاص باشد. تریاک در رفع جنون و رفع اقسام دردهای عصبی مفید و مؤثر است. در اقسام برونشیتها و بسیاری از اختلالات جهاز تنفسی فرآورده‌های تریاک مؤثر هستند.
برای رفع بیماری‌های جهاز هاضمه نظیر دردهای معده و انواع اسهال و وبا و قی‌های وبایی و دفع اسهال خونی از انواع فرآورده خاص تریاک به مقدار معین که پزشک تجویز می‌کند، مؤثر است.
تمام آلکالوئیدهای آن نظیر مورفین، کدئین، تبائین، نارسئین و سایر آلکالوئیدها در تهیه و ترکیب صدها و صدها داروی بسیار مؤثر پزشکی در دنیا نقش بسیار مؤثری دارند.
ص: 248