گروه نرم افزاری آسمان

کبابه چینی





اشاره

در کتب طب سنتی با نامهای «کبابه» و «حب العروس» آمده است. به فرانسوی‌Cubebe وPoivre queue و به انگلیسی‌Cubeb وCubeb pepper گفته می‌شود.
گیاهی است از خانواده فلفل‌Piperaceae ، نام علمی آن‌Piper cubeba L . و مترادف آن‌Cubeba officinalis Rafin . می‌باشد. به میوه گیاه نیز کبابه چینی می‌گویند.

مشخصات

کبابه چینی میوه گیاهی است و گیاه آن درختچه‌ای است بالارونده برگهای آن بی‌کرک چرمی، متناوب و بیضی است. گلهای نر و ماده روی دو پایه جدا و میوه آن شبیه حب بلسان به حجم فلفل معمولی و کروی و قطر 5 میلی‌متر و دارای دم دراز است. رنگ پوست خارجی آن تیره و مایل به سیاه و چروکدار و مغز آن سفید خوش‌بو و طعم آن تند است.
میوه این گیاه را از چین می‌آورند به همین دلیل آن را «کبابه چینی» گویند. گیاه بومی جاوه، سوماترا، چین و نواحی خاور دور است ولی حالیه در اغلب کشورها بخصوص در هندوستان پرورش می‌دهند و می‌کارند.
در کتب طب سنتی آمده است که دو نوع کبیر و صغیر دارد و به‌طور مطلق مراد نوع کبیر آن است. نوع صغیر را در عده‌ای از مدارک «افلنجه» می‌نامند. در این بخش
ص: 249
نیز منظور نوع کبیر آن می‌باشد.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی در میوه کبابه یا در کبابه چینی وجود اسانس روغنی فرّار به مقدار قابل ملاحظه‌ای (20- 10 درصد) گزارش شده است. اسانس کبابه چینی شامل سسکی‌ترپن هایدرات 424]، کوببیک اسید[425] و یک ماده عامل تلخ به نام کوببین 426] است [یونگ کن . در تحقیقات دیگری که [روا] انجام داده است، نشان می‌دهد که در اسانس روغنی فرّار کبابه چینی کادینن 427]، سینئول 428]، دی‌پنتن 429]، کارن 430]، سابینن 431]، پی‌نن، کامفن، آزولن 432]، تورپی‌نئول 433]، کوببین و کوببیک اسید وجود دارد. سایر اجزای تشکیل‌دهنده کبابه چینی طبق نظر هر دو دانشمند یادشده مواد نشاسته، صمغ، رزین، روغن ثابت و غیره است.
برای تهیه اسانس، میوه‌ها را 3- 2 روز در آب خیس کرده پس از آن تقطیر می‌کنند. اسانس خالص، بی‌رنگ و به‌طور معمولی کمی مایل به سبز است.

خواص- کاربرد

مصرف اسانس کبابه چینی در موشهایی که به ویروس انفوانزا آلوده شده‌اند نرخ مرگ‌ومیر آنها را به‌طور محسوس کاسته است.
میوه کبابه یا کبابه چینی بادشکن و مقوی معده است. داروی مؤثری برای قطع کردن قی و اختلالات معده و آفتابزدگی است [ایشی دویا]. در تایوان برای سوزاک و بیماری قند [لیو] به کار می‌رود. در هندوچین کبابه چینی را به عنوان بزاق‌آور برای 434]

معارف گیاهی ؛ ج‌3 ؛ ص249
ص: 250
تحریک اشتها و کمک به هاضمه و ترشحات هضمی می‌خورند، ولی مصرف درازمدت آن تولید اسهال می‌کند [کروست- پتلو و پتلو]. در شبه‌جزیره مالایا این دارو را مخلوط با ادویه قابض به صورت جوشانده تهیه کرده و معمولا با فواصل و بتدریج پس از زایمان می‌خورند [ریدلی کبابه چینی مدر است و چون ضد عفونت مجاری تناسلی و ادرار می‌باشد، مدتها برای معالجه سوزاک مصرف می‌شده است به علاوه برای معالجه روماتیسم نیز به کار می‌رود. در اندونزی کبابه چینی برای معالجه بیماری‌های آمیزشی به کار می‌رود و به علاوه برای معالجه اسهال خونی و سایر اختلالات دفعی نیز کاربرد دارد. در بازار گاهی به‌جای کبابه چینی میوه گیاه دیگری به نام‌Litsea cubeba (Lour .) Pers . فروش می‌رود که تا حدودی از نظر خواص جانشین آن می‌باشد [هین و کلوپن‌برگ و رستیغ .
چون ادامه مصرف کبابه چینی ایجاد اسهال و تحریک در دستگاه هاضمه می‌کند، معمولا آن را با یک داروی گیاهی قابض مانند راتانیا و یاکاشو به صورت شربت می‌خورند [کاشو ماده قابضی است که مقوی معده می‌باشد و از عصاره چرب درخت کاد هندی به دست می‌آید. رجوع شود به کاد هندی در این کتاب و راتانیا در جلد چهارم این کتاب .
کبابه چینی از نظر طبیعت طبق نظر حکمای طب سنتی خیلی گرم و خشک است.
خواص آن لطیف‌کننده و بازکننده گرفتگی‌های عروق سر و سینه است. سردرد مزمن را رفع می‌کند و جویدن آن مقوی لثه است. دهان را خوش‌بو می‌کند و زخمهای بدبو و متعفن دهان را التیام می‌بخشد. صاف‌کننده صدا و آواز است و خفقان را رفع می‌کند.
مقوی معده و آلات داخل شکم است. مدر است و مجاری ادرار را پاک و ضد عفونی می‌نماید و سنگ مثانه را خرد کرده و مجاری بول را از سنگریزه پاک می‌کند، تکرر ادرار را بند می‌آورد و همچنین از خیس کردن بستر جلوگیری می‌نماید. ضماد آن با پیه برای تحلیل ورمها و زخم و جراحت و مالیدن آن با شیر و ماست به بدن، موجب خوشبویی بدن می‌شود. اگر آن را جویده و آب آن را بر قضیب بمالند موجب لذت بیشتر همبستری می‌شود. کبابه برای مثانه مضر است و از این نظر باید با مصطکی خورده شود. سردرد می‌آورد و باید با صندل خورده شود، مقدار خوراک آن تا 5 گرم است.
اگر 5 گرم از آن را ساییده و در 200 گرم ماست تازه که ترش نباشد بریزند و سر آن را محکم ببندند و 15- 10 ساعت بگذارند و بعد آن را خوب به هم زده بخورند
ص: 251
و این کار را 5- 3 روز تکرار نمایند برای جراحتهای مجاری ادرار مؤثر و مفید است.
در برخی موارد بیش از 5 گرم و تا 20 گرم نیز از گرد آن که در یک شربت قابض ریخته شود، زیر نظر پزشک می‌توان مصرف نمود. معمولا شربت مورد توجه و مفید در این مورد شربت کاشو یا راتانیاست که قابض است و از تولید اسهال که ممکن است در اثر زیاد خوردن این دارو حاصل شود، جلوگیری می‌نماید.

افلنجه

عده‌ای از حکمای طب سنتی افلنجه را تخم کبابه صغیر می‌دانند. این دانه شبیه خردل و تند و معطر است. بوی آن شبیه بوی سیب، رنگ آن سرخ و طعم آن تلخ است. بلندی گیاه آن تا 1 متر برگ آن شبیه برگ بادام و گلهای آن سفید می‌باشد.
افلنجه از نظر طبیعت گرم و خشک است ولی گرمی و خشکی آن کمتر از کبابه است. خواص آن شبیه کبابه ولی ضعیف‌تر از کبابه است. مقدار خوراک آن تا 10 گرم یعنی دو برابر مقدار خوراک کبابه می‌باشد.
تهیه گرد کبابه: کبابه را به مقدار مورد نظر گرفته غربال کرده و با دست اجزای خارجی آن را جدا نموده و در گرم‌خانه در 25 درجه سانتی‌گراد می‌خشکانند و نرم کوبیده از الک مویی داروسازی شماره 2 رد می‌کنند. مقدار خوراک از این گرد 15 گرم است که 9 قسمت کرده و هر قسمت را با قدری شربت قند در عرض شبانه‌روز بتدریج می‌خورند. در دفع سوزاک تا 30 گرم گرد کبابه را به‌طور معجون و یا مخلوط با شربت قند تجویز می‌کنند.
تنقیه کبابه: گرد کبابه 25 گرم، دم‌کرده ریشه خطمی 250 گرم مخلوط کنند و در دفع سوزاک مجرای بول در مواردی که خوردن آن منعی نداشته باشد تنقیه نمایند.
شربت کبابه: شربت ساده 300 گرم، عصاره الکلی کبابه 30 گرم. آنها را مخلوط و الکل را تبخیر نمایند و شربت کبابه که در رفع خناق استعمال می‌شود، عبارت است از 12 جزء گرد کبابه و 24 جزء شربت ساده و مقدار خوراک آن 120 گرم است.
گیاه دیگری که دانه آن در خواص مشابه کبابه و در بازار اغلب به جای آن فروش می‌رود و در شرح کبابه چینی به نام آن اشاره شد، گیاهی است از خانواده‌Lauraceae نام علمی آن‌Litsea cubeba (Lour .) Pers . و نامهای مترادف آن‌Litsea citrata BI . وLaurus cubeba Lour . وDaphinidium cubeba Nees می‌باشد.
ص: 252

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی در برگهای گیاه‌Litsea دو نوع روغن فرّار وجود دارد.
اولا لیتسئا اویل 435] که شامل مقدار زیادی آلدئید[436]، سیترونلال 437] و سیترال 438] است و ثانیا کرانجین اویل 439] که در آن مقدار کمی آلدئید ولی مقدار زیادی سینئول وجود دارد [وان هولسن و کوکهاآس .
در میوه‌های آن لوریک اسید[440]، کاپریک اسید[441]، اولئیک اسید، اسانس روغنی فرّار، یک رزین گلوکوزیدی 442]، دو رزین خنثی 443] و دو آلکالوئید[444] یافت می‌شود.

خواص- کاربرد

در چین: میوه‌های گیاه بادشکن، سینه‌ای و برای معالجه فتق، برونشیت و سوءهاضمه به کار می‌رود [ابرت . و در هندوچین جوشانده آن برای رفع سرگیجه، ناراحتی‌های هیستری، فلج، مالیخولیا و فراموشی مصرف می‌شود [کروست و پتلو].
بررسی‌های جدید نشان می‌دهد که سایر قسمتهای گیاه نیز مفید است. ریشه آن جزئی از داروی تقویتی است که در چین پس از تولد بچه به مادر می‌دهند [هاینان: گروف .
پوست ریشه و شاخه‌های آن و همچنین برگهای آن در موارد بیماری‌های پوست و بیماری قارچی‌Athlet's foot به کار می‌رود.
تخم آن را بومی‌های محل به جای نمک طعام معمولی مصرف می‌کنند. از صمغی که از ریشه و میوه آن قبل از قرمز شدن میوه گرفته می‌شود، استفاده دارویی
ص: 253
می‌شود. در اندونزی (جاوه) از میوه آن به جای کبابه چینی استفاده می‌شود.
توضیح: بیماری جلدی‌Athlet's foot عفونت قارچی است که به پا حمله می‌کند و عامل آن انواع قارچهای پوست بخصوص‌Trichophyton rubrum وT .mentagrophytes می‌باشد.
ص: 254

کاد هندی

اشاره

به فارسی «کاد هندی» و «کات هندی» گفته می‌شود. به فرانسوی‌Cachou وTerre du Japon وCatechu و به انگلیسی‌Japan earth وCashoo وCatechu نامند. گیاهی است از خانواده‌Leguminosae ، تیره فرعی‌Mimosaceae ، نام علمی آن‌Acacia catechu (L .) Willd . و مترادف آن‌MImosa catechu L . می‌باشد.

مشخصات

درختی است به بلندی 12- 10 متر. برگها بزرگ مرکب مضاعف و متشکل از برگچه‌های شانه‌ای به شکل برگ درخت گل ابریشم هر برگچه دارای تعدادی جفت برگچه است که برگچه‌ها به نوبه خود شانه‌ای و دارای برگچه‌های خیلی ریز می‌باشند.
گلهای آن سفید و میوه آن غلافی بدون خمیدگی است.
این درخت بومی هندوستان، افریقای شرقی، برمه و سیلان است. پوست تنه آن تانن فراوان دارد و چوب آن نیز تانن دارد و به علاوه از چوب آن ماده صمغی به نام‌Cachou گرفته می‌شود که از مواد قابض معروف است.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی در پوست و چوب درخت مواد کاتچین 445]، کاتچوتانیک
ص: 255
اسید[446] و تانن وجود دارد. چوب آن دارای آلفا- کاتچین 447]، بتا- کاتچین 448]، گاما- کاتچین 449] و ال- اپی- کاتچین 450] می‌باشد]G .I .M .P[ . صمغ معروف کاشو را از چوب آن می‌گیرند، به این ترتیب که مغز چوب را قطعه‌قطعه کرده در آب می‌جوشانند تا صمغ آن داخل آب شود بعد مایع مخلوط با صمغ را تبخیر می‌کنند تا سفت شود و کاشو را به دست می‌آورند. کاشو بی‌بو است ولی طعم آن تند و قابض و ابتدا شیرین و سپس کمی تلخ می‌شود. اگر کمی از آن در دهان گذارده شود بزاق قرمز رنگ می‌شود و این در اثر وجود ماده رنگین قرمزی به نام کاشو در آن است.
بررسی‌های شیمیایی دیگری نشان می‌دهد که صمغ کاشو مشتمل بر دی- گالاکتوز[451]، ال- آرابینوز[452]، دی- رامنوز[453] و ال- گلوکورونیک اسید[454] می‌باشد. در اثر هیدرولیز صمغ، اسیدی به نام آلدوبیورونیک اسید[455] به دست می‌آید که معلوم شده است 6- دی- گلوکورونوزید- دی- گالاکتوز[456] است S .G .I .M .P[ .
در گزارش بررسی‌های دیگری آمده است که در کاد هندی مواد کاتچوتانیک اسید، آکاکاتچین 457]، کاتچورد[458] یا قرمز کاتچو و کوئرستین 459] وجود دارد [یونگ‌کن . در تحقیقات جدیدی که رائو- سشادری روی ویتامین‌P [460] به عمل آورده دریافته‌اند که ایزومر ال- اپی- کاتچین حتی به مقدار خیلی کم بسیار مؤثر و فعال است و مهمترین و غنی‌ترین منبع این ماده چوب میانی یا قلب چوب گیاه کاد هندی است.
ص: 256

خواص- کاربرد

پوست درخت کاد هندی قابض است و صمغ کاشو، تونیک و قابض و مقوی است و برای قطع اسهال، قطع خونروی‌ها و کاهش بلغم در موارد لازم مصرف می‌شود.
مقدار خوراک آن 8- 5/ 0 گرم است که به صورت گرد بتنهایی و یا مخلوط با سایر داروهای مناسب برای خنثی کردن اثر شدید داروهای مدر و اسهال‌دهنده خورده می‌شود.
مثلا چون کبابه چینی که دارای خواص مورد توجهی است، در اثر مصرف درازمدت ممکن است ایجاد تحریک و اسهال کند در مواردی که مصرف درازمدت آن تجویز و لازم شمرده شود، مخلوط با کاشو خورده می‌شود.
با کات کبود و کاشو، املاح آهن و مواد آلبومنئیدی و امتیک ناسازگار است و باید از جمع آنها در موقع مصرف و خوردن کاشو پرهیز نمود.
در برمه از عصاره چوب درخت برای التیام زخمهای باز و ناراحتی‌های سینه مصرف می‌شود [راجر]. در چین از کاد هندی به عنوان ماده تلخ و قابض و محرک که ترشح بزاق را افزایش می‌دهد استفاده می‌کنند و برای کاهش تبهای تند و تشنگی به کار می‌رود. در تایوان جوشانده چوب درونی آن را آن قدر حرارت می‌دهند تا خشک شود آنچه که باقی می‌ماند دارویی است قابض که برای بند آوردن خونریزی کاربرد دارد و برای معالجه اسهال در فصول گرم سال مصرف می‌شود و برای رویش گوشت جدید در زخمها مفید است [لیو].
توضیح: گیاه دیگری به نام‌Gambier شناخته شده که از خانواده‌Rubiaceae نام علمی آن‌Uncaria gambir (Hunter) Roxb . می‌باشد که مواد شیمیایی آن مشابه کاد هندی است و آن را نیز کاد می‌گویند و خواص و کاربرد آن نیز شبیه کاد هندی است، ولی بیشتر برگ و سرشاخه‌های جوان آن مصرف می‌شود. این گیاه که بومی شبه‌جزیره مالایا و جزایر سوماترا و بورنئو است در بازار اغلب مخلوط با گیاه کاد هندی به فروش می‌رسد.
ص: 257

اوجن

اشاره

در جنوب ایران آن را «اوجن» نامند. به فرانسوی‌Jambul وPrunier noir و به انگلیسی‌Jambolan وJava plum وEugenia وJaman نامیده می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Myrtaceae نام علمی آن‌Syzygium cumini (L .) Skeels و مترادفهای آن
Eugenia jambolana Lamk. Syzygium jambolanum( Lamk. )DC.
وEugenia cumini L . می‌باشد.

مشخصات

اوجن درختی است همیشه‌سبز، برگهای آن پهن کشیده و بیضی، میوه آن به رنگ سیاه معطر و مطبوع و دارای هسته‌ای درشت است. این درخت بومی آسیای حاره است در چین و هند و سایر مناطق گرم آسیا می‌روید. در ایران در جنوب کاشته می‌شود و نام محلی آن اوجن است.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی در دانه اوجن اسانس یافت می‌شود به علاوه الاجیک اسید[461] و یک آلکالوئید به نام جامبوزین 462] نیز در آن مشخص شده است. با تزریق
ص: 258
زیرجلدی عصاره آبی دانه میوه آن به سگ کاهش طولانی قند خون مشاهده شده ولی خوردن عصاره آبی آن چنین اثری ندارد]G .I .M .P[ .
در گزارش دیگری در مورد ترکیبات شیمیایی گیاه چنین آمده است:
در گیاه گالیک اسید، تانن، اسانس، چربی، آنتی‌ملین 463]، جامبولول 464]، اولئین، لینولئین، پالمی‌تین 465]، استئارین 466]، فیتوسترین 467]، میریسیل الکل 468] و هنتریاکونتان مشخص شده است [والنزوئلا]. محققان از جمله رائو و سشادری معتقدند که در دانه میوه اوجن گلی‌کوزید و آلکالوئید یا انزیم وجود ندارد و وجود مواد الاجیک اسید، گالیک اسید و تانن در دانه، عامل مؤثر خواص دارویی آن هستند و آقایان کولیه و وان درپیجل در برگهای درخت مقدار کمی مواد آنتی‌بیوتیک یافته‌اند که بر ضد استافیلوکوکوس مؤثر است.

خواص- کاربرد

در هند پوست درخت را به عنوان قابض برای تهیه محلولهای قابض و جوشانده‌هایی برای غرغره و شستشوی زخم به کار می‌برند. شیره تازه پوست را با شیر بز برای قطع اسهال به اطفال می‌دهند. از شیره برگهای درخت برای رفع اسهال خونی استفاده می‌شود. شیره میوه رسیده آن را با سرکه مخلوط کرده به عنوان مقوی معده، بادشکن و مدر می‌خورند و از میوه آن در موارد اسهالهای صفراوی خورده می‌شود]G .I .M .P[ .
در برمه، هندوچین، شبه‌جزیره مالایا، فیلیپین و هند از برگها، پوست، میوه و دانه درخت برای معالجه اسهال و اسهال خونی استفاده می‌شود و گرد دانه آن را برای معالجه بیماری قند خفیف به کار می‌برند.
ولی در مدارک دیگری آمده است که خوردن گرد آن اثر محسوسی در بیماری قند ندارد بلکه تزریق زیرجلدی عصاره آبی آن را مؤثر می‌دانند. در برمه از برگهای
ص: 259
اوجن (کمی کوچکتر از طبیعی)
آن به صورت جوشانده برای معالجه زخم چشم استفاده می‌شود [راجر]، در اندونزی از گرد پوست سائیده‌شده درخت و هم‌چنین از شیره پوست درخت روی آبسه‌های سیفیلیسی در محل آلات تناسلی می‌اندازند [وک ، در فیلیپین خوردن جوشانده پوست درخت را برای رفع بی‌نظمی عادت ماهیانه تجویز می‌کنند [فاکس و از مخلوط این جوشانده با آب گریپ‌فروت و آب گیاه‌Sandoricum koetjape برای معالجه اسهال خونی استفاده می‌شود [فاکس .
توضیح: گیاه‌Sandoricum koetjape Merrill که مترادف آن‌S .indicum Cav .
ص: 260
است گیاهی است هندی از خانواده‌Meliaceae دارای ریشه‌های معطر، بادشکن و مقوی معده و ضدعفونی‌کننده و قابض، از ریشه‌های آن برای قطع اسهال و اسهال خونی بتنهایی و یا مخلوط با داروهای دیگر که فوقا ذکر شد استفاده می‌شود. در ریشه این گیاه آلکالوئید و یک ماده تلخ سمی وجود دارد.
ص: 261

درخت پر

اشاره

به فارسی در شهرها «درخت پر» و «گل‌پر» گویند. در ارسباران با نامهای محلی «زینج» و «زنج» شناخته می‌شود. نوعی از انواع سماق است که در دباغی و رنگرزی بیشتر مورد استعمال دارد. به فرانسوی‌Sumac des teinturiers وArbre perruque وBarbre de Jupiter وSumac fچ‌stet و به انگلیسی‌Wig tree وSmoke tree وCommon smoke tree وVenetian sumach وPurple fringe گفته می‌شود.
درختچه‌ای است از خانواده پسته‌Anacardiaceae جنس سماق نام علمی آن‌Cotinus coggyria Scop . و مترادف آن‌Rhus cotinus L . می‌باشد.

مشخصات

درختچه‌ای است به بلندی 3- 2 متر. پرپشت، برگهای آن سبز برخلاف سماق معمولی که شانه‌ای می‌باشد در این درختچه برگها ساده و بیضی‌شکل و نوک آن قوسی است. گلهای آن کوچک به رنگ مایل به سبز است و پس از خاتمه گل دادن دم‌گلها از یکدیگر فاصله پیدا کرده و چون پوشیده از تار پنبه‌ای به رنگ صورتی یا قرمز است به این جهت به شکل پر درمی‌آید. برگ این درختچه دارای اسانس معطری است.
این درختچه که بیشتر از نظر زیبایی آن به‌طور پرورشی کاشته می‌شود، به‌طور وحشی در جنگلهای کم‌درخت آهکی می‌روید. در ایران در ارسباران آذربایجان و
ص: 262
درخت پر
1. گل 2. مقطع گل 3. میوه
حسن بیگلو به‌طور خودرو دیده می‌شود و در اغلب شهرها برای زینت کاشته می‌شود.
چوب این درختچه زردرنگ است و در طب سنتی مستعمل می‌باشد.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی، درخت پر دارای مواد فوستین 469]، فیزتین 470]، کوئرسیتول 471] و میریستول 472] می‌باشد [روا]. از برگ و گل آن اسانسی به نام فوسته 473] می‌گیرند و در اثر فشار بین انگشتان بوی مطبوع آن استشمام می‌شود. در چوب درخت پر ماده رنگی به
ص: 263
نام فیزتین است که از آن در رنگرزی استفاده می‌شود. از تجزیه فیزتین ماده رنگی فوستین به دست می‌آید که به صورت بلورهای زردرنگی در بازار عرضه می‌شود.
فوستین در الکل و اتر محلول است.

خواص- کاربرد

در چین از چوب زرد درخت پر برای ازدیاد ترشح صفرا به داخل روده‌ها و همچنین به عنوان تب‌بر و برای معالجه بیماری‌های چشم استفاده می‌شود]M .P .E .SE .A[ .
درختچه پر از نظر طبیعت سرد و خشک است و به علت وجود تانن، از برگهای آن به عنوان قابض و بندآورنده خون استفاده می‌شود. در استعمال خارجی نیز از جوشانده 40 گرم برگ در هزار گرم آب به صورت غرغره برای شستشوی دهان و حلق استفاده می‌شود و دم‌کرده پوست آن به عنوان تب‌بر مصرف می‌شود. چوب آن برای تهیه رنگ زرد بازار صادراتی دارد.
ص: 264

تودری

اشاره

به فارسی «تودری» و «قدومه شیرازی» و در اصفهان «قدومه» گویند. در کتب طب سنتی با نام «تودری» یا «توذریج» و با نامهای عربی آن «بذر الخمخم»، «بذر الهوه» و «قصیصه» آمده است. دانه گیاهی است که گیاه آن را به فرانسوی‌Velar وVelaret وSisymbre officinale وHerbe aux chantres و به انگلیسی‌Hedge mustard وCrambling rocket گفته می‌شود. در برخی کتب آن را خاکشی درشت نیز گفته‌اند.
گیاهی است از خانواده‌Cruciferae نام علمی آن‌Sisymbrium officinale Scop . و مترادف آن‌Erysimum officinale L . می‌باشد.

مشخصات

گیاهی است یکساله کوچک برگهای آن با بریدگی‌های عمیق و خیلی نامنظم.
گلهای آن کوچک زرد که در انتهای شاخه ظاهر می‌شود. میوه آن خورجین و به شکل غلاف است، قسمت پایین غلاف آن متورم و قسمت بالای آن نازک می‌باشد.
دانه‌های آن از عدس کوچکتر پهن گرد و سه قسم است، سرخ و زرد و سفید.
سرخ‌رنگ آن را در اصفهان قدومه یا «تودری سرخ» گویند. غلاف میوه‌ها کوتاه و در کناره ساقه به‌طور عمودی و موازی و چسبیده به ساقه قرار دارد.
چون دم‌کرده آن برای سرماخوردگی و رفع خشونت حلق و حنجره و صدا و آواز خوب و مفید است به همین دلیل فرانسوی‌ها آن را علف آوازخوانها می‌نامند.
این گیاه در اروپا و آسیا، می‌روید. در ایران در مناطق شمالی در گیلان، ارتفاعات
ص: 265
تودری
1. گل 2. مقطع گل 3. میوه
منجیل و ایسپیلی‌ییلاق، مازندران در ماسه‌زارهای بابلسر، لرستان در شهبازان و در اصفهان دیده می‌شود.

خواص- کاربرد

تودری از نظر طبیعت طبق نظر حکمای طب سنتی گرم و تر است. از نظر خواص اشتهاآور است دم‌کرده 10 گرم تودری در هزار گرم آب جوش که چند فنجان خورده شود اشتهاآور و مبهی و منعظ است و برای سرخ کردن رنگ چهره و صاف کردن آواز و سرفه‌های خونی و خشک نافع است. دم‌کرده آن در سرکه برای چاق شدن و اشتها و رنگ صورت مفید است. ضماد کوبیده آن با آب برای تحلیل ورمهای سفت و سرطانهای داخلی و مالیدن آن با عسل به چشم برای رفع زخم چشم و پاک کردن چرک آن و انگشت‌پیچ آن با عسل برای قطع اخلاط لزج سینه و ریه مفید است.
مرسوم است چون تودری نیروی ملتهبه دارد همیشه قبل از خوردن باید خیسانده شود و سپس بجوشانند و در کیسه‌ای ریخته در خمیر بگذارند و خمیر را بپزند و بعد از این
ص: 266
کارها که در حقیقت مشوی می‌شود، بخورند. برای اخراج خلط غلیظ و لزج سینه و ریه و تحلیل ورمهای سفت عقب گوش، پستان، بیضه‌ها و رفع ناراحتی سموم مفید است. مقدار خوراک آن از 12- 8 گرم است و در مواردی که برای دفع سموم خورده می‌شود 20- 12 گرم است.

قدومه

اشاره

به دو گروه گیاه که هر دو از خانواده‌Cruciferae ولی از جنسهای متفاوت هستند قدومه گفته می‌شود که در زیر شرح داده می‌شود:
الف) قدومه از جنس‌Alyssum
این قدومه به فرانسوی‌Alysse و به انگلیسی‌Alyssum گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Cruciferae و سه گونه آن در ایران به‌طور وسیعی می‌رویند که نام علمی آنها عبارت‌اند از:
1.Alyssum campestre L . گیاهی است یکساله کوتاه در مناطق شمال ایران در گیلان در مزارع غلات ایسپیلی‌ییلاق و در آذربایجان و خراسان و دره اترک شیروان و در دامنه‌های البرز در فشند، خرم‌آباد و در مزارع شخم‌خورده اراک دیده می‌شود.
2.Alyssum murale Waldst .et Kit . گیاهی است چندساله بلندی آن 50- 30 سانتی‌متر، قسمت پایین ساقه آن کم‌وبیش چوبی است. برگها متناوب، کوچک نیزه‌ای و کمی بیضی‌شکل می‌باشد. گلهای این گیاه زرد در انتهای شاخه‌هاست. گیاه پوشیده از کرک ستاره‌ای است. میوه خورجینک و گرد بالدار و پهن و اطراف آن بال به عرض 1- 2/ 0 میلی‌متر می‌باشد و در داخل آن یک دانه قرار دارد. این گیاه در کرج، دماوند، گروس اشنویه و کردستان دیده می‌شود.
3.Alyssum strigosum Schrad . گیاهی است یکساله بلندی آن حدود یک وجب، برگهای آن نیزه‌ای وارونه و قاشقی‌شکل است. دم میوه به طول 5- 3 میلی‌متر و میوه خورجینک به ابعاد 5/ 5- 3 میلی‌متر و پوشیده از دو نوع کرک یکی کرک دوشاخه با شاخه‌های نامساوی و دیگری کرکهای ستاره‌ای. حجره‌های میوه کم و بیش به‌طور نامساوی بادکرده و میوه بالدار است و بال میوه 4/ 0- 2/ 0 میلی‌متر عرض دارد.
این گیاه در کرج (کلاک)، دماوند، قزوین، هزار جریب، باختران، قصر شیرین و اطراف شیروان دیده می‌شود.
ص: 267

خواص- کاربرد

دانه قدومه‌های فوق پس از خیس کردن لعاب فراوان دارد و برای نرم کردن سینه، رفع درد گلو و صاف کردن صدا مفید است.
ب) قدومه از جنس‌Thlaspi . گیاهی است که به فرانسوی‌Thlaspi گفته می‌شود از خانواده‌Cruciferae دارای چند گونه است که نام علمی آنها عبارت‌اند از:
Thlaspi arvense L.
یا قدومه بیابانی؛Thlaspi montanum یا (قدومه کوهی)؛Thlaspi perfoliatum L . یا قدومه برگ‌درشت.
قدومه‌Thlaspi

مشخصات

1.Thlaspi arvense گیاهی است یکساله به بلندی 40- 20 سانتی‌متر. برگهای آن نیزه‌ای که قاعده آن ساقه را در بغل می‌گیرد. گلهای آن سفید و 6- 5 دانه در هر میوه است. دانه آن پهن و خطدار می‌باشد. این گیاه بیشتر در مزارع و خرابه‌ها می‌روید و در تابستان گل می‌دهد. در دره کرج، در شمال در گیلان و در آذربایجان
ص: 268
در جاده اردبیل دیده شده است.
2.T .montanum گیاهی است چندساله به بلندی 20- 10 سانتی‌متر برگهای پایین ساقه به شکل گروهی مجتمع و صاف یا کمی دندانه‌دار است. گل آن درشت سفید که در بهار ظاهر می‌شود. از وجود این گیاه در ایران گزارشی در دست نیست و در اروپا و مناطق مختلف فرانسه می‌روید.
3.T .perfoliatum گیاهی است یکساله خیلی کوچک به بلندی حدود یک وجب. برگها درشت که ساقه را در آغوش می‌گیرند و گلهای سفید که در بهار ظاهر می‌شود. این گیاه در اطراف تهران، دشت کرج، بروجرد و در کنار جاده‌ها، باغهای اطراف باختران، آذربایجان و چمنزارهای میان‌کتل نزدیک بوشهر دیده می‌شود.
تکثیر این قدومه‌ها با کاشت بذر صورت می‌گیرد. بذر آن را در اوایل بهار در خزانه می‌کارند و پس از آن در ماههای اواخر فروردین و اردیبهشت به مزرعه منتقل می‌نمایند.

ترکیبات شیمیایی

گونه‌T .arvense : تخم آن دارای اروسیک اسید، لینولنیک اسید، لینولئیک اسید و اولئیک اسید می‌باشد و به علاوه دارای سینی‌گروزید[474]، لسیتین 475] و مایروزیناز[476] است [روا].

خواص- کاربرد

در چین از تخم تلاسپی برای معالجه بیماری‌های چشم استفاده می‌شود [استوارت . همچنین بعنوان داروی مقوی و تونیک مصرف می‌شود.
ص: 269

دند

اشاره

در کتب طب سنتی با نامهای «دند»، «حب السلاطین» و «حب الملوک» آمده است.
دانه میوه درختچه‌ای است که درختچه آن را «بید انجیر ختائی» و «خروع صینی» نامند. به فرانسوی‌Croton وCroton cathartique و به انگلیسی‌Tiglium وPurging croton وCroton oil Plant گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده فرفیون‌Euphorbiaceae ، نام علمی آن‌Croton tiglium L . و مترادف آن‌Tiglium officinalis Kl . می‌باشد.

مشخصات

بید انجیر ختائی درختچه‌ای است به بلندی حدود 4 متر. برگهای آن بیضی، نوک‌تیز و دندانه‌دار است. برگهای قسمت پایین ساقه کمی گرد و قلبی‌شکل می‌باشد.
گلهای آن کوچک، معطر، به صورت خوشه‌ای و دو نوع نر و ماده آن معمولا روی یک پایه قرار دارند. میوه آن پوشینه در ابعاد یک فندق که در داخل آن معمولا 3 عدد دانه جای دارد. این دانه‌ها که دند نامیده می‌شوند، دارای مقدار زیادی روغن است و این روغن مسهل بسیار قوی می‌باشد. مستعمل در طب سنتی دانه و روغن دانه گیاه است و هر دانه در ابعاد یک پسته کوچک است که دارای غشای نازکی بوده و در داخل غشا مغز دانه قرار دارد. مغز شامل دو قطعه به هم پیوسته است مانند بادام.
مغز دند اگر تازه باشد سفید است و وقتی کمی کهنه شد زردرنگ و اگر خیلی کهنه
ص: 270
باشد سیاه‌رنگ می‌شود و اگر دند پوست گرفته‌شده مدتی باقی مانده باشد اکسیده شده و فاسد می‌شود و مصرف آن مسمومیت ایجاد می‌نماید.
بید انجیر ختائی بومی چین است و در هندوستان در بنگاله و سنجرستان نیز انتشار دارد. در ایران تا حال دیده نشده است. طعم دانه‌ها ابتدا تلخ و سپس تند و سوزاننده است.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی در مغز دانه گیاه بید انجیر ختائی در حدود 57- 55 درصد روغن ثابت یافت می‌شود که به نام روغن کروتون معروف است و تا حدود 3- 2 درصد در اسیدهای چرب این روغن مواد سمی یافت می‌شود.
روغن موجود در دانه دند در حدود 45- 30 درصد کل دانه را که شامل پوست و ... است، تشکیل می‌دهد. اگر روغن دند به پوست بدن مالیده شود نیز ممکن است اثر مسهلی آن ظاهر شود. در روغن دند یک رزین سمی یافت می‌شود. علاوه بر مواد عامل دانه که دارای خاصیت سوزندگی و تاول‌آور و مسهلی هستند و در جریان روغن‌گیری وارد روغن می‌شوند، مغز دانه دارای 2 پروتئین سمی به نامهای کروتون گلوبولین 477]، کروتون آلبومین 478]، همچنین سوکروز[479]، یک گلی‌کوزید به نام کروتونوزید[480] و یک فیتوتوکسین 481] به نام کروتونین 482] می‌باشد. به علاوه مواد ازته نظیر دی- ریبوز[483] و ایزوگوانین 484] نیز در دانه دند یافت می‌شود و در تمام اندام گیاه شیرابه تحریک‌کننده و تاول‌آور وجود دارد، حتی در چوب آن.
در گزارش مطالعات و بررسی‌های دیگری در مورد ترکیبات شیمیایی دانه دند چنین آمده است که دانه و روغن دند هر دو سمی و تاول‌آور و مسهل قوی هستند. در
ص: 271
دند
1. گل نر قطع‌شده 2. گل ماده 3. میوه
دانه و روغن دند دو ماده فعال عامل وجود دارد که یکی خاصیت مسهلی دارد ولی محرک نیست و دومی که رزین است تحریک‌کننده و تاول‌آور می‌باشد [پتلو و چربولیز]. علاوه بر رزین سمی، روغن دند دارای اولئیک اسید، آراشیدیک اسید[485]، لینولئیک اسید، میریستیک اسید[486]، استئاریک اسید، پالمیتیک اسید، استیک اسید، فورمیک اسید، مقدار کمی نیز از لوریک اسید، تیگلیک اسید[487]، بوتیریک اسید و والریک اسید می‌باشد. در مغز دانه آن علاوه بر مواد فوق دو پروتئین سمی به نامهای کروتون آلبومین و کروتون گلوبولین و سوکروز و یک گلی‌کوزید به نام کروتونوزید یافت می‌شود.
گلی‌کوزید آن لااقل در مقدار کم، اثر فیزیولوژیکی مضری ندارد. در برگهای آن هیدروژن سیانید[488] و یک تری‌تریپنوئید یافت می‌شود [آرتور]. جدیدا تصمیم گرفته شده است که روغن دند از مجموعه‌های دارویی حذف شود، زیرا مصرف آن با احتمال زیاد ضرر دارد]M .P .E .SE .A[ .
ص: 272
طبق مطالعات جدید روشن شده است که در تخم دند دو ماده عامل که موجب رشد تومورها می‌شود، یافت می‌شود]S .G .I .M .P[ .

خواص- کاربرد

تمام اسناد و مدارک، خاصیت مسهلی بسیار قوی و سمی بودن دانه و روغن دند را تأیید می‌کنند. اثر مسهلی هر قطره از روغن دند معادل اثر مسهلی 30 گرم روغن کرچک است و در مصارف داخلی نباید مصرف شود، بخصوص برای اشخاص مبتلا به التهاب روده، بیماری‌های مثانه، زنان باردار و مبتلایان به بواسیر، خوردن آن زیان‌آور حتمی است، ولی اگر اشخاص در غیر موارد بالا به علت احتیاج درمانی خاصی طبق تجویز پزشک لازم باشد مصرف کنند، معمولا یکی دو قطره آن تقریبا کافی است که مخلوط با روغن کرچک خورده شود، ولی به‌هرحال در روده‌ها تولید صدا می‌کند و در ناحیه مقعد احساس سوزش می‌شود، چون محرک و تاول‌آور است.
مالیدن آن روی پوست، پوست را قرمز می‌کند و ادامه مالیدن موجب بروز تاول و تحریک شدید پوست می‌شود، از این خاصیت آن در بعضی موارد روماتیسم، سیاتیک، ورم مفاصل و ذات‌الریه استفاده می‌شود.
در این قبیل موارد برای اینکه اثر تحریکی آن کاسته شود در استعمال خارج نیز آن را با 10- 5 برابر وزنش روغن نظیر روغن زیتون مخلوط کرده و سپس می‌مالند.
اگر این روغن رقیق شده روی شکم زیر ناف مالیده شود، خاصیت مسهلی نشان می‌دهد. از ریشه گیاه در شبه‌جزیره مالایا برای سقط جنین استفاده می‌شود [گیملت .
و اما طبق نظر حکمای طب سنتی مغز دند از نظر طبیعت گرم و خشک است و سمی است. از نظر خواص معتقدند که مقدار کم آن مسهل قوی بلغم، سودا، اخلاط غلیظه سوخته از دماغ، مفاصل و اعماق بدن می‌باشد و برای استسقا، یرقان، سنگ کلیه و مثانه، درد پشت، لگن خاصره، ساقها، نقرس و خلاصه اکثر بیماری‌های سرد نافع است. خوردن دانه دند برای اشخاص گرم‌مزاج، خشک و لاغر و در مناطق گرم و در فصول گرما ممنوع است و جایز نیست. برای خوردن دند اولا باید پوست آن گرفته شود و بعدا غشای میانی بین دو قسمت مغز نیز برداشته شود و 12- 10 ساعت در آب لیموترش خیسانده شود و با کتیرا، برگ گل سرخ، نشاسته و کمی زعفران مخلوط شود. مقدار خیلی کمی مغز دند ممکن است در موارد لزوم خورده شود که قطعا باید
ص: 273
با تجویز و زیر مراقبت پزشک باشد. مقدار خوراک در اشخاص بزرگ و قوی 1 و حد اکثر 2 عدد دانه است که به ترتیبی که دستور داده شده، پوست آن گرفته و تهیه شود و در سایر اشخاص تا نصف یک دانه و آن‌هم با ترتیبات فوق خورده شود. اگر دانه را بدون اینکه تدبیر کنند یعنی بدون اینکه پوست آن را بگیرند و در آب لیموترش خیس کنند و با سایر داروهای کمکی مخلوط نمایند، خورده باشند و یا زاید بر حد مجاز مصرف کنند، ایجاد عکس‌العمل شدید و تحریک و قی و اسهال شدید می‌نماید. در این قبیل موارد ضمن اینکه باید به پزشک مراجعه شود، تا رسیدن پزشک باید ماست و دوغ یا شیر را با کره، روغن، شراب سیب، رب و داروهای قابض بخورند.
به‌هرحال بهترین توصیه این است که:
اولا از خوردن دانه آن حتی‌الامکان باید احتراز شود و اگر قصد مصرف به علت خاصی هست، زیر نظر پزشک که تجویز نموده از روغن دند که فاقد پوست و سایر مواد دانه است، آن‌هم به مقدار حد اکثر 5 سانتی‌گرم مخلوط با چند برابر وزن آن روغن کرچک استفاده شود.
ص: 274

چنار

اشاره

به‌طور کلی در ایران «چنار» نامیده می‌شود. در کردستان آن را «جوهر» گویند. در کتب طب سنتی با نامهای عربی «صنار»، «عیثام» و «دلب» نام برده می‌شود. به فرانسوی‌Platane وPlatane oriental و به انگلیسی‌Sycamore وPlane tree وOriental Plane tree گفته می‌شود. درختی است از خانواده‌Platanaceae ، نام علمی آن‌Platanus orientalis L . می‌باشد.
گونه دیگری از این درخت نیز هست که در ایران نمی‌روید و در مکزیک و کانادا انتشار دارد و در سایر نقاط دنیا به صورت یک درخت زینتی در باغها کاشته می‌شود.
این گونه را به فرانسوی‌Platane occidental و به انگلیسی‌Occidental plane tree وButton wood گویند. نام علمی آن‌Plantanus occidentalis L . می‌باشد.
در این بخش به مشخصات و ترکیبات شیمیایی و خواص و کاربرد چنار، که در ایران می‌روید یعنی‌P .orientalis L . می‌پردازیم.

مشخصات

چنار درختی است بسیار زیبا، عمر زیاد و چوب سخت دارد و بلندی آن به 40- 30 متر می‌رسد. برگهای آن ساده، پنجه‌ای متناوب است. گلهای نر و ماده آن جدا به صورت شاتون کروی شکل هستند و هر دو نوع گل روی یک درخت وجود دارند.
ص: 275
میوه آن مرکب از چند فندقه می‌باشد فندقه در اصطلاح گیاه‌شناسی به میوه خشک ناشکوفا گفته می‌شود که دارای یک دانه به حالت آزاد است).
در قاعده میوه یک دسته تار بلند به شکل کاکل قرار دارد که معمولا هر 4- 3 میوه به یک دنباله وصل هستند و در بهار پس از رسیدن پخش می‌شوند. پوست ساقه و تنه درخت نازک، خاکستری مایل به سبز یا سفید است. گونه‌های چنار در تمام مناطق نیمکره شمالی جهان انتشار دارد و گونه‌P .orientalis در آسیای صغیر و خاورمیانه و در اروپا نیز پراکنده است. در ایران پایه‌های خودرو آن در کوههای بختیاری تا سردشت و در کجور و دره هراز و رودبار و همچنین در خوی، همدان، هرسین، لرستان در شهبازان، سپیدشت، بیشه گوتوند، در باغ تخت شیراز، غار شاپور در کازرون، کوه نصر در کرمان، راجرد قم، تربت جام و ارتفاعات بین لوشان و عمارلو دیده می‌شود. بیشه‌های طبیعی آن در فاصله کتول تا دامغان مشاهده شده است.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی در چنار مواد آلانتوان 489] و آسپاراژین وجود دارد، برگهای آن دارای دی- آلانتوان 490] است.

خواص- کاربرد

برگهای تازه چنار را له کرده و به عنوان ضماد در موارد ورم ملتحمه به چشم می‌اندازند، نافع است. پوست آن را در سرکه جوشانیده و در موارد اسهال ساده و اسهال خونی و فتق می‌خورند، مؤثر می‌باشد]G .I .M .P[ . چنار یا دلب از نظر طبیعت طبق نظر حکمای طب سنتی سرد و تر است. میوه و پوست آن سرد و خشک است. از نظر خواص معتقدند که خیس‌کرده گل و میوه آن در آب و همچنین ضماد برگ تازه پخته آن برای ورم چشم، بند آمدن آب که از چشم بیرون می‌ریزد، رفع ورمهای بلغمی، ورم زانو و سایر اعضا و ورمهای گرم مفید است. ضماد برگ تازه ناپخته و خام آن برای درد زانو و ورمهای گرم مفید است و مضمضه پوست تازه آن که در سرکه پخته شده باشد، برای رفع درد دندان و گرد برگ خشک آن برای خشک کردن
ص: 276
چنار
1. گل آذین نر 2. گل آذین ماده 3. میوه 4. دانه جراحتها و زخمها و سوختگی آتش نافع است. ضماد پوست سوخته آن خشک‌کننده است و برای رفع رطوبت متعفن زخمها نافع است و اگر با آب مخلوط شود برای پوسته شدن پوست بدن مفید است. خوردن دم‌کرده میوه پخته آن با سرکه برای رفع سمیت گزیدگی جانوران سمی و ضماد برگ آن با پیه برای سوختگی آتش مفید است.
غباری که به برگ چنار می‌نشیند برای قصبه ریه، صدا، گوش و چشم مضر است و باید مراقبت شود که به حلق و گوش و چشم و ریه نرسد و به‌هرحال در صورت تماس علاج آن خوردن شیر تازه می‌باشد.
ص: 277

درونج

اشاره

به فارسی و در کتب طب سنتی «درونک»، «درونک»، «دورونج»، «درونج» و «درونه» نامیده می‌شود. بیخ یا ریشه گیاهی است که گیاه را به فرانسوی‌Doronic وHerbe aux pantheres وMort aux pantheres و به انگلیسی‌Roman leopard's bane گویند. گیاهی است از خانواده‌Compositae ، نام علمی آن‌Doronicum Pardalianches L . می‌باشد و نوعی از این گیاه را «درونج عقربی» نامند و با نام‌Doronicum scorpioides ذکر می‌شود. به هندی گونه‌D .pardalianches را درونج عقربی می‌نامند.

مشخصات

گیاهی است چندساله، بلندی ساقه آن تا 5/ 1 متر است. برگهای پایین آن پهن نزدیک به دایره با دمبرگ بلند و برگهای بالا کمی بیضی دراز بدون دمبرگ می‌باشد.
تمام گیاه پوشیده از کرک است. گلها به شکل طبق، گلبرگها در 3- 2 ردیف و زردرنگ است. ریشه ضخیم و متورم است. این گیاه در بهار گل می‌دهد و در جنگلها در کوههای آلپ و پیرنه اروپا می‌روید. در اسپانیا ریشه آن به عنوان دارو به‌طور وسیعی در بازار عرضه می‌شود.
در ایران سه گونه دیگر از این گیاه به نامهای علمی‌D .macrophyllum Fisch .،D .austriacum M .B . وD .vaginatum C .Koch در جنگلهای کلاردشت به‌طور
ص: 278
خودرو دیده می‌شود.
درونج که بیخ یا ریشه گیاه است، بخصوص نوع عقربی آن متورم، خاکستری رنگ، دارای 3- 2 گره و شکل آن خمیدگی دارد که آن را شبیه عقرب کرده است.
کمی تلخ و خوش‌بو و سخت می‌باشد. مغز آن سفید است و می‌گویند قدرت دارویی آن تا ده سال حفظ می‌شود.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی در ریشه گیاه مقدار زیادی ماده اینولین 491] یافت می‌شود.

خواص- کاربرد

در هند از ریشه درونج به عنوان یکی از اجزای اصلی داروی قلبی استفاده می‌شود و برای ضعف اعصاب و رفع مالیخولیا بسیار مفید است. از ضماد آن برای نیشزدگی عقرب استفاده می‌شود.
درونج از نظر طبیعت طبق نظر حکمای طب سنتی خیلی گرم و خشک است و از نظر خواص معتقدند که محلل بلغم و سودا می‌باشد و نفخ را پراکنده می‌کند و برای تقویت حواس، حافظه، قلب و طحال مفید است. برای خفقان، مالیخولیا، تقویت هاضمه، تسکین درد رحم و لطیف کردن بادهای معده و روده، رفع ضرر گزیدن عقرب و سایر جانوران سمی نافع است، چه از طریق خوردن و چه از طریق استفاده از ضماد آن. اگر با انجیر و شکر خورده شود برای رفع سردردهای بلغمی و درد سینه نافع است. مضر گرم‌مزاجان است و سردرد می‌آورد و از این نظر باید با رازیانه خورده شود و یا با رب غوره و یا رب ریواس. بهترین مورد مصرف آن در موارد خفقان است که برای رفع گرمی شدید آن توصیه می‌شود با سرکه سیب و کمی کافور خورده شود.
مقدار خوراک آن 8- 4 گرم است. جانشین آن از نظر خواص در مورد رفع باد و گاز رحم، هم‌وزن آن زرنباد و دو سوم وزن آن قرنفل است.
ص: 279

دارواش

اشاره

در شمال ایران «واش» و «دارواش» و در تهران به آن «گی» گفته می‌شود. در کتب طب سنتی با نام «داروش» (بر وزن باروت) و عربی آن «شجرة دبق» ذکر شده است.
میوه آن را به عربی «دبق» و به فارسی «مویزک عسلی» و «کشمش کاولیا» گویند.
به فرانسوی گیاه آن راGui وGui blanc و به انگلیسی‌Mistletoe وMisletoe وWhite Mistletoe وAll heal نامند. درختچه‌ای است نیمه‌انگلی از خانواده‌Loranthaceae ، نام علمی آن‌Viscum album L . و مترادف آن‌Viscum coloratum (Komarov) Nak . می‌باشد.

مشخصات

دارواش گیاهی است انگلی خیلی پرشاخه و منشعب. برگهایش سبز، ضخیم، ساده، بیضی دراز، متقابل سفت و چغر مثل چرم و شاخه‌های آن برحسب اینکه روی چه درختی زندگی انگلی را می‌گذراند، دارای اشکال مختلف می‌باشد. بعضی سبز و برخی چوبی هستند. گلهای آن دوپایه و زردرنگ. میوه آن سته در ابعاد نخود سفیدرنگ که داخل آن را گوشت چسبنده‌ای با دانه‌های ریز آن مانند خشخاش پر کرده است و تا ارتفاع 1100 متر از سطح دریا می‌روید.
دارواش یاگی روی انواع درختان زندگی می‌کند و مثل این است که به درخت پیوند شده است. از شیره گیاهی درخت میزبان استفاده می‌کند و رشد آن را کاهش
ص: 280
می‌دهد. معمولا انگل درخت سیب، تبریزی و گلابی می‌باشد ولی روی انواع متعدد دیگری نظیر بادام، غان، ممرز، شاه‌بلوط، توت، فندق، گردو، کاج، اقاقیا، زیرفون و ...
نیز دیده شده است. در هندوستان، ایران و مناطق اروپا و شمال افریقا انتشار دارد.
در ایران روی تاج درختان ممرز، اوجا، ملج، انجیلی و گاهی بید می‌روید. در جنگلهای شمال ایران در سردشت دیده می‌شود. برگ دارواش علوفه خوبی برای دام است و چوپانان در جنگلها همیشه دنبال درختان مورد حمله دارواش هستند. درختچه دارواش را در اروپا برای تزیینات درخت کریسمس اغلب به کار می‌برند.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی در گیاه مقدار کمی ارسنیک یافت می‌شود و به علاوه استیل کولین 492] و پروپیونیل کولین 493] در آن یافت می‌شود. در گیاه دو ماده عامل فعال وجود دارد، یکی از آنها قلب را ضعیف می‌کند و رحم و روده‌ها را منقبض می‌نماید و دیگری موجب کاهش فشار خون می‌گردد.
گزارش بررسی‌های دیگری نشان می‌دهد که در گیاه مواد کولین، اولئانولیک اسید، و یک رزین الکل 494] وجود دارد]G .I .M .P[ .
در اثر وجود ماده ویسکوتوکسین 495]، گیاه سمی است. در برگ گیاه دو ساپونین و یک گلوکوزید مشخص شده است. در میوه دارواش ماده‌ای چسبنده به نام ویسین 496] وجود دارد که برای تهیه چسب 497] در صنعت کاربرد دارد.
بررسی شیمیایی دیگری نشان می‌دهد که تجزیه آمینواسید[498] ها که از شیره تازه گیاه به دست آمده وجود آرژینین 499]، آسپاراژین، یک پرولین 500]، سیستئیک اسید[501]، کینورنین 502] و مقدار کمی هایدروکسی‌لیزین 503] را تأیید کرده است M .P .E .SE .A[ .
ص: 281
عکس بالا شاخه‌ای از دارواش عکس پایین یک درخت تبریزی که مورد حمله دارواش قرار گرفته.
ص: 282

خواص- کاربرد

در هند از گیاه و برگهای آن در مصارف داخلی در موارد بزرگ شدن طحال استفاده می‌شود. میوه آن ملین و مدر و مقوی است و برای افزایش نیروی جنسی و تقویت قلب آن را می‌خورند. در کره شاخه‌های سبز و برگهای آن به عنوان تونیک و برای معالجه سرماخوردگی عمومی به‌کارمی‌رود [چونگ . و دارویی برای لومباگو، روماتیسم و عضلات ضعیف است [ایشی‌دویا]. در چین مرسوم است ظرف ماههای از فروردین تا مرداد شاخه‌های سبز گیاه با چاقو چیده می‌شود و قسمتهای خشن آن را برمی‌دارند و قسمتهای نرم شاخه‌ها را خشک می‌کنند که پس از خشک شدن سیاه‌رنگ می‌شود.
این دارو تونیک است و برای تقویت کلیه‌ها مفید می‌باشد و رحم زنان حامله را آرام می‌کند و استخوانها را استحکام می‌بخشد و برای افزایش ترشح شیر مؤثر است [چونگ یائوچی . فشار خون را پایین می‌آورد [روا]. ضد اسپاسم، بادشکن و آرامبخش است [استوارت .
در طب قدیم چین از این دارو برای رفع التهاب کبد و تسریع رشد موی سر استفاده می‌شده است [رید]. برای این گیاه خاصیت متوقف کردن پیشروی سرطان 504] قایل هستند [وستر و مای .
اما طبق نظر حکمای طب سنتی ایرانی میوه گیاه یا دبق از نظر طبیعت گرم و خشک است و در مورد خواص آن معتقدند که محلل و ملین است. رطوبتهای رقیق و غلیظ را رفع می‌کند و اگر در آب گرم بخیسانند و پوست و تخم آن را گرفته و عسل آن را خارج کنند و صاف نمایند و آن را با مغز گردو و یا با مغز دانه کرچک مخلوط کرده و بخورند برای پاک کردن سودا، بلغم و باز کردن گرفتگی‌ها، انسداد مجاری، سیاتیک و امراض سرد نافع است.
مالیدن آن نرم‌کننده و تحلیل‌برنده و سربازکننده دملها و ورمهای بلغمی و نرم‌کننده مفاصل و با کندر برای جراحتها و زخمهای بد و با آب آهک و آب انگور و عسل برای رویانیدن ناخن و با حنا برای کچلی و با روغن گل جهت دراز کردن موی سر و جوشانیده آن در آب آهک برای تحلیل ورم طحال مؤثر است.
ص: 283
دبق مضر و مضعف قلب است از این نظر باید با بادرنجبویه خورده شود. مقدار خوراک آن تا 5 گرم و خوردن زیادتر آن موجب دل‌پیچه و سرگیجه و سنگینی می‌شود. جانشین آن از نظر خواص معادل نصف آن ابهل و نصف وزن آن بادام برای تحلیل ورمها و در مورد سایر خواص نصف وزن آن عاقرقرحا می‌باشد.
اسراف در خوردن آن ایجاد مسمومیت می‌کند و ممکن است موجب سکته قلبی و فلج قسمت اعضای پایین بدن، قطع تنفس و خفگی شود، لذا مصرف آن باید با تجویز و زیر نظر پزشک و در حد مجاز باشد.
در سند دیگری آمده است که مقدار خوراک گرد دارواش به‌طور متوسط 2- 1 گرم و عصاره آبی آن 5/ 0- 2/ 0 گرم است. ممکن است به صورت خیس‌کرده در سرکه سفید بخورند.
برای تهیه جوشانده برگ گیاه، 20 گرم برگ خشک گیاه را در یک لیتر آب می‌جوشانند و صد گرم قبل از هر غذا می‌خورند. اگر 300 گرم گرد دارواش را با 20 گرم گرد گزنه و 30 گرم گیاه کیسه کشیش مخلوط کرده در یک لیوان آب 15 ساعت خیس کنند و 4- 3 فنجان از آب خیس‌کرده آن در روز بخورند، برای رفع خونروی در فواصل عادت ماهیانه مفید است.
گونه دیگری از این گیاه به نام علمی‌Loranthus grewinkii Boiss .and Bunge انگل درخت بلوط است. میوه آن نرم و خرمایی‌رنگ و تیره و چیندار به قطر حدود 8 میلی‌متر می‌باشد که دارای یک دانه است.
به این میوه نیز «کشمکش کولی» می‌گویند. این دارواش در راه غرب ایران به بغداد به صورت انگل بلوط دیده می‌شود. میوه آن مسهل است و گرد میوه خشک آن را با آب مخلوط و محلی‌ها به عنوان نوعی واجبی مصرف می‌کنند. گونه دیگری به نام علمی‌Loranthus europaeus Jacq . انگل درخت بلوط(Q .persicus) است.
گیاهی است پرشاخه، برگهای بی‌کرک، بیضی و دراز. گلها کوچک به رنگ سفید.
میوه‌اش گوشت‌دار زردرنگ در مناطق اروپا و آسیا می‌روید. در ایران در کردستان کوه اورامان کوه چهل‌چشمه بین سردشت و بانه، در باختران در قصر شیرین در جنگلهای بین کرند و گهواره، بین ایلام و گیلان غرب و در دالاهو دیده می‌شود.
محلی‌ها از آن به عنوان یک داروی خاص برای رفع بحرانهای صرع استفاده می‌کنند.
ص: 284

ارغوان

اشاره

به فارسی «ارغوان» و در کتب طب سنتی با نامهای «اکوان»، «ارجوان» و «ارجوان العرب»، «خرزیق» و «زعید» آمده است و صاحب شرح الاسماء آن را نوعی «داذی» یا «دادی» خوانده است. و دو نوع دادی ذکر کرده و می‌نویسد:
«داذی اسم تربة هندیه ینبذون بها شراب العسل ...... و قیل ان الداذی شجره». به طوری که ملاحظه می‌شود طبق آنچه که مایرهوف مترجم و شارح شرح الاسماء العقار می‌نویسد در قسمت اول داذی را نوعی خاک هندی دانسته است ولی در حقیقت گیاهی است به نام شیرزاد که در ایران برای افزایش ترشح شیر می‌خورند و در قسمت دوم آن را درخت می‌داند که همان ارغوان است که در الابنیه عن الحقائق الادویه به نام داذی گفته شده است [مایرهوف- از فرهنگ داروها و واژه‌های دشوار]. شرح گیاه شیرزاد در جلد چهارم این کتاب خواهد آمد.
به فرانسوی انواع ارغوان راGainier وArbre d'amour وArbre de Judee وSiliquastre وBouton rouge وArbre de feu و به انگلیسی انواع آن راLove tree وRed buds وJudas tree گویند. گیاهی است از خانواده‌Leguminosae تیره فرعی‌Caesalpinaceae که دارای گونه‌های متعددی در ایران است از جمله:
1. ارغوان معمولی به نام علمی‌Cercis siliquastrum L . و مترادفهای آن‌C .siliquosa St .Lager وC .florida Selisb . می‌باشد. درخت کوچکی است که بومی اروپا و آسیاست. در جنگلهای شمال ایران در ارتفاعات میان‌بند انتشار دارد. در
ص: 285
رستم‌آباد و در گرگان نیز دیده شده است. این درخت در لرستان و بروجرد و کوه الوند و در خان‌آباد همدان نیز می‌روید.
در درختان کهن ارغوان، گلها در اوایل اردیبهشت قبل از باز شدن برگها به رنگ ارغوانی یکدست ظاهر می‌شوند.
2. ارغوان گونه‌Cercis griffithii Boiss . و مترادف آن‌C .siliquastrum var Griffithii Bornm . می‌باشد. این درخت در پشت‌کوه و پل‌دختر لرستان و تنگ ملاوی می‌روید. برگهای آن از گونه‌های شمال ایران کوچکتر است.
3. ارغوان گونه‌Cercis canadensis L .. این گونه بومی ایران نیست و در امریکای شمالی می‌روید ولی به عنوان درخت زینتی به ایران وارد شده و در باغها کاشته می‌شود. گلهای آن صورتی است.
4. ارغوان چینی‌Cercis chinensis Bge . این گونه بومی چین است و به ایران وارد شده و کاشته می‌شود. گلهای آن ارغوانی روشن است و در اواخر اسفند و اوایل بهار در ایران شکفته می‌شود و برگهای آن قلوه‌ای نوکدار به رنگ سبز روشن در اواسط فروردین ظاهر شده و آخر پاییز خزان می‌کند.
شاخه ارغوان الف) میوه

خواص- کاربرد

در چین از پوست و از چوب ارغوان چینی برای معالجه آبسه‌ها و ناراحتی‌های سر تجویز می‌شود [روا]. و به علاوه برای بیماری‌های مثانه نیز مصرف می‌شود [استوارت . پوست آن ضدعفونی‌کننده است [موزیگ و شرام .
ص: 286
و اما از نظر حکمای طب سنتی ایران ارغوان گرم مایل به اعتدال است و از نظر خواص معتقدند که گلهای آن کمی شیرین است و آن را می‌خورند مفرح است.
خوردن گل آن اخلاط لزج را خارج می‌کند و برودت معده و کلیه را مرتفع می‌سازد و سنگ مثانه را خرد می‌کند و برای صاف کردن صدا نافع است.
خوردن دم‌کرده گل آن قی‌آور است و جهاز تنفسی و معده را پاک می‌کند و خوردن دم‌کرده پوست ریشه آن به مقدار 8 گرم قی‌آور است. گرد سوخته ریشه آن خونریزی را بند می‌آورد و خضاب خوبی است و زنان از آن به عنوان مداد ابرو استفاده می‌کنند.
مژگان را رشد داده و دراز می‌کند. از نظر قی‌آوری آن را باید با عناب خورد. گلهای ارغوان بسیار معطر است و در فرانسه مانند کور آن را در سرکه پرورده نموده و نوعی ترشی درست می‌کنند و یا در سایر ترشی‌ها به عنوان ادویه معطر مخلوط می‌نمایند.
ص: 287